Sociologia Brasileira: tendncias institucionais e epistemolgico- tericas contemporneas Edd0 0A00HEHI0 ||E0KE ||||0` 7 Arosontaao m dos rlnclals roblomas onrontados ola soclologla, o om goral olas clnclas soclals no rasll, rooro-so a caa- cldado do onrontar toorlco-motodologlcamonto os dosa- los tomtlcos o hlstorlcos quo a rosonto sltuaao da socl- odado brasllolra coloca. Lstarao as clnclas soclals brasl- lolras o artlcularmonto a soclologla om condlos lnstltuclonals-rolsslo- nals o, rlnclalmonto, aradlgmtlco-tomtlcas arorladas ara onron- tar os novos dosalos toorlco-motodologlcos o rtlco-olitlcos quo os ro- cossos soclals contomornoos vm colocando: O rosonto toxto ost dlvldldo om duas soos comlomontaros, quals so|am. 1. A Soclologla do Conhoclmonto, a Soclologla da Clncla o a Soclologla da Soclologla, o 2. Soto 1omas da Soclologla Contomornoa no rasll. lroossor do lrograma do los-Craduaao om Soclologla da Unlvorsldado lodoral do klo Crando do Sul. lhD. 217 SOClOLOGlAS Soclologlas, lorto Alogro, ano 5, n- 9, |an/|un 2003, . 216-245 1 A soclologla do Conhoclmonto, a Soclologla da Clncla o a Soclologla da Soclologla A roloxao sobro a soclologla, suas orlgons, sous dosonvolvlmontos, romossas o racassos tom sldo uma constanto ontro os ratlcantos dosta dlsclllna como, or oxomlo, no Cu::o do //Io:o//a /o:/I/+a do Comto, na Aula lnaugural do Curso do Soclologla do Durkholm, o, contomoranoamonto, om /na/naJo 'o/oI/a do Wrlght Mllls, as- slm como na obra do }oroy Aloxandor TIoo:oI/aI /o/ /n 'o/oIo). Na Amrlca Latlna, obras como //:Io:/a do Ia 'o/oIo/a /aI/noano:/ana o Auo+a I/:Io:/a do Ia 'o/oIo/a /aI/noano:/ana, do Alrodo lovlna, : C/- on/a: 'o/a/: no B:a:/I, do Costa llnto o Ldlson Carnolro, /a 'o/oIo/a C/onI///a, do Clno Cormanl, o 'o/oIo/a nuna /:a do /o+oIuJo 'o/aI, do llorostan lornandos, sao alguns oxomlos | clsslcos dossa roocua- ao com o sontldo hlstorlco-soclal da dlsclllna. A rounda crlso olitlco- lntoloctual dosoncadoada olo clclo autorltrlo na Amrlca Latlna, a artlr dos moados dos anos sossonta, o a ronovaao do osoranas soclo-olitl- co-culturals no bo|o dos rocossos do rodomocratlzaao lovaram ao surglmonto do uma nova srlo do roloxos sobro o slgnllcado do azor soclologla na Amrlca Latlna, como oxomlllcado olas obras 'o/oIo/a B:a:/Io/:a, do llorostan lornandos, 'o/oIo/a da 'o/oIo/a /aI/no-ano:/- ana, do Octavlo lannl, /no:/aI/:no, /uIa do CIa:o: ) ono/n/onIo. 2 ano: do 'o/oIo/a on :onI/na, do Voron o, mals rocontomonto, ontro outras, a obra colotlva dlrlglda or Srglo Mlcoll, //:I:/a da: C/on/a: 'o- /a/: no B:a:/I, o o llvro do runnor o arrlos /nqu/://n, Ao:ado ) //IanI:o/a. C/on/a: 'o/aIo: ) uIo:/Ia:/:no on :onI/na, B:a:/I, CI/Io ) 1:uua). Ao mosmo tomo, uma amla gama do artlgos, doolmontos o rola- torlos tom sldo roduzlda, tondondo, todavla, or vozos, a um tlo do roduao lntoloctual quo, utlllzando-so do orma llvro uma oxrossao do orlgom althussorlana, corrosondo mals a uma :o/oIo/a da :o/oIo/a o:- 218 SOClOLOGlAS Soclologlas, lorto Alogro, ano 5, n- 9, |an/|un 2003, . 216-245 onIJnoa do: :o/Ioo:. Lntrotanto, consldora-so quo a Soclologla da So- clologla corrosondo a uma dlvlsao lntordlsclllnar osocilca, classllcvol como uma soclologla osoclal, roquorondo, ortanto, onslno o trolnamon- to om osqulsa osocilcos alnda quo som dosconsldorar as rontolras o osslbllldados do coooraao rutiora com outras soclologlas osoclals, como a soclologla do conhoclmonto, a soclologla da clncla o a soclologla olitlca, bom como com outras dlsclllnas como a hlstorla o a oconomla olitlca. A lnstlganto obra do Wol Loonlos (1994) /a: I:o: uIIu:a:. Ia :o/oIo/a onI:o Ia I/Io:aIu:a ) Ia /on/a, domonstra como conoxos da soclologla com roas da cultura, quo odorlam arocor longinquas, roal- monto nao o sao, na vlda o na obra do autoros com Comto, Durkholm o Wobor. A Soclologla do Conhoclmonto o a Soclologla da Clncla Lntro as chamadas soclologlas osoclals, o camo do lnvostlgaao da soclologla do conhoclmonto ocua um lugar do dostaquo, no quo so rooro aos sous ooltos sobro a soclologla da soclologla, bom como sobro outras soclologlas osoclals. A soclologla do conhoclmonto odo sor dolnlda, om llnhas gorals, como o ramo da soclologla quo ostuda a rolaao ontro onsa- monto o soclodado. Lla ost roocuada com as condlos soclals ou oxls- tonclals do conhoclmonto. Lstudlosos dosso camo, longo do lcarom ros- trltos a anllso soclologlca da osora cognltlva, como o tormo odorla lm- llcar, tm so dodlcado a anllso ratlcamonto do toda a gama do rodutos lntoloctuals - llosolas o ldoologlas, doutrlnas olitlcas o onsamonto too- loglco. Lm todas ostas roas, a soclologla do conhoclmonto tonta rolaclo- nar as ldlas quo constltuom sou oco do ostudo ao contoxto soclo-hlstorl- co om quo sao roduzldas o rocobldas (Cosor, 1968, . 428). Lntro as vrlas contrlbulos a soclologla do conhoclmonto, cabo dos- taquo a obra do Mannholm, 1 o qual buscou avallar, no lniclo do sculo, a 1 Mannholm, 1974a, ostas quostos oncontram-so anallsadas om Machado Noto (1979). 219 SOClOLOGlAS Soclologlas, lorto Alogro, ano 5, n- 9, |an/|un 2003, . 216-245 contrlbulao dos rlnclals ontos do vlsta llosolco-slstomtlcos ara a olaboraao da Soclologla do Conhoclmonto. a) o osltlvlsmo (Durkholm o Lovl-ruhl), b) o arlorlsmo ormal (nookantlsmo), c) o arlorlsmo matorlal (l. o., a oscola onomonologlca modorna, or oxomlo, Scholor), o d) o hlstorlclsmo (1rooltsch o Luckacs). 2 Da anllso critlca dossas contrlbulos rosultou uma ormulaao da taroa da Soclologla do Conhoclmonto, aro- sontada or Mannholm como sondo. o:o///a:, a:a ada o:Io I:an:+o::aI do :oo::o I/:- I:/o, a: +J:/a: o:/oo: /nIoIoIua/: :/:IonJI/a: na: qua/: o on:anonIo do: :uo: o /nd/+/duo: :/aI/+o: /o/ Ia:oado. 1na +o2 /o/Io /:Io, onIudo, o::a: d//o:on- Io: Iondon/a: do on:anonIo nJo do+o:/an :o: on- /:onIada: ono o:/oo: nun doIaIo no:anonIo Io- :/o, na: do+o:-:o-/a o\Io:a: :ua: :a/2o: +/Ia/:, nJo- Io:/a:. /a:a /a2o: /:Io, :/no/:anonIo Iono: quo do:- oI:/: a: :on/::a: noIa//:/a: :uI]aonIo: a: +J:/a: o:/oo: :/:IonJI/a:, doo/: do+ono: o:unIa: qua/: do: o:IuIado: :oI:o o nundo oo\/:IonIo: nuna dada oa :Jo o::oIaIo: do un doIo:n/nado o:I/Io do on:anonIo. uando o:Ia: o::o:ondon/a: //a- :on o:IaIoIo/da:, Io:ono: /donI///ado o: o:I:aIo: /n- IoIoIua/: quo :o onIaIon (Mannholm, 1974a, . 78). Mannholm acrosconta quo. a Ia:o/a :o/oI/a, onIudo, onoa aona: doo/: do /o/Ia o:Ia anJI/:o /nanonIo - oIa on:/:Io on do:- oI:/: o: o:I:aIo: :o/a/: quo onoon o: o:I:aIo: /n- IoIoIua/: on quo:IJo .... / aona: on Io:no: do a- oI do::o: II/no: o:I:aIo: donI:o do :oo::o IoIaI, on Io:no: do :ua: aI/Iudo: on :oIaJo a no+a :oaI/da- do ono:onIo, quo odono: do//n/: a: a:/:aoo: /un- danonIa/: o o: o:IuIado: :oI:o o nundo o\/:IonIo: 2 Mannholm, 1974a. 220 SOClOLOGlAS Soclologlas, lorto Alogro, ano 5, n- 9, |an/|un 2003, . 216-245 nun doIo:n/nado nononIo, quo odon aI:o:+o: /d/- a: o nIodo: ]J o\/:IonIo: o o: :u]o/Ia: a una nudan- a do /unJo - a:a nJo /aIa: na: /o:na: :on-:/ada: (Mannholm, 1974a, . 