Você está na página 1de 186

3

NDICE

APFESENTAO 8
1pOVRQ -DKU *DUFLD
DIOCFAFIA DO AUTOF 14

&1','2
Caiiulo I 17
Dc cono foi Candido criado cn un lindo casiclo,
c cono dali o cscorraaran
Caiiulo II 21
Do quc succdcu a Candido cnirc os lulgaros
Caiiulo III 26
Dc cono Candido cscaou aos lulgaros, c do quc
lIc succdcu dcois.
Caiiulo IV 30
Dc cono Candido cnconirou o scu aniigo ncsirc
dc filosofia, o douior Pangloss, c do quc succdcu
Caiiulo V 36
Da icncsiadc, naufragio, icrrcnoio, c do quc
succdcu ao douior Pangloss, a Candido c ao
analaiisia Jaqucs.
Caiiulo VI 41
Dc cono sc fcz un lclo auio-dc-fc ara cviiar os
icrrcnoios, c dc cono Candido foi aoiiado.
Caiiulo VII 43
4
Dc cono una vclIa iraiou dc Candido, c cono
csic cnconirou o oljcio anado.
Caiiulo VIII 47
Hisioria dc Cuncgundcs
Caiiulo IX 52
Do quc aconicccu a Cuncgundcs, a Candido, ao
Inquisidor c ao judcu.
Caiiulo X 55
Da siiuaao cn quc cIcgan os ircs a Cadiz c do
scu cnlarquc.
Caiiulo XI 59
Hisioria da vclIa
Caiiulo XII 64
Coniinuaao das dcsgraas da vclIa.
Caiiulo XIII 70
Dc cono Candido sc viu olrigado a scarar-sc da
lcla Cuncgundcs c da vclIa
Caiiulo XIV 74
Dc cono Candido c Cacanlo foran acolIidos
clos jcsuiias do Paraguai
Caiiulo XV 81
Dc cono Candido naiou o irnao dc sua qucrida
Cuncgundcs.
Caiiulo XVI 85
Do quc aconicccu aos dois viajanics con duas
raarigas, dois nacacos c os sclvagcns cIanados
orclIcs.
Caiiulo XVII 91
Da cIcgada dc Candido c Cacanlo icrra do
Eldorado, c do quc ali rcscnciaran.
5
Caiiulo XVIII 97
Das coisas quc rcscnciaran na icrra do
Eldorado.
Caiiulo XIX 106
Do quc lIcs succdcu no Surinan c dc cono
Candido iravou conIccincnio con MariinIo.
Caiiulo XX 114
Do quc aconicccu a Candido c MariinIo duranic
a viagcn.
Caiiulo XXI 119
Dc cono filosofan Candido c MariinIo ao avisiar
a cosia franccsa.
Caiiulo XXII 123
Do quc aconicccu na Frana a Candido c
MariinIo.
Caiiulo XXIII 141
Do quc viran Candido c MariinIo na cosia da
Inglaicrra.
Caiiulo XXIV 144
Dc Paquciic c do Irnao Ciroflcc
Caiiulo XXV 152
Da visiia quc fizcran ao scnIor Pococuranic,
nolrc vcncziano.
Caiiulo XXVI 161
Dc una ccia quc Candido c MariinIo fizcran con
scis csirangciros, qucn cran csics.
Caiiulo XXVII 167
Da viagcn dc Candido a Consianiinola.
Caiiulo XXVIII 174
Do quc aconicccu a Candido, a Cuncgundcs, a
6
Pangloss, a MariinIo cic.
Caiiulo XXIX 178
Dc cono Candido cnconirou Cuncgundcs c a
vclIa.
Caiiulo XXX 180
Conclusao
7

CNDIDO
(CNDIDO, OU O OTIMISMO. TFADUZIDO DO ALEMO
PELO SF. DOUTOF FALPH COM OS ACFESCIMOS QUE
FOFAM ENCONTADOS NO DOLSO DO DOUTOF, QUANDO
MOFFEU EM MINDEN, NO ANO DA CFAA DE 1759}

VOLTAIRE
8

APRESENTAO
1pOVRQ -DKU *DUFLD

Candido" c una das olras nais conIccidas
dc Voliairc.
O icio conirac ingcnuidadc c cscricza,
dcsrcndincnio c ganancia, caridadc c cgoisno,
dclicadcza c violcncia, anor c odio. Tudo isso
ncsclado con discusscs filosoficas solrc causas
c cfciios, razao suficicnic, ciica.
Cono scnrc Voliairc cc suas concccs
con fina ironia, scn alandonar o sarcasno dc
quando cn vcz. O ronancc, cn iodos c cada un
dos scus aragrafos, caracicriza-sc cono una
saiira s idcias dc Lcilniiz.
Lcilniiz afirnara, clo ncnos assin
cnicndcu Voliairc, quc o nundo c o nclIor
ossivcl, quc Dcus nao odcria icr consiruido
ouiro c quc iudo corria s nil naravilIas.
Voliairc nao odia ariilIar dcssa ncsna
visao oiinisia, suas idcias iinIan rcsuliado cn
riscs c crscguics a ial onio quc, or volia
dc 1753, ja nao odia fiar-sc, scn risco, cn
lugar algun da Euroa.
9
Candido foi culso dc ondc norava, foi rcso
c ioriurado, crdcu sua anada, scus nclIorcs
anigos; cn iodos os casos con rcquinics dc
crucldadc. Mas a cada un dcsscs faios, ncdiiava
solrc cono clicar o nclIor dos nundos
ossivcis, scnrc con dclocIc nais ou ncnos
suiil.
Cono c cculiar a iodos os scus iralalIos,o
filosofo ianlcn criiicou acidancnic os cosiuncs,
a culiura, as arics.
Solrc as rclacs cnirc scos, una assagcn
ncrccc scr ncncionada.
Un dia, cn quc asscava nas
roinidadcs do casiclo, clo cqucno
losquc a quc cIanavan arquc,
Cuncgundcs viu cnirc as noiias o douior
Pangloss quc csiava dando una liao dc
fisica ccrincnial canarcira dc sua
nac, norcninIa nuiio loniia c docil.
Cono a scnIoriia Cuncgundcs iivcssc
grandc inclinaao ara as cicncias,
olscrvou, scn rcsirar, as rcciidas
ccricncias dc quc foi icsicnunIa; viu
con ioda a clarcza a razao suficicnic do
douior, os cfciios c as causas, c
rcgrcssou ioda agiiada c cnsaiiva, cIcia
do dcscjo dc sc iornar salia, c cnsando
quc lcn odcria cla scr a razao
10
suficicnic do jovcn Candido, o qual
ianlcn odia scr a sua."
Ncn ncsno as falcairuas das nanufaiuras
curocias ficaran csquccidas.
...lcvou-o ara casa, linou-o, dcu-
lIc ao c ccrvcja, rcscnicou-o con dois
florins, c aic quis cnsinar-lIc a iralalIar
na sua nanufaiura dc iccidos da Pcrsia
falricados na Holanda."
Sugcsiiva c a ncnao solrc a rcconcnsa
divina ara o nal ncnor.
TinIanos un inanc nuiio dcvoio c
conassivo, quc lIcs rcgou un lclo
scrnao, crsuadindo-os a quc nao nos
naiasscn.
Coriai dissc clc acnas una
nadcga a cada una dcssas danas, c con
isso vos rcgalarcis. Sc for ncccssario
nais, icrcis ouiro ianio daqui a alguns
dias. Dcus rcconcnsara iao caridosa
aao, c scrcis socorridos."
Nao faliou a rcfcrcncia rclaao cnirc
cloradorcs c clorados, c Iiocrisia dos
odcrosos.
Ja csiivcsic cniao no Paraguai?
indagou Candido.
11
E vcrdadc. Scrvi dc fanulo no
colcgio dc Assunao, c conIco o govcrno
dos Padrcs cono conIco as ruas dc
Cadiz. E una coisa adniravcl cssc
govcrno. O rcino ja icn nais dc irczcnias
lcguas dc dianciro; c dividido cn irinia
rovincias. Os adrcs ali icn iudo, c o
ovo nada; c a olra rina da razao c da
jusiia. Quanio a nin, nao conIco nada
nais divino do quc os Padrcs, quc aqui
fazcn gucrra ao rci dc EsanIa c ao rci
dc Poriugal, c quc na Euroa confcssan
csscs rcis; quc aqui naian csanIois c
cn Madrid os nandan ara o ccu. isio
nc cncania."
E con quc graa sc rcfcrc sinlicidadc da
riqucza c do luo.
Eniraran nuna casa nuiio sinlcs,
ois a oria cra acnas dc raia c as
salas nodcsiancnic rcvcsiidas dc ouro,
nas iudo iralalIado con ianio gosio quc
nada ficavan a dcvcr aos nais ricos
lanlris. A aniccanara, na vcrdadc, cra
incrusiada soncnic dc csncraldas c
rulis; nas a Iarnonia do conjunio
concnsava dc solra cssa circna
sinlicidadc."
12
O rcsciialilissino Honcro nao cscaou das
faras.
Candido, ao vcr un Honcro
nagnificancnic cncadcrnado, clogiou o
ilusirissino quanio ao scu lon gosio.
Eis dissc clc un livro quc
fazia as dclicias do grandc Pangloss, o
naior filosofo da AlcnanIa.
Pois nao faz as ninIas dissc
friancnic Pococuranic. Fizcran-nc
acrcdiiar ouirora quc cu scniia razcr cn
lc-lo; nas cssa rcciiao coniinua dc
conlaics quc iodos sc asscnclIan,
csscs dcuscs quc agcn scnrc ara nada
fazcr dc dccisivo, cssa Hclcna quc c o
noiivo da gucrra c quc nal cnira na
ca; cssa Troia quc ccrcan c nao
ionan, iudo isso nc causava un norial
alorrccincnio. Pcrgunici a crudiios sc
clcs sc alorrccian ianio quanio cu ncssa
lciiura. Os quc cran sinccros
confcssaran-nc quc o livro lIcs ionlava
das naos, nas quc scnrc cra rcciso
ic-lo na lillioicca, cono un nonuncnio
da Aniiguidadc, c cono cssas nocdas
cnfcrrujadas quc nao odcn circular."
Foi ncssc ronancc quc Voliairc cscrcvcu una
dc suas nais cclclrcs frascs. Aos ouvir una
13
lrcvc disscriaao solrc o crigo das grandczas,
quc iodos os aconiccincnios csiavan
dcvidancnic cncadcados no nclIor dos nundos
ossivcis, quc iodo o sofrincnio dc Candido
acalara or rcvcricr cn lcncficios, Candido,
candidancnic, rcsondcu.
Tudo isso csia lcn diio... nas
dcvcnos culiivar nosso jardin."
14

BIOGRAFIA DO AUTOR



FFANOIS-MAFIE AFOUET, filIo dc un
noiario do CIaiclci, nasccu cn Paris, cn 21 dc
novcnlro dc 1694. Dcois dc un curso lrilIanic
nun colcgio dc jcsuiias, rcicndcndo dcdicar-sc
nagisiraiura, s-sc ao scrvio dc un
rocurador. Mais iardc, airocinado cla
socicdadc do Tcnlo c cn ariicular or
CIaulicu c clo narqucs dc la Farc, ullicou
scus rinciros vcrsos. En 1717, acusado dc scr o
auior dc un anflcio oliiico, foi rcso c
cncarccrado na DasiilIa, dc ondc saiu scis ncscs
dcois, con a Hcnriadc quasc icrninada c con o
csloo do Odic. Foi or cssa ocasiao quc clc
rcsolvcu adoiar o nonc dc Voliairc. Sua iragcdia
Odic foi rcrcscniada cn 1719 con grandc
ciio; nos anos scguinics, vicran. Aricnisc
(1720}, Mariannc (1725} c o Indiscrci (1725}.
En 1726, cn conscqucncia dc un incidcnic
con o cavalciro dc FoIan, foi novancnic
15
rccolIido DasiilIa, dc ondc so odc sair sol a
condiao dc dciar a Frana. Foi cniao ara a
Inglaicrra c ai sc dcdicou ao csiudo da lingua c
da liicraiura inglcsas. Trcs anos nais iardc,
rcgrcssou c ullicou Druius (1730}, EriIylc
(1732}, Zarc (1732}, La Mori dc Ccsar (1733} c
Adcladc Dugucsclin (1734}. Daian da ncsna
coca suas Lciircs PIilosoIiqucs ou Lciircs
Anglaiscs, quc rovocaran grandc cscandalo c
olrigaran a rcfugiar-sc cn Lorcna, no casiclo dc
Madanc du CIaiclci, cn cuja conanIia vivcu
aic 1749. Ai sc cnircgou ao csiudo das cicncias c
cscrcvcu os Elcncnis dc lc PIilosoIic dc Ncwion
(1738}, alcn dc Alzirc, L'Enfani Prodiguc,
MaIonci, Mcroc, Discours sur l'Honnc, cic.
En 1749, aos a noric dc Madanc du
CIaiclci, voliou a Paris, ja cniao cIcio dc gloria c
conIccido cn ioda a Euroa, c foi ara Dcrlin,
ondc ja csiivcra alguns anos anics cono
dilonaia. Frcdcrico II confcriu-lIc Ionras
ccccionais c dcu-lIc una cnsao dc 20.000
francos, acrcsccndo-lIc assin a foriuna ja
considcravcl. Essa anizadc, orcn, nao durou
nuiio. as inirigas c os ciuncs cn iorno dos
cscriios dc Voliairc olrigaran-no a dciar Dcrlin
cn 1753.
Scn odcr fiar-sc cn aric alguna, csicvc
succssivancnic cn Esiraslurgo, Colnar, Lyon,
Ccnclra, Naniua; cn 1758, adquiriu o doninio
16
dc Fcrncy, na rovincia dc Cc c ai assou,
cniao, a rcsidir cn conanIia dc sua solrinIa
Madanc Dcnis. Foi duranic os vinic anos quc
assin vivcu, cIcio dc gloria c dc anigos, quc
rcdigiu Candidc, Hisioirc dc la Fussic sous Picrrc
lc Crand, Hisioirc du Parlcncni dc Paris, cic.,
scn coniar nuncrosas cas icairais.
En 1778, cn sua viagcn a Paris, foi
cniusiasiicancnic rccclido. Morrcu no dia 30 dc
naro dcssc ncsno ano, aos 84 anos dc idadc.
17

CNDIDO

9ROWDLUH
CAPTULO I
DE COMO FOI CNDIDO CFIADO EM UM LINDO CASTELO,
E COMO DALI O ESCOFFAAFAM

Havia cn Vcsifalia, no casiclo do scnIor
larao dc TIundcr-icn-ironclI, un jovcn a qucn
a naiurcza doiara da indolc nais suavc. Sua
fisiononia lIc anunciava a alna. Era rcio dc
juizo c sinlcs dc csiriio, razao cla qual, crcio
cu, o cIanavan dc Candido. Susciiavan os
vclIos criados quc fossc filIo da irna do scnIor
larao c dc un lon c Ionrado gcniil-Ioncn da
vizinIana, con qucn csia janais conscniira cn
casar-sc, orquc clc so udcra alcgar scicnia c
una gcracs, Iavcndo as injurias do icno
dcsiruido o rcsio da sua arvorc gcncalogica.
18
Era o scnIor larao un dos nais odcrosos
scnIorcs dc Vcsifalia. Sua sala dc Ionra
osicniava, aic, una iacaria. Todos os scus
cacs, rcunidos, fornavan, cn caso dc rccisao,
una loa naiilIa; o vigario da aldcia cra o scu
csnolcr-nor. Traiavan-no iodos or MonscnIor
c rian quando clc coniava Iisiorias.
A scnIora laroncsa, quc csava ccrca dc
irczcnias c cinqucnia lilras, granjcava con isso
cnornc considcraao, c fazia as Ionras da casa
con una dignidadc quc a iornava ainda nais
rcsciiavcl. Sua filIa Cuncgundcs, quc coniava
dczcsscic anos, cra corada, frcsca, rccIoncIuda,
aciiiosa. O filIo do larao arccia cn iudo digno
do ai. o rcccior Pangloss cra o oraculo da
casa, c o cqucno Candido cscuiava as suas
lics con ioda a loa fc da sua idadc c do scu
caraicr.
Pangloss cnsinava nciafisico-icologo-cosno-
lonigologia. Provava adniravclncnic quc nao Ia
cfciio scn causa c quc, ncsic quc c o nclIor
ossivcl dos nundos, o casiclo do scnIor larao
cra o nais lclo ossivcl dos casiclos c a scnIora
a nclIor das laroncsas ossivcis.
Esia dcnonsirado, dizia clc, quc as coisas
nao odcn scr dc ouira nancira. ois, cono iudo
foi fciio ara un fin, iudo csia ncccssariancnic
dcsiinado ao nclIor fin. Quciran noiar quc os
19
narizcs foran fciios ara usar oculos, c or isso
nos icnos oculos. As crnas foran visivclncnic
insiiiuidas ara as calas, c or isso icnos
calas. As cdras foran fciias ara scrcn
ialIadas c cdificar casiclos, c or isso MonscnIor
icn un lindo casiclo; o nais considcravcl larao
da rovincia dcvc scr o nais lcn alojado; c, cono
os orcos foran fciios ara scrcn conidos, nos
concnos orco o ano iniciro. or conscguinic,
aquclcs quc asscvcravan quc iudo csia lcn
disscran una iolicc; dcvian cra dizcr quc iudo
csia o nclIor ossivcl.
Candido ouvia con ioda a aicnao c
acrcdiiava inoccnicncnic; ois acIava a
scnIoriia Cuncgundcs circnancnic fornosa,
cnlora janais sc aircvcssc a lIo dizcr. Concluia
quc, dcois da vcniura dc icr nascido larao dc
TIundcr-icn-ironclI, o scgundo grau dc
fclicidadc consisiia cn scr nadcnoiscllc
Cuncgundcs; o icrcciro, cn vc-la iodos os dias; c
o quario, cn ouvir ncsirc Pangloss, o naior
filosofo da rovincia, c or conscguinic dc ioda a
icrra.
Un dia, cn quc asscava nas roinidadcs
do casiclo, clo cqucno losquc a quc cIanavan
arquc, Cuncgundcs viu cnirc as noiias o douior
Pangloss quc csiava dando una liao dc fisica
ccrincnial canarcira dc sua nac, norcninIa
nuiio loniia c docil. Cono a scnIoriia
20
Cuncgundcs iivcssc grandc inclinaao ara as
cicncias, olscrvou, scn rcsirar, as rcciidas
ccricncias dc quc foi icsicnunIa; viu con ioda
a clarcza a razao suficicnic do douior, os cfciios c
as causas, c rcgrcssou ioda agiiada c cnsaiiva,
cIcia do dcscjo dc sc iornar salia, c cnsando
quc lcn odcria cla scr a razao suficicnic do
jovcn Candido, o qual ianlcn odia scr a sua.
Enconirou Candido ao voliar ara o casiclo, c
cnrulcsccu; Candido ianlcn corou; cla
cunrincniou-o con voz cnirccoriada, c Candido
falou-lIc scn salcr o quc dizia. No dia scguinic,
dcois do janiar, Cuncgundcs c Candido
cnconiraran-sc airas dc un lionlo;
Cuncgundcs dciou cair o lcno, Candido
aanIou-o, cla ionou-lIc inoccnicncnic a nao,
o jovcn lcijou inoccnicncnic a nao da noa
con una vivacidadc, una scnsililidadc, una
graa ioda csccial; suas locas cnconiraran-sc,
scus olIos fulguraran, scus joclIos ircncran,
suas naos crdcran-sc... Ora, o scnIor larao dc
TIundcr-icn-ironclI assou junio ao aravcnio
c, vcndo aqucla causa c aquclc cfciio, corrcu
Candido do casiclo, a oniacs no irasciro;
Cuncgundcs dcsnaiou; logo quc voliou a si, foi
cslofcicada cla scnIora laroncsa; c Iouvc a
naior consicrnaao no nais lindo c nais
agradavcl dos casiclos ossivcis.
21

CAPTULO II
DO QUE SUCEDEU A CNDIDO ENTFE OS DLCAFOS

Candido, culso do araiso icrrcsirc,
caninIou nuiio icno scn salcr or ondc
andava, cIorando, crgucndo os olIos ao ccu,
voliando-os scguidancnic ara o nais lindo dos
casiclos quc cnccrrava a nais linda das
laroncsinIas. Dciiou-sc, scn concr, cn lcno
cano, cnirc dois sulcos dc lavoura, cnquanio
caia ncvc cn grandcs flocos. Candido, iransido,
arrasiou-sc no dia scguinic aic a aldcia roina,
quc sc cIana VallcrgIoff-irarll-dildorff, scn
dinIciro, norio dc fonc c dc cansao. Parou
irisicncnic oria dc una csialagcn. Dois
Ioncns irajados dc azul dcran con os olIos
nclc.
Canarada dissc un, cis ali un raaz
dc lon coro c quc icn a aliura rcqucrida.
Dirigiran-sc a Candido c convidaran-no
olidancnic ara alnoar.
ScnIorcs lIcs dissc Candido con
cncaniadora nodcsiia, conccdcn-nc una
grandc Ionra, nas na vcrdadc nao icnIo con
quc agar a ninIa aric.
22
AI! scnIor rcirucou un dos dc azul,
as cssoas do scu oric c do scu ncrccincnio
nunca agan nada. ois o anigo nao icn cinco
cs c cinco olcgadas!
Sin, c cssa a ninIa aliura dissc clc,
fazcndo una rcvcrcncia.
AI! scnIor, scnic-sc ncsa; nao so lIc
agarcnos iudo, nas janais, conscniircnos quc
un Ioncn cono o scnIor andc scn dinIciro; os
Ioncns foran fciios acnas ara auiliarcn uns
aos ouiros.
Os scnIorcs icn ioda razao concordou
Candido.
Foi o quc scnrc nc dissc o scnIor
Pangloss, c lcn vcjo quc iudo csia o nclIor
ossivcl.
Pcdcn-lIc quc acciic alguns cscudos; clc os
cnlolsa c qucr assar rccilo; nao lIo conscnicn,
c scnian-sc os ircs ncsa.
O scnIor nao ana icrnancnic?...
OI! sin rcsondcu clc, ano
icrnancnic a scnIoriia Cuncgundcs.
Nao diz un dclcs, nos crgunianos
sc nao ana icrnancnic ao rci dos lulgaros.
23
Alsoluiancnic rciruca clc, ois
nunca o vi.
Cono! E o nais cncaniador dos rcis, c
dcvcnos crgucr-lIc un lrindc.
OI! con nuiio gosio, scnIorcs.
E Candido lclc saudc do rci.
Isso lasia dizcn-lIc. O scnIor agora
c o aoio, o susicniaculo, o dcfcnsor, o Icroi dos
lulgaros; sua foriuna csia fciia c sua gloria
asscgurada.
En scguida alican-lIc cadcias aos cs c o
lcvan ara o rcgincnio. Fazcn-lIc volvcr
dirciia , csqucrda, iirar a varcia, loiar a varcia,
dciiar or icrra, aiirar, corrcr, c dao-lIc irinia
lasionadas; no dia scguinic, faz o ccrcicio un
ouco ncnos nal c so rccclc vinic lasionadas;
no ouiro dia so rccclc dcz, c c olIado clos
canaradas cono un vcrdadciro rodigio.
Candido, csiucfaio, ainda nao aiinava nuiio
lcn cono odcria scr un Icroi. Por un lclo dia
dc rinavcra, lcnlrou-sc dc dar un asscio c
scguiu dirciio cn frcnic, na crcna dc quc cra un
rivilcgio da csccic Iunana, cono da csccic
aninal, scrvir-sc das rorias crnas cono lcn
lIc arouvcssc. Ainda nao andara duas lcguas,
quando quairo ouiros Icrois dc scis cs o
24
alcanan, anarran-no lcn anarrado, c o
ncicn nun calalouo. Pcrguniaran-lIc
juridicancnic sc rcfcria scr fusiigado irinia c
scis vczcs or iodo o rcgincnio ou rccclcr, cn
una so dcscarga, irinia c scis lalas dc cIunlo
na calca. Por nais quc Candido alcgassc quc a
voniadc Iunana c livrc, icvc dc fazcr a cscolIa;
rcsolvcu, cniao, cn viriudc dcssc don dc Dcus a
quc cIanan lilcrdadc, scr assado irinia c scis
vczcs cla vara. Agucniou dois iurnos.
O rcgincnio conunIa-sc dc dois nil
Ioncns; isso lIc valcra, aic cniao, quairo nil
varadas quc, da nuca ao irasciro, lIc uscran a
dcscolcrio iodos os nusculos c ncrvos.
Quando ian dar inicio ao icrcciro, Candido,
nao odcndo nais, cdiu or niscricordia quc
iivcsscn a londadc dc lIc arrclcniar os niolos.
Conccdcn-lIc cssc favor; vcndan-lIc os olIos c
fazcn-no ajoclIar-sc. Ncssc noncnio assa o rci
dos lulgaros, inforna-sc do crinc do acicnic; c,
cono cssc rci iinIa un grandc gcnio,
conrccndcu, or iudo quanio soulc dc
Candido, quc sc iraiava dc un jovcn nciafisico,
nuiio ignoranic das coisas dcsic nundo, c
conccdcu-lIc a sua graa con una dcncncia quc
scra louvada cn iodos os jornais c cn iodos os
scculos. Un lravo cirurgiao curou Candido cn
ircs scnanas, con cnolicnics rcconcndados or
Dioscoridcs. TinIa ja un ouco dc clc c odia
25
anar, quando o rci dos lulgaros iravou laialIa
con o rci dos alaros.
26

CAPTULO III
DE COMO CNDIDO ESCAPOU AOS DLCAFOS, E DO
QUE LHE SUCEDEU DEPOIS.

Nada iao lclo, iao lcsio, iao lrilIanic, iao
lcn ordcnado cono aquclcs dois ccrciios. As
ironlcias, os ifanos, os olocs, os ianlorcs, os
canIcs, fornavan una Iarnonia cono janais a
Iouvc no infcrno. Princiro os canIcs
dcrrularan ccrca dc scis nil Ioncns dc cada
lado; cn scguida a nosquciaria varrcu do nclIor
dos nundos uns novc a dcz nil naroios quc lIc
infciavan a sucrficic. A laioncia foi ianlcn a
razao suficicnic da noric dc alguns nilIarcs dc
Ioncns. O quc iudo noniava a unas irinia nil
alnas. Candido, quc ircnia cono un filosofo,
oculiou-sc o nclIor quc dc duranic aqucla
Icroica noriandadc.
Enfin, cnquanio os dois rcis nandavan
caniar Tc Dcuns cada qual no scu cano ionou
clc o ariido dc ir raciocinar alIurcs solrc os
cfciios c as causas. Passou or cina dc nonics
dc norios c norilundos, c alcanou rinciro
una aldcia vizinIa; csiava rcduzida a cinzas. cra
una aldcia alara quc os lulgaros Iavian
qucinado, confornc as lcis do dirciio ullico.
27
Aqui, vclIos crivados dc golcs vian agonizar
suas nulIcrcs dcgoladas dc cujo cnsangucniado
scio cndian crianas; alcn, soliavan os uliino
susiros raarigas dcsiriadas. dcois dc
Iavcrcn saciado os dcscjos naiurais dc alguns
Icrois; ouiras, ncio qucinadas, griiavan quc
lIcs acalasscn dc vcz con a vida. Miolos sc
csalIavan solrc a icrra, ao lado dc crnas c
lraos anuiados.
Candido fugiu o nais dcrcssa ossivcl ara
ouira aldcia. cricncia aos lulgaros, c os Icrois
alaros a iinIan iraiado da ncsna forna.
Candido, scnrc a andar or solrc ncnlros
aliianics ou airavcs dc ruinas, dciou cnfin o
icairo da gucrra, lcvando algunas roviscs no
alforjc c scn nunca csqucccr a scnIoriia
Cuncgundcs. Acalaran-sc-lIc as roviscs ao
cIcgar Holanda; nas, icndo ouvido dizcr quc
ncssc ais iodos cran ricos c vcrdadcirancnic
crisiaos, nao duvidou quc o iraiasscn iao lcn
cono no casiclo do scnIor larao, anics dc scr
dali cscorraado or anor dos lindos olIos da
scnIoriia Cuncgundcs.
Pcdiu csnola a varios crsonagcns dc ar
gravc c iodos lIc rcsondcran quc, sc
coniinuassc a ccrccr ial oficio, o nandarian
cnccrrar nuna casa dc corrcao, ara cnsinar-lIc
a vivcr dirciio.
28
Dirigiu-sc dcois a un Ioncn quc acalava
dc falar sozinIo una Iora inicira solrc a
caridadc, cranic una grandc asscnllcia. Essc
Ioncn, olIando-o dc soslaio, indagou.
Quc vicsic fazcr aqui? Es cla loa
causa?
Nao Ia cfciio scn causa rcsondcu
nodcsiancnic Candido, iudo csia
crfciiancnic cncadcado c arranjado o nclIor
ossivcl Foi rcciso quc cu iivcssc sido culso
dc junio da scnIoriia Cuncgundcs c assado
clas varas, c c rcciso quc cu csnolc o ncu ao
anics quc ossa ganIa-lo; nada disso odcria scr
dc ouiro nodo.
Mcu anigo crguniou o orador,
acrcdiias quc o Paa scja o Aniicrisio?
Ainda nao o ouvira dizcr rcsondcu
Candido. Mas, quc o scja ou nao scja, o faio c
quc cu nao icnIo ao.
Ncn ncrcccs conc-lo rcirucou o ouiro.
Anda, lilirc, niscravcl! Dcsaarccc das
ninIas visias!
A nulIcr do orador, cIcgando jancla c
vcndo un Ioncn quc duvidava quc o Paa fossc
o Aniicrisio, dcscjou-lIc na calca iodo o
29
conicudo dc un... ccus! a quc cccssos nao
lcvan as danas o scu zclo rcligioso!
Un Ioncn quc ainda nao fora laiizado, un
lon analaiisia, cIanado Jaqucs, viu dc quc
nancira crucl c ignoniniosa cra iraiado un dc
scus irnaos, un licdc inlunc, quc ossuia
una alna; lcvou-o ara casa, linou-o, dcu-lIc
ao c ccrvcja, rcscnicou-o con dois florins, c aic
quis cnsinar-lIc a iralalIar na sua nanufaiura
dc iccidos da Pcrsia falricados na Holanda.
Candido, quasc a rosicrnar-sc dianic dclc,
cclanava. Dcn nc dizia Mcsirc Pangloss quc
iudo csia o nclIor ossivcl ncsic nundo, ois
sinio-nc infiniiancnic nais iocado con a sua
circna gcncrosidadc do quc con a durcza
daquclc scnIor dc ncgro c da scnIora sua
csosa?
No dia scguinic, ao asscar, cnconirou un
ncndigo colcrio dc usiulas, os olIos noriios, a
onia do nariz carconida, a loca dc vics, os
dcnics ncgros, falando cla gargania sacudido dc
accssos dc iossc c cusindo un dcnic a cada
csforo.
30

CAPTULO IV
DE COMO CNDIDO ENCONTFOU O SEU ANTICO MESTFE
DE FILOSOFIA, O DOUTOF PANCLOSS, E DO QUE
SUCEDEU

Candido, nais iocado ainda dc conaiao
quc dc Iorror, dcu quclc csanioso ncndigo os
dois florins quc rccclcra do lon analaiisia. O
faniasna olIa-o fiancnic, dcrrana lagrinas, c
salia-lIc ao cscoo. Candido, Iorrorizado, rccua.
Ai! diz o niscravcl ao ouiro niscravcl,
cniao nao rcconIcccs nais o icu caro Pangloss?
Quc ouo? Tu, o ncu qucrido ncsirc! Tu,
ncssc Iorrcndo csiado! Quc dcsgraa ic
aconicccu? Por quc nao csias ainda no nais lindo
dos casiclos? Quc foi fciio da scnIoriia
Cuncgundcs, a crola das donzclas, a olra-rina
da naiurcza?
Nao osso nais conigo gcncu Pangloss.
Candido o lcvou ara o csialulo do
analaiisia, ondc lIc dcu a concr un ouco dc
ao. E, dcois quc Pangloss sc rcfcz.
Eniao dissc clc, c Cuncgundcs?
31
Morrcu.
A csia alavra, Candido crdcu os scniidos; o
anigo o fcz voliar a si con un ouco dc nau
vinagrc quc Iavia or acaso no csialulo. Candido
rcalrc os olIos.
Cuncgundcs noria! OI! ondc c quc csias,
o nclIor dos nundos? Mas dc quc norrcu? Nao
scria or nc icr visio culsar a oniacs do
casiclo do scnIor scu ai?
Nao dissc Pangloss. Ela foi csiriada
or soldados lulgaros, dcois dc icr sido violada
o nais ossivcl; rclcniaran a calca do scnIor
larao, quc qucria dcfcndc-la; a scnIora laroncsa
foi coriada cn cdaos; o ncu olrc uilo,
iraiado rccisancnic cono a irna c quanio ao
casiclo, nao ficou cdra solrc cdra, ncn una
granja, ncn un carnciro, ncn un aio, ncn
una arvorc; nas fonos lcn vingados, ois os
alaros fizcran o ncsno cn una laronia vizinIa
quc cricncia a un scnIor lulgaro.
Ao ouvir iais coisas, Candido dcsnaiou ouira
vcz; nas, voliando a si, c icndo diio iudo o quc
dcvia dizcr, Indagou da causa c do cfciio, c da
razao suficicnic quc uscra Pangloss cn iao
lasiinavcl csiado.
Ai! susirou o ouiro. Foi o anor; -,
anor, o consolador do gcncro Iunano, o
32
conscrvador do univcrso, a alna dc iodos os
scrcs scnsivcis, o icrno anor.
Ai! dissc Candido. Eu o conIcci, cssc
anor, cssc solcrano dos coracs, cssa alna da
nossa alna. nunca nc rcndcu nais quc un lcijo
c vinic oniacs or dciras. Cono dc cssa lcla
causa roduzir, na iua cssoa, iao aloninavcl
cfciio?
Pangloss rcsondcu nos scguinics icrnos.
ncu caro Candido! Dcn conIcccsic
Paquciic, a linda criadinIa da nossa augusia
laroncsa; gozci nos scus lraos as dclicias do
araiso, quc roduziran cn nin csics iorncnios
do infcrno dc quc nc vcs dcvorado; cla csiava
infciada c ialvcz icnIa norrido disso. Paquciic
ganIara cssc rcscnic dc un franciscano nuiio
crudiio, quc Iavia rcnoniado fonic, ois o
adquirira dc una vclIa condcssa, quc o rccclcra
dc un caiiao dc cavalaria, quc o dcvia a una
narqucsa, quc a iinIa dc un ajcn, quc o
ionara dc un jcsuiia quc, quando novio, o
Icrdara cn linIa rcia dc un dos conanIciros
dc Crisiovao Colonlo. Quanio a nin, nao o
assarci a ningucn, ois csiou ara norrcr.
Pangloss! cclanou Candido. Quc, csiranIa
gcncalogia! Nao scria o dialo quc foi o ironco?
Qual! rclicou o grandc Ioncn. Era
una coisa indiscnsavcl no nclIor dos nundos,
33
un ingrcdicnic ncccssario. ois, sc Colonlo nao
iivcssc aanIado cn una ilIa da Ancrica cssa
docna quc cnvcncna a fonic da gcraao, c quc c
cvidcnicncnic o oosio da grandc finalidadc da
naiurcza, nos nao icrianos ncn cIocolaic ncn
cocIonilIa; cunrc olscrvar quc aic Iojc, no
nosso coniincnic, csia docna nos c cculiar,
cono a conirovcrsia, os iurcos, os Iindus, os
crnas, os cIins, os siancscs, os ninicos,
ainda nao a conIcccn; nas Ia una razao
suficicnic ara quc a conIcan, or sua vcz, cn
alguns scculos. Enquanio isio, vai cla fazcndo un
naravilIoso rogrcsso cnirc nos, c
rincialncnic ncsscs grandcs ccrciios
conosios dc Ionrados ncrccnarios, iao lcn
cducados, quc dccidcn do dcsiino das nacs;
odc-sc asscgurar quc, quando irinia nil Ioncns
conlaicn cn fornaao conira iroas iguais cn
nuncro, Ia ccrca dc vinic nil conianinados cn
cada cano.
Adniravcl dissc Candido, nas c rcciso
quc ic curcs.
Mas cono? Nao icnIo un vinicn, ncu
anigo; c, cn ioda a cicnsao dcsic glolo, nao nc
odc ncn fazcr una sangria, ncn ionar una
lavagcn, scn agar, ou scn quc Iaja algucn quc
aguc or nos.
34
Esias uliinas alavras dccidiran Candido;
foi lanar-sc aos cs do caridoso analaiisia
Jaqucs c fcz-lIc una iniura iao conovcnic do
csiado a quc sc acIava rcduzido o scu anigo, quc
o nosso Ioncn nao Icsiiou cn rccolIcr o douior
Pangloss; nandou-o iraiar sua cusia. Pangloss,
con a cura, so crdcu un olIo c una orclIa.
Cono iinIa loa lcira c salia ariinciica, o
analaiisia cnrcgou-o cono guarda-livros. Dois
ncscs dcois, scndo olrigado a ir a Lisloa a
ncgocios, cnlarcou consigo os dois filosofos.
Pangloss clicou-lIc cono iudo narcIava o
nclIor ossivcl. Jaqucs nao cra dcssa oiniao.
Esia visio dizia clc quc os Ioncns
corroncran un ouco a naiurcza, ois nao
nasccran lolos, c iornaran-sc lolos. Dcus nao
lIcs dcu ncn canIcs ncn laioncias, c clcs
falricaran laioncias c canIcs ara sc
aniquilarcn. Eu odcria ainda lcvar cn conia as
falcncias, c a jusiia, quc sc aodcra dos lcns
dos falidos ara ludilriar os crcdorcs.
Tudo isso cra indiscnsavcl rclicava o
douior caolIo, c os nalcs ariicularcs
consiiiucn o lcn gcral, dc soric quc, quanio
nais nalcs ariicularcs Iouvcr, ianio nclIor
irao as coisas.
Enquanio assin arrazoava, o ccu cscurcccu,
os vcnios soraran dos quairo canios do nundo,
35
c o navio foi assaliado cla nais ircncnda
icncsiadc, visia do orio dc Lisloa.
36

CAPTULO V
DA TEMPESTADE, NAUFFCIO, TEFFEMOTO, E DO QUE
SUCEDEU AO DOUTOF PANCLOSS, A CNDIDO E AO
ANADATISTA JAQUES.

Mciadc dos assagciros, cnfraquccidos,
agoniados con a inconcclivcl indisosiao cn
quc a insialilidadc dc un navio dcia a iodos os
ncrvos c Iunorcs do coro, agiiados cn scniidos
conirarios, nao iinIan ncn ncsno foras ara
inquiciar-sc con o crigo. A ouira nciadc soliava
griios c rczava; as vclas csiavan roias, os
nasiros quclrados, o navio fcndido. TralalIava
qucn udcssc, ningucn sc cnicndia, ningucn
conandava, o analaiisia auiliava un ouco a
nanolra; acIava-sc no convcs; un narinIciro
furioso laic-lIc rudcncnic c dcrrula-o solrc as
rancIas, nas, con o golc quc lIc dcu, caiu clc
rorio ara fora do navio, ficando suscnso a
un ioco dc nasiro. O lon Jaqucs corrc cn scu
auilio, ajuda-o a sulir c, con o csforo quc faz, c
rcciiiado no nar, scn quc o narinIciro fizcssc
o ninino gcsio ara salva-lo. Candido aroina-
sc, vc o scu lcnfciior quc rcaarccc un noncnio
iona c c iragado ara scnrc. Qucr lanar-sc
ao nar, nas Pangloss lIo incdc, rovando-lIc
quc a cnscada dc Lisloa fora fciia crcssancnic
37
ara afogar o analaiisia. Enquanio o rovava a
riori, o navio aric-sc ao ncio c iodos crcccn,
con cccao dc Pangloss, dc Candido c do lruial
narinIciro quc afogara o viriuoso analaiisia; o
facinora nadou aic a nargcn, ondc Pangloss c
Candido arrilaran, agarrados a una ialua.
Dcois quc sc rcfizcran un ouco,
cncaninIaran-sc ara Lisloa; rcsiava-lIcs
algun dinIciro, con o qual cscravan salvar-sc
da fonc, dcois dc Iavcrcn cscaado
icncsiadc.
Mal cniravan na cidadc, cIorando a noric
do lcnfciior, quando scnicn o solo ircncr sol os
scus cs; o nar, furioso, galga o orio c
dcscdaa os navios quc ali nc acIan
ancorados. TurlilIcs dc cIana c cinza colrcn
as ruas c raas ullicas; as casas dcsalan;
alaicn-sc os icios solrc os aliccrccs quc sc
alalan; irinia nil Ialiianics sao csnagados sol
as ruinas. Assoliando c ragucjando, dizia
consigo o narinIciro. Muiio Ia quc arovciiar
aqui. Qual odcra scr a razao suficicnic dcsic
fcnncno? indagava Pangloss.
CIcgou o uliino dia do nundo! cclanava
Candido. O narinIciro corrc incdiaiancnic ara
o ncio dos dcsiroos, afronia a noric cn lusca
dc dinIciro, acIa-o, cnlriaga-sc; dcois dc
cozinIar a lclcdcira, conra os favorcs da
38
rincira raariga dc loa voniadc quc cnconira
solrc as ruinas das casas c cn ncio dos norios c
norilundos. Enquanio isio, Pangloss uava-o
cla nanga. Mcu anigo dizia-lIc, isio
nao csia dirciio, ofcndcs a razao univcrsal,
cnrcgas nuiio nal o icu icno. Con os
dialos! rcsondc o ouiro, sou narinIciro c
nasci cn Daiavia; narcIci quairo vczcs solrc o
crucifio, cn quairo viagcns quc fiz ao Jaao; c
ainda nc vcns con a razao univcrsal!
Alguns csiilIaos dc cdra Iavian fcrido
Candido, quc sc acIava csicndido no ncio da rua
c colcrio dc dcsiroos.
Ai! dizia clc a Pangloss, conscguc-nc
un ouco dc vinIo c dc olco, quc csiou
norrcndo.
Esic icrrcnoio nao c novidadc ncnIuna
rcsondcu Pangloss. A cidadc dc Lina
ccrincniou os ncsnos ircnorcs dc icrra no
ano assado; iguais causas, iguais cfciios. Ia
con ccricza una corrcnic sulicrranca dc
cnofrc, dcsdc Lina aic Lisloa.
Nada nais rovavcl rcsondcu Candido,
nas, or anor dc Dcus, arranja-nc olco c
vinIo.
Cono, rovavcl? rclicou. Susicnio
quc c a coisa nais dcnonsirada quc cisic.
39
Candido crdcu os scniidos, c Pangloss
irouc-lIc un ouco dc agua dc una fonic
vizinIa.
No dia scguinic, Iavcndo cnconirado alguna
rovisao dc loca cn ncio aos csconlros,
rcararan un ouco as foras. En scguida
uscran-sc a iralalIar cono os ouiros ara
auiliar os Ialiianics cscaados noric. Alguns
cidadaos or clcs socorridos dcran-lIcs o nclIor
alnoo quc odcrian cnconirar cn iais
circunsiancias. Vcrdadc quc a rcfciao cra irisic;
os convivas rcgavan o ao con lagrinas. Mas
Pangloss consolou-os, asscgurando-lIcs quc as
coisas nao odcrian scr dc ouira nancira. Pois
iudo isio dizia clc c o quc Ia dc nclIor.
Pois, sc Ia un vulcao cn Lisloa, nao odcria
csiar nouira aric. Pois c inossivcl quc as
coisas nao csicjan ondc csiao. Pois iudo csia
lcn".
Un IoncnzinIo dc rcio, faniliar da
Inquisiao, quc sc acIava a scu lado, ionou
olidancnic a alavra c dissc.
Pclo visio, o scnIor nao crc no ccado
original; ois, sc iudo csia o nclIor ossivcl, nao
Iouvc ncn qucda, ncn casiigo.
Pco Iunildcncnic crdao a Vossa
Ecclcncia dissc Pangloss ainda nais
olidancnic, ois a qucda do Ioncn c a
40
naldiao cniravan ncccssariancnic no nclIor
dos nundos ossivcis.
O scnIor nao crc cniao na lilcrdadc?
crguniou o faniliar.
Vossa Ecclcncia nc dcsculara dissc
Pangloss; a lilcrdadc odc sulsisiir con a
ncccssidadc alsoluia; ois cra ncccssario quc
fsscnos livrcs, orquc cnfin a lilcrdadc
dcicrninada...
Pangloss csiava no ncio da frasc, quando o
faniliar fcz un sinal dc calca ara o scu lacaio,
quc lIc scrvia vinIo do Porio.
41

CAPTULO VI
DE COMO SE FEZ UM DELO AUTO-DE-FE PAFA EVITAF
OS TEFFEMOTOS, E DE COMO CNDIDO FOI AOITADO.

Dcois do ircnor dc icrra quc dcsiruiu ircs
quarias arics dc Lisloa, os salios do ais nao
cnconiraran ncio nais cficaz ara rcvcnir una
ruina ioial do quc ofcrcccr ao ovo un lclo auio-
dc-fc; foi dccidido cla Univcrsidadc dc Coinlra
quc o csciaculo dc algunas cssoas qucinadas
a fogo lcnio, cn grandc ccrinonial, cra un
infalivcl scgrcdo ara incdir quc a icrra sc
uscssc a ircncr.
TinIan, ois, rcndido un liscainIo quc
casara con a roria conadrc, c dois
oriugucscs quc, ao concr un frango, lIc Iavian
rciirado a gordura. vicran, dcois do alnoo,
rcndcr o douior Pangloss c o scu disciulo
Candido, un or icr falado c o ouiro or icr
cscuiado con ar dc arovaao. foran anlos
conduzidos cn scarado ara aariancnios
circnancnic frcscos, ondc nunca sc cra
inconodado clo sol; oiio dias dcois vcsiiran-
lIc un sanlcniio c ornaran-lIc a calca con
niiras dc acl. a niira c o sanlcniio dc
Candido cran iniados dc cIanas invcriidas c
42
dialos quc nao iinIan cauda ncn garras; nas os
dialos dc Pangloss iinIan cauda c garras, c as
flanas cran vcriicais. Assin vcsiidos,
narcIaran cn rocissao, c ouviran un scrnao
nuiio aiciico, scguido dc una lcla nusica cn
falordao. Candido foi aoiiado cn cadcncia,
cnquanio caniavan; o llacainIo c os dois
Ioncns quc nao iinIan qucrido concr gordura
foran qucinados, c Pangloss cnforcado, cnlora
nao fossc cssc o cosiunc. No ncsno dia a icrra
ircncu dc novo, con csanioso fragor.
Candido, cn anico, dcsvairado, iodo
cnsangucniado c aliianic, dizia consigo. Sc
csic c o nclIor dos nundos ossivcis, cono nao
scrao os ouiros! Sc cu acnas fossc aoiiado,
cono cnirc os lulgaros, ainda assava! Mas iu,
ncu qucrido Pangloss, o naior dos filosofos, vcr-
ic cnforcar scn salcr or quc! E iu, ncu qucrido
analaiisia, o nclIor dos Ioncns, vcr-ic afogado
visia do orio! E iu, o Cuncgundcs, o crola.
das donzclas, cra rcciso quc ic alrisscn o
vcnirc?!"
E assin douirinado, aoiiado, alsolvido c
alcnoado, nal susicndo-sc nas crnas, vinIa
clc dc volia, quando una vclIa o alordou c dissc-
lIc. Tcn coragcn, ncu filIo, c scguc-nc".
43

CAPTULO VII
DE COMO UMA VELHA TFATOU DE CNDIDO, E COMO
ESTE ENCONTFOU O ODJETO AMADO.

Coragcn nao a iinIa, nas scguiu a vclIa aic
un casclrc. csia lIc dcu onada ara foncniar-
sc, dciou-lIc naniincnios c lclida, c indicou-
lIc un lciio lasianic lino, junio do qual Iavia
un vcsiuario conlcio.
Conc, lclc, dornc dissc-lIc cla c
quc Nossa ScnIora dc AiocIa, o scnIor Sanio
Aninio dc Padua c o scnIor S. Jaqucs dc
Conosiclla ic conscrvcn na sua guarda. voliarci
ananIa.
Candido, ainda csaniado dc iudo o quc vira,
dc iudo o quc sofrcra, c ainda nais da caridadc
da vclIa, quis lcijar-lIc a nao.
Nao c a ninIa nao quc dcvcs lcijar
dissc a vclIa. Voliarci ananIa. Esfrcga-ic,
conc c dornc. Candido, acsar dc ianias
dcsgraas, concu c dorniu. No dia scguinic a
vclIa lIc iraz a rincira rcfciao. canina-lIc as
cosias, foncnia-o con ouira onada; nais iardc
lIc iraz alnoo, c volia noiic con a ccia. No
icrcciro dia fcz as ncsnas ccrinnias.
44
Qucn c a scnIora? crguniava-lIc
Candido. Qucn lIc insirou iananIa
londadc? Quc agradccincnios lIc osso dar?
A loa nulIcr janais rcsondia; no ouiro dia
dc iardc nao irouc conida.
Vcn conigo dissc cla c nao digas
coisa alguna.
Anara-o c narcIa con clc clo cano,
ccrca dc un quario dc nilIa. cIcgan a una casa
soliiaria, ccrcada dc jardins c canais. A vclIa laic
a una cqucna oria. Alrcn; conduz Candido,
or una cscada oculia, a un salao dourado,
dcia-o nun canac dc lrocado, fccIa a oria c
rciira-sc. Candido julgava sonIar, c considcrava
ioda a sua vida cono un csadclo, c o noncnio
aiual cono un agradavcl sonIo.
A vclIa voliou logo; anarava con
dificuldadc una nulIcr ircnula; dc oric
najcsioso, ioda rcslandcccnic dc cdrarias c
colcria con un vcu.
Fciira cssc vcu dissc a vclIa a Candido.
O jovcn aroina-sc; crguc-o iinidancnic.
Quc noncnio! quc surrcsa! julga vcr a
scnIoriia Cuncgundcs; via-a con cfciio, cra cla
roria. Falian-lIc as foras, nao odc dizcr una
so alavra, c ionla a scus cs. Cuncgundcs,
45
cssa, ionla no canac. A vclIa cncIc-os dc
licorcs; rccucran os scniidos, falan-sc. sao a
rinciio frascs cnirccoriadas, crgunias c
rcsosias quc sc cnirccruzan, susiros,
lagrinas, griios. A vclIa lIcs rcconcnda quc
faan ncnos lulIa, c dcia-os cn lilcrdadc.
Cono! Es iu? Esias viva?! E cnconiro-ic
cn Poriugal! Eniao nao ic violaran? Nao ic
fcndcran o vcnirc, cono nc dissc o filosofo
Pangloss?
Sin dissc a lcla Cuncgundcs, nas
ncn scnrc sc norrc dcsscs dois acidcnics.
Mas icu ai c iua nac nao foran norios?
E vcrdadc dissc Cuncgundcs cn ranio.
E icu irnao?
Mcu irnao ianlcn foi norio.
E cono csias cn Poriugal? Corno soulcsic
quc cu aqui csiava? E or quc csiranIa avcniura
nc nandasic irazcr a csia casa?
Tudo Isso dirci rcsondcu a dana,
nas c rcciso quc rinciro nc conics o quc ic
aconicccu dcsdc o lcijo inoccnic quc nc dcsic c
os oniacs quc rccclcsic.
46
Candido olcdcccu con rofundo rcsciio; c,
cnlora ainda o doninassc a confusao, cnlora a
voz lIc csiivcssc fraca c ircnula, cnlora ainda
lIc docssc un ouco a csinIa, coniou-lIc da
nancira nais singcla iudo o quc sofrcra dcsdc o
noncnio da scaraao. Cuncgundcs crguia os
olIos ao ccu; cIorou cla noric do lon
analaiisia c dc Pangloss. Dcois falou nos
scguinics icrnos a Candido, quc nao crdia una
alavra c a dcvorava con os olIos.
47

CAPTULO XVIII
HISTFIA DE CUNECUNDES

Esiava cu no ncu lciio c dornia
rofundancnic, quando arouvc aos Ccus cnviar
os lulgaros ao nosso lindo casiclo dc TIundcr-
icn-ironclI; dcgolaran ncu ai c ncu irnao c
coriaran ninIa nac cn cdaos. Un grandc
lulgaro dc scis cs dc aliura, vcndo quc cu
crdcra os scniidos a cssc csciaculo, s-sc a
violar-nc; isso nc fcz rccucrar os scniidos,
griici, dclaii-nc, nordi, arranIci, qucria
arrancar os olIos do lulgaro, scn salcr quc iudo
o quc aconiccia no casiclo dc ncu ai cra una
coisa cosiuncira. o lruio dcu-nc una facada no
lado csqucrdo, dc quc ainda guardo a cicairiz.
AI! qucro vc-la dissc o ingcnuo
Candido.
Tu a vcras rcsondcu Cuncgundcs,
nas coniinucnos.
Coniinua dissc Candido.
E Cuncgundcs assin rcionou o fio da
Iisioria.
48
Nisio cnirou un caiiao lulgaro, viu-nc
ioda cnsangucniada, c o soldado nao sc arrcdava.
O caiiao ficou furioso con a falia dc rcsciio quc
lIc icsicnunIava aquclc lruio, c naiou-o cn
cina do ncu coro. En scguida ordcnou quc nc
fizcsscn os curaiivos ncccssarios c nandou-nc
cono risioncira ara o scu acanancnio. Eu
lavava as oucas canisas quc clc iinIa c
rcarava-lIc a conida. O caiiao acIava-nc
lasianic loniia, dcvo confcssa-lo; c, quanio a
nin, nao ncgarci quc clc cra nuiio lcn fciio dc
coro c iinIa a clc lranca c suavc; nas ouco
csiriio c ouca filosofia. lcn sc via quc nao fora
cducado clo douior Pangloss. Ao calo dc ircs
ncscs, dcois dc icr crdido iodo o dinIciro, c ja
csiando alorrccido dc nin, vcndcu-nc a un
judcu cIanado don Issacar, quc iraficava na
Holanda c cn Poriugal, c quc cra louco or
nulIcrcs. Essc judcu scniia grandc airaao or
nin, nas nao conscguia vcnccr-nc; rcsisii-lIc
nclIor do quc ao soldado lulgaro. Quando a
gcnic icn Ionra, odc scr violada una vcz, nas
con isso ainda nais sc forialccc a viriudc.
O judcu, ara nc alrandar, nandou-nc ara
csia casa dc cano quc iu vcs. Aic cniao cu
julgara quc nao Iavia nada no nundo nais
loniio do quc o casiclo dc TIundcr-icn-ironclI;
cnganava-nc.
49
O grandc inquisidor nc viu un dia na nissa;
nao iirava os olIos dc nin, c nc nandou dizcr
quc rccisava falar-nc solrc assunios sccrcios.
Fui lcvada a alacio; rcvclci-lIc a ninIa origcn;
fcz-nc vcr o quanio csiava alaio da ninIa
caicgoria cricnccr a un isracliia. Prouscran,
da sua aric, a don Issacar quc nc ccdcssc a
MonscnIor. Don Issacar, quc c lanquciro da
Coric c Ioncn dc grandc influcncia, nao sc
dcnovcu. O inquisidor ancaou-o con un auio-
dc-fc. Afinal o judcu, iniinidado, cIcgou a un
acordo. Ficou conlinado quc a casa c cu
cricnccrianos a anlos, quc o judcu disoria
das scgundas, icras c salados, c o inquisidor
dos ouiros dias da scnana. Ha scis ncscs quc
dura cssa convcnao. Dificuldadcs nao falian;
ois nuiias vczcs Ia conirovcrsia quanio a salcr
sc a noiic dc salado ara doningo cricncc
aniiga ou nova lci. Aic agora icnIo rcsisiido ao
judcu c ao inquisidor, c crcio quc c or cssc
noiivo quc coniinuo anada or anlos.
Enfin, ara afasiar o flagclo dos icrrcnoios c
iniinidar don Issacar, arouvc a MonscnIor
cclclrar un auio-dc-fc. Dcu-nc a Ionra dc nc
convidar ara o csciaculo. Fiquci nuiio lcn
colocada; cnirc a nissa c a cccuao foran
scrvidos rcfrcscos s danas. Na vcrdadc,
csircncci dc Iorror ao vcr qucinarcn aquclcs
dois judcus c o Ionrado liscainIo quc casara
con a conadrc; nas qual nao foi a ninIa
50
surrcsa, o ncu icrror, a ninIa criurlaao
quando vi, dc sanlcniio c niira, un vulio quc.
sc asscnclIava a Pangloss. Esfrcguci os olIos,
olIci aicniancnic vi-o cndcr da forca; ionlci
dcsnaiada. Mal rccucrava os scniidos, avisici-ic
na lia, inicirancnic nu. foi o cunulo do Iorror,
da consicrnaao, da dor, do dcscscro. Na
vcrdadc ic dirci quc a iua clc c nais clara c dc
un colorido nais crfciio quc a do ncu caiiao
lulgaro. Essa visao rcdolrou iodos os
scniincnios quc nc aniquilavan, quc nc
dcvoravan. Quis griiar. Dasia, larlaros!", nas
faliou-nc a voz, c os ncus griios scrian inuicis.
Dcois quc fosic lcn aoiiado. Cono odc scr
dizia cu conigo quc o anavcl Candido c o
salio Pangloss icnIan vindo arar cn Lisloa,
un ara rccclcr ccn aoiics c ouiro ara scr
cnforcado, or ordcn do scnIor inquisidor, dc
qucn sou anada? Pangloss cnganou-nc
cruclncnic quando nc dizia quc iudo csia o
nclIor do nundo."
Agiiada, dcsvairada, unas vczcs fora dc nin,
ouiras vczcs a norrcr dc alaiincnio, iinIa cu a
calca cIcia do nassacrc dc ncu ai, dc ninIa
nac, dc ncu irnao, da insolcncia do ncu naldiio
soldado lulgaro, da facada quc clc nc dcu, da
ninIa cscravidao, do ncu oficio dc cozinIcira, do
ncu naldiio don Issacar, do ncu aloninavcl
inquisidor, do cnforcancnio do douior Pangloss,
daquclc niscrcrc cn falordao duranic o qual ic
51
aoiiavan, c rincialncnic do lcijo quc cu ic
dcra airas dc un lionlo, no dia cn quc ic vi
cla uliina vcz. Louvci a Dcus quc ic rcconduzia
a nin dcois dc ianias rovacs. Pcdi ninIa
vclIa quc ic cuidassc c ic iroucssc ara aqui
logo quc fossc ossivcl. Ela cccuiou nuiio lcn o
ncu nandado; gozci do incrinivcl razcr dc
iornar a vcr-ic, dc ic ouvir, dc ic falar. Dcvcs
csiar con una icrrivcl fonc; cu csiou con nuiio
aciiic; concccnos or ccar.
Ei-los, ois, quc sc scnian ncsa; c, dcois
da ccia, vao ara o lclo canac ja ncncionado; ali
csiavan clcs quando cIcga o scnIor don Issacar,
un dos donos da casa. Era un salado. VinIa clc
gozar dc scus dirciios c dar dcnonsiracs dc scu
icrno anor.
52

CAPTULO IX
DO QUE ACONTECEU A CUNECUNDES, A CNDIDO, AO
INQUISIDOF E AO JUDEU.