79). Colocada om outra tormlnologla, ossa taroa ol ormulada como con- slstlndo om trs assos motodologlcos comlomontaros, conormo soguo. /:/no/:o a::o - As oxrossos documontadas do onsamontos, sontlmon- to ou gosto sao oxamlnadas ara quo so rovolo sou sontldo lnoronto ou rotondldo, onquanto as lndagaos sobro sua valldado ou voracldado ln- trinsocas lcam adladas at o torcolro asso, 'oundo a::o - 1oda a gama do rolaos soclals nas quals ossas oxros- sos sao concobldas o roallzadas dollnoada o ostaboloclda. Lsoclal aton- ao dovo sor dada as oscolhas o a ordom do roornclas lmllcltamonto manlostadas olas aos dos artlclantos do uma dada sltuaao, To:o/:o a::o - A anllso do contoudo das manlostaos rotomada no contoxto rostaurado da lntoraao orlglnal, roconstrulndo-so or comloto sou slgnllcado sltuaclonal (Mannholm, 1974b, . 36). 3 llnalmonto, lntorossanto aontar quo Mannholm lndlcou os obst- culos, no camo cultural alomao do lniclo do sculo, ara a acoltaao do uma soclologla do conhoclmonto ou do osirlto. 1. a allonaao tilca dos roossoros, crlando, ontro o lntoloctual o a vlda roal, uma atmosora lcticla do ldlas o valoros, o o onsamonto como quo numa dlstncla oxtraordlnrla om rolaao a vlda roal, 2. o trabalho ocullar aos humanlstas crla-lhos a llusao do uma corronto lmanonto das ldlas quo, so or outras ldlas do mosmo ou do outros su|oltos, odorlam, cabalmonto, oxllcar-so, 3. a orlgom rollglosa o, ols, sacral da ldla do Co/:I (osirlto), o 3 L lntorossanto rossaltar quo osta roosta motodologlca antocla a arorlaao o rovalorlzaao contomornoa do mtodo hormonutlco ola nova hlstorla da soclologla. Kukllch, 1983, Clddons, 1982. 221 SOClOLOGlAS Soclologlas, lorto Alogro, ano 5, n- 9, |an/|un 2003, . 216-245 4. a noao do llbordado oslrltual, avossa ao dotormlnlsmo, nosso torrono (Mannholm, 1974b, . 12-16). A anllso das rolaos ontro clncla o soclodado tom sldo dosonvolvl- da no mblto da soclologla, or uma dlsclllna osoclal - a soclologla da clncla, a qual assumo cortas rossuoslos da soclologla do conhocl- monto como rooronclals do undo, dondo a nocossldado do ostar atonto as suas lntor-rolaos. Morton (1961) aonta quo a soclologla da clncla a mals olaborada tontatlva do dosonvolvor rooslos o uma toorla sobro a lntordoondncla ontro o conhoclmonto artlcular quo omorgo da o rotorna a obsorvaao controlada o o contoxto soclal clrcundanto, sugorlndo quo o dosonvolvl- monto do um camo do lnvostlgaao lntoloctual odo sor oxamlnado sob trs asoctos. 1. a lllaao hlstorlca das ldlas anallsadas om suas lntorolaos, 2. os ooltos da ostrutura soclal dontro da qual o camo lntoloctual vom so dosonvolvondo, o 3. os rocossos do lntoraao soclal ontro os mombros do uma comunldado lntoloctual. on-Davld (1975) sugoro, do uma orma mals osocilca, quo o rl- molro asocto corrosondo a taroa tilca da Hlstorla lntoloctual, onquan- to o sogundo toma sorla tilco da Soclologla do Conhoclmonto o o torcol- ro, da abordagom lntoraclonlsta dosonvolvlda dontro da Soclologla da Cl- ncla. } Craword (1971), anallsando as slmllarldados o dloronas ontro a soclologla do conhoclmonto o a hlstorla lntoloctual, ros a caractorlza- ao das taroas dossas dlsclllnas nos sogulntos tormos. onun a :o/oIo/a do onIo/nonIo o a I/:I:/a /n- IoIoIuaI a :oouaJo on a: /n/Iuon/a: :o/:o- a: onI:o onIo/nonIo ou on:anonIo o o onIo\Io :o/aI, a::/n ono una do//n/Jo anIa do :ou: oI]o- Io: do o:qu/:a, o: qua/: :Jo do//n/do: ono onIo/- nonIo, on:anonIo, /d/a: ou :ona:. /nquanIo o 222 SOClOLOGlAS Soclologlas, lorto Alogro, ano 5, n- 9, |an/|un 2003, . 216-245 :o/Ioo do onIo/nonIo Iu:a do:on+oI+o: :oo- :/oo: o ono:aI/2aoo: :oI:o a :oIaJo onI:o a :odu- Jo do /d/a: o o onIo\Io :/o-uIIu:aI :on :oou- aoo: on a doI/n/IaJo Iono:aI, o o:Iud/o:o da I/:I:/a /nIoIoIuaI o:IJ :oouado on a do::/Jo o a anJI/:o do onIo/nonIo ou :ona: do un o:/odo I/:I:/o a:I/uIa: (Craword, 1971, . 15). A Soclologla da Clncla o a Soclologla da Soclologla koallzando um balano sobro os ostudos da soclologla das clnclas soclals, Craword (1971) oxllclta as mudanas tanto lntornas a comunlda- do clontilca como nas rolaos com outras lnstltulos o com o amblonto soclal, quo ostlmularam o rldo dosonvolvlmonto da roduao lntoloctu- al dosta dlsclllna osoclallzada. Lssas mudanas oram. 1. mudanas rolaclonadas a rolsslonallzaao, lsto , a crlaao do a- ls ocuaclonals, ostruturas organlzaclonals o lmagom colotlva osoci- lcas a roduao o uso do conhoclmonto das clnclas soclals, 2. a lnluncla dos clontlstas soclals o do conhoclmonto das clnclas socl- als sobro o onsamonto soclal, asslm como sobro roblomas osocilcos do olitlcas o rtlcas om dlorontos roas da vlda soclal, o 3. a noao do crlso quo aotou as clnclas soclals om goral o a soclologla om artlcular (Craword, 1971, . 9-10). A lltoratura da soclologla das clnclas soclals assivol do classllca- ao, sogundo Craword, om sols gruos tomtlcos, 1. concoos altornatlvas sobro as clnclas soclals onquanto onmono soclal, 2. caractoristlcas soclals o rolsslonals dos clontlstas soclals, 3. adros do ostratllcaao da comunldado clontilca, 4. adros normatlvos da comunldado clontilca, 5. adros do comunlcaao dontro da comunldado clontilca, o, 6. a rolaao ontro as clnclas soclals o olitlcas o as rtlcas soclals (Craword, 1971, . 13). 223 SOClOLOGlAS Soclologlas, lorto Alogro, ano 5, n- 9, |an/|un 2003, . 216-245 Consldora-so quo ossos sols tlos do abordagom onocam tomas com- lomontaros o quo os trabalhos dosonvolvldos no mblto da soclologla da soclologla, mosmo quando ologom um ou mals dossos tomas como ob|oto rlnclal, dovom buscar somro rotor suas ossivols conoxos com os do- mals tomas, abrlndo lstas ara um tratamonto analitlco lntogrado dos mosmos. 4 2 Soto tomas da Soclologla Contomornoa no rasll A) Um rlmolro toma rolovanto rooro-so as otaas do lnstltuclonallzaao da soclologla onquanto uma dlsclllna acadmlco-clontilca. Anallsan- do a ovoluao da Lscola Durkholmlana na lrana, Clark (1972) ros uma lntorossanto dlvlsao da ovoluao da soclologla rancosa. No sou ontondor, ossa ovoluao odo sor dlvldlda om clnco grandos otaas ou momontos. (1) a otaa do onsadoros soclals lndlvlduals, (2) o surglmonto do oquonas assoclaos clontilcas nao-acadmlcas (do tlo dos lnstl- tutos Hlstorlco-Coogrlcos no rasll), (3) o surglmonto do ctodras aca- dmlcas osoclallzadas, (4) o surglmonto do doartamontos, os quals tondom a ostar artlculados a cursos do graduaao do suas rosoctlvas dlsclllnas, o lnalmonto (5), a crlaao do cursos do os-graduaao o a organlzaao do comunldados clontilcas osoclallzadas, caractorlzando a otaa da I/ :/ono. 5 So osso modolo roloto a oxorlncla ourola o norto-amorlcana, osto | nao o caso da ovoluao da soclologla na Amrlca Latlna, conormo sor vlsto om dotalho ostorlormonto, ols o onslno do graduaao antoco- 4 Lm ostudos sobro a Lscola do Soclologla da USl, sobro a soclologla brasllolra o, artlcularmonto, om osqulsa comaratlva sobro a soclologla brasllolra o a soclologla argontlna, rocurou-so allcar osto rossuosto motodologlco (Llodko lllho, 1977, 1990, 1991 o 1992). 