Essc Issacar cra o nais colcrico judcu quc ja
sc viu cn Isracl dcsdc o caiivciro dc Dalilnia.
Cadcla dc Calilcia cclana clc, cniao
ja. nao ic lasia o scnIor inquisidor? E rcciso
quc cssc naroio ianlcn conariilIc dc ii?
Dizcndo iais alavras, saca dc un longo
unIal quc scnrc irazia consigo c, nao
inaginando quc o advcrsario csiivcssc arnado,
avana ara Candido; nas o nosso lon
vcsifaliano rccclcra una lcla csada da vclIa,
juniancnic con o vcsiuario conlcio. Pua clc
da csada, cnlora fossc dc gcnio nui iranquilo,
c csicndc o isracliia norio aos cs dc
Cuncgundcs.
Virgcn Sania! cclana cla. Quc scra
dc nos? un Ioncn assassinado cn ninIa casa!
Sc vicr a olicia, csianos crdidos.
Sc Pangloss nao iivcssc sido cnforcado
dissc Candido, nos daria un lon consclIo cn
53
ial cncrgcncia, ois cra un grandc filosofo. Na
sua falia, consulicnos a vclIa.
Era csia nuiio rudcnic c concava a dar
sua oiniao quando sc alriu ouira cqucna
oria. Passava una Iora da ncia-noiic c
rinciiava o doningo. Essc dia cra do scnIor
Inquisidor, quc cnira c vc Candido dc csada cn
unIo, un cadavcr no cIao, Cuncgundcs cono
louca c a vclIa a dar consclIos.
Eis o quc sc assou cn ial insianic na alna
dc Candido c cono clc raciocinou. Sc cssc sanio
Ioncn cdc socorro, csiou qucinado vivo; o
ncsno odcra succdcr a Cuncgundcs; clc
nandou aoiiar-nc inicdosancnic; c ncu rival;
osso naia-lo agora; nao Ia quc cscolIcr".
Essc raciocinio foi niiido c insianianco; c,
anics quc o inquisidor iivcssc icno dc rcfazcr-sc
da surrcsa, Candido lIc airavcssa o coro con a
csada, c alaic-o or icrra, ao lado do judcu.
Mais un dissc Cuncgundcs, agora
nao Ia nais salvaao; csianos cconungados,
cIcgou o nosso dcrradciro insianic. Cono c quc
iu, quc icns un gcnio iao lon, udcsic naiar,
cn dois ninuios, un judcu c un rclado?
Fornosa scnIoriia rcsondcu Candido,
quando sc csia cnanorado, con ciuncs, c
54
ainda or cina aoiiado cla Inquisiao, a gcnic
nao sc rcconIccc nais.
A vclIa ionou cniao a alavra c dissc.
Ha ircs cavalos andaluzcs na csirclaria,
con os arrcios; quc o lravo Candido os aronic; a
scnIora icn isiolas c diananics. nonicnos
dcrcssa, cnlora cu acnas ossa scniar dc un
lado so, c vanos ara Cadiz; csia fazcndo o nais
lclo icno do nundo, c assin c un razcr viajar
dc noiic.
Candido cn scguida arrcia os ircs cavalos.
Cuncgundcs, a vclIa c clc fazcn ircs nilIas dc
un flcgo. Enquanio sc afasiavan, cIcga a Sania
Hcrnandad casa do cano. cnicrran
MonscnIor nuna lcla igrcja c lanan Issacar no
noniuro.
Candido, Cuncgundcs c a vclIa csiavan
agora na aldcia dc Aviccna, cn ncio Sicrra
Morcna; c assin falavan, nuna Ioscdaria.
55

CAPTULO X
DA SITUAO EM QUE CHECAM OS TFES A CADIZ E DO
SEU EMDAFQUE.

Qucn nc icria roulado as ninIas isiolas
c os ncus diananics? soluava Cuncgundcs.
Dc quc vivcrcnos? Quc farcnos nos? Ondc
vou cnconirar inquisidorcs c judcus quc nc dccn
nais joias c dinIciro?
Dcsconfio nuiio dissc a vclIa dc un
rcvcrcndo franciscano quc ousou onicn cn
Dadajos, no ncsno allcrguc cn quc aranos.
Dcus nc livrc dc fornar un juizo rcciiiado!
Mas o faio c quc clc cnirou duas vczcs cn nosso
quario c ariiu nuiio anics dc nos.
E o lon Pangloss susirou Candido,
quc ianias vczcs nc rovou quc os lcns icrrcnos
sao conuns a iodos os noriais! Scgundo csscs
rinciios, lcn quc o franciscano odia dciar-
nos alguna coisa ara quc rosscguisscnos
viagcn...
Qucr dizcr quc nao ic rcsia coisa alguna,
linda Cuncgundcs?
Ncn un naravcdi.
56
E vcndcr un dos cavalos ros a
vclIa. Irci garua da scnIoriia, cnlora
acnas nc ossa scniar dc un lado so. E assin
cIcgarcnos a Cadiz.
Havia no ncsno allcrguc un rior
lcncdiiino, quc lIcs conrou o cavalo or una
ninIaria. Candido, Cuncgundcs c a vclIa
assaran or Luccna, or CIulas, or Lclria, c
cIcgaran cnfin a Cadiz. Ali sc cquiava una
froia c rcunian-sc iroas ara cIanar razao os
rcvcrcndos adrcs jcsuiias do Paraguai, aos quais
acusavan dc Iavcrcn rcvoliado una dc suas
Iordas, cn Sacrancnio, conira os rcis dc
EsanIa c Poriugal. Tcndo scrvido con os
lulgaros. Candido fcz os rcscciivos ccrcicios,
dianic do gcncral do cqucno ccrciio, con iania
graa, rcsicza, agilidadc c garlo, quc lIc dcran
o conando dc una conanIia dc infanics. Ei-lo
caiiao; cnlarca con a scnIoriia Cuncgundcs, a
vclIa, dois criados c os dois cavalos andaluzcs
quc Iavian cricncido ao scnIor inquisidor-nor
dc Poriugal.
Duranic ioda a iravcssia, discuiiran nulio
solrc a filosofia do olrc Pangloss.
Vanos ara un ouiro univcrso dizia
Candido. E la scn duvida quc iudo csia lcn.
Pois cunrc confcssar quc cn nosso nundo nao
57
faliava o quc cIorar quanio ao lado fisico c noral
das coisas.
Ano-ic dc iodo o coraao dizia
Cuncgundcs, nas ainda sinio a alna aicrrada
dc iudo quanio. vi c ccrincnici
Tudo ira lcn rclicava Candido. So o
nar dcssc novo nundo ja valc nais quc os narcs
da nossa Euroa. c nais calno, c os vcnios nais
consianics. Nao Ia duvida alguna dc quc o novo
nundo c quc c o nclIor dos univcrsos ossivcis
Dcus o qucira! dizia Cuncgundcs.
Mas fui iao Iorrivclncnic infcliz no ncu, quc
ncu coraao csia quasc fccIado cscrana.
Ainda sc qucian! dissc-lIcs a vclIa.
Mas nao assaran ncn cla nciadc do quc cu ja
sofri. Cuncgundcs quasc cIcgou a rir, cla
rcicnsao daqucla loa nulIcr, cn scr nais
infcliz do quc cla.
Ora, ninIa vclIa! A ncnos quc icnIas
sido violada or dois lulgaros, quc icnIas
rccclido duas facadas na larriga, quc
dcsiruisscn dois dc icus casiclos, quc Iajan
dcgolado na iua frcnic duas nacs c dois ais c
quc icnIas visio dois dos icus rcicndcnics
aoiiados nun auio-dc-fc, nao vcjo cono odcras
ganIar dc nin; c nao ic csqucas quc nasci
58
laroncsa dc scicnia c dois quaricis c cIcguci a
cozinIcira.
Dcn vcjo rcirucou a vclIa quc a
scnIoriia ignora o ncu nascincnio; c, sc cu lIc
nosirassc o ncu irasciro, nao falaria assin c
suscndcria o scu juizo. Tais alavras dciaran
Cuncgundcs c Candido circnancnic curiosos. E
a vclIa lIcs falou nos scguinics icrnos.
59

CAPTULO XI
HISTFIA DA VELHA

Ncn scnrc iivc os olIos cnauados c
dclruados dc vcrnclIo; ncn scnrc o ncu nariz
iocou no qucio, c ncn scnrc fui criada. Sou
filIa do Paa Urlano X c da rinccsa dc
Palcsirina. Criaran-nc, aic os caiorzc anos, cn
un alacio junio do qual iodo, os casiclos dos
larcs alcnacs nao scrvirian ara csialulo; c
un so dc ncus vcsiidos valia nais quc iodas as
nagnificcncias da Vcsifalia. Crcscia cn lclcza,
cn graa, cn ialcnios, cn ncio dos razcrcs, dos
rcsciios c das cscranas. Ja insirava anor,
ncu scio sc fornava; c quc scio! lranco, firnc,
ialIado cono o da Vcnus dc Mcdicis; c quc olIos!
quc alclras! quc ncgras csianas! quc flanas
lrilIavan nas ninIas duas uilas, quc
aagavan a ciniilaao das csirclas, cono nc
dizian os ocias da vizinIana. As nulIcrcs quc
nc vcsiian c dcsian caian cn ciasc ao olIar-
nc or dianic c or iras, c iodos os Ioncns
dcscjarian csiar no lugar dclas.
Fiquci noiva dc un rincic solcrano dc
Massa-Carrara! Quc rincic! iao lclo cono cu,
cIcio dc cncanios c viriudcs, lrilIanic dc csiriio
60
c ardcnic dc anor. Eu o anava cono sc ana da
rincira vcz, con idolairia, con arrclaiancnio.
Prcararan-sc as nucias. Era una ona, una
nagnificcncia inaudiia; cran fcsias, cavalIadas,
ocras-lufas coniinuas; c ioda a Iialia nc
cons soncios, dos quais nao Iavia un unico
quc fossc assavcl. Aroinava-sc o insianic da
ninIa fclicidadc, quando una vclIa narqucsa
quc fora ananic dc ncu rincic convidou-o a
ionar cIocolaic con cla. Morrcu cn ncnos dc
duas Ioras, cn icrrivcis convulscs. Mas isso nao
assou dc una lagaicla. MinIa nac,
dcscscrada, c nao ncnos afliia do quc cu,
rcsolvcu afasiar-sc, or algun icno, dc lugar
iao funcsio. Possuia una lcla roricdadc nos
arrcdorcs dc Cacia. Enlarcanos nuna galcra do
Esiado, dourada cono o aliar dc S. Pcdro cn
Fona. Eis quc un corsario dc Salcs nos aiaca.
Nossos soldados dcfcndcran-sc cono soldados do
Paa. ionlaran dc joclIo., soliando as arnas, c
cdindo ao corsario una alsolviao in ariiculo
noriis.
En scguida os dciaran nus cono nacacos,
c ninIa nac ianlcn, c s nossas aias, c a
nin ianlcn. E una coisa adniravcl a rcsicza
con quc csscs individuos dcscn a gcnic. Mas o
quc nais nc surrccndcu foi quc nos ncicran o
dcdo cn un lugar ondc nos, nulIcrcs,
gcralncnic so dcianos iniroduzir canulas. Tal
ccrinnia nc arcccu nuiio csiranIa. cis cono a
61
gcnic julga as coisas quando nunca saiu da icrra
naial. Soulc logo quc cra ara vcr sc nao
iinIanos oculiado ali alguns diananics. c un
uso csialclccido, dcsdc icnos incnoriais, cnirc
as nacs civilizadas quc ccrccn a navcgaao.
Soulc quc os rcvcrcndos cavalciros dc Malia
nunca dcian dc o fazcr quando arisionan
iurcos c iurcas; c una lci do dirciio das gcnics,
quc janais foi infringida. Nao dirci o quanio c
duro ara una jovcn rinccsa scr conduzida
cono cscrava a Marrocos, juniancnic con sua
nac. Inagincn o quc nao sofrcnos no navio
corsario! MinIa nac cra ainda nuiio loniia; c
nossas aias, nossas sinlcs criadas, iinIan nais
cncanios do quc sc odcrian cnconirar or ioda
a frica. Quanio a nin, cra cncaniadora, cra a
lclcza, a graa cn cssoa, c cra virgcn; nao o fui
or nuiio icno. cssa flor quc cu rcscrvara ara
o lclo rincic dc Massa-Carrara nc foi
arrclaiada clo caiiao corsario; cra un ncgro
aloninavcl quc ainda or cina csiava crcnic dc
quc nc fazia una grandc Ionra. A scnIora
rinccsa dc Palcsirina c cu iinIanos dc scr
ncsno nuiio forics ara rcsisiir a iudo o quc
ccrincnianos aic a nossa cIcgada a Marrocos.
Mas asscnos adianic; sao coisas conuns, cn
quc nao valc a cna insisiir.
Marrocos nadava cn sanguc quando ali
cIcganos. Os cinqucnia filIos do incrador
Mulcy-Isnacl iinIan cada un o scu ariido. o
62
quc consiiiuia dc faio cinqucnia gucrras civis, dc
ncgro. conira ncgro, dc ncgros conira iriguciro,
dc iriguciros conira iriguciros, dc nulaios conira
nulaios. Era una carnagcn coniinua cn ioda a
cicnsao do Incrio.
Acnas dcscnlarcanos, os ncgros dc una
facao coniraria do nosso corsario vicran
arrclaiar-lIc a rcsa. Dcois dos diananics c do
ouro, cranos nos o quc clc iinIa dc nais
rccioso. Fui icsicnunIa dc un conlaic cono
nao sc vc igual cn clinas curocus, Os ovos
scicnirionais nao icn sanguc lasianic ardcnic.
Nao icn cssc furor clas nulIcrcs quc sc vc na
frica. Parccc quc o. curocus icn lciic nas vcias;
ois c viiriolo, c fogo quc corrc nas vcias dos
Ialiianics do nonic Ailas c dos aiscs vizinIos.
Conlaicran con a sanIa dos lccs, dos iigrcs c
das scrcnics da rcgiao ara vcr qucn nos
ossuiria. Un nouro agarrou ninIa nac clo
lrao dirciio, un lugar-icncnic dc ncu caiiao
scgurou-a clo csqucrdo; un soldado nouro
cgou-a or una crna, un dos nossos iraias
cla ouira. En un insianic, quasc iodas as
nossas nulIcrcs sc viran assin uadas or
quairo soldados. Mcu caiiao nc conscrvava
oculia airas dc si. EnunIava. a ciniiarra c
naiava qucn qucr quc sc lIc ouscssc. Vi afinal
iodas as nossas iialianas c a ninIa nac
dcscdaadas, rcialIadas, nassacradas clos
nonsiros quc as disuiavan. Os ncus
63
conanIciros caiivos, os quc os Iavian
arisionado, soldados, narinIciros, ncgros,
iriguciros, lrancos, nulaios, c o ncu caiiao, foi
iudo assassinado, c cu ali fiquci, agonizanic,
solrc un noniao dc cadavcrcs. Ccnas iais
ocorrian nuna cicnsao dc irczcnias lcguas, scn
quc ningucn faliassc s cinco rcccs diarias
ordcnadas or Maonc.
Con nuiia dificuldadc dcscnlaracci-nc
daqucla nuliidao dc coros sangrcnios c
arrasici-nc ara dclaio dc una laranjcira
nargcn dc un arroio roino; ionlci or icrra,
dc ncdo, dc cansao, dc dcscscro c dc fonc. En
lrcvc ncus scniidos causios sc cnircgaran a
un sono quc nais sc aroinava do dcsnaio quc
do rcouso. Esiava naquclc csiado dc fraqucza c
dc inscnsililidadc, cnirc a noric c a vida, quando
scnii alguna coisa quc sc agiiava solrc o ncu
coro. Alri os olIos c vi un Ioncn lranco c dc
fisiononia sinaiica quc susirava c dizia cnirc
dcnics. O cIc sciagura d'csscrc scnza coglioni!
64

CAPTULO XII
CONTINUAO DAS DESCFAAS DA VELHA.

Ainiia c cncaniada dc ouvir a lingua da
ninIa airia, c nao ncnos surrcsa das alavras
quc rofcria aquclc Ioncn, rcsondi-lIc quc
Iavia naiorcs, dcsgraas do quc aqucla dc quc
clc sc quciava. Infornci-o cn oucas alavras
dos Iorrorcs or quc assara, c dcsnaici dc novo.
Lcvou-nc ara una casa vizinIa, fcz con quc nc
dcsscn lciic c conida, aicndcu-nc, consolou-nc,
lisonjcou-nc, dissc-nc quc nada vira dc iao lindo
cono cu c quc nunca lancniara ianio aquilo quc
ningucn lIc odcria dcvolvcr.
Nasci cn Naolcs nc dissc clc. E salido
quc ali cosiunan casirar dc dois a ircs nil
ncninos or ano; uns norrcn da ocraao,
ouiros adquircn una voz nais lcla quc a das
nulIcrcs, ouiros vao govcrnar Esiados. Fizcran-
nc a inicrvcnao con grandc. succsso, c fui
nusico da cacla da scnIora rinccsa da
Palcsirina.
Da ninIa nac! cclanci.
Da sua nac! lradou clc, cIorando.
Cono! Eniao a scnIora c aqucla jovcn rinccsa
65
quc cu crici aic a idadc dc scis anos c quc ja
ronciia scr iao linda assin?
Sou cu ncsna; ninIa nao sc acIa a
quairoccnios assos daqui, csquaricjada sol un
noniao dc norios...
Conici-lIc iudo o quc nc succdcra c clc
coniou-nc as suas avcniuras. Naqucla coca fora
cnviado cn nissao junio ao rci dc Marrocos, da
aric dc una oicncia crisia, a fin dc concluir
un iraiado con nosso nonarca. Mcdianic cssc
iraiado, sc forncccria ao naonciano olvora,
canIcs c navios, a fin dc auiliar a aric
coniraianic a cicrninar o concrcio dos ouiros
crisiaos.
MinIa nissao csia cunrida dissc
aquclc Ionrado cunuco. Vou cnlarcar cn
Ccuia c a lcvarci conigo ara a Iialia. Ma cIc
sciagura d'csscrc scnza coglioni!
Agradcci-lIc con lagrinas dc
cnicrnccincnio; c, cn vcz dc conduzir-nc
Iialia, lcvou-nc ara a Argclia c vcndcu-nc ao lci
dcssa rovincia. Mal fora vcndida, quando cssa
csic quc dcu volia frica, sia c Euroa, sc
alasirou na Algcria con furor. Mcus anigos ja
viran icrrcnoio. Mas c a csic? A scnIoriia
nunca aanIou csic?
Nunca rcsondcu a laroncsa.
66
AI! sc a iivcssc aanIado iornou a
vclIa, confcssaria quc c nuiio ior quc un
icrrcnoio. E nuiio conun na frica; fui aiacada.
Inagincn quc siiuaao ara a filIa dc un aa,
quc iinIa acnas quinzc anos dc idadc, c quc, no
csao dc ircs ncscs, conIcccra a olrcza, a
cscravidao, fora violada quasc iodos os dias, vira
csquaricjarcn a sua nac, sofrcra a fonc c a
gucrra, c csiava ara norrcr dc csic na Argclia.
No cnianio nao norri. Mas o ncu cunuco c o lci
crcccran, juniancnic con quasc iodo o
scrralIo da Argclia.
Passadas as rinciras dcvasiacs dcssa
Iorrivcl csic, foran osias cn lcilao as cscravas
do lci. Un ncrcador arrcnaiou-nc, lcvando-nc
ara Tunis; vcndcu-nc a ouiro ncrcador, quc nc
rcvcndcu cn Trioli; dc Trioli fui rcvcndida cn
Alcandria, dc Alcandria cn Esnirna, dc
Esnirna cn Consianiinola. Fiquci cnfin
cricnccndo a un aga dos janizaros, quc cn
lrcvc foi incunlido dc dcfcndcr Azof conira os
russos quc a ccrcavan.
O aga, Ioncn nuiio galanic, lcvou consigo
iodo o scu scrralIo, c nos alojou cn un foriin
solrc os Pauis-Mcoiidcs, guarnccido or dois
cunucos ncgros c vinic soldados. Maiaran un
nuncro rodigioso dc russos, nas csics nos
agaran na ncsna nocda. Azof foi osio a fcrro
c fogo, c nao ouavan ncn sco ncn idadc;
67
afinal so rcsiou nosso cqucno foric; os ininigos
rcsolvcran vcnccr-nos cla fonc. Os vinic
janizaros iinIan jurado nao rcndcr-sc nunca. A
fonc circna a quc sc viran rcduzidos os olrigou
a concr as nossos dois cunucos, or nodo dc
quclrarcn o jurancnio. Passados alguns dias,
dccidiran concr as nulIcrcs.
TinIanos un inanc nuiio dcvoio c
conassivo, quc lIcs rcgou un lclo scrnao,
crsuadindo-os a quc nao nos naiasscn.
Coriai dissc clc acnas una nadcga a
cada una dcssas danas, c con isso vos
rcgalarcis. Sc for ncccssario nais, icrcis ouiro
ianio daqui a alguns dias. Dcus rcconcnsara
iao caridosa aao, c scrcis socorridos.
TinIa lasianic cloqucncia, c convcnccu-os.
Fizcran-nos cssa Iorrivcl ocraao. O inanc nos
alicou o ncsno lalsano quc sc c no ncnino.
quc acalan dc circuncidar. Esiavanos iodas
cla Iora da noric. Mal Iavian os janizaros
icrninado a rcfciao quc lIcs forncccranos,
quando cIcgan os russos cn cIaias; nao solrou
un unico janizaro. Os russos nao dcran a
ninina aicnao ao csiado cn quc nos
acIavanos. Ha or ioda aric cirurgics
franccscs. un dclcs, quc cra nuiio Ialil, nos
socorrcu; curou-nos saiisfaioriancnic, c ioda a
ninIa vida Ici dc lcnlrar-nc quc, quando as
68
ninIas fcridas ficaran lcn cicairizadas, clc nc
fcz roosias. Dc rcsio, nos dissc a iodas quc nos
consolasscnos, asscgurando-nos quc cn varios
ccrcos succdcra a ncsna coisa, c quc cssa cra a
lci da gucrra.
Logo quc udcnos caninIar, nandaran-no
ara Moscou. Quanio a nin, coulc cn ariilIa a
un loiardo quc nc fcz iralalIar na sua Ioria c
nc dava vinic laaos or dia. Mas, dois anos
dcois, icndo sido cssc cavalciro nandado a
sulicio, or alguna iniriga dc Coric, cn
conanIia dc irinia colcgas scus, arovciici a
cncrgcncia c fugi. airavcssci ioda a Fussia; fui
or nuiio icno criada dc iavcrna cn Figa,
dcois cn Fosiocl, cn Visnar, cn Lcizig, cn
Cancl, cn UirccIi, cn Lcydc, cn Haya, cn
Foiicrdan. EnvclIcci na niscria c no orolrio,
nao icndo nais quc a nciadc do irasciro, c
scnrc a lcnlrar-nc dc quc cra filIa dc un
aa; ccn vczcs quis naiar-nc, nas ainda
anava a vida. Essa ridicula fraqucza c ialvcz un
dos nossos cndorcs nais funcsios. ois Iavcra
coisa nais iola do quc carrcgar coniinuancnic
un fardo quc scnrc sc qucr lanar or icrra?
Tcr Iorror roria cisicncia c acgar-sc a cla.
Acariciar, cnfin, a scrcnic quc nos dcvora, aic
quc nos Iaja cngolido o coraao?
Vi, nos aiscs quc a soric nc fcz crcorrcr c
nas csialagcns ondc scrvi, un nuncro rodigioso
69
dc cssoas quc cccravan a sua vida; nas
acnas cnconirci dozc quc acalaran
voluniariancnic con a roria niscria. ircs
ncgros, quairo inglcscs, quairo gcnclrinos c un
rofcssor alcnao cIanado Folccl. Tcrninci
cono criada do judcu don Issacar, quc nc
cncarrcgou dc a scrvir, ninIa linda scnIoriia;
liguci-nc a scu dcsiino, c icnIo-nc ocuado
nais das suas avcniuras quc das ninIas. E
janais falaria dc ninIas dcsgraas sc a scnIoriia
nao nc Iouvcssc nclindrado c sc nao fossc
cosiunc a lordo coniar Iisiorias ara cnganar o
alorrccincnio. Enfin, scnIoriia, icnIo
ccricncia, conIco o nundo. Qucr disirair-sc?
Convidc cada assagciro a coniar a sua Iisioria;
c, sc cnconirar un so quc nao Iaja analdioado
a vida nuiias vczcs c quc nuiias vczcs nao icnIa
diio consigo quc cra o nais infcliz dos Ioncns,
odc cniao lanar-nc dc calca ao nar.
70

CAPTULO XIII
DE COMO CNDIDO SE VIU ODFICADO A SEPAFAF-SE DA
DELA CUNECUNDES E DA VELHA

Tcndo ouvido a Iisioria da vclIa, a lcla
Cuncgundcs discnsou-lIc iodas as aicncs quc
sc dcvian a una cssoa da sua osiao c do scu
ncriio. Acciiou a roosia; induziu iodos os
assagciros a coniarcn un aos ouiro as suas
avcniuras.
Candido c cla confcssaran quc a vclIa iinIa
razao.
E una cna dizia Candido quc o
salio Pangloss icnIa sido cnforcado, conira o
cosiunc, cn un auio-dc-fc; clc nos diria coisas
adniravcis solrc o nal fisico c o nal noral quc
colrcn a icrra c o nar, c cu nc scniiria con
lasianic anino ara nc aircvcr a fazcr-lIc
rcsciiosancnic algunas oljccs.
A ncdida quc cada un coniava a sua
Iisioria, o navio avanava. Aoriaran cn Ducnos
Aircs. Cuncgundcs, o caiiao Candido c a vclIa
foran icr con o govcrnador Don Fcrnando dc
Ilarra y Figucroa y Mascarcnas y Lanurdos y
Sousa. Essc scnIor iinIa una aliivcz adcquada a
71
un Ioncn quc usava ianios noncs. Falava aos
Ioncns con o nais nolrc dcsdcn, crgucndo iao
alio o nariz, clcvando iao inlacavclncnic a voz,
assunindo un ar iao inoncnic, afciando un
andar iao alianciro, quc iodos os quc o
cunrincniavan scniian ganas dc laicr-lIc.
Anava as nulIcrcs con loucura. Cuncgundcs
lIc arcccu a criaiura nais linda quc ja vira no
nundo. A rincira coisa quc fcz foi crguniar sc
nao cra csosa do caiiao. O ion da crgunia
alarnou Candido. nao ousou dizcr-lIc quc cra
sua csosa orquc dc faio nao o cra; nao ousava
dizcr quc cra sua irna, orquc ianouco o cra; c,
cnlora cssa ncniira oficiosa csiivcssc ouirora
nuiio cn noda cnirc os aniigos c udcssc scr
uiil aos nodcrnos, a sua alna cra dcnasiado
ura ara irair a vcrdadc.
A scnIoriia Cuncgundcs dissc clc
dcvc conccdcr-nc a Ionra dc casar conigo, c
sulicanos a Vossa Ecclcncia quc sc dignc
nandar cclclrar as nossas nucias.
Don Fcrnando dc Ilarra y Figucroa y
Mascarcnas y Lanurdos y Sousa, cofiando o
ligodc, sorriu anargancnic c ordcnou ao caiiao
Candido quc fossc assar cn rcvisia a sua
conanIia. Candido olcdcccu; o govcrnador
ficou con a scnIoriia Cuncgundcs. Dcclarou-lIc
a sua aiao, roicsiou quc no dia scguinic a
dcsosaria cn facc da Igrcja, ou dc qualqucr
72
ouira nancira, confornc arouvcssc a scus
cncanios. Cuncgundcs cdiu un quario dc Iora
ara rcflciir, ara consuliar a vclIa c ionar una
dccisao.
Dissc a vclIa a Cuncgundcs.
A scnIoriia icn scicnia c dois quaricis c
ncn un olulo; so dccndc dc si scr csosa do
naior scnIor da Ancrica do Sul c quc icn iao
lclos ligodcs; c acaso csia cn condics dc
osicniar una fidclidadc a ioda rova? Pois nao foi
violada clos lulgaros? Un judcu c un
inquisidor nao gozaran da sua loa voniadc? As
dcsgraas ouiorgan dirciios. Confcsso quc, sc
csiivcssc cn scu lugar, nao icria ncnIun
cscruulo cn dcsosar o scnIor govcrnador c
fazcr a foriuna do scnIor caiiao Candido.
Enquanio a vclIa falava con ioda a
rudcncia quc dao a ccricncia c a idadc, viran
cnirar no orio un cqucno navio; irazia un
alcaidc c alguazis, c cis o quc succdcra.
Dcn adivinIara a vclIa quc fora un
franciscano quc Iavia roulado o dinIciro c as
joias dc Cuncgundcs, na cidadc dc Dadajoz. O
nongc rocurou vcndcr algunas das cdras a
un joalIciro. O ncgocianic rcconIcccu-as cono
cricnccnics ao inquisidor-nor. Anics dc scr
cnforcado, o franciscano confcssou dc qucn as
roulara; indicou as cssoas c o runo quc
73
ionavan. A fuga dc Cuncgundcs c Candido cra ja
conIccida. Scguiran-lIcs o rasiro aic Cadiz; scn
crda dc icno, dcsacIaran un navio cn sua
crscguiao. Essc navio ja csiava agora no orio
dc Ducnos Aircs. Logo sc csalIou quc un
alcaidc ia dcscnlarcar c quc crscguian os
assassinos do inquisidor-nor. A rudcnic vclIa
viu nun insianic iudo o quc sc dcvia fazcr.
A scnIoriia nao odc fugir dissc cla a
Cuncgundcs, c nada icn a icncr; nao foi a
scnIoriia qucn naiou MonscnIor; c alias o
govcrnador quc a ana, nao crniiira quc a
naliraicn; fiquc ondc csia.
Corrc incdiaiancnic a Candido. Fuja
lIc diz cla, ou dcniro cn una Iora scra
qucinado.
Nao Iavia un noncnio a crdcr. Mas cono
scarar-sc dc Cuncgundcs? E ondc rcfugiar-sc?
74

CAPTULO XIV
DE COMO CNDIDO E CACAMDO FOFAM ACOLHIDOS
PELOS JESUTAS DO PAFACUAI

Candido iroucra dc Cadiz un criado cono
os Ia cn quaniidadc nas cosias da EsanIa c
nas colnias. TinIa un quario dc csanIol, ois
nasccra dc un ncsiio, cn Tucunan; fora
ncnino dc coro, sacrisiao, narinIciro, nongc,
carrcgador, soldado, lacaio. CIanava-sc
Cacanlo c csiinava nuiio a scu airao, orquc
o scu airao cra un ccclcnic Ioncn. Sclou s
rcssas os dois cavalos andaluzcs.
Vanos, airao. Siga o consclIo da vclIa, c
corranos scn olIar ara iras.
Candido c-sc a cIorar.
Ai ninIa qucrida Cuncgundcs! Dcvo cu
alandonar-ic quando o scnIor govcrnador vai
rcarar as iuas nucias? Eu quc ic irouc dc
iao longc! Quc vai scr dc ii?
Scra o quc udcr dissc Cacanlo, as
nulIcrcs nunca sc cnlaraan; Dcus as ajuda;
corranos.
75
Aondc nc lcvas? Aondc vanos? Quc
farcnos scn Cuncgundcs? dizia Candido.
Por S. Jaqucs dc Conosiclla dissc
Cacanlo. O airao nao ia conlaicr conira os
jcsuiias? Pois conlaia agora clos jcsuiias.
ConIco lcn os caninIos; vou lcva-lo aic o rcino
dclcs; ficarao cncaniados dc icr un caiiao quc
saila fazcr ccrcicios noda lulgara. O scnIor
fara una foriuna rodigiosa. Quando a gcnic nao
sc ajciia nun nundo, rocura arranjar-sc
nouiro. E un razcr ciraordinario vcr c fazcr
coisas novas.
Ja csiivcsic cniao no Paraguai? indagou
Candido.
E vcrdadc. Scrvi dc fanulo no colcgio dc
Assunao, c conIco o govcrno dos Padrcs cono
conIco as ruas dc Cadiz. E una coisa adniravcl
cssc govcrno. O rcino ja icn nais dc irczcnias
lcguas dc dianciro; c dividido cn irinia
rovincias. Os adrcs ali icn iudo, c o ovo nada;
c a olra rina da razao c da jusiia. Quanio a
nin, nao conIco nada nais divino do quc os
Padrcs, quc aqui fazcn gucrra ao rci dc EsanIa
c ao rci dc Poriugal, c quc na Euroa confcssan
csscs rcis; quc aqui naian csanIois c cn
Madrid os nandan ara o ccu. isio nc cncania.
Avanccnos. O. airao vai scr o nais fcliz dc iodos
os Ioncns. Quc razcr nao icrao os Padrcs
76
quando soulcrcn quc lIcs cIcga un caiiao quc
conIccc nanolras lulgaras!
Logo quc cIcgaran rincira larrcira,
Cacanlo dissc guarda avanada quc un
caiiao cdia ara falar ao nonscnIor
conandanic. Foran avisar a grandc guarda. Un
oficial araguaio corrcu aos cs do conandanic
ara lIc dar a noiicia. Candido c Cacanlo foran
rincirancnic dcsarnados; aodcraran-sc dc
scus cavalos andaluzcs. Os dois csirangciros sao
iniroduzidos cn ncio dc duas filas dc soldados, a
cuja circnidadc sc acIava o conandanic, dc
cIacu dc ircs licos, laiina arrcanIada,
csadin cinia, lana cn unIo. Fcz un sinal; c
logo vinic c quairo nilicianos ccrcan os rcccn-
cIcgados. Inforna-lIcs un sargcnio quc c
rcciso cscrar, quc o conandanic nao odc
aicndc-los, ois o rcvcrcndo adrc rovincial nao
crniic quc ncnIun csanIol alra a loca a nao
scr cn sua rcscna ncn crnanca nais dc ircs
Ioras no ais.
E ondc csia o rcvcrcndo adrc rovincial?
Indagou Cacanlo.
Esia na arada, dcois quc rczou nissa; c
so daqui a ircs Ioras c quc voccs lIc odcn
lcijar as csoras.
Mas olscrvou Cacanlo o scnIor
caiiao, quc csia a norrcr dc fonc cono cu, nao
77
c csanIol, c alcnao; nao odcrianos alnoar
cnquanio cscranos Sua Fcvcrcndissina?
O sargcnio foi incdiaiancnic conunicar iais
alavras ao conandanic.
Craas a Dcus quc clc c alcnao dissc
csic, ois assin lIc osso falar. Quc o iragan
ao ncu caranancIcl
Conduzcn Candido a una csccic dc salao
dc folIagcns, ccrcado dc una linda colunaia dc
narnorc vcrdc c dourado c dc aviarios quc
cnccrravan aagaios, colilris, lcija-florcs,
iniadas, c iodos os assaros, dos nais raros.
AcIava-sc scrvido un ccclcnic alnoo, cn
laiclas dc ouro; c, cnquanio os araguaios
conian canjica cn cscudclas dc au, ao ardor do
sol, o rcvcrcndo adrc conandanic cnirou no
caranancIcl.
Era un lclo jovcn, dc rosio cIcio, faccs
coradas, solrancclIas crguidas, olIo vivo,
orclIas rosadas, lalios rulros, o ar aliivo, nas dc
una aliivcz quc nao cra ncn a dc un csanIol
ncn a dc un jcsuiia. Dcvolvcran a Candido c
Cacanlo as arnas quc lIc Iavian rciirado, lcn
cono os dois cavalos andaluzcs; Cacanlo fc-los
concr avcia, junio ao caranancIao, c scnrc
irazcndo-os dc olIo, ara cviiar alguna surrcsa.
78
Candido lcijou rinciro a finlria da laiina
do conandanic, c cn scguida scniaran-sc
ncsa.
Con quc cniao o scnIor c alcnao?
crguniou-lIc o jcsuiia ncssc idiona.
Sin, ncu rcvcrcndo.
Tanio un cono ouiro, cnquanio
ronunciavan iais alavras, sc olIavan con
grandc surrcsa c una cnoao quc nao odian
doninar.
E dc quc rcgiao da AlcnanIa c o scnIor?
indagou o jcsuiia.
Da naldiia rovincia dc Vcsifalia dissc
Candido.
Nasci no casiclo dc TIundcr-icn-ironclI.
O Ccus! Scra ossivcl! cclanou o
conandanic.
Quc nilagrc! lradou Candido.
Scras iu ncsno? dissc o conandanic.
Inossivcl! dissc Candido.
Fccuan dc csanio, alraan-sc, vcricn rios
dc lagrinas.
79
Cono, cs iu, ncu rcvcrcndo Padrc? Tu, o
irnao da lcla Cuncgundcs! Tu, quc fosic norio
clos lulgaros! Tu, o filIo do scnIor larao! Tu,
jcsuiia no Paraguai! Tcn-sc dc confcssar quc csic
nundo c una coisa csiranIa! Pangloss! o
Pangloss! Cono nao csiarias conicnic agora, sc
nao ic Iouvcsscn cnforcado!
O conandanic nandou cnlora os cscravos
ncgros c os araguaios quc scrvian lclida cn
iigclas dc crisial dc rocIa. Agradcccu nil vczcs a
Nosso ScnIor c a Sanio Inacio; csirciiava
Candido nos lraos; as suas faccs csiavan
lanIadas dc lagrinas.
Mais csaniado ficarias dissc Candido,
nais conovido, nais fora dc ii ncsno, sc cu ic
disscssc quc a scnIoriia Cuncgundcs iua irna, a
qucn julgavas dcsiriada, sc acIa agora cIcia dc
saudc.
Ondc?
Na iua vizinIana, con o scnIor
govcrnador dc Ducnos Aircs. E cu iinIa vindo
ara conlaicr-ic...
Cada alavra quc ronunciavan ncssa longa
convcrsaao acunulava rodigios solrc rodigios.
A alna inicira lIcs voava na onia da lingua,
naniinIa-sc aicnia nos ouvidos, fulguranic nos
olIos. Cono cran alcnacs, dcnoraran-sc or
80
nuiio icno a ncsa, cnquanio nao vinIa o adrc
rovincial. E o conandanic assin falou a scu
qucrido Candido.
81

CAPTULO XV
DE COMO CNDIDO MATOU O IFMO DE SUA QUEFIDA
CUNECUNDES.

Nunca nc saira da ncnoria o dia Iorrivcl cn
quc vi naiarcn ncu ai c ninIa nac c violarcn
ninIa irna. Quando os lulgaros sc rciiraran,
Iavia dcsaarccido aqucla irna adoravcl, c ncu
ai, ninIa nac, cu, duas criadas c ircs ncninos
dcgolados fonos colocados nuna carroa, a fin
dc nos cnicrrarcn cn una cacla dc jcsuiia, a
duas lcguas do casiclo. Un jcsuiia ascrgiu-nos
con agua lcnia; csiava Iorrivclncnic salgada;
cniraran-nc algunas goias nos olIos; o adrc
crcclcu quc ninIas alclras sc agiiavan
lcvcncnic. s a nao no ncu ciio c scniiu
aliiar-nc o coraao; fui socorrido c, ao calo dc
ircs scnanas, csiava cono danics. Dcn salcs,
ncu caro Candido, quc cu cra lasianic loniio;
ois nais loniio fiquci dcois; dc nodo quc o
rcvcrcndo adrc Crousi, sucrior do convcnio,
scniiu-sc ionado or nin da nais icrna
anizadc; fcz-nc cnvcrgar o Ialiio dc novio;
algun icno dcois fui cnviado a Fona. O
vigario gcral iinIa ncccssidadc dc una lcva dc
jovcns jcsuiias alcnacs. Os solcranos do
Paraguai rccclcn o ncnos quc odcn dc jcsuiias
82
csanIois; rcfcrcn os csirangciros, dc qucn sc
julgan nais scnIorcs. Fui julgado aio clo
rcvcrcndo vigario gcral, ara vir iralalIar ncsia
vinIa. Pariinos, un iirolcs, un olaco c cu.
Honraran-nc, dc cIcgada, con un suldiaconaio
c una lugar-icncncia; Iojc sou coroncl c adrc.
Fccclcnos aliura as iroas do rci dc EsanIa;
garanio-ic quc scrao dcvidancnic cconungadas
c laiidas. A Providcncia ic nandou aqui ara nos
sccundarcs. Mas c vcrdadc ncsno quc a ninIa
qucrida irna Cuncgundcs sc acIa nas
vizinIanas, cn odcr do govcrnador dc Ducnos
Aircs?
Candido jurou quc nada cra nais vcrdadciro.
E uscran-sc anlos a cIorar.
O larao nao sc cansava dc alraar Candido;
cIanava-lIc dc scu irnao c salvador.
AI, ncu qucrido Candido, ialvcz ossanos
os dois cnirar vcnccdorcs na cidadc c arrclaiar a
ninIa irna Cuncgundcs.
E o quc nais dcscjo ncsic nundo dissc
Candido, ois icncionava dcsosa-la, c cscro
fazc-lo ainda.
Tu, insolcnic! cclanou o larao. Tcns
cniao a inrudcncia dc qucrcr dcsosar a ninIa
irna, quc ossui scicnia c dois quaricis?! O quc
83
nc adnira c o icu dcscarancnio cn ousar falar-
nc dc un dcscjo iao aircvido!
Candido, csiarrccido, rcirucou-lIc.
Todos os quaricis do nundo, ncu
Fcvcrcndo Padrc, agora nada significan; iirci a
sua irna dos lraos dc un judcu c dc un
inquisidor; cla nc dcvc nuiias olrigacs, c qucr
casar conigo. Mcsirc Pangloss scnrc nc dissc
quc os Ioncns sao iguais, c cu Ici dc casar con
Cuncgundcs.
E o quc vcrcnos, aiifc! lradou o
jcsuiia larao dc TIundcr-icn-ironclI, ao ncsno
icno quc lIc dcsfccIa no rosio un violcnio
golc con a folIa da csada. Candido no ncsno
insianic ua da sua c ncrgulIa-a aic a guarda
no vcnirc do larao jcsuiia; nas, ao rciira-la
unida dc sanguc qucnic, c-sc a cIorar. OI!
Mcu Dcus! Maici o ncu aniigo scnIor, o ncu
anigo, o ncu cunIado; sou o nclIor Ioncn do
nundo c ja sao ircs Ioncns quc naio; c, dcsscs
ircs, dois sao adrcs!"
Cacanlo, quc noniava guarda cnirada do
caranancIao, acorrcu cn scguida.
So nos rcsia vcndcr caro a nossa vida
lIc dissc Candido. Nao iardarao a cIcgar;
dcvcrcnos norrcr dc arna cn unIo.
84
Cacanlo, quc ja assara or ouiras, nao
crdcu a calca. Dcsiu a laiina do larao,
vcsiiu-a scn dcnora cn Candido, dcu-lIc o
cIacu dc ircs licos c o fcz noniar a cavalo.
Tudo isio sc assou cnquanio o dialo csfrcga un
olIo.
Corranos, airao; iodos o vao ionar or
un jcsuiia quc anda a scrvio; c icrcnos assado
as froniciras anics quc ossan sair cn nosso
cncalo.
Ja voava ao dizcr Isio, c griiava cn csanIol.
Alas! alas! ara o rcvcrcndo adrc coroncl!
85

CAPTULO XVI
DO QUE ACONTECEU AOS DOIS VIAJANTES COM DUAS
FAPAFICAS, DOIS MACACOS E OS SELVACENS
CHAMADOS OFELHES.

Ja Iavian os dois airavcssado a fronicira, c
no acanancnio ainda ningucn salia da noric
do jcsuiia alcnao. O diligcnic Cacanlo icvc
cuidado dc cncIcr o alforjc dc ao, cIocolaic,
rcsunio, fruias, c algunas ncdidas dc vinIo.
Adcniraran-sc nuna rcgiao dcsconIccida, ondc
nao dcscolriran csirada alguna. Afinal dcarou-
sc-lIcs visia un lclo rado coriado dc arroios.
Os nossos dois viajanics uscran os cavalos a
asiar. Cacanlo roc una rcfciao, c da o
ccnlo, rinciiando a concr con aciiic.
Cono qucrcs iu dizia Candido quc cu
cona rcsunio, quando naici o filIo do scnIor
larao c nc vcjo condcnado a nunca nais rcvcr a
lcla Cuncgundcs? Dc quc nc scrvira rolongar
ncus niscravcis dias, sc dcvc arrasia-los longc
dcla, no rcnorso c no dcscscro? E quc dira o
jornal dc Trcvou?
Enquanio assin falava, nao ccssava dc
concr. O sol ia ionlando. Os dois ciraviados
86
ouviran alguns griios agudos, quc arccian dc
nulIcrcs. Nao salian sc csscs griios cran dc dor
ou dc alcgria; nas crgucran-sc rcciiiadancnic
con cssa inquiciaao c alarna quc iudo insira
cn una rcgiao dcsconIccida. Pariian os
clanorcs dc duas raarigas nuas quc corrian
cla orla do losquc, cnquanio dois nacacos as
crscguian, nordcndo-lIcs as nadcgas. Candido
cncIcu-sc dc icdadc; iinIa arcndido a aiirar
con os lulgaros, c scria caaz dc alaicr una noz
scn iocar nas folIas. Tona do scu fuzil csanIol
dc dois iiros, faz oniaria c naia os dois
nacacos.
Louvado scja Dcus, ncu caro Cacanlo!
Livrci dc un grandc crigo cssas duas olrcs
criaiuras; c sc cai cn ccado naiando un
inquisidor c un jcsuiia, ja o rcni agora, salvando
a vida dc duas nulIcrcs. Dcvcn scr danas dc
loa condiao, c csia avcniura nos odc irazcr
grandcs vaniagcns no ais.
Ia coniinuar, nas o csanio lIc aralisou a
lingua ao vcr aquclas duas raarigas lcijarcn
icrnancnic os dois nacacos, dcsaiando cn
ranio solrc os scus coros c cncIcndo o ar con
os griios nais ungcnics.
Eu nao cscrava iania londadc dc alna
dissc afinal a Cacanlo, o qual rclicou.
87
Dcla coisa fcz o airao! Acala dc naiar os
ananics dcssas noas.
Scus ananics! Scra ossivcl? Esias
zonlando dc nin, Cacanlo. Cono vou acrcdiiar
nuna coisa dcssas?
O scnIor, ncu caro airao, anda scnrc a
csaniar-sc dc iudo; or quc acIa iao csiranIo
quc nalguns aiscs Iaja nacacos quc olicn
favorcs fcnininos? Elcs icn un quario dc
Ioncns, cono cu icnIo un quario dc csanIol.
AI! dissc Candido, lcnlro-nc dc icr
ouvido a Pangloss quc ouirora aconiccian iais
acidcnics, c quc ial ncscla roduzira cgias,
faunos, saiiros; quc varias crsonagcns da
aniiguidadc os Iavian visio; nas cu ionava iudo
isso or falulas.
Agora dcvc csiar convcncido dc quc c
vcrdadc dissc Cacanlo, c lcn vc cono sc
conorian ncssc onio as cssoas quc nao
rccclcran ccria cducaao. O quc cu icno c quc
cssas danas nos ncian cn naus lcnois.
Essas rcflccs induziran Candido a dciar o
rado c ncicr-sc no losquc, ondc janiaran. E,
dcois dc icrcn analdioado o inquisidor dc
Poriugal, o govcrnador dc Ducnos Aircs c o larao,
adorncccran solrc a rclva. Ao dcscriar,
scniiran quc nao odian novcr-sc; cra quc,
88
duranic a noiic, os orclIcs, Ialiianics da
rcgiao, a qucn as duas danas os dcnunciaran,
os Iavian anarrado con cios. Esiavan
ccrcados dc uns cinqucnia orclIcs nus,
arnados dc flccIas, naas c nacIados dc cdra.
Uns unIan ao fogo una grandc caldcira; ouiros
rcaravan cscios. E iodos griiavan.
E un jcsuiia, c un jcsuiia! Esianos
vingados! Agora sin! Vanos concr jcsuiia! Vanos
concr jcsuiia!
Dcn quc cu lIc dizia, airao cclanou
irisicncnic Cacanlo, quc aquclas duas nos
ian rcgar una loa!
Candido, aicniando na caldcira c nos
cscios, lancniou-sc.
Con ioda a ccricza vanos scr assados ou
fcrvidos. AI! o quc nao diria Mcsirc Pangloss, sc
vissc cono c a ura naiurcza! Tudo csia lcn;
scja, nas confcsso quc c nuiio crucl crdcr a
scnIoriia Cuncgundcs c scr assado ao cscio
clos orclIcs.
Cacanlo, cssc, nunca crdia a calca.
Nao dcscscrc dc nada dissc clc ao
dcsolado Candido. Enicndo un ouco o jargao
dcssa gcnic; vou falar-lIcs.
89
Nao ic csqucas rcconcndou Candido
dc lIcs significar o quanio c dcsunano
cozinIar cssoas, c cono cssc roccdincnio c
ouco crisiao.
ScnIorcs dissc-lIcs Cacanlo,
rcicndcis concr Iojc un jcsuiia. nuiio lcn;
nada nais jusio do quc iraiar assin aos ininigos.
O dirciio naiural nos auioriza, con cfciio, a
naiar o roino, c c assin quc sc faz cn ioda a
icrra. Sc nao usanos do dirciio dc o concr, c quc
icnos con quc assar lcn dc ouira nancira;
nas vos nao icndcs os ncsnos rccursos quc nos;
c scn duvida nais valc concr o ininigos quc
alandonar ao corvos c gralIas o fruio da viioria.
Acrcdiiais r un jcsuiia no cscio, c no cnianio
c ao vosso dcfcnsor, ao ininigo dc vossos
ininigos quc idcs assar. Quanio a nin, nasci cn
vossa icrra; c o cavalIciro quc vcdc. c ncu airao
c, longc dc scr un jcsuiia, acala caiancnic dc
naiar un dclcs c aodcrar-sc dc scus dcsojos.
dai o vosso cngano. Para vcrificar o quc vos digo,
ionai a sua laiina c lcvai-a rincira larrcira
do rcino dos Padrcs; infornai-vos sc o ncu airao
nao naiou un oficial jcsuiia. Isso dcnandara
ouco icno; c odcrcis concr-nos dcois, sc
dcscolrirdcs quc csiou ncniindo. Mas cu vos
dissc a vcrdadc, c nuiio lcn conIcccis os
rinciios do dirciio ullico, os cosiuncs c as
lcis, ara quc nao dcicis dc nos ouar a vida.
90
Os orclIcs acIaran nuiio razoavcl ial
discurso; dcuiaran dois noiavcis ara ircn cn
conissao Infornar-sc da vcrdadc; os dois
cnissarios dcscncnIaran-sc a conicnio c
voliaran logo con a loa noiicia. Os orclIcs
soliaran os dois risionciros, fizcran-lIcs ioda
soric dc gcniilczas, ofcrcccran-lIcs noas,
scrviran-lIcs rcfrcscos c os conduziran aic as
froniciras dc scus Esiados, griiando alcgrcncnic.
Elc nao c jcsuiia! Elc nao c jcsuiia!"
Candido nao sc cansava dc adnirar-sc do
noiivo da lilcriaao. Quc ovo! dizia clc.
Quc Ioncns! Quc cosiuncs! Sc cu nao iivcssc
iido a vcniura dc airavcssar a csada o irnao da
scnIoriia Cuncgundcs, scria conido scn
rcnissao. Afinal dc conias, a ura naiurcza c loa
ncsno, ois cssa gcnic, cn vcz dc nc dcvorar,
cunulou-nc dc gcniilczas ao salcr quc cu nao
cra jcsuiia!
91

CAPTULO XVII
DA CHECADA DE CNDIDO E CACAMDO TEFFA DO
ELDOFADO, E DO QUE ALI PFESENCIAFAM.

CIcgados quc foran fronicira, dos orclIcs,
dissc Cacanlo a Candido.
Dcn vc o airao quc csic Icnisfcrio nao
valc nais quc o ouiro. volicnos Euroa clo
caninIo nais curio.
Cono voliar? E ara ondc ir? Sc vou ara
a ninIa icrra, la andan os lulgaros c alaros a
dcgolar a iorio c a dirciio; sc volio a Poriugal, nc
qucinan vivo; sc ficanos or aqui, arriscano-
nos a iodo noncnio a ir ara o cscio. Mas cono
nc rcsolvcr a dciar a aric do nundo cn quc
rcsidc a scnIoriia Cuncgundcs?
Vanos ara Caicna roc Cacanlo.
La cnconirarcnos franccscs, quc andan or ioda
aric; odcrao ajudar-nos. Dcus ialvcz sc
ancrccic dc nos.
Nao cra facil ircn a Caicna; salian nais ou
ncnos cn quc runo dcvcrian narcIar, nas rios,
nonianIas, rcciicios, landolciros, sclvagcns,
consiiiuian or ioda aric icrrivcis olsiaculos.
92
Os cavalos norrcran dc fadiga; as roviscs
findaran; alincniaran-sc un ncs iniciro dc
fruios silvcsircs c foran dar cnfin a un rio
narginado dc coquciros, quc lIcs susicniaran a
vida c as cscranas.
Cacanlo, quc dava scnrc iao lons
consclIos cono a vclIa, dissc a Candido.
Nao odcnos agucniar nais, ja
caninIanos dcnasiado. Vcjo una canoa
alandonada nargcn. Vanos cncIc-la dc coco c
dcicno-nos vogar na corrcnicza. un rio lcva
scnrc a algun lugar Ialiiado. Sc nao
cnconirarnos coisas agradavcis, cnconirarcnos
clo ncnos coisas novas.
Vanos dissc Candido, c rcconcndcno-
nos Providcncia.
Vogaran algunas lcguas cnirc nargcns ora
luurianics, ora dcscrias, ora lanas, ora
cscaradas. O rio cada vcz sc alargava nais, aic
crdcr-sc dclaio dc una alolada dc rocIcdos
icncrosos quc sc crguian aic as nuvcns. O rio,
acriado naquclc local, arrasiou-os con una
raidcz c fragor icrrivcis. Ao calo dc vinic c
quairo Ioras iornaran a vcr a luz do dia; nas a
canoa sc csaiifou conira os rccifcs; foi rcciso
arrasiarcn-sc dc rocIcdo cn rocIcdo duranic
una lcgua inicira; afinal dcscolriran un
93
Iorizonic incnso, lordado dc nonianIas
inaccssivcis.
Toda aqucla rcgiao cra culiivada ianio ara o
razcr cono ara a ncccssidadc; or ioda aric o
uiil cra agradavcl. Os caninIos cran iransiiados,
ou anics, ornados dc viaiuras dc forna original c
dc un naicrial cslcndido, quc conduzian
Ioncns c nulIcrcs dc singular lclcza. Puavan-
nas grandcs carnciros vcrnclIos quc
uliraassavan, cn raidcz, os nais lclos cavalos
da Andaluzia, dc Tciuan c dc Mcquincz.
Ca csia un ais dissc Candido quc
valc nais do quc a Vcsifalia.
Parou con Cacanlo na rincira aldcia quc
cnconiraran. Alguns ncninos, vcsiidos dc
lrocados dc ouro lasianic rasgados, jogavan
aicla cnirada do lurgo; os nossos dois Ioncns
do ouiro nundo sc disirairan a olIa-los. as
cdras con quc jogavan cran rcdondas,
lasianic volunosas, anarclas, vcrnclIas,
vcrdcs, c lanavan un lrilIo singular. Os
viajanics scniiran dcscjos dc as aanIar; cran
ciias dc ouro c csncraldas c rulis, a ncnor
das quais scria o naior ornancnio do irono do
Crao Mogol.
Scn duvida dissc Cacanlo, sao os
filIos do rci quc csiao jogando aicla.
94
Ncssc insianic aarcccu o ncsirc-cscola,
ara os fazcr rcgrcssarcn . aulas.
Eis dissc Candido o rcccior da fanilia
rcal. Os cqucnos nalirailIos alandonaran
incdiaiancnic o jogo, dciando no cIao as suas
cdras c iudo o quc lIcs scrvira ara o
lrinqucdo. Candido aanIa-as, corrc ao
rcccior, c lIas arcscnia Iunildcncnic,
dando-lIc a cnicndcr, or sinais, quc suas
Aliczas Iavian csquccido o scu ouro c cdrarias.
O ncsirc-cscola, sorrindo, jogou fora iudo aquilo,
olIou nuiio surrccndido ara o rosio dc
Candido, c coniinuou scu caninIo.
Os viajanics nao dciaran dc aanIar o
ouro, os rulis c as csncraldas.
Ondc csianos? cclanou Candido.
Os rincics dcsic ais dcvcn scr nulio lcn
cducados, ois lIcs cnsinan a dcsrczar o ouro c
as cdrarias.
Cacanlo csiava iao surrcso cono Candido.
Aroinaran-sc cnfin da rincira casa da
aldcia; cra consiruida cono un alacio da
Euroa. Crandc nuliidao sc acoiovclava oria,
c nais ainda no inicrior da casa, ouvia-sc
agradavcl nusica c vinIa la dc dcniro un
dclicioso cIciro dc cozinIa. Cacanlo aroinou-
sc da oria c crcclcu quc falavan cruviano;
cra a sua lingua naicrna. ois iodo o nundo
95
salc quc Cacanlo nasccra cn Tucunan, cn
una aldcia ondc so conIccian cssa lingua.
Isio aqui c una csialagcn dissc clc a
Candido, cnircnos, quc cu lIc scrvirci dc
inicrrcic.
En scguida, dois raazcs c duas raarigas da
casa, con rouas dc iccido dc ouro c os calclos
aiados con fiias, os convidan a scniar-sc ncsa
conun. Scrviran quairo qualidadcs dc soa,
aconanIadas cada una dc dois aagaios, un
condor cnsoado quc csava duzcnias lilras,
dois nacacos grclIados dc ccclcnic gosio, una
iravcssa con irczcnios colilris, nassas
dcliciosas; c iudo cn raios dc una csccic dc
crisial dc rocIa, os criados c criadas da
csialagcn scrvian varias lclidas fciias da cana
dc aucar.
Os convivas cran na naior aric
concrcianics c cocIciros, iodos dc circna
olidcz; fizcran algunas crgunias a Cacanlo
con a discriao nais circunsccia, c
rcsondcran s suas dc nancira saiisfaioria.
Tcrninada a rcfciao, Cacanlo acIou, assin
cono Candido, quc agaria nuiio lcn a sua
aric dciando solrc a ncsa duas grandcs
ciias dc ouro quc aanIara, o quc rovocou no
csialajadciro c sua nulIcr una closao dc riso,
quc nao acalava nais. Afinal sc doninaran.
96
ScnIorcs dissc o airao, lcn vcnos quc sao
csirangciros; nao csianos acosiunados a vc-los
iodos os dias. Pcrdocn sc concanos a rir
quando nos dcran cn agancnio as cdras da
rua. Con ccricza nao ossucn os scnIorcs
nocda nacional, nas nao c rcciso dinIciro ara
alnoar aqui. Todas as csialagcns csialclccidas
ara conodidadc do concrcio sao agas clo
govcrno. Os scnIorcs nao assaran nuiio lcn
aqui orquc csia c una aldcia nuiio olrc, nas
nouiras localidadcs Iao dc scr rccclidos cono
ncrcccn. Cacanlo clica a Candido as alavras
do csialajadciro, c Candido as cscuiava con a
ncsna adniraao c csanio con quc scu anigo
Cacanlo lIas iransniiia.
Quc ais c csic cnsavan clcs,
dcsconIccido do rcsio do nundo, c ondc ioda a
naiurcza c dc una csccic iao difcrcnic da
nossa? Provavclncnic c o ais ondc iudo csia
lcn considcrava Candido, ois c rcciso
alsoluiancnic quc Iaja un dcssa csccic. E,
acsar do quc dizia ncsirc Pangloss, nuiias
vczcs dcsconfici quc iudo csiava nal cn
Vcsifalia.
97

CAPTULO XVIII
DAS COISAS QUE PFESENCIAFAM NA TEFFA DO
ELDOFADO.