5 Consldorando, or oxomlo, o surglmonto da laculdado do lllosola, Clnclas o Lotras da UlkCS, vorllca-so quo osto modolo aroondo, om largos traos, sua ovoluao, dontro do contoxto soclo-cultural. kossalto-so a lmortncla das ctodras quando da crlaao da laculdado na dcada do 40, a ostorlor crlaao do curso do graduaao om clnclas soclals na dcada do 50, do doartamonto do clnclas soclals no lnal da dcada do 60 o, lnalmonto, a crlaao do rograma do os-graduaao om antroologla, clncla olitlca o soclologla nos anos 70 (Llodko lllho o aota Novos, 1997). 224 SOClOLOGlAS Soclologlas, lorto Alogro, ano 5, n- 9, |an/|un 2003, . 216-245 dou a lmlantaao da os-graduaao, conslstlndo osta, or oxomlo, no caso brasllolro, om um nivol do onslno quo so gonorallzou somonto aos a koorma Unlvorsltrla do 1969. ) Um sogundo toma dlz rosolto a tlologla do ovoluao lnstltuclonal o dos adros do conllto acorca do ostllos do trabalho soclologlco, ro- osta or Morton om sua lntorvonao no Congrosso Mundlal do Soclo- logla roallzado om Louvaln om 1959, quando alrmou quo uma dlsclll- na so constltul acadmlca o clontllcamonto atravs do trs grandos momontos. Um rlmolro momonto da ovoluao do uma dlsclllna caractorlza-so olo osoro ara a sua dloronclaao om rolaao a uma dlsclllna-mao como, or oxomlo, no caso da soclologla, sua dloronclaao da llosola soclal. A soqncla Comto-Durkholm llustrarla osto osoro do dloroncla- ao o do ostaboloclmonto do um novo camo dlsclllnar, ostando a obra do Comto alnda lmrognada or rosquiclos do llosola soclal, onquanto a obra do Durkholm | rorosontarla o clontllclsmo soclologlco. Um sogundo momonto caractorlza-so ola busca do autonomla, con- solldaao o logltlmaao acadmlca. Nosto oriodo, uma das ttlcas rlncl- als utlllzadas a do ocuar osaos acadmlcos, atravs do qualquor molo. lncluom-so, ontro ostos, controvrslas orronhas com as dlsclllnas roxlmas como, or oxomlo, ontro soclologla o antroologla ou soclolo- gla o clncla olitlca o, mals romotamonto, soclologla o hlstorla. Assoclados aos osoros do cada dlsclllna ara so arosontar como a clncla soclal - vordadolra o unlca - ocorrom, or vozos, dlvlsos lnstltuclonals, com a crlaao do doartamontos, cursos do graduaao ou os-graduaao osocilcos. Lsto um dos casos mals tonsos o dramtlcos do onrontamontos lntordlsclllnaros, com o uso do multllos oxodlontos ara alcanar a logltlmaao o consolldaao lnstltuclonal a todo o qualquor custo. llnalmonto, uma voz consolldada a logltlmldado acadmlca, uma dls- clllna odo, numa torcolra otaa, abrlr-so ara o trabalho lntordlsclllnar 225 SOClOLOGlAS Soclologlas, lorto Alogro, ano 5, n- 9, |an/|un 2003, . 216-245 com as dlsclllnas llmitroos. kossalto-so quo osta tlologla busca aroon- dor tanto conlltos lntra como lntordlsclllnaros. 6 C) Um torcolro toma do lntorosso dlz rosolto as orlodlzaos da ovolu- ao da Soclologla na Amrlca Latlna. A anllso do surglmonto o da ovo- luao da soclologla como dlsclllna acadmlco-clontilca osoclallzada na Amrlca Latlna tom sldo arosontada sob multllos modolos, doon- dondo do aradlgma analitlco, das dlmonsos o dos tomas onatlzados olos dlvorsos autoros. Ao anallsar os modolos altornatlvos do ovoluao da soclologla latlno- amorlcana, vorllcou-so quo nao oxlsto uma cumulatlvldado om rolaao as roostas antorloros, olo monos om boa arto dos autoros, so|a or motl- vos do dlvorgncla ldoologlco-aradlgmtlca, so|a or outros rocossos do autoconsagraao como rocursoros dossos ostudos, olo dosconhoclmon- to dos rodocossoros, lndoondontomonto da nocossldado do critlca aos mosmos. Lntro as multllas orlodlzaos sugorldas acorca da ovoluao da so- clologla na Amrlca Latlna consldora-so rolovanto a roosta or Cormanl (1959), a qual so tornou roorncla ara critlcos como Craclarona (1964) o Voron (1974). 7 Sogundo Cormanl (1959), a soclologla na Amrlca Latlna orcorrou trs momontos ossonclals. a) Ltaa do lonsamonto lr-Soclologlco, das Cuorras do lndoondncla at lns do Sculo \l\, b) Ltaa das Ctodras (1890/1900-1950), o c) Ltaa da Soclologla Clontilca (com lniclo om 1950, aroxlmadamonto). lrocurando avanar om rolaao a osta orlodlzaao clsslca, sugoro- so quo a omorgncla o ovoluao da Soclologla como dlsclllna acadmlco- 6 Lsto modolo ldoal tilco tambm odo sor allcado om ostudos do caso, como o ol no da crlaao o ovoluao da soclologla na antlga laculdado do lllosola da Unlvorsldado lodoral do klo Crando do Sul Llodko lllho o aota Novos, 1997. 7 lorlodlzaos altornatlvas da hlstorla da soclologla da soclologla na Amrlca Latlna o no rasll sao anallsadas om Llodko lllho, 1990, 1991 o 1992. 226 SOClOLOGlAS Soclologlas, lorto Alogro, ano 5, n- 9, |an/|un 2003, . 216-245 clontilca no rasll o na Amrlca Latlna odo sor dlvldlda nas sogulntos otaas o oriodos. 1. /o:ana //:I:/o-CuIIu:aI da 'o/oIo/a loriodo dos lonsadoros Soclals loriodo da Soclologla do Ctodra 2. /Iaa ConIono:Jnoa da 'o/oIo/a loriodo da Soclologla Clontilca loriodo do Crlso o Dlvorsllcaao. Uma rlmolra otaa corrosondo a Horana Hlstorlco-cultural da Soclologla, sondo quo o /o:/odo do: /on:ado:o: 'o/a/: 8 corrosondo hls- torlcamonto ao oriodo quo so ostondo das lutas ola lndoondncla das naos latlno-amorlcanas at o lniclo do sculo \\. Duranto osso oriodo, a olaboraao do toorla soclal tondou a sor dosonvolvlda or onsadoros sob a lnluncla do ldlas llosolco-soclals ourolas ou norto-amorlcanas como, or oxomlo, o llumlnlsmo rancs, o oclotlsmo do Cousln, o osltlvlsmo do Comto o o ovoluclonlsmo do Soncor. O /o:/odo da 'o/oIo/a do CJIod:a lnlclou-so om aisos latlno-amo- rlcanos, do um modo goral, om lns do sculo assado, quando ctodras do soclologla oram lntroduzldas om laculdados do lllosola, Dlrolto o Lco- nomla. No rasll, osto oriodo so so lnlclou om moados da dcada dos vlnto do sculo \\, quando ctodras do soclologla oram crladas om Lsco- las Normals. Lsta otaa vlu a rolloraao da ubllcaao do manuals ara o onslno do soclologla, os quals rocuravam dlvulgar as ldlas do clontlstas soclals ouroous o norto-amorlcanos ronomados, bom como ldlas soclo- loglcas acorca do roblomas soclals como urbanlzaao, mlgraos, anala- botlsmo o obroza. O lniclo da Ltaa Contomornoa da Soclologla corrosondo a omor- gncla do /o:/odo da 'o/oIo/a C/onI///a, a qual buscou, sob a gldo do 8 Uma anllso acorca da quostao do Arlollsmo (humanlsmo antl-tocnlclsta) dos onsadoros soclals latlno-amorlcanos doson- volvlda or Solarl ot al. (1976). 227 SOClOLOGlAS Soclologlas, lorto Alogro, ano 5, n- 9, |an/|un 2003, . 