Cacanlo nanifcsiou ao Ioscdciro ioda a
sua curiosidadc; c csic lIc dissc. Sou nuiio
ignoranic, c alias nc dou lcn assin; nas icnos
aqui un vclIo rciirado da Coric, quc c o Ioncn
nais salio do rcino, c nuiio conunicaiivo. En
scguida conduz Cacanlo rcsidcncia do vclIo.
Candido nao dcscncnIava nais quc o acl dc
scgunda crsonagcn, c aconanIava a scu
criado. Eniraran nuna casa nuiio sinlcs, ois
a oria cra acnas dc raia c as salas
nodcsiancnic rcvcsiidas dc ouro, nas iudo
iralalIado con ianio gosio quc nada ficavan a
dcvcr aos nais ricos lanlris. A aniccanara, na
vcrdadc, cra incrusiada soncnic dc csncraldas c
rulis; nas a Iarnonia do conjunio concnsava
dc solra cssa circna sinlicidadc.
O vclIo rccclcu os dois csirangciros nun
sofa forrado dc cnas dc colilri, c lIcs nandou
scrvir licorcs cn iaas dc diananic. Dcois disso,
saiisfcz-lIcs a curiosidadc nos scguinics icrnos.
98
TcnIo ccnio c scicnia c dois anos c ouvi dc
ncu falccido ai, cscudciro do Fci, as csaniosas
rcvolucs do Pcru, dc quc clc foi icsicnunIa. O
rcino ondc csianos c a aniiga airia dos incas,
quc daqui sairan inrudcnicncnic ara ir
suljugar una aric do nundo, c quc foran afinal
rcduzidos ao aniquilancnio clos csanIois.
Mais salios sc nosiraran os rincics quc
crnancccran cn scu ais naial; ordcnaran,
con o conscniincnio da naao, quc ncnIun
Ialiianic janais saissc do nosso cqucno rcino;
c foi isso quc nos conscrvou a nossa inoccncia c
fclicidadc. Os csanIois iivcran un confuso
conIccincnio dcsic ais, a quc cIanaran
Eldorado, c un inglcs, o cavalciro FalcigI.
cIcgou aic a aroinar-sc daqui Ia ccrca dc ccn
anos; nas, cono csianos ccrcados dc rocIcdos
inaccssivcis c dc rcciicios, conscrvano-nos aic
agora ao alrigo da raacidadc dos curocus, quc
icn una inconcclivcl loucura clas cdras c a
lana da nossa icrra, c quc, ara as conscguir,
sao caazcs dc nos naiar a iodos, aic o uliino.
A convcrsaao foi longa; vcrsou solrc a forna
dc govcrno, os cosiuncs, as nulIcrcs, os
csciaculos ullicos, as arics. Afinal Candido,
quc scnrc iivcra gosio cla nciafisica, indagou,
or inicrncdio dc Cacanlo, sc no ais nao Iavia
una rcligiao.
O vclIo cnrulcsccu un ouco.
99
Cono odc o scnIor duvidar dc ial coisa?
crguniou clc. Scra quc nos iona or
ingraios?
Cacanlo crguniou Iunildcncnic qual cra a
rcligiao do Eldorado.
O vclIo corou dc novo.
Acaso odc Iavcr duas rcligics? dissc
clc. Tcnos, crcio cu, a rcligiao dc iodo o
nundo. adoranos a Dcus dia c noiic.
Nao adoran scnao a un unico Dcus?
inicrrogou Cacanlo, scnrc scrvindo dc
inicrrcic s duvidas dc Candido.
Qucr-nc arcccr iornou o vclIo,
fornalizado, quc nao Ia ncn dois, ncn ircs,
ncn quairo dcuscs. Francancnic, fazcn cada
crgunia!
Candido nao sc cansava dc inicrrogar o lon
do vclIo; quis salcr cono rczavan a Dcus no
Eldorado.
Nao lIc rczanos dissc o lon c rcsciiavcl
salio. Nada icnos quc lIc cdir; clc nos dcu
iudo o quc rccisanos; nos lIc agradcccnos scn
ccssar.
Candido icvc curiosidadc dc vcr os
saccrdoics; c crguniou ondc csiavan.
100
O lon do vclIo sorriu.
Mcus anigos dissc clc, nos iodos
sonos saccrdoics; cada nanIa, o rci c iodos os
cIcfcs dc fanilia cnioan, solcncncnic, caniicos
dc acs dc graa; c cinco ou scis nil nusicos os
aconanIan.
Cono, os scnIorcs nao icn adrcs quc
cnsinan, quc disuian, quc govcrnan, quc
calalan, c quc nandan qucinar as cssoas quc
nao sao da sua oiniao?
So sc fsscnos loucos- dissc o vclIo.
Aqui sonos iodos da ncsna oiniao, c nao
cnicndcnos o quc qucr o scnIor dizcr con os
scus adrcs.
Candido, a cada una dcssas alavras, cala
cn ciasc c dizia consigo. Cono iudo isio c
difcrcnic da Vcsifalia c do casiclo do scnIor
larao! Sc o nosso anigo Pangloss vissc o
Eldorado, nao diria nais quc o casiclo dc
TIundcr-icn-ironclI cra o quc Iavia dc nclIor
solrc a facc da icrra; nao Ia duvida dc quc c
rcciso viajar".
Dcois dcssa longa convcrsaao, o vclIo
nandou airclar una carruagcn dc scis carnciros
c ccdcu, aos dois viajanics, dozc dc scus criados,
ara os conduzircn Coric.
101
Dcsculcn-nc lIcs dissc clc, sc a
ninIa idadc nc riva da Ionra dc os
aconanIar, o Fci os rccclcra dc nancira quc
nao fiqucn dcsconicnics; c scn duvida Iao dc
crdoar aos cosiuncs do ais, sc Iouvcr alguns
quc lIcs dcsagradcn.
Candido c Cacanlo solcn na carruagcn; os
scis carnciros voavan, c cn ncnos dc duas Ioras
cIcgaran os visiianics ao alacio do rci, siiuado
nun circno da caiial. O oriico ncdia
duzcnios c vinic cs dc aliura or ccn dc
largura; inossivcl dizcr dc quc naicrial cra
consiruido. Mas lcn sc inagina quc
sucrioridadc rodigiosa nao dcvcria icr solrc
csscs calIaus a quc cIananos ouro c cdrarias.
Vinic lclas noas da guarda rcal rccclcran
Candido c Cacanlo cnirada, conduziran-nos
aos lanIos, vcsiiran-nos con una roua dc un
iccido dc cnugcn dc colilri, Dcois disso, os
alios digniiarios c as alias digniiarias da Coroa os
lcvaran ao aariancnio dc Sua Majcsiadc, cn
ncio dc duas filas dc nil nusicos cada una,
scgundo o cosiunc ordinario. Quando sc
aroinavan da sala do irono, crguniou
Cacanlo a un alio digniiario cono sc dcvcria
fazcr ara saudar a Sua Majcsiadc; sc a gcnic sc
lanava dc joclIos ou dc lruos; sc dcvia r as
naos na calca ou s cosias; sc cra rcciso
lanlcr a ocira da sala; nuna alavra, qual cra o
102
ccrinonial. O uso dissc o alio digniiario c
alraar o rci c lcija-lo nas duas faccs", Candido c
Cacanlo saliaran ao cscoo dc Sua Majcsiadc,
quc os rccclcu con ioda a graa inaginavcl c os
convidou olidancnic ara ccar.
Enquanio cscravan, nosiraran-lIcs a
cidadc, os cdificios ullicos quc ian aic as
nuvcns, os ncrcados dc nil colunas, as fonics dc
agua ura, as fonics dc agua dc rosas, as dc licor
dc cana dc aucar quc corrian coniinuancnic
nas grandcs raas, avincniadas dc una
csccic dc cdraria quc calava un cIciro
scnclIanic ao do cravo c da cancla. Candido
cdiu ara vcr o alacio da jusiia; disscran-lIc
quc cra coisa quc nao Iavia c quc nao lciicavan
nunca. Infornou-sc sc Iavia riscs, c disscran-
lIc quc nao, o quc nais o surrccndcu, c naior
razcr lIc causou, foi o alacio das cicncias, no
qual viu una galcria dc dois nil assos, cIcia dc
insiruncnios dc naicnaiica c fisica.
Dcois dc Iavcrcn crcorrido, ioda a iardc,
nais ou ncnos a nilcsina aric da cidadc,
rcconduziran-nos a alacio. Candido scniou-sc
ncsa cnirc Sua Majcsiadc, scu criado, Cacanlo
c varias danas. Janais Iouvc nclIor assadio, c
nunca sc dcnonsirou ianio csiriio ncsa cono
Sua Majcsiadc. Cacanlo clicava as frascs do
rci a Candido, as quais, cnlora iraduzidas,
arccian scnrc loas frascs. Dc iudo quanio
103
csaniava Candido, nao foi isso o quc ncnos o
csaniou.
Passaran un ncs dc Ioscdcs. Candido nao
ccssava dc confcssar a Cacanlo.
Mais una vcz ic digo quc o casiclo ondc
nasci nao valc, na vcrdadc, o ais cn quc nos
acIanos; nas, afinal dc conias, aqui nao csia a
scnIoriia Cuncgundcs, c iu, scn duvida, anas
algucn na Euroa. Sc ficarnos aqui, nao
scrcnos nais quc os ouiros; ao asso quc, sc
voliarnos ara o nosso nundo acnas con dozc
carnciros carrcgados con o cascalIo do Eldorado,
scrcnos nais ricos quc iodos os rcis cn
conjunio, nao nais icrcnos quc icncr a
inquisidorcs c odcrcnos facilncnic rccucrar a
scnIoriia Cuncgundcs.
Tais alavras agradaran a Cacanlo. O faio c
quc a gcnic gosia ianio dc fazcr-sc valcr cnirc os
scus, dc aradcar o quc viu clo nundo, quc os
dois fclizardos rcsolvcran nao nais o scr, c
cdiran a Sua Majcsiadc liccna ara dciar o
ais.
Concicis una iolicc lIcs dissc o rci.
Dcn sci quc o ncu ais ouco valc; nas, quando
sc csia assavclncnic nalguna aric, o nais
accriado c nao nudar dc arcs. Nao nc assisic o
dirciio dc rcicr a csirangciros; scria una iirania
quc nao csia ncn nos nossos cosiuncs ncn nas
104
nossas lcis. iodos os Ioncns sao livrcs; odcis
ariir quando lcn quiscrdcs; a saida, orcn, c
nuiio dificil. E inossivcl rcnoniar a raida
iorrcnic solrc a qual cIcgasics or nilagrc c quc
corrc sol as aloladas dos rocIcdos. As
nonianIas, quc circundan iodo o ncu rcino,
icn dcz nil cs dc aliura c sao vcriicais cono
nuralIas; ocuan cada una, cn largura, un
csao dc nais dc dcz lcguas; c, dcois dc
galgadas, so c ossivcl dcscc-las or crigosos
rcciicios. No cnianio, sc qucrcis alsoluiancnic
ariir, vou ordcnar aos inicndcnics das naquinas
quc consiruan una quc vos ossa iransoriar
conodancnic. Dcois dc vos conduzircn ao alio
das nonianIas, ningucn vos odcra
aconanIar; ois os ncus sudiios fizcran o
jurancnio dc nunca sair dcssc rccinio, c sao
lasianic scnsaios ara quc ossan faliar
alavra. Podcis, cn iodo caso, cdir-nc iudo o
quc quiscrdcs.
Acnas cdinos a Vossa Majcsiadc
dissc Cacanlo alguns carnciros carrcgados dc
vivcrcs c dcssas cdras c da lana do Eldorado.
O rci s-sc a rir.
Nao osso concclcr dissc clc quc
gosio icn os curocus cla nossa lana anarcla,
nas lcvai quania quiscrdcs c lon rovciio vos
faa.
105
Ordcnou incdiaiancnic quc scus
cngcnIciros consiruisscn una odcrosa
naquina ara guindar alcn do rcino aquclcs dois
Ioncns ciraordinarios. Trcs nil lons fisicos
uscran naos olra; ficou ronia ao calo dc
quinzc dias, c nao cusiou nais dc vinic nilIcs
dc lilras csicrlinas, na nocda do ais. Puscran
Candido c Cacanlo solrc a naquina; Iavia dois
grandcs carnciros vcrnclIos ara lIcs scrvircn
dc noniaria quando Iouvcsscn franqucado as
nonianIas, vinic -, ouiros carrcgados dc
vivcrcs, irinia con rcscnics do quc o ais
ossuia dc nais curioso, c cinqucnia carrcgados
dc ouro, dc cdrarias c diananics, o rci lcijou
afavclncnic os dois vagalundos.
Foi un lclo csciaculo a sua ariida, c a
cngcnIosa nancira cono foran iados, clcs c os
carnciros, ao alio das nonianIas. Os fisicos sc
dcscdiran dcois dc os icr dciado cn
scgurana. E Candido nao icvc nais ouiro dcscjo
c oljcio quc ir arcscniar scus carnciros
scnIoriia Cuncgundcs.
Tcnos dissc clc con quc agar ao
govcrnador dc Ducnos Aircs, sc a scnIoriia
Cuncgundcs udcssc scr osia a rcnio.
MarcIcnos ara Caicna, cnlarqucnos, c
vcrcnos dcois quc rcino sc odcra conrar.
106

CAPTULO XIX
DO QUE LHES SUCEDEU NO SUFINAM E DE COMO
CNDIDO TFAVOU CONHECIMENTO COM MAFTINHO.

O rinciro dia dos nossos dois viajanics foi
lasianic agradavcl. Aninava-os a idcia dc sc
salcrcn donos dc nais icsouros do quc odcrian
rcunir a sia, a Euroa c a frica. Candido,
iransoriado, ia gravando nas arvorcs o nonc dc
Cuncgundcs. No dia scguinic, dois dos carnciros
ionlaran nun aniano, dcsaarcccndo con a
carga; dois ouiros norrcran dc fadiga alguns
dias dcois; scic ou oiio crcccran cn scguida dc
fonc nun dcscrio; ouiros, ao fin dc alguns dias,
ionlaran cn rcciicios. Afinal, aos ccn dias
dc narcIa, so lIcs rcsiavan dois carnciros.
Vc, ncu anigo dissc Candido a
Cacanlo, cono sao crccivcis as riquczas do
nundo; so Ia dc solido a viriudc, c a vcniura dc
iornar a vcr a scnIoriia Cuncgundcs.
Confcsso-o dissc Cacanlo, nas
rcsian-nos ainda dois carnciros con naiorcs
riquczas do quc janais as odcra icr o rci da
EsanIa, c vcjo ao longc una cidadc quc
suonIo scr Surinan, cricnccnic aos
107
Iolandcscs. Esianos no fin dc nossas cnas c o
conco dc nossa fclicidadc.
Quando sc aroinavan da cidadc,
cnconiraran un ncgro caido no cIao, nao icndo
nais quc nciadc do vcsiuario, isio c, unas
calas dc ano azul; faliava quclc olrc Ioncn
a crna csqucrda c a nao dirciia.
Mcu Dcus! lIc dissc Candido cn
Iolandcs. Quc fazcs ai, ncu anigo, no Iorrivcl
csiado cn quc ic vcjo?
Escro ncu airao, o fanoso ncgocianic
scnIor Vandcrdcndur.
E foi o scnIor Vandcrdcndur qucn ic
dciou ncssc csiado?
Sin, c o cosiunc dissc o ncgro. Por
iodo vcsiuario, dao-nos unas calas duas vczcs
or ano. Quando iralalIanos nas usinas dc
aucar c o rclolo nos aanIa o dcdo, corian-nos
a nao; quando icnianos fugir, corian-nos a
crna. incorri cn anlos os casos. E or cssc
rco quc os scnIorcs concn aucar na Euroa.
No cnianio, quando nc vcndcu or dois cscudos
aiagnicos na Cosia da Cuinc, ninIa nac nc
dizia. Dcndiz a nossos fciicIcs, ncu qucrido
filIo, adora-os scnrc, clcs farao con quc vivas
fcliz; icns a Ionra dc scr cscravo dos nossos
scnIorcs lrancos, c con isso fazcs a foriuna dc
108
icu ai c dc iua nac". Ai! sc fiz a foriuna dclcs c
coisa quc cu nao sci, nas clcs nao fizcran a
ninIa. Os cacIorros, nacacos. c aagaios sao
nil vczcs ncnos infclizcs quc nos. Todos os
doningos, os fciicIcs Iolandcscs quc nc
convcricran nc dizcn quc nos, lrancos c ncgros,
sonos iodos filIos dc Adao Nao sou gcncalogisia
nas sc csscs rcgadorcs dizcn a vcrdadc, sonos
iodos rinos-irnaos. Ora, Iao dc confcssar-nc
quc c inossivcl iraiar os arcnics dc nodo nais
Iorrivcl.
Pangloss! cclanou Candido. Nao
iinIas inaginado csia aloninaao; nao Ia
rcncdio, acalo rcncgando o icu oiinisno.
Quc c oiinisno? Indagou Cacanlo.
E a nania dc susicniar quc iudo csia lcn
quando iudo csia nal susirou, Candido. E
dcrranava lagrinas ao conicnlar o ncgro, c,
assin cIorando, cnirou cn Surinan.
A rincira coisa dc quc sc infornan c sc nao
Iavcria no orio algun navio quc sc udcssc
cnviar a Ducnos Aircs. Aquclc a qucn sc
dirigiran cra jusiancnic un caiiao csanIol,
quc sc ofcrcccu ara fccIar con clcs un Ioncsio
coniraio. Marcou-lIcs cnconiro nuna iavcrna.
Candido c o ficl Cacanlo foran cscra-lo con
scus dois carnciros.
109
Candido, quc iinIa o coraao na loca, coniou
ao csanIol iodas as suas avcniuras, c
confcssou-lIc quc qucria raiar a scnIoriia
Cuncgundcs.
Dcus nc livrc dc o lcvar a Ducnos Aircs
dissc o caiiao. Eu scria cnforcado, c o scnIor
ianlcn. A lcla Cuncgundcs c a ananic favoriia
do scnIor govcrnador. Tais alavras causaran
cn Candido o cfciio dc un raio.
Dcois dc nuiio cIorar, cIanou Cacanlo
aric.
Eis o quc dcvcs fazcr, ncu caro anigo.
Tcnos cada un no lolso uns cinco ou scis
nilIcs cn diananics; iu cs nais Ialil do quc
cu; vai luscar a scnIoriia Cuncgundcs cn
Ducnos Aircs. Sc o govcrnador ouscr algunas
dificuldadcs, da-lIc un nilIao; sc nao rcndcr-sc,
da-lIc dois; nao naiasic ncnIun inquisidor,
ningucn dcsconfiara dc ii. Equiarci ouiro navio;
irci cscrar-ic cn Vcncza; c un ais livrc, ondc
nada sc icn a icncr ncn dc lulgaros, ncn dc
alaros, ncn dc judcus, ncn dc inquisidorcs.
Cacanlo alaudiu csia salia rcsoluao. AcIava-
sc dcscscrado or icr dc scarar-sc dc un lon
airao, quc sc iornara scu anigo iniino; nas o
razcr dc lIc scr uiil vcnccu a dor dc o dciar.
Alraaran-sc cn ranio. Candido rcconcndou-
lIc quc nao sc csqucccssc da loa vclIa. Cacanlo
110
ariiu no ncsno dia. cra un ccclcnic Ioncn,
cssc Cacanlo.
Candido crnancccu ainda algun icno cn
Surinan, cscrando quc ouiro conandanic
quiscssc lcva-lo Iialia, con os dois carnciros
quc lIc rcsiavan. Coniraiou criados c adquiriu o
ncccssario ara iao longa viagcn. Afinal o scnIor
Vandcrdcndur, caiiao dc un grandc navio, vcio
arcscniar-sc a clc.
Quanio qucr crguniou-lIc Candido
ara nc lcvar dirciancnic a Vcncza, con o ncu
cssoal, a ninIa lagagcn c csics dois carnciros?
O caiiao ros dcz nil iasiras. Candido
nao Icsiiou.
OI! OI! dissc consigo o rudcnic
Vandcrdcndur, cssc csirangciro dcscnlolsa dcz
nil iasiras scn csiancjar! Dcvc icr nuiio
dinIciro!
Voliando logo dcois, fcz-lIc vcr quc nao
odcria ariir or ncnos dc vinic nil.
Por isso nao Iaja duvida dissc Candido.
Sin scnIor! dissc laiinIo o
conandanic. Con quc cniao cssc Ioncn da
vinic nil iasiras con a ncsna facilidadc con
quc dcscnlolsa dcz nil!!
111
Voliou dc novo c dissc quc nao odia
conduzi-lo a Vcncza or ncnos dc irinia nil
iasiras.
Dcn, o scnIor icra as suas irinia nil
iasiras rcsondcu Candido.
OI! OI! cnsou ainda, o Iolandcs.
Trinia nil iasiras nao cusian nada a cssc
Ioncn. Dcccrio os dois carnciros carrcgan
icsouros incnsos. Nao insisianos. agora c
rccclcr as irinia nil. Dcois vcrcnos.
Candido vcndcu dois cqucnos diananics, o
ncnor dos quais valia nais quc iodo o dinIciro
quc cigia o caiiao. Pagou adianiado. Foran
cnlarcados os dois carnciros. Candido scguia
nun cqucno larco ara alcanar o navio na
cnscada; o airao nao crdc icno, c o navio
cn narcIa; o vcnio o favorccc. Candido,
csiucfaio c dcsvairado, crdc-o logo dc visia.
Ela un golc digno do vclIo nundo!" cclana
clc. Volia ara a nargcn, cIcio dc dor; ois afinal
dc conias crdcra o lasianic ara fazcr a foriuna
dc vinic nonarcas.
Vai icr con o juiz Iolandcs; c, cono csiava
un ouco criurlado, laic violcniancnic
oria; cnira c cc a sua avcniura, griiando un
ouco nais alio do quc convinIa. O juiz concou
or olriga-lo a agar dcz nil iasiras clo
larulIo quc fizcra. Dcois cscuiou-o
112
acicnicncnic c roncicu caninar o scu caso
logo quc o caiiao rcgrcssassc, c colrou nais dcz
nil iasiras clos gasios da audicncia.
Isso acalou dc cascrar a Candido; assara
na vcrdadc or coisas dcz nil vczcs nais
dolorosas, nas o sanguc frio do juiz c do
conandanic quc o roulara lIc assanIaran a
lilis, ncrgulIando-o cn ncgra nclancolia. A
naldadc dos Ioncns arcscniava-sc-lIc ao
csiriio cn ioda a sua Icdiondcz. Candido so
alincniava idcias irisics. Afinal, csiando un
navio franccs dc ariida ara Dordcus, c cono clc
nao nais iinIa carnciros carrcgados dc
diananics ara cnlarcar, alugou a rco
razoavcl un canaroic, nandando csalIar cla
cidadc quc agaria a assagcn, a conida, c daria
duas nil iasiras, ao Ioncn quc fizcssc a viagcn
cn sua conanIia, sol a condiao dc quc cssc
fossc o Ioncn nais dcsgosioso da sua condiao
c o nais infcliz da rovincia.
Arcscniou-sc una nuliidao dc rcicndcnics
quc una froia nao odcria conicr. Candido
cscolIcu unas vinic cssoas quc lIc arcccran
lasianic sociavcis c quc rcicndian ncrcccr a
rcfcrcncia. Convidou-as a ccar nuna csialagcn,
con a condiao dc quc cada una jurassc coniar
ficlncnic a sua Iisioria, roncicndo cscolIcr
aquclc quc lIc arcccssc nais digno dc lasiina c
113
nais razcs iivcssc dc dcsconicniancnio, c
disiriluir aos ouiros algunas graiificacs.
A scssao durou aic as quairo da nadrugada.
Candido, cscuiando iodas aquclas avcniuras,
lcnlrava-sc do quc lIc disscra a vclIa na viagcn
ara Ducnos Aircs, c da aosia quc fizcra, dc quc
nao Iavia ningucn a lordo a qucn nao
Iouvcsscn aconiccido as naiorcs dcsgraas.
Essc Pangloss cnsava clc dcvcria ficar
nuiio cnlaraado ara dcnonsirar o scu
sisicna. Qucria quc clc csiivcssc aqui.
Ccriancnic, sc iudo vai lcn, c no Eldorado, c
nao no rcsio da icrra". Dccidiu-sc afinal cr un
olrc salio quc iralalIara dcz anos ara os
livrciros dc Ansicrda. Julgou quc nao Iavia oficio
no nundo dc quc sc udcssc ficar nais
dcsgosiado.
O rcfcrido salio, quc cra alias un ccclcnic
Ioncn, for a roulado cla nulIcr, laiido clo
filIo c alandonado cla filIa, quc sc fizcra raiar
or un oriugucs. Acalava dc scr rivado dc un
nodcsio cnrcgo dc quc vivia, c os rcgadorcs dc
Surinan o crscguian orquc o ionavan or
sociniano. Cunrc confcssar quc os ouiros cran
clo ncnos iao infclizcs quanio clc; nas Candido
cscrava quc o salio o disiraissc duranic a
viagcn. Os rivais acIaran quc Candido lIcs fazia
una grandc injusiia, nas csic os sosscgou,
dando ccn iasiras a cada un.
114

CAPTULO XX
DO QUE ACONTECEU A CNDIDO E MAFTINHO DUFANTE
A VIACEM.

O vclIo salio, quc sc cIanava MariinIo,
cnlarcou ois ara Dordcus cn conanIia dc
Candido. Un c ouiro ja iinIan nuiio visio c
sofrido; c, ncsno quc o navio zarassc dc
Surinan ara o Jaao, clo calo da Doa
Escrana, icrian clcs con quc discorrcr solrc o
nal noral c o nal fisico duranic ioda a viagcn.
Candido, no cnianio, lcvava grandc vaniagcn
solrc MariinIo. cscrava rcvcr a scnIoriia
Cuncgundcs, c MariinIo nao cscrava coisa
alguna; dc nais a nais, ossuia ouro c
diananics; c, cnlora Iouvcssc crdido ccn
grandcs carnciros vcrnclIos carrcgados dos
naiorcs icsouros da icrra, cnlora coniinuassc a
docr-lIc a vclIacaria do caiiao Iolandcs,
quando cnsava no quc lIc rcsiava nos lolsos, c
quando falava dc Cuncgundcs, solrciudo ao fin
do janiar, scniia-sc cniao inclinado ara o
sisicna dc Pangloss.
115
Mas c o scnIor crguniou clc a
MariinIo, quc cnsa dc iudo isso? Qual c a
sua idcia solrc o nal noral c o nal fisico?
ScnIor rcsondcu MariinIo, os
saccrdoics nc acusaran dc sociniano; nas a
vcrdadc c quc cu sou naniqucu.
O scnIor csia iroando olscrvou
Candido, ois nao cisicn nais naniqucus no
nundo.
Eisio cu roicsiou MariinIo, nao sci
o quc fazcr, nas nao osso cnsar dc ouira
nancira.
O scnIor dcvc csiar con o dialo no coro
dissc Candido.
Tanio sc ncic clc nas coisas dcsic nundo
rcsondcu MariinIo, quc lcn odcria csiar
no ncu coro, cono cn ioda aric alias. Mas
confcsso-lIc quc, lanando o olIar solrc csic
glolo, ou anics, solrc csic glolulo, cnso quc
Dcus o alandonou a algun scr nalcfico; ccciuo
coniudo o Eldorado. Nunca vi cidadc quc nao
dcscjassc a ruina da cidadc vizinIa, ncn fanilia
quc nao quiscssc cicrninar alguna ouira
fanilia. Por ioda aric, os fracos aloninan os
odcrosos cranic os quais rasicjan, c os
odcrosos os iraian cono rclanIos dc quc
vcndcn a la c a carnc. Un nilIao dc assassinos
116
arrcgincniados, corrcndo dc un a ouiro circno
da Euroa, ccrccn o noriicinio c a ilIagcn
con ioda a discilina, orquc nao icn oficio nais
Ionrado; c, nas cidadcs quc arcccn dcsfruiar da
az c ondc florcsccn as arics, os Ioncns sao
dcvorados dc nais invcja, dc nais cuidados c
inquiciacs do quc ccrincnia dc flagclos una
cidadc ccrcada clo ininigo. Os csarcs sccrcios
sao ainda nais crucis do quc as niscrias
ullicas. Nuna alavra, ianio vi c ianio sofri,
quc sou naniqucu.
No cnianio, algo cisic dc lon rclicava
Candido.
Podc scr dizia MariinIo, nas nao o
conIco. En ncio a cssa disuia, ouvc-sc un
ruido dc canIao. O fragor rcdolra dc insianic a
insianic. Cada qual cnunIa a sua luncia.
Avisian-sc dois navios quc conlaiian a una
disiancia dc ccrca dc ircs nilIas; o vcnio os
arrasiou ara iao roino do navio franccs, quc
iodos iivcran o razcr dc assisiir conodancnic
ao conlaic. Afinal un dos navios nandou ao
ouiro un iiro iao laio c iao ccriciro, quc o s a
iquc. Candido c MariinIo avisiaran niiidancnic
una ccnicna dc Ioncns solrc o convcs do navio
quc afundava; crguian iodos as naos ao ccu c
lanavan icrrivcis clanorcs; cn un noncnio,
iudo dcsaarcccu.
117
Dcn! Eis cono sc iraian os Ioncns uns
aos ouiros dissc MariinIo.
E lcn vcrdadc asscniiu Candido quc
Ia nisso alguna coisa dc dialolico.
Enquanio assin falava, crcclcu un vulio dc
un vcrnclIo vivo, quc nadava crio do navio.
Daiaran una cIalua ara vcr o quc scria. cra
un dc scus carnciros. Maior foi a alcgra dc
Candido ao cnconirar aquclc carnciro do quc a
sua afliao ao crdcr ccn dclcs con os diananics
do Eldorado.
O caiiao franccs viu logo quc o caiiao do
navio vcnccdor cra csanIol, c o do navio
afundado un iraia Iolandcs, caiancnic o
ncsno quc roulara a Candido. As riquczas
incnsas dc quc sc aodcrara o cclcrado foran
sculiadas con clc no fundo do nar, c, do quc
vinIa a lordo, so sc salvou un carnciro.
Dcn vc dissc Candido a MariinIo quc
o crinc c s vczcs unido; cssc aiifc do caiiao
Iolandcs icvc a soric quc ncrccia.
Sin dissc MariinIo, nas cra rcciso
quc os assagciros quc csiavan a lordo ianlcn
crcccsscn? Dcus uniu cssc aiifc, o dialo
afogou os ouiros.
118
Enircncnics, o navio franccs c o csanIol
coniinuaran viagcn, c Candido coniinuou suas
convcrsacs con MariinIo. Discuiiran quinzc
dias scguidos, c, ao fin dc quinzc dias, csiavan
iao adianiados cono no rinciro. Mas afinal
falavan, irocavan idcias, consolavan-sc Candido
acariciava o scu carnciro. Ja quc cu ic cnconirci
dizia clc, -, lcn odcrci cnconirar
Cuncgundcs".
119

CAPTULO XXI
DE COMO FILOSOFAM CNDIDO E MAFTINHO AO
AVISTAF A COSTA FFANCESA.

Avisiaran cnfin o liioral da Frana.
Nunca csicvc na Frana? indagou
Candido.
Sin, crcorri varias rovincias. Algunas
Ia dc quc nciadc dos Ialiianics sao loucos,
algunas ondc sao dcnasiado cscrios, ouiras
ondc sao gcralncnic acificos c sinlorios,
ouiras ondc afcian csiriio; c, cn iodas, a
rincial ocuaao c o anor, a scgunda a
nalcdiccncia, c a icrccira dizcr ioliccs.
.Mas ja csicvc cn Paris, scnIor MariinIo?
Sin, ja csiivc; Paris ossui iodas cssas
csccics; c un caos, una agloncraao ondc
iodos luscan o razcr c ondc quasc ningucn o
cnconira, clo quc nc arcccu. Alias, dcnorci-nc
ouco cn Paris; na fcira dc Saini-Ccrnain
roularan-nc iudo o quc iinIa; cu rorio fui
ionado or ladrao c csiivc rcso duranic oiio
dias; dcois nc fiz rcvisor ara ganIar con quc
voliar a c ara a Holanda. ConIcci a canalIa
120
cscrcvcnic, a canalIa calalanic c a canalIa
convulsionaria. Dizcn quc Ia gcnic nuiio olida
cn Paris; qucro crcr quc assin scja.
Quanio a nin dissc Candido, nao
icnIo a ninina curiosidadc dc conIcccr a
Frana. Dcn conrccndc o scnIor quc, dcois
quc sc assou un ncs no Eldorado, a gcnic so sc
rcocua dc vcr a scnIoriia Cuncgundcs; vou
cscra-la cn Vcncza; aiingirci a Iialia airavcs da
Frana. O scnIor nao nc aconanIa?
Con nuiio gosio rcsondcu MariinIo.
Dizcn quc Vcncza so c loa ara os nolrcs
vcnczianos, nas quc no cnianio rccclcn nuiio
lcn aos csirangciros quc icn lasianic dinIciro.
Nao o icnIo, o scnIor o icn, scgui-lo-ci or ioda
a aric.
A roosiio dissc Candido, acIa quc
a icrra foi riniiivancnic un nar cono sc afirna
ncssc cariaacio quc cricncc ao caiiao?
Nao crcio alsoluiancnic nisso
rcsondcu MariinIo, ncn ianouco cn
ncnIuna dcssas faniasias quc nos icn iningido
uliinancnic.
Mas ara quc fin foi cniao fornado csic
nundo? indagou Candido.
121
Para nos cnraivcccr rcsondcu
MariinIo.
Nao sc adnira o scnIor do caso quc lIc
conici, daquclas raarigas do ais dos orclIcs,
quc anavan a uns nacacos?
Alsoluiancnic. Nada vcjo dc csiranIo cn
ial aiao. Vi ianias coisas ciraordinarias, quc
ara nin nao Ia nais nada dc ciraordinario.
Acrcdiia crguniou Candido quc os
Ioncns sc Iajan scnrc nassacrado, cono o
fazcn Iojc? Quc scnrc icnIan sido
ncniirosos, iraacciros, crfidos, ingraios,
ladrcs, fracos, inconsianics, covardcs, invcjosos,
gluics, lclcdos, avarcnios, anliciosos,
sanguinarios, caluniadorcs, dclocIados,
fanaiicos, Iiocriias c iolos?
E o scnIor acrcdiia indagou or sua vcz
MariinIo quc os gavics icnIan scnrc
dcvorado os onlos quando sc lIcs arcscniava
ocasiao?
Sin, ccriancnic.
E cniao iornou MariinIo, sc os
gavics scnrc iivcran o ncsno caraicr, cono
qucr quc os Ioncns Iajan nudado o scu?
OI! Ia alguna difcrcna oljciou
Candido ois o livrc arliirio...
122
Enquanio assin filosofavan, cIcgaran a
Dordcus.
123

CAPTULO XXII
DO QUE ACONTECEU NA FFANA A CNDIDO E
MAFTINHO.

Candido so sc dcnorou cn Dordcus o
ncccssario ara vcndcr algun cascalIo do
Eldorado c adquirir una loa liicira dc dois
lugarcs, ois nao nais odia assar scn o scu
filosofo MariinIo. Scniiu acnas scarar-sc dc
scu carnciro, quc doou Acadcnia dc Cicncias
dc Dordcus, a qual ros ara icsc do concurso
daquclc ano a clicaao do csiranIo clo do
rcfcrido aninal; c o rcnio foi adjudicado a un
salio do Noric, quc dcnonsirou or A nais D,
ncnos C, dividido or Z, quc o carnciro dcvia scr
vcrnclIo c norrcr gafcnio.
Ora, succdcu quc iodos os viajanics quc
Candido cnconirava nas csialagcns do caninIo
lIc dizian. Nos vanos a Paris". Pclo quc ianlcn
lIc dcu voniadc dc ir a cssa caiial. nao scria
afasiar-sc nuiio do caninIo dc Vcncza.
Enirou clo Faulourg Saini-Marccau c
julgou acIar-sc na ior aldcia da Vcsifalia.
Mal cIcgou ao scu allcrguc, foi Candido
aconciido dc una lcvc indisosiao rovcnicnic
124
da fadiga. Cono irazia ao dcdo un cnornc
diananic, c cono Iavian noiado na sua lagagcn
un cofrc ciraordinariancnic csado, icvc cn
scguida junio a si dois ncdicos quc nao nandara
cIanar, alguns anigos iniinos quc nao o
dciavan, c duas dcvoias quc lIc rcaravan os
caldos. Lcnlro-nc dizia MariinIo dc quc
ianlcn adocci cn Paris duranic a ninIa
rincira viagcn; cra nuiio olrc. dc nodo quc
nao iivc ncn anigos, ncn dcvoias, ncn ncdicos,
c sarci."
No cnianio, a fora dc rcncdios c sangrias, a
docna dc Candido sc iornou gravc. Un adrc da
frcgucsia vcio con iodo o jciio cdir-lIc una
ronissoria agavcl ao oriador no ouiro nundo.
Candido nao quis salcr dc convcrsas. As dcvoias
lIc garaniiran quc cra una nova noda. Candido
rcsondcu quc nao cra Ioncn dc nodas.
MariinIo quis aiirar o adrc cla jancla. O clcrigo
jurou quc nao cnicrrarian Candido. MariinIo
jurou quc cnicrraria o clcrigo sc csic coniinuassc
a inoriuna-los. A disuia acalorou-sc; MariinIo
cgou-o clos onlros c cscorraou-o rudcncnic;
o quc causou cnornc cscandalo, icndo-sc lavrado
un auio.
Candido sarou c, duranic a convalcsccna,
nunca lIc faliou conanIia ncsa. Jogavan
grandc. Candido nuiio sc csaniava dc quc
125
nunca lIc vicssc un as; MariinIo nao sc
csaniava nada.
Enirc os quc lIc fazian as Ionras da cidadc,
Iavia un adrc do Pcrigord, un dcsscs
sujciiinIos ccdiios, scnrc alcria, scnrc
scrviais, dcscarados, aduladorcs, conlaccnics,
quc csian a cIcgada dos forasiciros, conian-
lIcs o cscandalo do dia c ofcrcccn-lIcs razcrcs
dc iodos os rcos. Esic lcvou rinciro Candido c
MariinIo ao icairo. Candido ficou colocado junio
dc alguns lclos csiriios. O quc nao o incdiu dc
cIorar nas ccnas crfciiancnic rcrcscniadas.
Un dos criiicos quc csiavan a scu lado lIc dissc
nun cnircaio.
O scnIor faz nuiio nal cn cIorar. cssa
airiz c cssina; o aior quc coniraccna con cla
ainda c ior; a ca c ior quc os aiorcs; o auior
nao salc una alavra dc aralc, c no cnianio a
ccna sc assa na Aralia; c, dc rcsio, c un
Ioncn quc nao acrcdiia nas idcias inaias.
ananIa lIc irarci vinic lrocIuras conira clc.
Quanias cas dc icairo Ia. cn Frana?
crguniou Candido ao adrc.
Cinco ou scis nil.
E nuiio dissc Candido. E quanias
cas loas cisicn cnirc csias?
126
Quinzc ou dczcsscis rclicou o ouiro.
E nuiio dissc MariinIo.
Candido nuiio sc agradou dc una airiz quc
fazia o acl dc rainIa ElizalciI cn una
iragcdia lasianic insulsa quc sc rcrcscnia
algunas vczcs.
Arccio nuiio cssa airiz dissc clc a
MariinIo. Parccc-sc con a scnIoriia
Cuncgundcs. Cosiaria dc ir cunrincnia-la.
O adrc ofcrcccu-sc ara fazcr as
arcscniacs. Candido, cducado na AlcnanIa,
crguniou qual cra a ciiqucia c cono sc iraiavan
na Frana as rainIas da Inglaicrra.
Cunrc disiinguir dissc o adrc. Na
rovincia, lcvan-nas csialagcn; cn Paris,
rcsciian-nas quando sao lclas, c lanan-nas ao
lio dcois dc norias.
FainIas no lio! cclanou Candido.
E vcrdadc confirnou MariinIo. o
scnIor adrc icn razao. csiava cu cn Paris
quando Madcnoiscllc Moninc assou, cono sc
diz, dcsia ara nclIor; rccusaran-lIc o quc
cIanan, aqui, as Ionras da sculiura, isio c, dc
aodrcccr con iodos os ncndigos do lairro cn
un nau ccniicrio, foi cnicrrada, inicirancnic so,
ao fin da. rua dc DorgonIa; o quc lIc dcvc
127
causar una cna circna, ois cnsava nuiio
nolrcncnic.
Isio nao c nada olido olscrvou
Candido.
Quc nais qucr? rcirucou MariinIo.
Esia gcnic c assin. Inaginc iodas as
coniradics, iodas as inconaiililidadcs
ossivcis, quc as Ia dc cnconirar no govcrno, nos
irilunais, nas igrcjas, nos icairos dcsia divcriida
naao.
E vcrdadc quc ricn scnrc cn Paris?
indagou Candido.
Sin dissc o adrc, nas ricn dc raiva;
ois aqui sc qucian dc iudo s gargalIadas; aic
raiican, a rir, as nais dcicsiavcis acs.
E qucn c crguniou Candido cssc
aninal quc arrasava dc ial nancira a ca quc
ianio nc fcz cIorar c os aiorcs quc nc causaran
ianio razcr?
E un olrc dialo rcsondcu o adrc
quc ganIa a vida falando nal dc iodas as cas c
dc iodos os livros; odcia a iodos os quc iriunfan,
cono os cunucos odcian os quc csiao no gozo dc
scus airiluios. c una dcssas scrcnics da
liicraiura quc sc alincnian dc lana c vcncno. c
un foliculario.
128
A quc cIana o scnIor dc foliculario?
E rcsondcu o adrc un
cscrcvinIador dc anflcios, un Frcror.
Era assin quc Candido, MariinIo c o adrc
convcrsavan na cscadaria do icairo, vcndo
dcsfilar o ullico.
Enlora csicja ansioso or iornar a vcr a
scnIoriia Cuncgundcs dissc Candido,
gosiaria dc ccar con a scnIoriia Clairon, ois cla
nc arcccu adniravcl.
O adrc nao cra Ioncn quc sc aroinassc
dc Madcnoiscllc Clairon, quc iinIa soncnic loas
rclacs.
Ela csia conronciida ara csia noiic
dissc clc, nas icrci a Ionra dc lcva-lo ao salao
dc una dana dc qualidadc, ondc o scnIor ficara
conIcccndo Paris cono sc aqui assassc quairo
anos.
Candido, quc cra naiuralncnic curioso,
dciou-sc conduzir casa da dana, no Faulourg
Saini-Honorc. Ali sc acIavan cnirciidos nun
voliarcic dozc niscros arcciros, cada qual
scgurando un cqucno lcquc dc carias,
dcsarclIo rcgisio dos scus inforiunios. Fcinava
rofundo silcncio; csianava-sc a alidcz na facc
dos jogadorcs, c a inquiciaao na do lanquciro. A
129
dona da casa, scniada junio ao inlacavcl
lanquciro, olscrvava con olIos dc lincc iodas as
nanolras con quc os jogadorcs narcavan as
carias. Olrigava-os a dcsnarcarcn, con a sua
fiscalizaao scvcra nas olida, c scn nunca
zangar-sc, or ncdo dc crdcr os clicnics. A
dana fazia-sc iraiar or narqucsa dc Parolignac.
Sua filIa, dc quinzc anos, ianlcn jogava, c
dcnunciava, con un iscar dc olIos, as iraaas
daqucla olrc gcnic, quc rocurava assin
concnsar as crucldadcs da soric.
O adrc, Candido c MariinIo cniraran no
salao; ningucn sc crgucu, nao os cunrincniou
ncn os olIou, iao alsorios csiavan no jogo.
A scnIora laroncsa dc TIundcr-icn-
ironclI cra nais olida olscrvou Candido.
O adrc acIcgou-sc ao ouvido da narqucsa,
quc sc crgucu a ncio, Ionrando a Candido con
un gracioso sorriso c a MariinIo con un nolrc
accno dc calca. Mandou dar una cadcira c un
laralIo a Candido, quc crdcu cinqucnia nil
francos cn duas aradas; dcois do quc, ccaran
alcgrcncnic, c iodos sc adniravan dc quc
Candido nao sc Iouvcssc inrcssionado con as
suas crdas; os lacaios nurnuravan cnirc si, na
sua linguagcn dc lacaios; Dcvc scr algun
nilordc inglcs".
130
A ccia foi cono a naioria das ccias dc Paris.
rinciro, silcncio, dcois una indisiinia vozcaria,
cn scguida graccjos quasc scnrc insiidos,
loaios, arguncnios olrcs, un ouco dc oliiica
c nuiio dc nalcdiccncia; falou-sc aic dc livros
novos.
Ja lcran crguniou o adrc do Pcrigord.
o ronancc do scnIor CaucIai, douior cn
icologia?
Sin rcsondcu un dos convivas, nas
nao udc icrnina-lo. Tcnos una rofusao dc
cscriios incriincnics, nas iodos clcs, cn
conjunio, nao sc aroinan scqucr da
incriincncia dc CaucIai, douior cn icologia;
ando iao fario dcssa incnsidadc dc dcicsiavcis
livros quc nos inundan quc nc us a jogar
voliarcic.
E quc nc diz das Mclangcs do
arquidiacono T...? inicrrogou o adrc.
AI! cclanou Madanc dc Parolignac,
quc individuo nais alorrccido! Con quc
concnciraao nos diz clc o quc iodo o nundo
salc! Cono discuic csadancnic o quc acnas
ncrccc scr noiado! Con quc falia dc csiriio sc
aroria do csiriio alIcio! Cono csiraga o quc
ilIa! Cono nc alorrccc! Mas isso nao nais
aconicccra lasia-nc icr lido algunas aginas do
arquidiacono.
131
Havia ali un Ioncn salio c dc lon gosio,
quc aoiou o quc dizia a narqucsa. Falou-sc cn
scguida dc iragcdias. Pcrguniou a dana or quc
Iavia iragcdias quc sc rcrcscniavan algunas
vczcs, nas quc nao sc odian lcr. O Ioncn
clicou nuiio lcn cono una ca odia icr
algun inicrcssc c nao ossuir quasc ncnIun
ncriio. Provou cn oucas alavras quc nao
lasiava conduzir una ou duas dcssas siiuacs
quc sc cnconiran cn iodos os ronanccs c quc
scnrc scduzcn os cscciadorcs, nas quc
cunrc scr novo scn scr csiranIo, nuiia vcz
sullinc, c scnrc naiural; conIcccr o coraao
Iunano c fazc-lo falar; scr grandc ocia scn quc
ncnIun dos crsonagcns arca ocia; conIcccr
crfciiancnic a lingua, fala-la con urcza, con
una Iarnonia coniinua, scn quc janais a rina
cusic nada ao scniido. Qucn qucr quc nao
olscrvc iodas cssas rcgras, odc fazcr una ou
duas iragcdias alaudidas no icairo, nas nunca
scra coniado cnirc os lons cscriiorcs; iragcdias
loas, cisicn ouquissinas; unas sao idilios cn
dialogos, lcn cscriios c lcn rinados; ouiras,
arrazoados o1iiicos quc fazcn dornir, ou
anlificacs quc cnicdian; ouiras, sonIos dc
cncrguncnos, cn csiilo larlaro, frascs
inicrronidas, longas aosirofcs aos dcuscs,
orquc nao salcn falar aos Ioncns, nainas
falsas, lugarcs-conuns cnolados. Candido
ouviu aicniancnic iais alavras c fornou a
132
nclIor idcia dc qucn as rofcria; c, cono
csiivcssc ao lado da narqucsa, ionou a lilcrdadc
dc crguniar cn voz laia qucn cra aquclc
Ioncn quc falava iao lcn.
E un salio dissc a dana, quc nao
joga c quc o adrc nc iraz algunas vczcs ara
ccar; cnicndc crfciiancnic dc iragcdias c livros,
c cscrcvcu una iragcdia vaiada c un livro, cujo
unico ccnlar quc ja sc viu fora das raiclciras
do scu cdiior foi un quc clc nc dcdicou.
Quc grandc Ioncn! dissc Candido. un
ouiro Pangloss.
E voliando-sc ara clc crguniou-lIc.
Dcccrio acIa o scnIor quc iudo csia o
nclIor ossivcl no nundo fisico c noral, c quc
nada odia scr dc ouira nancira?
Eu, scnIor, rcirucou o salio, nao
cnso nada disso. acIo quc iudo anda s
avcssas; quc ningucn salc qual c a sua osiao,
ncn o scu cargo, ncn o quc faz, ncn o quc dcvc
fazcr c quc, ccciuada csia ccia, quc c lasianic
divcriida c ondc iransarccc suficicnic Iarnonia,
iodo o rcsio do icno sc assa cn incriincnics
qucrclas. janscnisias conira nolinisias,
arlancniarcs conira cclcsiasiicos, Ioncns dc
lciras conira Ioncns dc lciras, coricsaos conira
coricsaos, financisias conira o ovo, nulIcrcs
133
conira naridos, arcnics conira arcnics; c una
gucrra cicrna.
Pior ja vi cu rclicou Candido. Mas
un salio, quc dcois icvc a dcsgraa dc scr
cnforcado, cnsinou-nc quc iudo vai s nil
naravilIas; sao iudo sonlras nun lclo quadro.
O scu cnforcado zonlava do nundo
dissc MariinIo.
As iais sonlras sao nancIas Iorrivcis.
Sao os Ioncns quc fazcn as nancIas
dissc Candido c nao odcn dciar dc o fazcr.
Eniao a cula nao c dclcs olscrvou
MariinIo.
A naioria dos arcciros, quc nada cnicndian
dcssa linguagcn, lclian conodancnic.
MariinIo discuiiu con o salio c Candido coniou
una aric das suas avcniuras dona da casa.
Aos a ccia, a narqucsa lcvou Candido ara
o scu galincic c fc-lo scniar nun canac.
E cniao, ainda coniinua a anar
crdidancnic a scnIoriia Cuncgundcs dc
TIundcr-icn-ironclI?
Sin, Madanc rcsondcu Candido. A
narqucsa rclicou-lIc con un icrno sorriso.
134
O scnIor nc rcsondc cono un jovcn dc
Vcsifalia; un franccs icria diio. E vcrdadc quc
anci a scnIoriia Cuncgundcs; nas, dcois quc vi
a scnIora narqucsa, rcccio nao nais ana-la".
AI, Madanc! dissc Candido.
Fcsondcrc1 cono a scnIora quiscr.
A sua aiao or cla iornou a narqucsa
concou quando lIc aanIou o lcno. Pois
lcn. qucro quc aanIc a ninIa liga.
Dc iodo o coraao dissc Candido, c
aanIou-a.
Mas cu qucro quc a coloquc no scu lugar
dissc a dana. E Candido colocou-a no dcvido
lugar.
O scnIor c csirangciro dissc a
narqucsa. Pois saila quc cu s vczcs fao
cnarcn os ncus rcicndcnics dc Paris duranic
quinzc dias, nas logo rincira noiic nc rcndo
ao scnIor, orquc afinal c rcciso fazcr as Ionras
do ais a un jovcn da Vcsifalia.
E a lcla, icndo crcclido dois cnorncs
diananics nos dcdos do scu jovcn csirangciro,
s-sc a clogia-los con una loa fc iao naiural
quc inscnsivclncnic clcs assaran dos dcdos dc
Candido ara os dcdos da narqucsa.
135
Candido, ao voliar con o scu adrc, scniiu
rcnorsos dc Iavcr conciido una infidclidadc
ara con a scnIoriia Cuncgundcs; o adrc
conariilIou das suas cnas; so lIc calia una
cqucna aric das cinqucnia nil lilras crdidas
ao jogo or Candido c do valor dos lrilIanics
ncio dados, ncio ciorquidos, o scu iniuiio cra
arovciiar-sc, o nais ossivcl, das vaniagcns quc
lIc odcrian irazcr as suas rclacs con
Candido. Falou-lIc nuiio dc Cuncgundcs; c
Candido lIc dissc quc cdiria crdao a cla da sua
infidclidadc, quando a cnconirassc cn Vcncza.
O adrc rcdolrava dc olidcz c aicncs, c
ionava un carinIoso inicrcssc or iudo o quc
Candido dizia, or iudo o quc clc fazia, or iudo o
quc qucria fazcr.
Con quc cniao icn os dois un cnconiro
cn Vcncza?
Sin, scnIor adrc. c rcciso
alsoluiancnic quc cu nc va cnconirar con a
scnIoriia Cuncgundcs.
Eniao, doninado clo razcr dc falar do quc
anava, coniou, scgundo o scu cosiunc, una
aric das avcniuras quc iivcra con cssa ilusirc
vcsifaliana.
136
SuonIo dissc o adrc quc a scnIoriia
Cuncgundcs icn nuiio csiriio c dcvc cscrcvcr
carias cncaniadoras...
Nunca rcccli ncnIuna caria da sua aric
confcssou Candido. Pois inaginc quc, icndo
sido culso do casiclo or causa dcla, nao nc foi
ossivcl cscrcvcr-lIc; dcois soulc quc cla
norrcra, cn scguida a cnconirci, c crdi-a dc
novo, c uliinancnic lIc cnvici un rorio a duas
nil c quinIcnias lcguas daqui, c csiou cscrando
alguna rcsosia.
O adrc ouvia aicniancnic, c arccia un
ouco cnsaiivo. Logo sc dcscdiu dos dois
csirangciros, dcois dc os alraar con iodo o
carinIo.
No dia scguinic, ao dcscriar, Candido
rccclcu una caria concclida nos scguinics
icrnos.
Mcu qucrido, ja faz oiio dias quc csiou
cnfcrna ncsia cidadc, c acalo dc salcr quc aqui
ianlcn ic acIas. Voaria logo ara os icus
lraos, sc udcssc novcr-nc. Soulc da iua
assagcn cn Dordcus; aI dcici o ficl Cacanlo c
a vclIa, quc dcvcn cn scguida vir a ncu
cnconiro. O govcrnador dc Ducnos Aircs iudo nc
ionou, nas ainda nc rcsia o icu coraao. Vcn, a
iua rcscna nc dcvolvcra a vida, ou nc fara
norrcr dc alcgria.
137
Essa cncaniadora c incscrada caria
iransoriou Candido ao nais incrinivcl julilo,
ao asso quc a docna da sua qucrida
Cuncgundcs o acalrunIava dc dor. Dividido
cnirc csscs dois scniincnios, iona o scu ouro c
os scus diananics c faz-sc conduzir con
MariinIo ao Ioicl ondc sc acIava a scnIoriia
Cuncgundcs. Enira, ircnulo dc cnoao, con o
coraao aliianic, a voz cnlargada; rocura
alrir as coriinas do lciio, cdc quc iragan luzcs.
Cuidado lIc diz a criada, quc a luz a
naia. E fccIa dc suliio as coriinas.
Cono csias, ninIa qucrida Cuncgundcs?
diz Candido a soluar. Sc nao nc odcs vcr,
ao ncnos fala conigo.
Ela nao odc falar diz a criada. A dana
csicndc cniao ara fora do lciio una naozinIa
rccIoncIuda quc Candido uncdccc longancnic
con as suas lagrinas, c quc cncIc dcois dc
diananics, dciando ainda una lolsa cIcia dc
ouro solrc a cadcira.
En ncio dcsscs iransorics, cIcga un
cslirro aconanIado do adrc do Pcrigord c dc
una cscolia.
Con quc cniao sao csics os dois
csirangciros susciios? diz aqucla auioridadc.
138
Incdiaiancnic lIcs da ordcn dc risao c nanda
a cscolia conduzi-los.
No Eldorado nao sc iraiava assin aos
viajanics dissc Candido.
Eu nc sinio nais naniqucu do quc nunca
iornou MariinIo.
Mas ara ondc nos lcva, scnIor?
crguniou Candido ao cslirro.
Para un calalouo rcsondcu a
auioridadc.
Tcndo rccucrado o scu sanguc frio,
MariinIo dcclarou quc a dana quc sc dizia
Cuncgundcs cra una iraianic, quc o scnIor
adrc do Pcrigord cra un iraianic quc alusara
da inoccncia dc Candido, c o cslirro un ouiro
iraianic dc quc scria facil dcscnlaraar-sc.
Esclarccido clo scu consclIo, c ouco
dcscjoso dc sc cor aos iraniics da jusiia, c,
or ouiro lado, scnrc inacicnic or cnconirar
a vcrdadcira Cuncgundcs, Candido ofcrccc ao
cslirro ircs cqucnos diananics dc corcs dc ircs
nil isiolas cada un.
AI, ncu scnIor! lIc diz o Ioncn do
lasiao dc narfin, ainda quc o scnIor icnIa
conciido iodos os crincs inaginavcis, c o nais
Ionrado Ioncn do nundo. Trcs diananics!
139
Cada un dc ircs nil isiolas! Eu nc dciaria
naiar clo scnIor, cn vcz dc o lcvar ara un
calalouo. Esiao rcndcndo iodos os
csirangciros, nas dcic a coisa conigo. TcnIo un
irnao cn Dicc, na Nornandia; vou lcva-lo aic
la; c sc iivcr algun diananic ara lIc dar, clc
zclara clo scnIor cono cu rorio.
E or quc rcndcn iodos os csirangciros?
crguniou Candido. O adrc do Pcrigord
ionou cniao a alavra c dissc.
E orquc un vagalundo dc Airclacia dcu
ouvido a ioliccs, o quc lasiou ara lcva-lo a un
arricidio, nao cono o dc naio dc 1610, nas
cono o dc dczcnlro dc 1594, c cono varios
ouiros conciidos cn ouiros anos c ouiros ncscs,
or ouiros vagalundos quc ianlcn ouviran
ioliccs.
O lclcguin clicou cniao do quc sc iraiava.
Quc nonsiros! cclanou Candido. Ha
cniao iais Iorrorcs cnirc un ovo quc dana c
quc cania?! Nao odcrci sair o nais dcrcssa
ossivcl dcsic ais, ondc os nacacos rovocan os
iigrcs? Vi ursos no ncu ais; nas Ioncns, so os
vi no Eldorado. En nonc dc Dcus, scnIor
cslirro, lcvc-nc a Vcncza, ondc dcvo cscrar a
scnIoriia Cuncgundcs.
140
So o osso lcvar Daia-Nornandia diz
o lclcguin. En scguida nanda rciirar-lIc os
fcrros, diz quc sc cnganara, dcsacIa a cscolia, c
conduz Candido c MariinIo a Dicc, ondc os
cnircga ao irnao. Esiava surio no orio un
cqucno navio Iolandcs. O nornando quc, or
olra c graa dc ircs ouiros diananics, sc iornara
o nais scrvial dos Ioncns, cnlarca a Candido c
scu cssoal no navio quc ia zarar ara
PorisnouiI, na Inglaicrra. Nao cra a roia dc
Vcncza; nas Candido julgava icr-sc livrado do
infcrno, c coniava ariir ara o scu vcrdadciro
dcsiino na rincira ocasiao quc sc arcscniassc.
141

CAPTULO XXIII
DO QUE VIFAM CNDIDO E MAFTINHO NA COSTA DA
INCLATEFFA.