216-245 aradlgma ostrutural-unclonallsta, a consocuao do um adrao do lnstltuclonallzaao o rtlca do onslno o da osqulsa om soclologla, do modo slmllar ao dos contros soclologlcos dos aisos contrals. A concoao do dosonvolvlmonto dosta abordagom tovo sua oxrossao na 1oorla da Modor- nlzaao o om sua anllso do rocosso do translao da soclodado tradlclonal ara a soclodado modorna. No bo|o da crlso soclal o olitlca latlno-amorlcana do lnal dos anos clnqonta o lniclo da dcada do sossonta vorllcou-so o lniclo do /o:/odo do C:/:o o //+o::///aJo da 'o/oIo/a IaI/no-ano:/ana, caractorlzado ola crlso lnstltuclonal o rolsslonal da soclologla sob a rorossao olitlco-cul- tural dos roglmos autorltrlos o, slmultanoamonto, or uma rounda crlso aradlgmtlca, lsto , ola crlso da hogomonla da Soclologla Clontilca, com a omorgncla do altornatlvas toorlcas como a Soclologla Naclonal, a 1oorla da Doondncla o a 1oorla do Novo Autorltarlsmo. 9 D) Um quarto toma dlz rosolto a sltuaao vlvonclada ola Soclologla o olas Clnclas Soclals nas Soclodados da Amrlca Latlna sob o koconto Clclo Autorltrlo. Uma hlotoso quo tom obtldo amla acoltaao na Amrlca Latlna sugoro quo sltuaos domocrtlcas ostao nocossarlamonto vlnculadas a sltuaos avorvols ao dosonvolvlmonto acadmlco o cl- ontilco-tocnologlco, onquanto sltuaos autorltrlas lmllcam condl- os nogatlvas a osso dosonvolvlmonto. 10 Duranto os anos 50 o 60, mantovo-so na Amrlca Latlna a vlgncla do uma concoao, comartllhada tanto or sotoros llborals como do os- quorda, do quo as soclodados latlno-amorlcanas so oncamlnhavam ara um dosonvolvlmonto oconmlco-soclal autnomo, caractorlzado or lndus- trlallzaao o urbanlzaao acoloradas o ola domocratlzaao soclo-olitlca. A modornlzaao o a domocratlzaao das oortunldados oducaclonals, |unto 9 As obras Stavonhagon, 1969, Cardoso o lalotto, 1973, Cardoso, 1976 o 1980, ontro outras, sao roornclas blbllogrlcas rolovantos ara o ostudo dossos tomas. 10 Como oxomlo, clta-so lornandos, 1976, Craclarona o lranco, 1978. 228 SOClOLOGlAS Soclologlas, lorto Alogro, ano 5, n- 9, |an/|un 2003, . 216-245 com o dosonvolvlmonto clontilco-tocnologlco, ocuavam lugaros ostratgl- cos nossa orsoctlva, sondo, or oxomlo, ostuladas como roormas do baso dontro do dosonvolvlmontlsmo brasllolro. 11 Com a omorgncla do clclo autorltrlo dos anos 60/70, colocando um lm as oxorlnclas domocrtlco-dosonvolvlmontlstas, a quostao odu- caclonal o clontilco-tocnologlca adqulrlu novos contornos. Do um lado, as olitlcas oducaclonals o clontilcas rorosslvas o rocosslvas dos govornos autorltrlos, com a quobra da autonomla unlvorsltrla o as cassaos, rl- sos o dlsora lntoloctual-acadmlca (rossalto-so o oxomlo argontlno), aroclam dar razao as mals osslmlstas rovlsos. 1odavla, a ovoluao odu- caclonal o clontilco-tocnologlca osltlva, no docorror dos govornos autorl- trlos brasllolros, artlcularmonto duranto a chamada translao domocrtl- ca (1974/75-1986), contrasta com ostas rovlsos o com as dramtlcas oxorlnclas dos casos argontlno, urugualo o chllono. 12 Lssas varlaos lndlcam quo, hlstorlcamonto, sao ossivols quatro tl- os do sltuaao. '/IuaJo do T/o 1 - domocracla olitlca assoclada a sltuaao avorvol a oxansao do oortunldados oducaclonals, a domocratlzaao da oducaao o ao dosonvolvlmonto clontilco-tocnologlco (rasll, 1950-1964, rasll, 1990-..., Argontlna, 1955-1966, 1973-1974 o 1983-1989), '/IuaJo do T/o 2 - domocracla olitlca assoclada a sltuaao dosavorvol a oxansao do oortunldados oducaclonals, a domocratlzaao da oduca- ao o ao dosonvolvlmonto clontilco-tocnologlco (Argontlna, 1974-1976 o 1989-...), '/IuaJo do T/o 3 - autorltarlsmo olitlco assoclado a sltuaao dosavorvol a oxansao do oortunldados oducaclonals, a domocratlzaao da oducaao 11 lcaut (1990) anallsa om dotalho osta quostao quanto ao caso brasllolro, o Voron (1975) o Slgal (1986) o azom quanto ao caso argontlno. 12 runnor o arrlos, 1987, Llodko lllho, 1990 o 1991. 229 SOClOLOGlAS Soclologlas, lorto Alogro, ano 5, n- 9, |an/|un 2003, . 216-245 o ao dosonvolvlmonto clontilco-tocnologlco (Argontlna, 1966-1969 o 1976- 1983), o '/IuaJo do T/o 4 - autorltarlsmo olitlco assoclado a sltuaao rolatlvamon- to avorvol a oxansao do oortunldados oducaclonals o a domocratlzaao (alnda quo arclal o solotlva) da oducaao o ao dosonvolvlmonto clontilco- tocnologlco (rasll 1964-1968, 1968-1974, o 1974-1985). lara a comroonsao dossas osslbllldados, torna-so nocossrlo aro- ondor nao so as lntor-rolaos ontro o modolo olitlco, o contoxto cultural o os camos oducaclonal o clontilco-tocnologlco. Mas tambm com o modolo oconmlco-soclal vlgonto. laz-so nocossrlo tambm mantor uma clara dlstlnao ontro dols modolos do autorltarlsmo, com slgnllcatlvas dl- oronas quanto as suas lmllcaos soclo-culturals, or lovarom a constl- tulao do conrlos dloronclados do rodomocratlzaao o artlcularmonto quanto as quostos oducaclonals o clontilco-tocnologlcas. Dols tlos do autorltarlsmo so azom rosontos no clclo autorltrlo latl- no-amorlcano mals roconto. O autorltarlsmo brasllolro ostulou um tlo do dosonvolvlmonto caltallsta quo, ombora oxcludonto om rolaao as grandos massas o com custo soclal bastanto alto, lmllcou um minlmo do dosonvol- vlmonto acadmlco o da roa do osqulsa tocnologlca. Lsta orlontaao lcou consubstanclada nos vrlos lanos do dosonvolvlmonto ormulados nos anos 60 o 70. Sob o modolo roosto do lndustrlallzaao, havla a nocossldado do um minlmo do osqulsa clontilco-tocnologlca o do ormaao do quadros tcnlco-clontilcos. 1al nao ocorrou na Argontlna o no Urugual. A Argontlna, no rlmolro clclo autorltrlo do 1966 a 1970 tontou, lnrutloramonto, um modolo somolhanto ao mllagro brasllolro. No sogundo oriodo autorltrlo argontlno do 1976 a 1983, asslm como no oriodo autorltrlo urugualo (1973-1985), otou-so or um autorltarlsmo rogrosslvo, com a dostrulao dos atamaros do dosonvolvlmonto oconmlco, bom como dos atamaros oducaclonals o unlvorsltrlos r-oxlstontos. 230 SOClOLOGlAS Soclologlas, lorto Alogro, ano 5, n- 9, |an/|un 2003, . 216-245 Lssas dloronas ormltom ldontllcar dols modolos autorltrlos rocon- tos na Amrlca Latlna. autorltarlsmo dosonvolvlmontlsta o autorltarlsmo antl- dosonvolvlmontlsta. Lsta dlstlnao llustrada olo contrasto ontro o modo- lo soclooconmlco do n/Ia:o oonJn/o, ostulado olo roglmo autorl- trlo brasllolro, o o modolo soclooconmlco do roglmo autorltrlo argontlno do /:oo::o (1976-1983), com sua olitlca do doslndustrlallzaao. Outrosslm, undamontal anallsar as tondnclas domlnantos no cam- o cultural, dlstlngulndo casos hlstorlcos do cllma cultural rogrosslvo o cllma cultural rogrosslvo. Uma sltuaao cultural rogrosslva so caractorlza ola dlmlnulao quantltatlva o qualltatlva da roduao, clrculaao o con- sumo do bons o sorvlos culturals, onquanto uma sltuaao cultural ro- grosslva so caractorlza nao so olo lncromonto quantltatlvo o qualltatlvo do bons o sorvlos culturals dlsonivols, mas tambm ola domocratlzaao crosconto dostos. Dado quo o camo cultural o Iou: do olaboraao, dlsuta o conrontaao ldoologlca, comroonsivol o lntorosso, a rosona o a lntorvonao ormanontos do atoros soclals colotlvos da soclodado clvll (lgro|as, artldos, slndlcatos, assoclaos o movlmontos soclo-culturals) o da soclodado olitlca (govorno o burocracla) na arona cultural, roondo o lmlomontando olitlcas culturals rogrosslvas ou rogrosslvas. So algumas olitlcas autorltrlas odom sor caractorlzadas como casos do gonocidlo cultural (Sor| o Mltro, 1985), consldora-so quo o concolto do rogrossao cultural roloto molhor os rosultados do olitlcas culturals autorlt- rlas, as quals, basoadas na rorossao o consura cultural, tondom a roduzlr rosultados nogatlvos dramtlcos atravs do um rocosso dulo. (a) uma dl- mlnulao quantltatlva o qualltatlva da roduao, clrculaao o consumo do bons o sorvlos culturals (lnclulndo tanto o acosso a oducaao olomontar o suorlor o aos bons do cultura do massa, como o dosonvolvlmonto do atlvl- dados o rodutos clontilco-tocnologlcos), o (b) a lmosslbllldado orgnlca do roglmos autorltrlos, tanto do rostaurar a cultura o os valoros tradlclonals, como do crlar uma nova cultura, ara alm do artllclallsmo do dlscurso salvaclonlsta. 