Ai, Pangloss, Pangloss! Ai, MariinIo,
MariinIo! Ai, ninIa qucrida Cuncgundcs! Quc
nundo c csic? cclanava Candido a lordo do
navio Iolandcs.
Alguna coisa dc louco c aloninavcl
rcirucava MariinIo.
O scnIor quc conIccc a Inglaicrra, scra
quc or la sc c iao louco cono na Frana?
E ouira csccic dc loucura asscvcrou
MariinIo. Dcn salc quc cssas duas nacs
csiao cn gucrra or algunas lraas dc ncvc no
Canada, c quc dcscndcn ncssa linda gucrra
nuiio nais do quc valc iodo o Canada. Quanio a
dizcr rccisancnic sc Ia nais loucos varridos cn
un ais do quc no ouiro, c coisa quc as ninIas
fracas luzcs nao nc crniicn. Sci acnas quc as
cssoas a qucn vanos vcr sao cn gcral nuiio
airaliliarias.
Assin convcrsando, cIcgaran a PorisnouiI;
grandc nuliidao colria a nargcn, olIando
142
aicniancnic ara un Ioncn corulcnio, quc sc
acIava dc joclIos, con os olIos vcndados, no
convcs dc un dos navios da froia; quairo
soldados, alinIados sua frcnic, ncicran-lIc
cada un ircs lalas no cranio, con o ar nais
iranquilo dcsic nundo; fciio o quc, iodos sc
rciiraran nuiio saiisfciios.
Quc significa iudo isso? dissc Candido.
E quc dcnnio ccrcc or ioda aric o scu
incrio?
Pcrguniou cniao qucn cra aquclc Ioncn quc
acalavan dc naiar con ioda a ccrinnia.
E un alniranic rcsondcran-lIc.
E or quc naiar cssc alniranic?
E disscran-lIc orquc nao naiou
lasianic gcnic; iravou conlaic con un
alniranic franccs, c acIaran quc nao sc
naniivcra suficicnicncnic crio dcsic uliino.
Mas oljciou Candido o alniranic
franccs csiava iao longc do alniranic inglcs cono
csic daquclc.
Isso c inconicsiavcl rclicaran, nas
ncsic ais c lon naiar dc vcz cn quando un
alniranic ara csiinular os ouiros.
143
Candido ficou iao aiordoado c cIocado con o
quc via c ouvia, quc ncn ao ncnos quis
dcscnlarcar, c fccIou coniraio con o caiiao
Iolandcs (ainda quc csic dcvcssc roula-lo cono o
dc Surinan ara quc o conduzissc scn dcnora a
Vcncza.
O airao fcz os rcaraiivos cn dois dias.
Cosicaran a Frana; assaran visia dc Lisloa,
c Candido csircncccu. Eniraran no csirciio c no
Mcdiicrranco.
Louvado scja Dcus! dissc Candido,
alraando MariinIo; c aqui quc iornarci a vcr a
lcla Cuncgundcs. TcnIo iania confiana cn
Cacanlo cono cn nin ncsno. Tudo csia lcn,
iudo vai lcn, iudo csia o nclIor ossivcl.
144

CAPTULO XXIV
DE PAQUETTE E DO IFMO CIFOFLEE

Logo quc cIcgou a Vcncza, nandou rocurar
Cacanlo cn iodas as iavcrnas, cn iodos os
cafcs, cn iodas as casas dc nulIcrcs alcgrcs, c
nao o cnconirou. Diariancnic nandava gcnic sua
ao cnconiro dc iodos os larcos c dc iodos os
navios quc cIcgavan. ncn sinal dc Cacanlo.
Cono! dizia clc a MariinIo, iivc
icno dc ir dc Surinan a Dordcus, dc Dordcus a
Paris, dc Paris a Dicc, dc Dicc a PorisnouiI,
dc cosicar Poriugal c EsanIa, dc airavcssar iodo
o Mcdiicrranco, dc assar alguns ncscs cn
Vcncza, c a lcla Cuncgundcs ainda nao cIcgou!
So cnconirci, cn vcz dcla, una avcniurcira c un
adrc do Pcrigord! Dcccrio Cuncgundcs norrcu, c
agora so nc rcsia norrcr ianlcn. AI! or quc
nao fiquci no Paraiso do Eldorado, cn vcz dc
voliar ara csia naldiia Euroa? Tcns razao, ncu
caro MariinIo. iudo, ncsic nundo, nada nais c
quc ilusao c calanidadc!
Caiu nuna ncgra nclancolia, c nao ionou
aric na ocra alla noda ncn nos ouiros
145
divcriincnios do carnaval; ncnIuna dana lIc
causou a ninina icniaao.
E nuiia ingcnuidadc da sua aric lIc
dissc MariinIo inaginar quc un criado
ncsiio, con cinco ou scis nilIcs no lolso, lIc
va rocurar a sua ananic no fin do nundo ara
lIa cnircgar cn Vcncza. Qual nada! Ficara con
cla, sc a cnconirar. Sc nao a cnconirar, arranjara
ouira; aconsclIo-o quc csquca o scu criado
Cacanlo c a sua ananic Cuncgundcs.
MariinIo nao cra nada consolador. A
nclancolia dc Candido auncniou, c MariinIo nao
ccssava dc lIc rovar quc Iavia ouca viriudc c
ouca fclicidadc na facc da icrra, cccio ialvcz no
Eldorado, ondc ningucn odia ir.
Enquanio discuiia cssa inorianic naicria c
cscrava Cuncgundcs, Candido avisiou un jovcn
icaiino na raa dc S. Marco, dc lrao dado con
una raariga. O icaiino cra cIcio dc vio,
rccIoncIudo c vigoroso; iinIa os olIos
lrilIanics, o ar scguro, o oric aliivo. A raariga
cra lasianic linda c caniava; olIava
anorosancnic ara o scu icaiino c dc vcz cn
quando lIc lcliscava as oludas locIccIas.
Ao ncnos nc Ia dc confcssar dissc
Candido a MariinIo quc csscs dois sao fclizcs.
Aic agora, cn ioda a icrra Ialiiavcl, so cnconirci
infclizcs, cccio no Eldorado; nas, quanio a cssa
146
raariga c a cssc icaiino, aosio quc sao
criaiuras vcniurosas.
Aosio quc nao dissc MariinIo.
E so convida-los ara ccar rcsondcu
Candido c vcra sc nao icnIo razao.
En scguida os alorda, cunrincnia-os c
convida-os ara ircn a scu Ioicl concr ialIarin,
crdizcs da Lonlardia, ovas dc csiurjao c lclcr
vinIo dc Moniculciano, Lacryna-cIrisii, CIirc
c Sanos. A raariga cnrulcsccu, o icaiino
acciiou o conviic, c cla aconanIou, fiiando
Candido con un olIar dc surrcsa c confusao,
cnanado dc algunas lagrinas. Mal cnirou no
quario dc Candido, lIc dissc.
Cono! Eniao o scnIor Candido nao
conIccc nais a Paquciic?!
A csias alavras, Candido, quc aic aquclc
noncnio nao lIc dcra aicnao, ois so cnsava
cn Cuncgundcs, cclanou.
Ai. ninIa olrc ncnina, foi cniao vocc
qucn dciou o douior Pangloss no lclo csiado cn
quc o cnconirci?
Ai dc nin, fui cu ncsna, c vcjo quc o
scnIor csia a ar dc iudo. Soulc das icrrivcis
dcsgraas aconiccidas a ioda a casa da scnIora
laroncsa c lcla Cuncgundcs. Juro-lIc quc o
147
ncu dcsiino nao foi ncnos irisic. Eu cra nuiio
inoccnic quando o scnIor nc conIcccu. Un
franciscano ncu confcssor scduziu-nc
facilncnic. As conscqucncias foran icrrivcis; fui
olrigada a sair do casiclo algun icno dcois
quc o scnIor larao o culsou a oniacs no
irasciro. Sc un fanoso ncdico nao sc iivcssc
aicdado dc nin, csiava noria. Por graiidao, fui
algun icno sua ananic. Sua nulIcr, quc cra
nuiio ciuncnia, laiia-nc inicdosancnic iodos
os dias; cra una vcrdadcira furia. Essc ncdico
cra o Ioncn nais frio do nundo, c cu a nais
infcliz dc iodas as criaiuras, or scr laiida a ioda
Iora or causa dc un Ioncn a qucn nao
anava. Dcn salc o scnIor cono c crigoso ara
una nulIcr ralugcnia scr csosa dc un ncdico.
Esic; fario das ccnas da nulIcr, dcu-lIc un dia,
ara cura-la dc un rcsfriado, un rcncdio iao
cficaz quc cla norrcu dali a duas Ioras cn
convulscs icrrivcis. Os arcnics da falccida
roccssaran o viuvo; csic fugiu c cu fui ara a
cadcia. MinIa inoccncia dc nada nc icria scrvido
sc cu nao fossc un ouco loniia, o juiz alsolvcu-
nc sol a condiao dc quc succdcria ao ncdico.
Fui logo sulaniada or una rival, cscorraada
scn rcconcnsa, c olrigada a coniinuar ncssc
oficio aloninavcl quc arccc iao divcriido aos
Ioncns c quc ara nos nao assa dc un alisno
dc niscrias. Vin ccrccr a rofissao cn Vcncza.
AI! sc o scnIor udcssc inaginar o quc c scr
148
olrigada a acariciar indifcrcnicncnic un vclIo
ncgocianic, un advogado, un nongc, un
gondolciro, un fradc; scr cosia a iodos os
insulios, a iodas as afronias ullicas; scr nuiias
vczcs olrigada a cdir dc cnrcsiino una saia
ara quc vcnIa lcvania-la un Ioncn asqucroso;
vcr-sc roulada or un do quc sc ganIou con
ouiro; scr ciorquida or oficiais dc jusiia, c nao
icr cn crscciiva nais quc una vclIicc Iorrivcl,
un Iosiial c un noniuro, logo Iavcria dc
concluir quc cu sou una das criaiuras nais
infclizcs do nundo.
Paquciic alria assin o scu coraao ao lon
Candido, cn un galincic rcscrvado, na rcscna
dc MariinIo, quc dizia ao rinciro.
Dcn vc quc ja ganIci nciadc da aosia.
O irnao Ciroflcc ficara no rcfciiorio c lclia
un golc cnquanio cscrava a ccia.
Mas dissc Candido a Paquciic
csiavas con un ar iao alcgrc, iao conicnic,
quando ic cnconirci, caniavas c acariciavas o
icaiino con un ar iao naiural, quc na vcrdadc
nc arccias iao fcliz quanio ic julgas dcsgraada.
AI! scnIor! rcirucou Paquciic. Esia c
nais una das niscrias do oficio. Fui onicn
roulada c laiida or un oficial c dcvo Iojc
aarcniar lon Iunor ara agradar a un nongc.
149
Candido nao quis ouvir nais nada; confcssou
quc MariinIo csiava con a razao. Scniaran-sc
ncsa con Paquciic c o icaiino, a ccia foi lasianic
divcriida, c afinal a convcrsa sc iornou iniina.
Mcu adrc dissc Candido, o scnIor
nc arccc gozar dc un dcsiino quc dcvc causar
invcja a iodos; as rosas da saudc lrilIan cn
suas faccs, o scu ar anuncia fclicidadc; icn una
linda raariga ara divcriir-sc, c arccc nuiio
saiisfciio con a sua condiao dc icaiino.
Palavra, scnIor dissc o Irnao Ciroflcc,
cu dcscjaria quc iodos os icaiinos csiivcsscn
no fundo do nar. Ccn vczcs fui icniado a aicar
fogo ao convcnio, c fazcr-nc iurco. Mcus ais nc
olrigaran, na idadc dc quinzc anos, a ionar csic
dcicsiado Ialiio, ara dciar naior foriuna a un
naldiio rinogcniio quc Dcus confunda! A invcja,
a discordia, o rancor, Ialiian no convcnio. E
vcrdadc quc rcguci alguns naus scrncs quc
nc valcran algun dinIciro, dc quc o rior nc
roula nciadc. o rcsio nc scrvc ara susicniar
raarigas. Mas, quando cniro noiic no nosiciro,
icnIo voniadc dc quclrar a calca conira as
arcdcs do dorniiorio; c iodos o. ncus confradcs
csiao no ncsno caso.
E MariinIo, voliando-sc ara Candido, con o
scu sanguc frio ordinario.
E cniao, nao ganIci a aosia inicira?
150
Candido dcu duas nil iasiras a Paquciic c
nil iasiras ao Irnao Ciroflcc.
Caranio-lIc dissc clc a MariinIo quc
con isio scrao fclizcs.
Duvido nuiio rcirucou MariinIo.
Con cssas iasiras, ialvcz consiga iorna-los
ainda nais infclizcs.
Scra o quc udcr scr dissc Candido.
Mas una coisa nc consola. vcjo quc nuiias vczcs
a gcnic cnconira cssoas quc suunIa crdidas
ara scnrc. Tcndo cnconirado o ncu carnciro
vcrnclIo c Paquciic, c lcn ossivcl quc cnconirc
ianlcn Cuncgundcs.
Dcscjo dissc MariinIo quc un dia cla
o faa fcliz; nas duvido nuiio.
Cono o scnIor c duro quciou-sc
Candido.
E quc cu icnIo vivido rcirucou
MariinIo.
Mas olIc csscs gondolciros iornou
Candido. Nao vivcn coniinuancnic a caniar?
E quc nao os vc no scu lar, con suas
nulIcrcs c scus irralIos dissc MariinIo. O
dogc icn scus cuidados, os gondolciros icn os
scus. Vcrdadc c quc, no ioial, a soric dc un
151
gondolciro c rcfcrivcl dc un dogc; nas julgo
iao ncdiocrc a difcrcna, quc nao valc a cna scr
caninada.
Fala-sc dissc Candido no scnador
Pococuranic, quc nora ncssc lclo alacio junio
ao Drcnia c quc rccclc nuiio lcn os
csirangciros. Dizcn quc c un Ioncn quc nunca
icvc coniraricdadcs.
Dcscjaria vcr un csccinc iao raro
dissc MariinIo.
Candido cn scguida nandou cdir crnissao
ao scnIor Pococuranic, ara ir visiia-lo no dia
scguinic.
152

CAPTULO XXV
DA VISITA QUE FIZEFAM AO SENHOF POCOCUFANTE,
NODFE VENEZIANO.

Candido c MariinIo cIcgaran dc gndola ao
alacio do nolrc Pococuranic. Os jardins cran
lcn dcscnIados, c ornado, dc lclas csiaiuas dc
narnorc; o alacio dc lcla arquiiciura. O dono
da casa, Ioncn dos scus scsscnia anos, nuiio
rico, rccclcu olidancnic os dois curiosos, nas
con ouca soliciiudc, o quc dcsconccriou a
Candido c nao dcsagradou a MariinIo. Duas
lindas criadinIas, nuiio asscadas, scrviran
cIocolaic lcn csunado. Candido nao odc
dciar dc lIcs louvar a lclcza c analilidadc.
Sao ccclcnics criaiuras dissc o scnador
Pococuranic. Lcvo-as s vczcs ara o ncu
lciio, ois ja csiou fario das danas da cidadc, das
suas ncsquinIczas, do scu orgulIo, das suas
ioliccs, c dos soncios quc c rcciso fazcr ou
cnconcndar ara clas. Mas, afinal dc conias,
cssas duas raarigas concan a alorrcccr-nc.
Quando asscava or una conrida galcria,
aos o alnoo, Candido ficou ciasiado con a
153
lclcza dos quadros. Pcrguniou dc quc ncsirc
cran os dois rinciros.
Sao dc Fafacl dissc o scnador.
Conrci-os lasianic caro, Ia alguns anos, or
ura vaidadc. Dizcn quc c o quc cisic dc nais
lclo na Iialia, nas alsoluiancnic nao nc
agradan. a cor c nuiio cscura; as figuras sao
ouco cIcias c nao icn o suficicnic rcalcc; os
ancjancnios nao sc arcccn cn nada con un
iccido. Nuna alavra, or nais quc digan, nao
vcjo nisso una vcrdadcira iniiaao da naiurcza.
So gosiarci dc un quadro quando nc arcccr
csiar vcndo a roria naiurcza. c dcssa csccic,
nao os Ia. Possuo nuiios quadros; nas nao olIo
ara ncnIun.
Pococuranic, cnquanio nao cIcgava a Iora
do janiar, cnconcndou un conccrio. Candido
acIou a nusica dcliciosa.
Essc larulIo dissc Pococuranic odc
divcriir duranic una ncia Iora; nas, sc dura
nais icno, faiiga a iodo o nundo, cnlora
ningucn sc aircva a confcssa-lo. A nusica
nodcrna nao c nais do quc a aric dc cccuiar
coisas dificcis, c o quc nao assa dc dificil acala
nao agradando. Prcfcriria a ocra, sc nao
iivcsscn cnconirado o scgrcdo dc fazcr dcla un
nonsiro quc nc rcvolia. Vcja-as qucn quiscr,
cssas cssinas iragcdias cn nusica, ondc as
154
ccnas so sao conduzidas ara iningir, nuiio
fora dc roosiio, duas ou ircs arias ridiculas quc
cn cn cvidcncia a gargania dc una airiz;
dclicic-sc qucn quiscr, ou qucn udcr, ao vcr
un casirado caniarolar o acl dc Ccsar ou dc
Caiao ou avoncar-sc dcsajciiadancnic no alco;
quanio a nin, faz nuiio quc rcnuncici a cssas
cquiccs, quc consiiiucn Iojc a gloria da Iialia, c
quc os solcranos agan iao caro.
Candido discuiiu un ouco, nas con
discriao. MariinIo nosirou-sc inicirancnic dc
acordo con o scnador.
Scniaran-sc ncsa c, aos un ccclcnic
janiar, foran ara a lillioicca. Candido, ao vcr
un Honcro nagnificancnic cncadcrnado, clogiou
o ilusirissino quanio ao scu lon gosio.
Eis dissc clc un livro quc fazia as
dclicias do grandc Pangloss, o naior filosofo da
AlcnanIa.
Pois nao faz as ninIas dissc friancnic
Pococuranic. Fizcran-nc acrcdiiar ouirora quc
cu scniia razcr cn lc-lo; nas cssa rcciiao
coniinua dc conlaics quc iodos sc asscnclIan,
csscs dcuscs quc agcn scnrc ara nada fazcr
dc dccisivo, cssa Hclcna quc c o noiivo da gucrra
c quc nal cnira na ca; cssa Troia quc ccrcan c
nao ionan, iudo isso nc causava un norial
alorrccincnio. Pcrgunici a crudiios sc clcs sc
155
alorrccian ianio quanio cu ncssa lciiura. Os quc
cran sinccros confcssaran-nc quc o livro lIcs
ionlava das naos, nas quc scnrc cra rcciso
ic-lo na lillioicca, cono un nonuncnio da
Aniiguidadc, c cono cssas nocdas cnfcrrujadas
quc nao odcn circular.
Vossa Ecclcncia cnsa o ncsno dc
Virgilio? crguniou Candido.
ConvcnIo quc o scgundo, o quario c o
scio livro da sua Encida sao ccclcnics; nas
quanio ao scu io Encias, c o foric Cloanio, c o
anigo AcIaics, c o cqucno Ascanio, c o inlccil
rci Laiinus, c a lurgucsa Anaia, c a insiida
Lavinia, nao crcio quc Iaja nada dc nais frio c
dcsagradavcl Prcfiro o Tasso c as Iisiorias ara
dornir cn c, dc Ariosio.
E-nc crniiido crguniar-lIc, ScnIor, sc
nao scnic un grandc razcr cn lcr Horacio?
Tcn clc nainas dc quc un Ioncn discrcio
odc iirar rovciio c quc, csiando condcnsadas
cn vcrsos cncrgicos, sc gravan nais facilncnic
na ncnoria. Mas ouco sc nc da da sua viagcn
a Drindcs, c da sua dcscriao dc un nau janiar,
c da discussao dc carrcgadorcs cnirc un ial
Puilus, cujas alavras, diz clc, cran cIcias dc
us, c ouiro cujas alavras cran vinagrc. Foi con
rcugnancia quc li scus grossciros vcrsos conira
vclIas c fciiicciras; c nao sci quc ncriio ossa
156
Iavcr cn dizcr a scu anigo Mcccnas quc, sc for
osio or csic no rol dos ocias liricos, iocara os
asiros con a sua fronic sullinc. Os iolos
adniran iudo cn un auior csiinado. Lcio
acnas ara nin; so gosio do quc csia na ninIa
ncdida.
Candido, quc fora cducado dc nodo a nada
julgar or conia roria, csiava nuiio adnirado
do quc ouvia; c MariinIo acIava nuiio razoavcl o
onio dc visia dc Pococuranic.
OI! cis aqui un Ciccro dissc Candido.
Quanio a cssc grandc Ioncn, cnso quc
Vossa Ecclcncia janais sc cansa dc o lcr.
Nunca o lcio rcsondcu o vcncziano.
Quc nc inoria quc clc Iaja lciicado a favor dc
Falirio ou dc Clucncio? Dasian-nc os roccssos
quc icnIo dc julgar. Dar-nc-ia nclIor con as
suas olras filosoficas; nas, quando vi quc Ciccro
duvidava dc iudo, cIcguci conclusao dc quc
salia ianio quanio clc, c quc nao iinIa
ncccssidadc dc ningucn ara scr ignoranic.
AI! cclanou MariinIo. Eis aqui
oiicnia voluncs dos anais dc una acadcnia dc
cicncias; dcvc Iavcr nisso iudo alguna coisa dc
lon.
Havcria dissc Pococuranic sc un so
dos auiorcs dcssa noinifada iivcssc invcniado
157
ao ncnos a aric dc falricar alfincics; nas cn
iodos csscs voluncs nao Ia nais quc inocuos
sisicnas c ncnIuna coisa uiil.
Quanias cas dc icairo vcjo aqui! dissc
Candido, cn iialiano, cn csanIol, cn
franccs!
Sao ircs nil ao iodo dissc o scnador,
nas nao Ia ircs duzias quc rcsicn. Quanio a
cssas colciancas dc scrncs, quc nao valcn cn
conjunio una agina dc Scncca, c iodos csscs
grossos voluncs dc icologia, lcn conrccndc o
scnIor quc nao os alro nunca, ncn cu ncn
ningucn.
MariinIo divisou raiclciras cIcias dc livros
inglcscs.
Crcio dissc clc. quc un rcullicano
dcvc conrazcr-sc na lciiura dcssas olras
cscriias con iania lilcrdadc.
Sin rcsondcu Pococuranic, c lclo
cscrcvcr-sc o quc sc cnsa; c o rivilcgio do
Ioncn. Por ioda a nossa Iialia, so sc cscrcvc o
quc nao sc cnsa; aquclcs quc Ialiian a airia
dos Ccsarcs c dos Anioninos nao luscan icr una
idcia scn a crnissao dc un jacolino. Muiio nc
alcgraria con a lilcrdadc quc insira os gcnios
inglcscs sc a aiao c o csiriio faccioso nao
158
corroncsscn iudo o quc icn dc csiinavcl cssa
rcciosa lilcrdadc.
Candido, dcscolrindo un Milion, crguniou-
lIc sc nao considcrava cssc auior cono un
grandc Ioncn.
Qucn? clodiu Pococuranic. Essc
larlaro quc faz un longo concniario do rinciro
caiiulo do Ccncsis cn dcz livros dc vcrsos
duros? Essc grossciro iniiador dos grcgos, quc
dcsfigura a Criaao, c quc, cnquanio Moiscs
rcrcscnia o Scr Eicrno criando o nundo con o
vcrlo, faz con quc o Mcssias rciirc un grandc
conasso dc un arnario do ccu, ara iraar a
sua olra? Eu, csiinar aquclc quc csiragou o
infcrno c o dialo do Tasso; quc disfara Lucifcr
ora dc sao, ora dc igncu; quc o faz rcciir ccn
vczcs as ncsnas iiradas; quc o faz discuiir
icologia; quc, iniiando scriancnic a invcnao
cnica das arnas dc fogo cn Ariosio, olriga os
dialos a disarar canIcs clo ccu?! Ncn cu,
ncn ningucn na Iialia, janais dc arcciar
cssas irisics ciravagancias. O casancnio do
ccado c da noric, c as colras quc o ccado dciia
luz, fazcn voniiar qualqucr Ioncn quc icnIa
o gosio un ouco dclicado, c a sua longa
dcscriao dc un Iosiial so c loa ara covciros.
Essc ocna olscuro, ciravaganic c cnfadonIo,
foi dcsrczado ao aarcccr; cu o iraio agora cono
foi iraiado na sua airia clos conicnorancos.
159
Dc rcsio, digo o quc cnso; c ouco nc inoria
sc os ouiros cnsan ou nao cono cu.
Candido scniia-sc afliio con iais alavras;
rcsciiava Honcro, gosiava un ouco dc Milion.
Ai! dizia clc cn voz laia a MariinIo,
icnIo nuiio ncdo dc quc cssc Ioncn dcdiquc
un solcrano dcsrczo aos nossos ocias
alcnacs.
Nao Iavcria grandc nal nisso rcirucou
MariinIo.
OI, quc Ioncn sucrior! coniinuava
Candido a nurnurar. Quc gcnio cssc
Pococuranic! Nao lIc agrada coisa alguna.
Dcois dc icrcn assin assado cn rcvisia
iodos os livros, dcsccran ara o jardin. Candido
louvou-lIc iodas as lclczas.
Nunca vi nada dc iao nau gosio dissc o
roriciario E una lagaicla; nas ja ananIa
vou nandar consiruir ouiro dc un iraado nais
nolrc.
Dcois quc os dois curiosos sc dcscdiran dc
Sua Ecclcncia, dissc Candido a MariinIo.
Nao odc ncgar quc c cssc o nais fcliz dos
Ioncns, ois csia acina dc iudo o quc ossui.
160
Mas nao vc o scnIor quc clc csia c
cnfarado dc iudo o quc ossui? Dissc Plaiao, Ia
nuiio, quc os nclIorcs csinagos nao sao
aquclcs quc rcclcn iodos os alincnios.
Nao Ia cniao razcr cn iudo criiicar
dissc Candido, cn scniir dcfciios ondc os ouiros
julgan vcr lclczas?
Ha, ois, razcr cn nao scniir razcr?
iornou MariinIo.
Dcn, qucr cniao dizcr quc, fcliz, so cu
ncsno, quando cnconirar a scnIoriia
Cuncgundcs!
Scnrc c lon cscrar dissc MariinIo.
Enircncnics, assavan-sc os dias c
scnanas; Cacanlo nao voliava, c iao alisnado
sc acIava Candido nos scus csarcs, quc ncn
ncsno noiou quc Paquciic c o Irnao Ciroflcc nao
iinIan vindo ao ncnos agradcccr-lIc.
161

CAPTULO XXVI
DE UMA CEIA QUE CNDIDO E MAFTINHO FIZEFAM COM
SEIS ESTFANCEIFOS, QUEM EFAM ESTES.

Una noiic cn quc Candido, cn conanIia
dc MariinIo, ia scniar-sc ncsa con os
csirangciros quc aravan na ncsna Ioscdaria,
alorda-o clas cosias un Ioncn dc rosio
lronzcado quc, ionando-o clo lrao, lIc diz.
Aronic-sc ara ariir conosco, scn falia."
Candido sc volia c da dc rosio con Cacanlo. So
a visia dc Cuncgundcs lIc odcria causar naior
csanio c alcgria. Alraa o scu caro anigo.
E Cuncgundcs csia aqui, nao c? Lcva-nc a
sua rcscna, ara quc cu norra dc alcgria con
cla.
Cuncgundcs nao csia aqui; csia cn
Consianiinola.
Mcus Dcus! En Consianiinola?! Mcsno
quc csicja. na CIina, corranos, scn dcnora!
Pariircnos dcois da ccia iornou
Cacanlo. Nao lIc osso dizcr nais nada; sou
cscravo, o ncu scnIor nc cscra; icnIo dc ir
162
scrvi-lo ncsa; nao diga nada, cona c aronic-
sc.
Candido, dividido cnirc a alcgria c a dor,
cncaniado dc rcvcr scu ficl agcnic, ainiio dc o
vcr cscravo, cIcio da rcocuaao dc cnconirar a
sua anada, con o coraao aliianic, o csiriio
agiiado, scniou-sc ncsa con MariinIo quc
considcrava dc sanguc frio iodas aquclas
avcniuras, c con scis csirangciros quc iinIan
vindo assar o carnaval cn Vcncza. Cacanlo,
quc scrvia lclida a un dcsscs csirangciros,
acIcgou-sc ao ouvido dc scu ano, ao fin da ccia,
c dissc-lIc.
Sirc, Vossa Majcsiadc odc ariir quando
quiscr, o navio csia ronio.
Diio isio, rciirou-sc. Os convivas, ainiios, sc
cnircolIaran cn silcncio, quando ouiro criado.
aroinando-sc dc scu ano, lIc diz.
Sirc, a liicira dc Vossa Majcsiadc o cscra
cn Padua, c o larco csia ronio.
O ano fcz un gcsio, c o criado ariiu. Todos
os convivas sc cnircolIaran dc novo, c a
surrcsa conun rcdolrou. Un icrcciro criado,
aroinando-sc ianlcn dc un icrcciro viajanic,
dissc-lIc.
163
Sirc, Vossa Majcsiadc nao odc dcnorar-
sc nais aqui. vou rcarar iudo. E rciirou-sc.
Candido c MariinIo nao duvidaran nais dc
quc sc iraiava dc una nascarada do carnaval.
Un quario criado dissc ao quario ano.
Vossa Majcsiadc odcra ariir quando
quiscr. E rciirou-sc cono os ouiros. O quinio
criado dissc o ncsno ao quinio ano. Mas o scio
falou difcrcnicncnic ao scio csirangciro, quc sc
acIava ao lado dc Candido; dissc-lIc.
Sirc, nao qucrcn conccdcr nais crcdiio a
Vossa Majcsiadc, ncn a nin ianouco. Esianos
cn crigo dc scr rcsos csia noiic, Vossa
Majcsiadc c cu. Adcus, vou iraiar dos ncus
assunios.
Tcndo dcsaarccido iodos os criados, os scis
forasiciros, Candido c MariinIo crnancccran
cn rofundo silcncio, aic quc afinal Candido o
roncu.
Quc singular lrincadcira, ncus scnIorcs!
Con quc cniao sao iodos rcis aqui? Quanio a
nin, confcsso quc ncn cu ncn MariinIo o
sonos.
O ano dc Cacanlo ionou cniao a alavra c
dissc gravcncnic cn iialiano.
164
Nao csiou lrincando, cIano-nc AcInci III.
Fui suliao duranic varios anos; dcsironci ncu
irnao; ncu solrinIo nc dcsironou; coriaran a
calca a ncus vizircs; icrnino os ncus dias no
vclIo scrralIo; ncu solrinIo, o suliao MaInoud,
nc crniic viajar algunas vczcs, or noiivos dc
saudc, c cu vin assar o carnaval cn Vcncza.
Falou dcois un jovcn quc csiava ao lado dc
AcInci.
CIano-nc Ivan; fui incrador dc iodas as
Fussias; dcsironaran-nc ainda no lcro; ncu
ai c ninIa nac foran rcsos c cu crici-nc
nuna risao; icnIo s vczcs crnissao dc viajar,
aconanIado dc ncus guardas, c vin assar o
carnaval cn Vcncza.
Dissc o icrcciro.
Sou Carlos Eduardo, rci da Inglaicrra; ncu
ai ccdcu-nc scus dirciios ao rcino; luici ara
susicnia-los; arrancaran o coraao a oiioccnios
dc ncus ariidarios, con o qual lIcs laicran as
faccs. Fui arisionado; vou a Fona fazcr una
visiia ao rci ncu ai, dcsironado cono cu c ncu
av, c vin assar o carnaval cn Vcncza.
O quario ionou cniao a alavra c dissc.
Sou rci da Polnia; a soric da gucrra
rivou-nc dc ncus Esiados Icrcdiiarios; ncu ai
165
sofrcu os ncsnos rcvcscs; rcsigno-nc
Providcncia, cono o suliao AcInci, o incrador
Ivan c o rci Carlos Eduardo, a qucn Dcus
conccda longa vida, c vin assar o carnaval cn
Vcncza.
Falou cniao o quinio.
Tanlcn sou rci da Polnia. Por duas vczcs
crdi ncu rcino, nas a Providcncia dcu-nc ouiro
Esiado, ondc fiz nais lcncficios do quc iodos os
rcis dos sarnaias, rcunidos, janais o udcran
fazcr s nargcns do Visiula. Fcsigno-nc ianlcn
Providcncia, c vin assar o carnaval cn
Vcncza.
Faliava falar o scio solcrano.
Nao sou iao grandc nonarca cono Vossas
Majcsiadcs dissc clc. Mas afinal fui rci cono
qualqucr ouiro. Sou Tcodoro; clcgcran-nc rci da
Corscga; cIanaran-nc dc Vossa Majcsiadc c
agora acnas nc cIanan dc ScnIor. Mandci
cunIar nocdas, c nao ossuo una unica; iivc
dois sccrciarios dc Esiado, c icnIo acnas un
criado; ja nc vi solrc un irono, c csiivc rcso
nuiio icno cn Londrcs, solrc unas alIas.
Fcccio nuiio scr iraiado do ncsno nodo aqui,
cnlora icnIa vindo, cono Vossas Majcsiadcs,
assar o carnaval cn Vcncza.
166
Os cinco ouiros rcis ouviran iais alavras
cIcios dc nolrc conaiao. Cada un dclcs dcu
vinic scquins ao rci Tcodoro, ara conrar
vcsiuarios c canisas. Candido rcscnicou-o con
un diananic dc dois nil scquins. Qucn scra
cssc sinlcs ariicular dizian os cinco rcis
quc odc dar (c da} ccn vczcs nais quc cada un
dc nos?"
No insianic cn quc sc lcvaniavan da ncsa,
cIcgaran ncsna Ioscdaria quairo aliczas
scrcnissinas quc ianlcn Iavian crdido scus
Esiados cla soric das arnas c quc vinIan
assar o rcsio do carnaval cn Vcncza. Mas
Candido nao dcu a ninina aicnao aos rcccn-
cIcgados. So sc rcocuava cn ir icr con a sua
qucrida Cuncgundcs cn Consianiinola.
167

CAPTULO XXVII
DA VIACEM DE CNDIDO A CONSTANTINOPLA.

O ficl Cacanlo ja conscguira, con o caiiao
iurco quc dcvcria lcvar o suliao AcInci a
Consianiinola, quc rccclcssc a lordo Candido c
MariinIo. Anlos sc dirigiran ara o navio,
dcois dc sc Iavcrcn rosicrnado cranic Sua
Miscravcl Alicza. Candido, cn caninIo, dizia ao
conanIciro.
Vinos, ois, scis rcis dcsironados, c con
clcs janianos, c dcnirc csscs, ainda Iouvc un a
qucn dci csnola. Talvcz Iaja nuiios ouiros
rincics nais dcsgraados. Quanio a nin, so
crdi ccn carnciros, c vou ara os lraos dc
Cuncgundcs. Mais una vcz Pangloss icvc razao,
ncu caro MariinIo. iudo csia lcn.
Assin o dcscjo dissc MariinIo.
Mas iornou Candido, cn iodo caso foi
una avcniura nuiio ouco vcrossinil a quc nos
aconicccu. Janais sc ouviu coniar quc scis rcis
dcsironados janiasscn junios nuna csialagcn.
Isso nao c nais ciraordinario
rcsondcu MariinIo quc a naior aric das
168
nossas avcniuras. E, quanio Ionra quc iivcnos
dc janiar con clcs, c isso una lagaicla quc nao
ncrccc a nossa aicnao.
Mal sc viu a lordo, Candido saliou ao
cscoo dc scu aniigo criado c anigo Cacanlo.
E cniao? Quc faz Cuncgundcs? Coniinua
un rodigio dc lclcza? Ainda nc ana? Cono
csia cla? Nao lIc conrasic un alacio cn
Consianiinola?
Cuncgundcs, ncu caro airao, c qucn
lava a loua, na Proniida, cn casa dc un
rincic quc icn nuiio ouca loua; c cscrava da
casa dc un aniigo solcrano cIanado Fagoisli, a
qucn o Crao Turco da ircs cscudos or dia ara
o susicniar no cilio, nas o nais irisic c quc cla
crdcu a. lclcza c sc iornou Iorrivclncnic fcia.
AI! lcla ou fcia dissc Candido, cu sou
un Ioncn Ionrado, c ncu dcvcr c ana-la ioda a
vida. Mas cono odc csiar cla rcduzida a iao
niscravcl csiado, con os cinco ou scis nilIcs
quc lcvava?
Pois nao iivc dc dar dois nilIcs ao scnIor
Don Fcrnando dc Ilarra y Figucroa y Mascarcnas
y Lanurdos y Sousa, govcrnador dc Ducnos
Aircs, ara quc nc fossc crniiido lcvar conigo a
scnIoriia Cuncgundcs? E dcois coniinuou
Cacanlo un iraia nao nos dcsojou dc iodo
169
o rcsio? E cssc iraia nao nos lcvou ao calo dc
Maiaan, a Milo, a Nicaria, a Sanos, a Pcira, aos
Dardanclos, a Marnora, a Scniari? Cuncgundcs c
a vclIa scrvcn na casa do rincic dc quc lIc
falci, c cu sou cscravo do suliao dcsironado.
Quc csaniosas calanidadcs cncadcadas
unas s ouiras! cclanou Candido. Mas
afinal ainda icnIo alguns diananics; lilcriarci
facilncnic a scnIoriia Cuncgundcs. E cna quc
cla sc Iaja iornado iao fcia. Dcois, voliando-sc
ara MariinIo.
A qucn acIa nais digno dc lasiina
crguniou-lIc, o suliao AcInci, o incrador
Ivan, o rci Carlos Eduardo, ou a nin?
Nao sci dissc MariinIo, cra rcciso
quc cu conIcccssc o iniino dc cada un.
AI! sc aqui csiivcssc, Pangloss o salcria
dizcr.
Nao sci con quc lalana dissc MariinIo
odcria o scu Pangloss csar os inforiunios
dos Ioncns c avaliar os scus sofrincnios. So o
quc cu rcsuno c quc dcvc Iavcr nilIcs dc
Ioncns no nundo ccn vczcs nais dignos dc
lasiina quc o rci Carlos Eduardo, o incrador
Ivan c o suliao AcInci.
Podc scr dissc Candido.
170
Dcniro cn oucos dias sc acIavan no canal
do Mar Ncgro. A rincira coisa quc fcz Candido
foi rcsgaiar Cacanlo lasianic caro c, scn crda
dc icno, ncicu-sc nuna galcra, con os
conanIciros, ara ir Proniida rocurar
Cuncgundcs, or nais fcia quc udcssc csiar.
Havia nas galcs dois forados quc rcnavan
nuiio nal c a qucn o airao lcvaniino alicava
dc vcz cn quando alguns golcs dc ncrvo dc loi
solrc as csaduas nuas. Candido, or un
naiural scniincnio, olIou-os nais aicniancnic
do quc aos ouiros, c aroinou-sc dclcs con
icdadc. Alguns iraos dc suas fisiononias
dcsfiguradas arcccran-lIc arcscniar un quc
dc scnclIana con Pangloss c con aquclc infcliz
jcsuiia, o larao, irnao da scnIoriia Cuncgundcs.
Essa idcia o cncIcu dc conoao c irisicza.
Considcrou-os nais aicniancnic.
Na vcrdadc dissc clc a Cacanlo, sc
cu nao iivcssc visio cnforcar ncsirc Pangloss c sc
nao nc Iouvcssc aconiccido a infclicidadc dc
naiar o larao, julgaria quc sao clcs quc csiao
rcnando ncsia galcra.
Ao nonc do larao c dc Pangloss, os dois
forados soliaran un griio, csiacaran c
dciaran cair os rcnos. O lcvaniino acorrcu, c
rcdolraran os golcs dc ncrvo dc loi.
171
Dasia! lasia! cclanou Candido. Eu lIc
darci iodo o dinIciro quc quiscr.
Cono! E Candido! lradava un dos
forados.
E Candido! lradava o ouiro.
Esiarci sonIando? Esiarci acordado?
Esiou ncsno ncsia galcra? indagava Candido.
E csic o scnIor larao quc cu naici? E csic
Mcsirc Pangloss quc cu vi cnforcar?
Sonos nos ncsnos, sonos nos ncsnos
rcsondian clcs.
Cono! E cssc o grandc filosofo? dizia
MariinIo.
Escuic, scnIor airao lcvaniino -- dissc
Candido, quanio qucr clo rcsgaic do scnIor
dc TIundcr-icn-ironclI, un dos rinciros
larcs do Incrio, c do scnIor Pangloss, o nais
rofundo nciafisico da AlcnanIa?
Ja quc csscs dois cacs dc forados crisiaos
rcsondcu o lcvaniino sao larcs c
nciafisicos, o quc c scn duvida una grandc
dignidadc na sua icrra, iu, cao dc crisiao, nc
agaras or clcs cinqucnia nil scquins.
172
Sao scus. Lcvc-nc cono un rclanago a
Consianiinola, c scra ago incdiaiancnic. Nao,
nao; lcvc-nc scnIoriia Cuncgundcs.
rincira ofcria dc Candido, ja o lcvaniino
virara a roa ara a cidadc, c fazia rcnar nais
dcrcssa do quc un assaro fcndc os arcs.
Candido alraou ccn vczcs o larao c
Pangloss.
Cono foi quc cu nao ic naici, ncu caro
larao? E iu, ncu Pangloss, cono c quc csias vivo
dcois dc icr sido cnforcado? E or quc csiao os
dois cn galcs na Turquia?
E vcrdadc quc a ninIa qucrida irna csia
ncssc ais? indagava o larao.
Sin rcsondia Cacanlo.
Con quc cniao iorno a vcr o ncu qucrido
Candido! cclanava Pangloss.
Candido lIcs arcscniava MariinIo c
Cacanlo. Todos sc alraavan, iodos falavan ao
ncsno icno.
A galcra voava, csiava ja no orio. Mandaran
cIanar un judcu, a qucn Candido vcndcu or
cinqucnia nil scquins un diananic do valor dc
ccn nil, c quc jurou or Alraao quc nao lIc
odcria ofcrcccr nais. Candido agou
173
inconiincnii o rcsgaic do larao c dc Pangloss.
Esic lanou-sc aos cs dc scu lilcriador c
lanIou-os dc lagrinas; o larao agradcccu-lIc
con un sinal dc calca c roncicu dcvolvcr-lIc
a quaniia na rincira ooriunidadc.
Mas scra ossivcl quc ninIa irna csicja
na Turquia? dizia clc.
Nada nais ossivcl rcsondcu Cacanlo,
ois lava raios na cozinIa dc un rincic da
Transilvania.
Mandaran cn scguida cIanar dois judcus;
Candido vcndcu nais diananics; c ariiran
iodos cn ouira galcra, ara ir lilcriar
Cuncgundcs.
174

CAPTULO XXVIII
DO QUE ACONTECEU A CNDIDO, A CUNECUNDES, A
PANCLOSS, A MAFTINHO ETC.

Mais una vcz crdao, ncu rcvcrcndo, or lIc
Iavcr airavcssado o coro con a csada dissc
Candido ao larao.
Dcn, nao falcnos nais nisso; confcsso quc
fui un ouco caliado. Ja quc rcicndcs salcr
or quc acaso nc visic nas galcs, cu ic dirci quc,
dcois dc icr sido curado clo irnao loiicario do
Colcgio, fui aiacado c fciio risionciro or una
facao csanIola, c ncssas condics cIcguci cn
Ducnos Aircs quando ninIa irna acalava dc
ariir. Pcdi quc nc cnviasscn a Fona, ara junio
do vigario gcral. Fui noncado csnolcr cn
Consianiinola, adido ao scnIor cnlaiador da
Frana. Nao fazia oiio dias quc assunira o ncu
cargo, quando nuna iardc cnconirci un jovcn
icogla nuiio sinaiico. O calor csiava icrrivcl. o
jovcn quis lanIar-sc; arovciici a ocasiao ara
ianlcn ionar un lanIo. Nao salia quc
consiiiuissc crinc caiial, ara un crisiao, scr
cnconirado nu con un jovcn nuulnano. Un
cadi nandou-nc dar ccn lasionadas na sola dos
cs c condcnou-nc s galcs crciuas. Nao crcio
175
quc janais sc Iaja conciido iao Iorrivcl
injusiia. Mas cu so dcscjaria salcr or quc c quc
ninIa irna sc acIa na cozinIa dc un solcrano
da Transilvania asilado na Turquia.
Mas iu, ncu caro Pangloss crguniou
Candido, cono c ossivcl quc cu ic iornc a
vcr?
E vcrdadc dissc Pangloss quc nc
visic cnforcar. Eu dcvcria scr qucinado; nas
dcvcs lcnlrar-ic quc cIovia a caniaros quando
nc ian assar. a icncsiadc cra iao violcnia quc
dcscscraran dc accndcr o fogo; fui cnforcado
orquc nao acIaran nclIor soluao. Un
cirurgiao conrou ncu coro, lcvou-nc ara
casa c dissccou-nc. Fcz-nc rinciro una incisao
crucial, do unligo clavicula. Inossivcl scr iao
nal cnforcado cono cu o fora. O carrasco da
Sania Inquisiao, quc cra suldiacono, salia
qucinar a gcnic s nil naravilIas, nas nao
csiava acosiunado a cnforcar. a corda, nuiio
nolIada, dcslizou nal c cnroscou-sc; cn suna,
cu rcsirava ainda. a incisao crucial nc fcz
lanar iananIo griio, quc ncu cirurgiao ionlou
dc cosias, c, julgando quc dissccava o dialo,
fugiu norio dc ncdo, rolando ouira vcz, cscada
alaio. Ao ruido, acorrcu a nulIcr do cirurgiao;
viu-nc csicndido na ncsa con a ninIa incisao
crucial; icvc ainda nais ncdo quc o narido,
alalou a corrcr c caiu solrc clc. Dcois quc sc
176
rcfizcran un ouco, ouvi a cirurgia dizcr ao
cirurgiao.
Tanlcn, quc idcia cssa iua dc dissccar
un Icrciico? Nao salcs quc o dialo csia scnrc
no coro dcssa gcnic? Vou ja rocurar un adrc
ara corcisna-lo.
Esircncci ao ouvir ial coisa, c rcuni o ouco
dc foras quc nc rcsiavan ara griiar.
TcnIan icdadc dc nin!
Afinal o larlciro oriugucs criou coragcn;
cosiurou ninIa clc; ianlcn a nulIcr cuidou
dc nin; fiquci lon ao calo dc quinzc dias. O
larlciro conscguiu cnrcgar-nc cono lacaio dc
un cavalciro dc Malia quc ia a Vcncza; nas,
cono o ncu airao nao iinIa con quc nc agar,
us-nc a scrvio dc un ncrcador vcncziano c
aconanIci-o aic Consianiinola.
Dcu-nc un dia a faniasia dc cnirar nuna
ncsquiia. So sc cnconirava ali un vclIo inanc c
una jovcn dcvoia nuiio loniia quc dizia as suas
oracs c csiava con o colo inicirancnic nu.
TinIa cla cnirc os dois scios un lclo ranalIcic
dc iulias, rosas, ancnonas, ranunculos, jacinios
c orclIas-dc-urso; dciou cair o ranalIcic; cu
logo o aanIci, colocando-o no scu lugar con
rcsciiosa soliciiudc. Lcvci ianio icno ara o
arrunar lcn dirciiinIo, quc o inanc sc
177
cncolcrizou c, vcndo quc cu cra crisiao, griiou or
socorro. Lcvaran-nc ao cadi, quc nc nandou
dar ccn varadas nas lanias dos cs c condcnou-
nc s galcras. Fui cncadcado rccisancnic na
ncsna galcra c no ncsno lanco quc o scnIor
larao. Havia, cnirc os condcnados, quairo jovcns
dc MarsclIa, cinco adrcs naoliianos c dois
nongcs dc Corfu, quc nos disscran quc iais
avcniuras aconiccian iodos os dias. O scnIor
larao alcgava quc sofrcra naior injusiia do quc
cu; da ninIa aric, acIava cu quc cra nuiio
nais crnissivcl ajciiar unas florcs no scio dc
una nulIcr do quc csiar nu con un icogla.
Discuiianos scn ccssar c rccclianos vinic
golcs dc ncrvo-dc-loi or dia, quando o
cncadcancnio dos succssos dcsic univcrso ic
conduziu nossa galcra c fcz con quc nos
rcsgaiasscs.
Pois lcn! ncu caro Pangloss dissc
Candido, cnquanio cras cnforcado, dissccado,
csancado c rcnavas nas galcras, scnrc
acIavas quc iudo ia o nclIor ossivcl?
ManicnIo a ninIa riniiiva oiniao
rcsondcu Pangloss, ois afinal sou filosofo.
nao nc convcn dcsfazcr-nc, visio quc Lcilniiz
nao odc incorrcr cn crro, c a Iarnonia
rccsialclccida c a nais lcla coisa do nundo,
lcn cono o iodo c a naicria suiil.
178

CAPTULO XXIX
DE COMO CNDIDO ENCONTFOU CUNECUNDES E A
VELHA.

Enquanio Candido, o larao, Pangloss,
MariinIo c Cacanlo coniavan as suas
avcniuras, filosofando solrc os aconiccincnios
coniingcnics ou nao coniingcnics dcsic univcrso,
c discuiindo solrc os cfciios c as causas, o nal
noral ,c o nal fisico, a lilcrdadc c a ncccssidadc,
c o consolo quc sc odc icr dcois dc Iavcr
rcnado nuna galcra iurca, cIcgaran cosia da
Proniida. ondc sc acIava a casa do rincic da
Transilvania. O rinciro csciaculo quc sc
arcscniou a scus olIos, foi Cuncgundcs c a
vclIa, a csicndcr ioalIas no coradouro.
O larao cnalidcccu. E o cnanorado
Candido, ao vcr a sua lcla Cuncgundcs con a
clc iisnada, os olIos cnauados, os scios
nurcIos, as faccs cnrugadas, os lraos
vcrnclIos c clancudos, rccuou ircs assos,
Iorrorizado, nas cn scguida avanou, or
dclicadcza. Ela alraou Candido c o irnao;
alraaran a vclIa; Candido rcsgaiou as duas.
179
Havia na vizinIana una cqucna granja; a
vclIa ros a Candido quc ali sc aconodasscn
iodos, cnquanio cscravan nclIor dcsiino.
Cuncgundcs nao salia quc iinIa ficado fcia, ois
ningucn lIo disscra. lcnlrou a Candido a sua
roncssa, con un ar iao osiiivo, quc o londoso
Candido nao sc aircvcu a dcscngana-la. Dissc,
ois, ao larao, quc ia dcsosar a sua irna.
Janais conscniirci dissc o larao ial
laicza da aric dcla c ial insolcncia da iua
aric; cssa infania nunca nc scra crolrada. os
filIos dc ninIa irna nao odcrian cnirar nos
calidos da AlcnanIa. Nao, a ninIa irna so sc
casara con un larao do Incrio.
Cuncgundcs lanou-sc-lIc aos cs c lanIou-
os dc lagrinas; clc foi inflcivcl.
Louco varrido dissc-lIc Candido, cu
ic salvci das galcs, cu aguci o icu rcsgaic, cu
aguci o rcsgaic da iua irna; cla aqui lavava
raios, cla csia fcia, icnIo a londadc dc dcsosa-
la, c iu ainda qucrcs oor-ic! Por ninIa voniadc,
cu ic naiaria dc novo.
Podcs naiar-nc ouira vcz dissc o larao,
nas, cnquanio cu for vivo, nao dcsosaras
ninIa irna.
180

CAPTULO XXX
CONCLUSO

Candido, no fundo do coraao; nao iinIa o
ninino dcscjo dc casar con Cuncgundcs. Mas a
inaudiia insolcncia do larao o dccidiu a cfciuar o
casancnio, c Cuncgundcs insiava iao vivancnic
quc clc nao odia dcsdizcr-sc. Consuliou
Pangloss, MariinIo c o ficl Cacanlo. Pangloss
arcscniou un lclo ncnorial cn quc rovava
quc o larao nao iinIa o ninino dirciio solrc a
sua irna, c quc csia odia, scgundo iodas as lcis
do Incrio, dcsosar Candido con a nao
csqucrda. MariinIo ros lanar o larao ao
nar. Cacanlo oinou quc dcvcrian dcvolvc-lo ao
caiiao lcvaniino c s galcs, cnquanio nao o
nandavan ara Fona, ao vigario gcral. A
roosia foi considcrada ccclcnic; a vclIa
arovou-a; nada disscran sua irna; a coisa foi
cfciuada con algun dinIciro, c iivcran o razcr
dc cnganar un jcsuiia c unir o orgulIo dc un
larao gcrnanico.
Nada nais naiural do quc inaginar-sc quc,
aos ianios dcsasircs, Candido, casado con a
sua anada, c na conanIia do filosofo Pangloss,
do filosofo MariinIo, do rudcnic Cacanlo c da
181
vclIa, c ainda con os diananics quc iroucra da
airia dos aniigos incas, lcvava agora a vida nais
agradavcl dcsic nundo. Mas foi iao clorado
clos judcus, quc afinal so lIc rcsiou a cqucna
granja. A nulIcr, cada dia nais fcia, ficara
ralugcnia c insuoriavcl. A vclIa csiava invalida
c iornou-sc ainda ior dc gcnio quc Cuncgundcs.
Cacanlo, quc iralalIava na Ioria c ia vcndcr
lcguncs cn Consianiinola, andava causio dc
iralalIo c analdioava o scu dcsiino. Pangloss
dcscscrava-sc or nao odcr lrilIar nalguna
univcrsidadc da AlcnanIa. Quanio a MariinIo,
acIava-sc firncncnic crsuadido dc quc sc csia
igualncnic nal cn ioda aric, c cncarava iudo
con acicncia. Candido, MariinIo c Pangloss
discuiian s vczcs nciafisica c noral. Muiias
vczcs avisiavan, clas janclas da granja, larcos
carrcgados dc cfcndis, dc aas, dc cadis, a qucn
nandavan ara o cilio cn Lcnnas, cn Miiilcnc,
cn Erzcrun. Vian cIcgar ouiros cadis, ouiros
ais, ouiros cfcndis, quc ionavan o lugar dos
dcosios c cran, or sua vcz culsos. Vian
ianlcn calcas nuiio lcn cnalIadas, ara
scrcn arcscniadas anic a Sullinc Poria. Tais
csciaculos fazian rcdolrar as disscriacs. E,
quando nao discuiian, iananIo cra o
alorrccincnio, quc a vclIa ousou dizcr-lIcs un
dia.
Dcscjaria salcr qual c o ior. scr violada
ccn vczcs or iraias ncgros, crdcr una
182
nadcga, rccclcr aoiics dos lulgaros, scr laiido c
cnforcado nun auio-dc-fc, scr dissccado, rcnar
nuna galcra, ccrincniar cnfin iodas as
niscrias or quc ja assanos, ou ficar aqui scn.
fazcr nada?
Eis una grandc qucsiao dissc Candido.
Tais alavras rovocaran novas discusscs; c
MariinIo concluiu quc o Ioncn nasccra ou ara
vivcr nas convulscs da inquiciudc ou na lciargia
do icdio. Candido nao concordava, nas ianlcn
nao afirnava coisa alguna. Pangloss confcssava
quc scnrc sofrcra Iorrivclncnic; nas, icndo
una vcz afirnado quc iudo ia s nil naravilIas,
coniinuava a susicnia-lo, nas nao o cria.
Una uliina coisa vcio firnar a MariinIo nos
scus dcicsiavcis rinciios, fazcr con quc
Candido Icsiiassc nais do quc nunca, c
cnlaraar a Pangloss. E quc viran cIcgar un
dia granja, c na nais circna niscria., a nossa
Paquciic c o Irnao Ciroflcc. TinIan cn ircs
icnos dcvorado as suas ircs nil iasiras;
scararan-sc, juniaran-sc, lrigaran, foran ara
a cadcia, fugiran, c afinal o Irnao Ciroflcc iinIa
virado iurco. Paquciic coniinuava, or ioda.
aric, a ccrccr o scu oficio, quc nao lIc rcndia
nais nada.
Dcn dizia cu olscrvou MariinIo quc
os rcscnics logo Iavian dc sunir-sc c so os
183
iornarian nais niscravcis. Quanio a Candido c
Cacanlo, alarroiaran-sc dc nilIcs dc iasiras,
c nao sao nais fclizcs do quc o Irnao Clroflcc c
Paquciic.
Ai, ninIa olrc ncnina dizia Pangloss
a Paquciic, con quc cniao o Dcsiino ic irouc
ara junio dc nos? E nao salcs quc nc cusiasic
a onia do nariz, un olIo c una orclIa? Cono
csias agora! E cono c csic nundo!
Essa nova avcniura fc-los filosofar nais do
quc nunca. Havia na vizinIana un dcrvicIc
nuiio fanoso, quc assava clo naior filosofo da
Turquia; foran consulia-lo; Pangloss ionou a
alavra.
Mcsirc, vinos cdir-lIc quc nos csclarca
or quc foi criado un aninal iao csiranIo cono o
Ioncn.
En quc ic vcns ncicr? dissc o dcrvicIc.
Acaso c isso da iua conia?
Mas rcvcrcndo Mcsirc avcniurou
Candido, c vcrdadcirancnic icrrivcl iodo cssc
nal quc Ia na icrra.
Quc inoria quc Iaja nal ou lcn iornou
o dcrvicIc. Quando Sua Alicza cnvia un navio
ao Egiio, acaso sc inoria quc os raios dc lordo
sc sinian lcn ou nao?
184
Quc fazcr cniao? crguniou Pangloss.
Calar-ic rcsondcu o dcrvicIc.
Eu nuiio dcscjava dissc Pangloss
discuiir un ouco con o rcvcrcndo Mcsirc accrca
dos cfciios c das causas, do nclIor dos nundos
ossivcis, da origcn do nal, da naiurcza da alna
c da Iarnonia rccsialclccida.
O dcrvicIc, a csias alavras, laicu-lIc con a
oria no nariz.
Duranic cssa convcrsaao, csalIara-sc a
noiicia dc quc acalavan dc csirangular cn
Consianiinola dois vizircs do lanco c o nufii, c
quc Iavian cnalado varios dc scus anigos.
Essa caiasirofc causava or ioda aric cnornc
scnsaao duranic algunas Ioras. Pangloss,
Candido c MariinIo, dc volia granja,
cnconiraran un lon vclIo quc ionava a frcsca
sua oria, dclaio dc un laranjal. Pangloss, quc
cra iao curioso cono discuiidor, crguniou-lIc
cono sc cIanava o nufii quc acalavan dc
csirangular.
Nada sci rcsondcu o lon do vclIo,
cu nunca soulc o nonc dc ncnIun nufii ncn dc
ncnIun vizir ignoro alsoluiancnic a avcniura dc
quc nc falan; rcsuno quc cn gcral aquclcs quc
sc ncicn nos ncgocios ullicos acalan
niscravclncnic, c lcn o ncrcccn; nas nunca
185
nc inforno do quc sc faz cn Consianiinola;
conicnio-nc cn nandar vcndcr or la os fruios
quc culiivo.
Diio isio, convidou os csirangciros a cnirar.
scus dois filIos c suas duas filIas lIcs
ofcrcccran divcrsas csccics dc rcfrcscos quc clcs
rorios falricavan, lalnac icncrado con
casca dc cidra, c laranjas, linas, alacais,
isiacIcs c un lon noca nao nisiurado con o
nau cafc dc Daiavia c das ilIas. Aos o quc, as
duas filIas daquclc lon nuulnano crfunaran
as larlas dc Candido, dc Pangloss c dc MariinIo.
O scnIor con ccricza ossui una vasia c
nagnifica icrra... dissc Candido ao iurco.
TcnIo acnas vinic jciras, quc culiivo con
os ncus filIos; o iralalIo afasia dc nos ircs
grandcs nalcs. o icdio, o vicio c a ncccssidadc.
Dc volia sua granja, Candido s-sc a
rcflciir rofundancnic solrc as alavras do
iurco. Dissc a Pangloss c a MariinIo.
Essc lon vclIo nc arccc icr conscguido
un csiado lasianic rcfcrivcl ao dos scis
nonarcas con qucn iivcnos a Ionra dc ccar.
As grandczas dissc Pangloss, sao nuiio
crigosas, confornc o icsicnunIo dc iodos os
filosofos. ois, afinal, Eglon, rci dos noaliias, foi
186
assassinado or Aod; Alsalao, suscnso clos
calclos, foi varado con ircs dardos; o rci Nadal,
filIo dc Jcroloao, foi norio or Daasa; o rci Ela,
or Zanlri; OcIosias, or Jcu; Aialia, or Joiada;
os rcis Joaquin, Jccofias, Scdccias foran
cscravizados. Dcn salcn cono norrcran Crcso,
Asiiagcs, Dario, Dionisio dc Siracusa, Pirro,
Pcrscu, Anilal, Juguria, Ariovisio, Ccsar,
Poncu, Ncro, Oiao, Viiclio, Doniciano, Ficardo
II da Inglaicrra, Eduardo II, Hcnriquc VI, Ficardo
III, Maria Siuari, Carlos I, os ircs Hcnriqucs da
Frana, o incrador Hcnriquc IV. Dcn salcn
quc...,
Tanlcn sci dissc Candido quc c
rcciso culiivar nosso jardin.
Tcns razao dissc Pangloss, ois
quando o Ioncn foi osio no jardin do Edcn, ali
foi osio ui ocrarciur cun, ara quc
iralalIassc; o quc rova quc o Ioncn nao
nasccu ara o rcouso.
TralalIcnos scn filosofar dissc
MariinIo, c a unica nancira dc iornar a vida
suoriavcl.
Todo o gruo sc concncirou dcssc louvavcl
dcsignio. A cqucna roricdadc rcndcu
lasianic. Cuncgundcs csiava, na vcrdadc, nuiio
fcia, nas iornou-sc una ccclcnic doccira.
Paquciic lordava. A vclIa cosiurava. Ncn ncsno
187
o Irnao Ciroflcc sc furiou ao iralalIo; rcvclou-sc
un lon narccnciro; c aic sc iornou Ioncsio.
Todos os aconiccincnios dizia s vczcs
Pangloss a Candido csiao dcvidancnic
cncadcados no nclIor dos nundos ossivcis;
ois, afinal, sc nao iivcsscs sido culso dc un
lindo casiclo, a oniacs no irasciro, or anor da
scnIoriia Cuncgundcs, sc a Inquisiao nao ic
Iouvcssc aanIado, sc nao iivcsscs crcorrido a
Ancrica a c, sc nao iivcsscs ncrgulIado a
csada no larao, sc nao iivcsscs crdido iodos os
icus carnciros da loa icrra do Eldorado, nao
csiarias aqui agora concndo docc dc cidra c
isiacIc.
Tudo isso csia nuiio lcn diio
rcsondcu Candido, nas dcvcnos culiivar
nosso jardin.
Este libro fue distribuido por cortesa de:
Para obtener tu propio acceso a lecturas y libros electrnicos ilimitados GRATIS
hoy mismo, visita:
http://espanol.Free-eBooks.net
Comparte este libro con todos y cada uno de tus amigos de forma automtica,
mediante la seleccin de cualquiera de las opciones de abajo:
Para mostrar tu agradecimiento al autor y ayudar a otros para tener
agradables experiencias de lectura y encontrar informacin valiosa,
estaremos muy agradecidos si
"publicas un comentario para este libro aqu".
INFORMACIN DE LOS DERECHOS DEL AUTOR
Free-eBooks.net respeta la propiedad intelectual de otros. Cuando los propietarios de los derechos de un libro envan su trabajo a Free-eBooks.net, nos estn dando permiso para distribuir dicho
material. A menos que se indique lo contrario en este libro, este permiso no se transmite a los dems. Por lo tanto, la redistribucin de este libro sn el permiso del propietario de los derechos, puede
constituir una infraccin a las leyes de propiedad intelectual. Si usted cree que su trabajo se ha utilizado de una manera que constituya una violacin a los derechos de autor, por favor, siga nuestras
Recomendaciones y Procedimiento de Reclamos de Violacin a Derechos de Autor como se ve en nuestras Condiciones de Servicio aqu:
http://espanol.free-ebooks.net/tos.html

Você também pode gostar