231 SOClOLOGlAS Soclologlas, lorto Alogro, ano 5, n- 9, |an/|un 2003, . 216-245 A lmortncla dossa dlstlnao ara a anllso da quostao da oducaao nas soclodados quo assaram olo clclo autorltrlo llustrada or runnor o arrlos (1987). Ia: o\o:/on/a: n/I/Ia:o: auIo:/Ia:/a: :odu]o:on un /nIon:o :oo:o do roostructuraclon cultural, a:aIo- :/2ado on ada a/: o: Ia naIu:o2a o:o///a doI :/non oI/I/o, o: Ia onI/na/n /dooI/a :o- don/nanIo, adonJ:, o: oI o:I/Io do do:a::oIIo adoIado, /aIo:o: quo :o on]uan a:a oo:a: :oI:o Ia o:an/2a/n uIIu:aI :o+/anonIo o\/:IonIo, on :u: ouI/a:o:, I:ad//ono:, /n:I/Iu/ono:, no+/n/onIo: ) aIo:o: (runnor o arrlos, 1987, . 40). Lnocando a roblomtlca da unlvorsldado nosso contoxto, runnor o arrlos (1987) argumontam quo. on a:I/uIa:, Io: auIo:/Ia:/:no: n/I/Ia:o: - on d//o:on- /a: o\I:ona: onI:o Io: a:o: do :onI/na, CI/Io ) 1:uua) o: un Iado, ) oI a:o do B:a:/I o: oI:o - a/oIa:/an a Ia lnstltuclonalldad unlvorsltarla, on:/do- :ada on Ioda: a:Io: una /o2a o:I:aI/a a:a Ia /o:na/n do Ia: oI/Io:, a:a Ia :o:odu/n do Ia uI- Iu:a :uo:/o: do Ia na/n, a:a Ia no+/I/dad :o/aI do Ia: aa: nod/a:, a:a Ia d/:I:/Iu/n doI o::onaI :o/o:/onaI ) :on/:o/o:/onaI onI:o Io: d/+o::o: :onon- Io: doI no:ado oua/onaI ) a:a Ia :o/aI/2a/n oI/I/a do Ia ]u+onIud. /n oI a:o do Io: a/:o: doI Cono 'u:, oI oI]oI/+o /un- danonIaI do o:Io: :o/nono: n/I/Ia:o: auIo:/Ia:/o: /uo oIIono: oI onI:oI oI/I/o do Ia: un/+o::/dado:, :odu/ondo o :u:/n/ondo :u auIonon/a, dou:ando :u: Iau:I:o: ) /:onando :u o\an:/n. /n oI a:o do B:a:/I, o: Io onI:a:/o, oI :/non n/I/Ia: /nIo:+/no unIuaInonIo on aIuna: un/+o::/dado: ,/nIu:o :ono+/ondo aadn/o: o /nI:odu/ondo nod/da: do 232 SOClOLOGlAS Soclologlas, lorto Alogro, ano 5, n- 9, |an/|un 2003, . 216-245 onI:oI) o:o, on do//n/I/+a, aIonI :u o\an:/n, Ia doI do na)o:o: :ou::o:, :ono+/ :u nodo:n/2a/n ) Io :oono/ un JnI/Io do auIonon/a (runnor o arrlos, 1987, . 42). Lmbora so ossa aontar uma alnldado olotlva ontro roglmo domo- crtlco o cllma cultural rogrosslvo, asslm como ontro roglmo autorltrlo o cllma cultural rogrosslvo, cabo rossaltar quo as outras duas comblnaos - roglmo domocrtlco com cllma cultural rogrosslvo o roglmo autorltrlo com cllma cultural rogrosslvo - caractorlzaram, o caractorlzam, a vlda soclo- cultural do aisos latlno-amorlcanos no oriodo contomornoo. A crlso cultural duranto o roglmo ormalmonto domocrtlco argontlno no oriodo do 1974 a 1976 o o rolatlvo rogrosslvlsmo cultural duranto a longa abor- tura olitlca brasllolra oxomlllcam ossas osslbllldados. A gravldado da crlso oducaclonal, artlcularmonto da oducaao su- orlor o das condlos do dosonvolvlmonto do atlvldados do osqulsa tc- nlco-clontilcas no contoxto dos atuals govornos noollborals no rasll o nos domals aisos do Cono Sul, conlgura casos dramtlcos do ossivol rogros- sao cultural om contoxtos ormalmonto domocrtlco-constltuclonals. O doscaso com a unlvorsldado ubllca no rasll ao longo da dcada do novonta, as slstomtlcas tontatlvas do mudanas da loglslaao trabalhls- ta o do aosontadorla om goral o artlcularmonto dos docontos o osqulsa- doros, acarrotando aosontadorlas rococos, o dosmantolamonto do gru- os do osqulsa o a mlgraao do ossoal com alta qualllcaao ara as unlvorsldados rlvadas, mlgraao osta consldorada, or alguns, como um tlo do domocratlzaao dos rocursos humanos concontrados nas unlvor- sldados odorals, sao alguns dos traos da atual crlso vlvonclada ola soclo- logla o olas clnclas om goral no rasll. Slmultanoamonto a dlmlnulao slstomtlca do rocursos dlsonivols ara a osqulsa, a altoraao do slstoma do concossao do bolsas do os-gradua- ao, or arto do Consolho Naclonal do losqulsa - CNlq, asslm como a adoao do modldas arbltrrlas, como a roduao do 12 das vorbas ara 233 SOClOLOGlAS Soclologlas, lorto Alogro, ano 5, n- 9, |an/|un 2003, . 216-245 bolsas do osqulsa o os-graduaao, lncluida no lacoto do Modldas ara azor ronto as rocontos crlsos das olsas do Valoros, rovolam o doscaso com a manutonao o nocossrla ronovaao o oxansao do atamar do on- slno o osqulsa clontilco-tocnologlco alcanado ao longo dos ultlmos trlnta anos. O ossivol rlvlloglamonto do algumas roas ara comor um novo orll do dosonvolvlmonto clontilco-tocnologlco, som uma amla dlscus- sao com a comunldado clontilca o suas ontldados rorosontatlvas, ontro as quals so dostaca a Soclodado rasllolra ara o lrogrosso da Clncla, rovola uma outra acota do cartor rogrosslvo o slmultanoamonto solotlvo da qua- so ausonto olitlca clontilco-tocnologlca no rasll atual. L) Um qulnto toma dlz rosolto ao ono/Io do Conun/dado adon/o- C/onI///a o rooro-so a lmortncla quo adqulro o modolo do lntoraao vlgonto no ostaboloclmonto do cllma lntorno as comunldados clontilcas o nas suas osslbllldados do lntoraao com outras comunldados clontilcas. Cuorroro (1980) sugoro quo o concolto do comunldado clontilca o sua allcaao aos ostudos da hlstorla das clnclas rovm do ormulaos alholas a soclologla, artlcularmonto das contrlbulos do lolaynl o Kuhn, a dosolto da roloxao soclologlca clsslca sobro o toma comunldado (1onnlos, Wobor, Durkholm o Lcologla Humana do Chlcago). A contrlbulao do lolaynl - sua doosa radlcal a llbordado, ou molhor, da autonomla da clncla - so conlgurou como rososta llboral a oslao dos clontlstas humanlstas lnglosos. Lsto gruo do clontlstas atuanto na ln- glatorra na dcada do 30, /n:/:ado no na:\/:no o no nodo oIo quaI a /on/a o:Ia+a Iano]ada na 1/'' ono un oIononIo da oo- non/a, :oouou-:o a:I/uIa:nonIo on o :oIIona da: :oIaoo: onIo\a: onI:o /on/a o a :o/odado, a :/no/:a o\I/ando-:o ono :o:o:Ia a: noo::/dado: da :ounda (Monozos, 1975, . \ll). 234 SOClOLOGlAS Soclologlas, lorto Alogro, ano 5, n- 9, |an/|un 2003, . 216-245 A ormulaao do lolaynl, lmorsa om sua concoao ldoologlca do llbordado da clncla, osoclalmonto ronto a lntorornclas olitlcas o rollgl- osas, concobo a comunldado clontilca como um agruamonto comosto or clontlstas rovonlontos do dlorontos dlsclllnas, ao qual cabo uma un- ao do dlroao da atlvldado do osqulsa. No sou ontondor, C: /onI/:Ia: Io]o on d/a, nJo odon :aI/a: :ua aI/- +/dado on /:oIanonIo [...,. C: d//o:onIo: :uo: do /- onI/:Ia:, ]unIo:, /o:nan una onun/dado /onI///a. o/n/Jo do:Ia onun/dado o\o:o una :o/unda /n/Iu- on/a no u::o da /n+o:I/aJo /nd/+/duaI. C :oonIo- /nonIo da: donanda: do do:oIo:Ia o:IJ :oI a ]u:/:- d/Jo da o/n/Jo /onI///a, o\:o::a oIo: /onI/:Ia: ono un Iodo (lolaynl, 1951, ln Cuorroro, 1980, . 1222). Cuorroro (1980) sugoro quo a contrlbulao do Kuhn rosldo no ato do colocar o robloma da organlzaao soclal dos clontlstas om comunldados a artlr dos lmoratlvos dados ola rorla atlvldado do lnvostlgaao. Lsta organlzaao arosonta a osslbllldado do mudana om unao da aarlao do um novo aradlgma. Na roosta do Kuhn, aol do dostaquo cabo aos concoltos do aradlgma, clncla normal o crlso aradlgmtlca, sondo lmortanto lndl- car a rolatlvlzaao do sua oslao aco as clnclas soclals quo, lnlclalmon- to, om /:I:uIu:a da: /o+oIuoo: C/onI///a: oram concobldas como r- aradlgmtlcas ou, om outros tormos, como r-clontilcas, o quo assa- ram, ostorlormonto, om Ton:Jo /::on/aI, a sor consldoradas como, tal- voz ,ossonclalmonto lurl-aradlgmtlcas. Nosto contoxto, consldora-so arorlado arosontar o dlscutlr as os- slbllldados o llmltos da abordagom do Caltung (1965) quo, dlscutlndo a quostao das dlvlsos dontro do comunldados clontilcas, o anallsando a soclologla latlno-amorlcana om moados dos anos 60, ros um modolo blolar dos modos oxtromos do lntoraao ontro gruos dontro do dada 235 SOClOLOGlAS Soclologlas, lorto Alogro, ano 5, n- 9, |an/|un 2003, . 216-245 comunldado clontilca. o modolo do contato o o modolo conlltlvo, o qual, sogundo o autor, rodomlnava na soclologla latlno-amorlcana do ontao, dado o aclrrado onrontamonto ontro a soclologla tradlclonal o a soclologla mo- dorna. As rogras do lntoraao ontro gruos clontilcos om cada um dos modolos odom sor vlsuallzadas no uadro 1. O rlmolro modolo caractorlza-so como tilco do um camo unl- aradlgmtlco om llnguagom kuhnlana, | quo a coooraao dontro do um aradlgma unlco tondo a sor mals cll do quo a coooraao ontro aradlgmas dlorontos. O modolo conlltlvo sorla, na concoao do Caltung, um slnal do lmaturldado acadmlco-clontilco (ou om llnguagom kuhnlana, slnal do ostado r-aradlgmtlco do um camo dlsclllnar). Alm dostos modolos, Caltung sugoro a osslbllldado do ocorrncla do um torcolro modolo, no qual vorllca-so a lntorvonao vlsando ro|udlcar o outro gru- o, ou nos casos llmltos, a sua roxlma dostrulao. Nosta dlroao, amllando o modolo do Caltung, sugoro-so sor nocos- srlo consldorar o modolo conlltlvo como lnclulndo sltuaos dosdo o conllto orronho or rocursos o osaos acadmlcos at o conllto lntor ou lntra-aradlgmtlco. Lm um caso-llmlto, ostos conlltos odom lovar ao surglmonto do um outro modolo - um modolo gonocida - caractorlzado ola busca da dostrulao ura o slmlos do outro dontro do osaos aca- dmlco-clontilcos. Como oxomlo dosta altornatlva oxtroma, tom-so os rocossos do cassaos quo ocorroram duranto os roglmos autorltrlos na Amrlca Latlna, como no caso brasllolro, urugualo, argontlno o chllono. Lssos rocossos tondoram a contar slstomatlcamonto com o aolo do soto- ros das rorlas comunldados atlngldas ou do comunldados lntoloctuals ro- xlmas, rovostlndo-so lntorossos artlcularlstas do uma rouagom aradlgmtlca. 13 13 Lamontavolmonto, as anllsos dosonvolvldas sobro os rocossos rorosslvos o as cassaos ocorrldas no mblto das clnclas soclals o da vlda unlvorsltrla om goral tm rovolado nao so a conlvncla or sllnclo, mas a artlclaao atlva do mombros dossas comunldados nos rocosso do rorossao. Voron, 1975, runnor, 1986, o lcaut, 1990 o Llodko lllho, 1990. 236 SOClOLOGlAS Soclologlas, lorto Alogro, ano 5, n- 9, |an/|un 2003, . 216-245 Multlllcam-so na hlstorla latlno-amorlcana roconto, os oxomlos trls- tos o lamontvols dosso caso oxtromo do comortamonto lntor ou lntra- dlsclllnar. A coorao o rorossao roallzou-so, or vozos, or aao do uma corronto contra outra dontro do um camo dlsclllnar, ou do uma dlsclllna contra outra, rovolando uma vocaao o um cartor lnqulsltorlal, quo alguns anallstas crodltam a horana do assado lbrlco-catollco. Alm dossos trs modolos do lntoraao roostos - conlltlvo, cooo- ratlvo o gonocida - consldora-so nocossrlo roorlr duas outras altornatlvas do lntoraao acadmlco-clontilca. o modolo sogmontal o o modolo coo- oratlvo-comotltlvo. O modolo sogmontal rorosonta a oxlstncla do clrcultos artlcularos do roduao, dlstrlbulao o consumo do rodutos acadmlco-clontilcos or corrontos ou dlsclllnas, som um minlmo do lntorosso do conhoclmon- to ou dllogo com outros clrcultos. Lsto modolo rorosonta um caso multo gravo o lamontvol. No caso da soclologla latlno-amorlcana, or oxomlo, duranto os anos 60 o 70, soclologos naclonallstas nao llam o quo soclo- logos unclonallstas-modornlzantos oscrovlam, onquanto soclologos mar- xlstas nao llam o quo naclonallstas o modornlzantos oscrovlam. O modolo coooratlvo-comotltlvo dontro do um camo dlsclllnar ou ontro camos dlsclllnaros coloca a quostao da convlvncla o dllogo domocrtlco dontro do comunldados acadmlco-clontilcas, ontro aradlgmas dlorontos, om quo dloronas ldoologlco-toorlcas o rtlco- olitlcas sao osltlvamonto otonclallzadas no dosomonho lndlvldual o colotlvo das taroas do clontlsta o do cldadao. No mblto dosta tlologla torna-so lmortanto lndlcar a nocossldado do dlstlngulr ontro lntordlsclllnarldado, om tormos acadmlco-clontilcos o o robloma do cooxlstncla do dlsclllnas dloroncladas dontro do mos- mo camo acadmlco-lnstltuclonal o admlnlstratlvo. lor vozos, quando assoclado a quostao da luta or rocursos oscassos, osto robloma lova a utlllzaao do vorballzaos acadmlco-clontilcas acorca da clontllcldado, ob|otlvldado o rolovncla dos adros do trabalho a qual, no llmlto, mas- cara ou |ustllca lntorossos dlsclllnaros artlcularos. 237 SOClOLOGlAS Soclologlas, lorto Alogro, ano 5, n- 9, |an/|un 2003, . 216-245 Consldora-so quo a cooxlstncla do corrontos toorlco-motodologlcas ou, no llmlto, do olstomologlas multllas no lntorlor do uma mosma dlscl- llna, asslm como om dlsclllnas quo odorlam vlr a ontrar om um rocosso do coooraao lntor-dlsclllnar, talvoz so|a o malor doslo ao dllogo rodu- tlvo lntra o lntor-dlsclllnar, sondo a hlotoso da lncomunlcabllldado ontro aradlgmas dlorontos a ostulaao mals oxtromada. lonto. Caltung, 1965. uadro 1. Modolos do lntoraao om Comunldados Acadmlco-Clontilcas MODELO CONFLITIVO MODELO DE CONTATO
RELAO COM A IMAGEM GERAL DO OUTRO GRUPO
No h fins comuns; os fins so mutuamente exclusivos. Ajudar ao outro prejudicar-se a si mesmo. Modelo de jogo "soma zero".
H uma quantidade de fins comum, e os fins que parecem mutuamente excludentes podem se redefinir. Ajudar ao outro tambm ajudar-se a si mesmo. Modelo de jogo "no soma zero".
IMPLICAO METODOLGICA
O outro grupo intil para ns prprios; as diferenas so to grandes que o dilogo no necessrio nem til.
O outro grupo til para ns; precisamente porque as grandes diferenas podem assinalar defeitos de nosso prprio pensamento.
IMPLICAO PARA OS CONTATOS
Deve-se evitar o contato; o outro grupo no o merece; este representa algo to intrinsecamente mau, que no cabe ajud-lo. Deve-se desconfiar, ocultar as descobertas prprias, pois o outro bando poderia roub-las.
Deve-se buscar o contato; apesar das diferenas, pode-se promover os fins comuns, que serviro para o melhoramento mtuo, servindo assim a um valor mais alto.
sogundo Caltung 238 SOClOLOGlAS Soclologlas, lorto Alogro, ano 5, n- 9, |an/|un 2003, . 216-245 l) Um soxto toma rooro-so a rosona da Soclologla no Dlrotorlo dos Cru- os do losqulsa do Consolho Naclonal do losqulsa - CNlq. Ho|o, a Comunldado Clontilca do Soclologla no rasll comroondo, corca do 80 cursos do Clnclas Soclals, com aroxlmadamonto 15.000 alu- nos, 21 Cursos do Mostrado o 13 Doutorados om Soclologla, calculando-so a oxlstncla do corca do 40.000 ormados om clnclas soclals. As rlnclals roas do atuaao dos soclologos sao. o onslno om osco- las olomontaros o do sogundo grau, o onslno o a osqulsa om unlvorslda- dos ubllcas o rlvadas, trabalhos do osqulsa om contros osqulsa nao- unlvorsltrlos, trabalhos do osqulsa o lano|amonto om orgaos ubllcos do osqulsa o do lano|amonto o oxocuao do ro|otos soclals, trabalhos do osqulsa o consultorla no sotor rlvado, lnclulndo om omrosas do os- qulsas soclologlcas, o a assossorla a ontldados o movlmontos soclals da soclodado clvll. O Dlrotorlo dos Cruos do losqulsa-2002 ldontllcou 15.158 gruos do osqulsa om todas as roas clontilcas no rasll o 240 gruos do osqul- sa om Soclologla, rorosontando ostos 1,6 do total do gruos. Dostaquo- so, comaratlvamonto, quo a Antroologla arosonta 146 gruos o a Cln- cla lolitlca 95 gruos do osqulsa, rovolando om con|unto com a Soclolo- gla, a amla baso lnstltuclonallzada do osqulsa om clnclas soclals ho|o oxlstonto no rasll. Os Cruos do losqulsa om Soclologla sao comostos or 1.256 os- qulsadoros (5,2 osqulsadoros or gruo), onquanto a Antroologla conta com 868 osqulsadoros (6,1 osqulsadoros or gruo) o a Clncla lolitlca, com 521 osqulsadoros (5,5 osqulsadoros or gruo). A Soclologla com- roondo 697 Llnhas do losqulsa, a Antroologla 475 o a Clncla lolitlca 272 Llnhas do losqulsa, com uma mdla do 2,9, 3,3 o 2,8 Llnhas or gruo rosoctlvamonto, abrangondo uma amla gama do tomas do osqulsa. lntorossa rossaltar quo ostudo antorlor rooronto ao Dlrotorlo do 1997, utlllzando a classllcaao das sub-roas do conhoclmonto om Soclologla no 239 SOClOLOGlAS Soclologlas, lorto Alogro, ano 5, n- 9, |an/|un 2003, . 216-245 rasll roosta olo Consolho Naclonal do losqulsas (CNlq), vorllcou quo ossas sub-roas arosontavam a sogulnto ordom do lmortncla. Soclologla kural (49 llnhas), Soclologla do Conhoclmonto (44 llnhas), Soclologla do Dosonvolvlmonto (31 llnhas), Soclologla Urbana (30 llnhas), 1oorla o Hlsto- rla da Soclologla (24 llnhas), o Soclologla da Saudo (24 llnhas). Adomals, a anllso das roas do ostudos classllcadas no Dlrotorlo como Outras Soclologlas Lsoclals rovolou quo as rlnclals Soclologlas Lsoclals omorgontos oram. Soclologla do 1rabalho, Soclologla da Cultura o Soclolo- gla lolitlca. Outras roas tomtlcas quo tambm morocom roorncla sao. Soclologla da kollglao, Soclologla da Lducaao o Soclologla da Costao do Clncla o 1ocnologla, Lstudos sobro Movlmontos Soclals, Lstudos sobro C- noro o kolaos do Cnoro, Lstudos sobro Vlolncla, Sogurana lubllca, Crlmlnalldado o Dlroltos Humanos, Lstudos Amblontals, o Lstudos sobro Sub|otlvldado, o korosontaos Soclals o Slmbollsmo Soclal. C) llnalmonto, um stlmo toma lmortanto dlz rosolto a caacldado da soclologla o or oxtonsao das clnclas soclals do onrontarom toorlco- motodologlcamonto os dosalos tomtlcos o hlstorlco-toorlcos quo a ro- sonto sltuaao das soclodados latlno-amorlcanas colocam. Ou om outros tormos, ostarao as Clnclas Soclals o artlcularmonto a soclologla om con- dlos aradlgmtlco-tomtlcas arorladas ara onrontarom os novos dosalos toorlco-motodologlcos o rtlco-olitlcos, quo os rocossos do rodomocratlzaao vom colocando as clnclas soclals na Amrlca Latlna: Com a orda do lnlclatlva dos movlmontos soclals domocrtlco-o- ularos ao longo dos rocossos do rodomocratlzaao, onclausurando-so, a soclologla sogulu um camlnho olstomologlco o toorlco-motodologlco multo roblomtlco, com o rlvlloglamonto do abordagons mlcro-soclals o uma naso oxacorbada na quostao das ldontldados, das rorosontaos o do lmaglnrlo dos agontos soclals. A candncla dos dosalos colocados or osto stlmo o ultlmo toma odo sor avallada tondo or roorncla alguns asoctos rlnclals do caso da 240 SOClOLOGlAS Soclologlas, lorto Alogro, ano 5, n- 9, |an/|un 2003, . 216-245 soclologla brasllolra contomornoa. A soclologla no rasll, no oriodo dos anos 60 o 70 at os anos 90, vlvonclou uma assagom do anllsos macro- soclologlcas do critlca ao modolo oconmlco-soclal oxcludonto do mlla- gro o do critlca ao modolo autorltrlo ara uma mlcro-soclologlzaao dos ostudos. Lm grandos llnhas, vorllcou-so uma ovoluao tomtlca da soclologla brasllolra nos sogulntos tormos. do grandos lntorrotaos macro-ostrutu- rals do modolo oconmlco-olitlco-cultural, do roglmo antorlor, assou-so ara a anllso dos agontos o das caractoristlcas da translao domocrtlca, sogulda olo toma da domocratlzaao nocossrla, dos movlmontos soclals o da ostratgla do roatlvaao da soclodado clvll. kaldamonto, ocorrou uma dlssoclaao da abordagom dos movlmon- tos soclals om rolaao a condlos macro-ostruturals, assando a soclolo- gla a dodlcar-so masslvamonto a onocar as ldontldados o rorosontaos soclals dos movlmontos urbanos o rurals, do movlmonto slndlcal, dos mo- vlmontos omlnlstas o gay, do movlmonto nogro, o dos movlmontos ocolo- glcos. lllosolcamonto, odor-so-la dlzor quo, om tormos clsslcos, ocor- rou um tlo do assagom do rlvlloglamonto do ngulo do ara-sl ara o om-sl dos movlmontos soclals. lassou-so do um ob|otlvlsmo ara um sub|otlvlsmo o, nosso rocos- so, ol ordlda uma conoxao toorlco-motodologlca quo tovo um aol lmortanto na anllso critlca do modolo oconmlco-soclal oxcludonto do oriodo autorltrlo. a conoxao ontro oconomla olitlca o clnclas soclals, comroondondo ostas tanto a soclologla, como a antroologla o a clncla olitlca. Lssa conoxao ol substltuida or uma doscoborta do sub|otlvo assocl- ada a um rocosso do slcologlzaao do dlscurso das clnclas soclals, som a ocorrncla do um trolnamonto osoclallzado, artlcularmonto om slcolo- gla-soclal, do grando arto daquolos clontlstas soclals quo onvorodaram nosta dlroao. Lssa slcologlzaao so roallzou rlnclalmonto olo rlvlloglamonto 241 SOClOLOGlAS Soclologlas, lorto Alogro, ano 5, n- 9, |an/|un 2003, . 216-245 do ostudos das tomtlcas das ldontldados, dos dlscursos o das rorosonta- os soclals. Comroondo-so quo ossos ostudos sao nocossrlos, ontrotan- to, sou dosonvolvlmonto domanda um rlgor toorlco-motodologlco alnda nao alcanado, o tambm nocossltam buscar a artlculaao dos tomas trata- dos com hlotosos macro-soclologlcas. Slmultanoamonto, ocorrou um outro rocosso oxtromamonto ro- blomtlco - a ostlllzaao somntlca dos dlscursos nas clnclas soclals -, com um doslocamonto do dlscurso donotatlvo das tradlos dlsclllnaros, ara a valorlzaao do dlscurso conotatlvo, ou mosmo lguratlvo nas clncl- as soclals, com o rlvlloglamonto da roroduao do dlscursos trlbals o do sous slgnllcados. O crosconto rlvlloglamonto da toorla do lndlvlduallsmo motodologlco o da toorla da oscolha raclonal volo a colocar quostos ortubadoras. Ao onocarom, or oxomlo, tomas da soclologla da oducaao, como a quos- tao das oortunldados oducaclonals doslguals, asslm como o robloma das olitlcas oducaclonals o a dlscussao acorca dos ob|otlvos das rtlcas o- dagoglcas. 1ratar-so-la, nosto ultlmo caso, do ostular uma odagogla quo rlvlloglo a construao ou soclallzaao do lndlviduos raclonals, /:oo-:/do::, tondonclalmonto ogoistas: Lstos movlmontos do sub|otlvaao, slcologlzaao o somantlzaao ou ostotlzaao ocorroram om artlculaao com rocossos lntornos a hlstorla rorla da Soclologla o das Clnclas Soclals como, or oxomlo, a lnlun- cla slmultnoa da onomonologla o do os-ostruturallsmo. kocontomonto, as tomtlcas da Cloballzaao, da los-Modornldado o do Multlculturallsmo tm morocldo dostaquo nos trabalhos dos soclologos o clontlstas soclals brasllolros. Ocorro, multas vozos, a rololtura do tomas | consagrados, sob a otlca das suas ossivols conoxos com ossas tomtlcas omorgontos como, or oxomlo, kollglosldado om contoxto do Cloballzaao, ou Lducaao o Multlculturallsmo. 14 14 Mlcoll (Org.) 1999a, 1999b o 1999c, arosonta um abrangonto anorama das clnclas soclals brasllolras ho|o. 242 SOClOLOGlAS Soclologlas, lorto Alogro, ano 5, n- 9, |an/|un 2003, . 216-245 Lm uma tontatlva do rososta as quostos lnlclalmonto colocadas no rosonto artlgo, odo-so alrmar quo, ao consldorar as basos lnstltuclonals- rolsslonals doscrltas antorlormonto, vorllca-so a rosona do uma comunl- dado clontilca ostruturada o consolldada, buscando ostar atonta as oxlgncl- as do sou tomo o contrlbulr, com sou trabalho clontilco osoclallzado, ara o conhoclmonto o oquaclonamonto dos roblomas soclals do nosso tomo. koornclas LN-DAVlD, }. oI aI. Sociologia da Cincia. klo do }anolro. Ldltora da lundaao Cotullo Vargas, 1975. Lk1LLLl A. oI aI. Sociologia do Conhecimenlo. klo do }anolro. Zahar Ldltoros, 1974a. kUNNLk, }., AkklOS, A. Inquisicion, Mercado y Iilanlropia. Ciencias Sociales y Aulorilarismo en Argenlina, rasil, Chile y Uruguay. Santlago. llacso, 1987. CAkDOSO, l. H. As ldlas o sou Lugar. Lnsalos sobro as 1oorlas do Dosonvolvl- monto. ln. Cadernos Cebrap, 33. lotroolls. Ldltora Vozos, 1980. CAkDOSO, l. H., lALL11O, L. Dependncia e Desenvolvimenlo na Amrica La- lina. klo do }anolro. Zahar Ldltoros, 1973. CLAkK, 1. N. 1ho Stagos o Sclontllc lnstltutlonallzatlon. ln. Inlernalional Social Sciences }ournal, v. 24, n. 4, 1972. COSLk, L. Soclology o Knowlodgo. ln. Inlernalional Lncyclopedia of lhe Social Sciences. Davld L. Sllls, Ld. Now ork. 1ho MacMlllan Comany and 1ho lroo lross, 1968. 17 vols. CkAWlOkD, L. 1. 1ho Soclology o tho Soclal Scloncos. ln. Currenl Sociology, v. \l\, n. 2. 1ho Haguo-larls. Mouton & CO, 1971. DUkAND, }. C. (Org.) Sociologia de desenvolvimenlo. klo do }anolro. Zahar Ld., 1969. 243 SOClOLOGlAS Soclologlas, lorto Alogro, ano 5, n- 9, |an/|un 2003, . 216-245 lLkNANDLS, l. A Sociologia numa era de revoluo social. klo do }anol- ro. Zahar Ldltoros, 1976. CAL1UNC, }. Los actoros socloculturalos y ol dosarrollo do la soclologia on Am- rlca Latlna. ln. kevisla Lalinoamericana de Sociologia, v. lll, n. 1, 1965. CLkMANl, C. 1ho Dovolomont and lrosont Stato o Soclology ln Latln Amorlca. ln. 1ransaclions of lhe Iourlh World Congress of Sociology, v. l. Mllan and Strosa. lntornatlonal Soclologlcal Assoclatlon, 1959. ClDDLNS, A. Novas regras do mlodo sociologico. klo do }anolro. Zahar Ldlto- ros, 1978. CkAClAkLNA, }., lkANCO, k. Soclal lormatlon and lowor Structuros ln Latln Amorlca. ln. Currenl Sociology, v. 26, n. 1, 1978. CULkkLkO, k. C. La ldoa do comunldad clontilca. su slgnllcado toorlco y su contonldo ldoologlco. ln. kevisla Mexicana de Sociologia, Ano \Lll, v. \Lll, n. 3, |ullo/sotlombro 1980. lANNl, O. A Sociologia da Sociologia Lalino-americana. klo do }anolro. Ldltora Clvlllzaao rasllolra, 1971. KUHN, 1. S. 1he essenlial lension. Chlcago. 1ho Unlvorslty o Chlcago lross, 1977. KUHN, 1. S. A eslrulura das revolues cienlificas. Sao laulo. lorsoctlva, 1987. KUKLlCH, H. 1ho Soclology o Knowlodgo. kotrosoct and lrosoct. ln. Annual keview of Sociology, 1983. LLlLNlLS, W. Las 1res Culluras: La Sociologia enlre la Lileralura y la Ciencia. Mxlco. londo do Cultura Lconomlca, 1994. LlLDKL llLHO, L. D., AL1A NLVLS, C. L. Para Uma Sociologia da Sociolo- gia rasileira: A lra|eloria da Sociologia no kS e na UIkCS. lorto Alogro. Doartamonto do Soclologla, 1997. LlLDKL llLHO, L. D. 1eoria Social e Mlodo na Lscola da USP. Dlssortaao do Mostrado. rasilla. Un, 1977. 244 SOClOLOGlAS Soclologlas, lorto Alogro, ano 5, n- 9, |an/|un 2003, . 216-245 LlLDKL llLHO, L. D. Soclologla o Soclodado no rasll o na Argontlna 1954-1985. ln. Cadernos de Sociologia, v. 1, n. 2, lorto Alogro. llC Soclologla /UlkCS, 1990. LlLDKL llLHO, L. D. Sociology and Sociely in razil and Argenlina 19S4- 198S. lrovldonco. lh. D. Dlssortatlon, rown Unlvorslty, 1991. LlLDKL llLHO, L. D. 1oorla Soclal Contomornoa o Lducaao Suorlor. ln. MOkOSlNl, M. oI aI. Universidade e Inlegrao no Cone Sul lorto Alogro. Ldlto- ra da UlkCS, 1992. MACHADO NL1O, A. L. Iormao e 1emlica da Sociologia do Conhecimenlo. Sao laulo. LDUSl/Convivlo, 1979. MANNHLlM, K. O lrobloma do uma Soclologla do Conhoclmonto. ln. Lk1LLLl, A. oI aI. Sociologia do Conhecimenlo. klo do }anolro. Zahar Ldltoros, 1974a. MANNHLlM, K. Sociologia da Cullura. Sao laulo. LDUSl/Ldltora lorsoctlva, 1974b. MLNLZLS. lntroduao a Ldlao rasllolra. ln. LN-DAVlD, }. oI aI. SocioIogia da Cincia. klo do }anolro. Ldltora da lundaao Cotullo Vargas, 1975. MLk1ON, k. Soclal conllcts ovor stylos o soclologlcal works |1961}. ln. MLk1ON, k. Sociology of Science: 1heorelical and Lmpirical Invesligalions. Chlcago. Unlvorslty o Chlcago lross, 1973. MLk1ON, k. Sociology of Science: 1heorelical and Lmpirical Invesligalions. Chl- cago. Unlvorslty o Chlcago lross, 1973. MlCLLl, S. (Org.) O que ler na Cincia Social rasileira (1970-19S0). Vol. I Anlro- pologia. Sao laulo. ANlOCS, 1999a. MlCLLl, S. (Org.) O que ler na Cincia Social rasileira (1970-199S). Vol. III Cin- cia Polilica. Sao laulo. ANlOCS, 1999b. MlCLLl, S. (Org.) O que ler na Cincia Social rasileira (1970-199S). Vol. II Sociologia. Sao laulo. ANlOCS, 1999c. 245 SOClOLOGlAS Soclologlas, lorto Alogro, ano 5, n- 9, |an/|un 2003, . 216-245 MOkOSlNl, M. oI aI. Universidade e Inlegrao no Cone Sul. lorto Alo- gro. Ldltora da UlkCS, 1992. lLCAU1, D. Os Inlelecluais e a Polilica no rasil. Lnlre o Povo e a Nao. Sao laulo. Ldltora Atlca S. A., 1990. SlCAL, S. Inlellecluels el Polilique en Argenline. larls. Contro DLtudo dos Movomonts Soclaux, 1986. SOLAkl, A. L. oI aI. 1eoria, Accion Social y Desarrollo en Amrica Lalina. Mxlco. Slglo \\l Ldltoros, 1976. SOk}, ., Ml1kL A. Inlelecluais, Aulorilarismo e Polilica - O CLkAP e as Cincias Sociais no rasil, 1985. Dlgltado. S1AVLNHACLN, k. Soto 1osos Lqulvocadas sobro a Amrlca Latlna. ln. DUkAND, }. C. (Org.) Sociologia de desenvolvimenlo. klo do }anolro. Zahar Ld., 1969. VLkON, L. Imperialismo, Lucha de Clases y Conocimienlo: 2S aos de Sociologia en la Argenlina. uonos Alros. Ldltorlal 1lomo Contomoranoo S. A, 1974. kosumo O artlgo rovlsa, om um rlmolro momonto, tomas da Soclologla do Conho- clmonto o da Soclologla da Clncla, rolovantos ara o ostudo da Soclologla da Soclologla. Lm um sogundo momonto, roo-so anallsar soto tomas roorontos ao dosonvolvlmonto da soclologla contomornoa no rasll. lalavras-chavo. soclologla brasllolra, soclologla do conhoclmonto, soclologla do dosonvolvlmonto, hlstorla da soclologla.