Você está na página 1de 67

Laboratrio de

Circuitos Eltricos I

JULIO C. BRANDELERO
THIAGO H. AKINAGA
Graduandos do curso de engenharia eltrica da
Universidade Federal de Santa Catarina

Colaborador:

DOUGLAS M. ARAUJO
Graduando do curso de engenharia eltrica da
Universidade Federal de Santa Catarina

FLORIANPOLIS, SANTA CATARINA, BRASIL - 2008


LABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1
1

Sumrio
ERROS EM MEDIDAS, PADRES E INSTRUMENTOS ELTRICOS DE MEDIO

LISTA DE EXERCCIOS ........................................................................................................................... 6

VOLTMETRO E AMPERM ETRO DE CORRENTE CONTNUA

Introduo........................................................................................................................................................ 9
Desenvolvimento .............................................................................................................................................. 9
2.1

SEGUNDA LEI DE KIRCHHOFF (LEI DAS MALHAS) ..................................................................... 10

2.2

ERRO DE INSERO NA MEDIO DE TENSO ELTRICA ......................................................... 12

2.3

PRIMEIRA LEI DE KIRCHHOFF (LEI DAS CORRENTES OU DOS NS) ............................................ 13

2.4

ERRO DE INSERO NA MEDIO DE CORRENTE ELTRICA ..................................................... 15

Concluso ....................................................................................................................................................... 16

MEDIDAS DE RESISTNCIA ELTRICA

17

Introduo...................................................................................................................................................... 17
Desenvolvimento ............................................................................................................................................ 17
3.1

UTILIZAO DA PONTE DE WHEATSTONE .............................................................................. 17

3.2

MTODO VOLT-AMPERE A JUSANTE ...................................................................................... 19

3.3

MTODO VOLT-AMPERE A MONTANTE .................................................................................. 20

Concluso ....................................................................................................................................................... 22

TEOREMA DA MXIMA TRANSFERNCIA DE POTNCIA E TEOREMA DA


SUPERPOSIO

23

Introduo...................................................................................................................................................... 23
Desenvolvimento ............................................................................................................................................ 23
4.1

TEOREMA DA MXIMA TRANSFERNCIA DE POTNCIA ........................................................... 23

4.2

TEOREMA DA SUPERPSIO.................................................................................................. 26

Concluso ....................................................................................................................................................... 29

OSCILOSCPIO

30

Indroduo ..................................................................................................................................................... 30
Desenvolvimento ............................................................................................................................................ 30
5.0 INDUTOR .................................................................................................................................. 30
5.1 CAPACITOR ............................................................................................................................... 30
5.2 INDUTORES EM SERIE ................................................................................................................ 31

LABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


3

5.3 INDUTORES EM PARALELO ......................................................................................................... 31


5.4 CAPACITORES EM PARALELO ...................................................................................................... 31
5.5 CAPACITORES EM SERIE ............................................................................................................. 32
5.6 ANLISE DE CIRCUITOS SENOIDAIS ............................................................................................. 32
5.7 FASORES ................................................................................................................................... 32
5.8 ELEMENTOS PASSIVOS NO DOMNIO DA FREQNCIA................................................................. 33
5.9 PARA O RESISTOR ...................................................................................................................... 33
5.10 PARA O INDUTOR .................................................................................................................... 33
5.11 PARA O CAPACITOR ................................................................................................................. 33
5.12 IMPEDNCIA (Z) E ADMITNCIA (Y) .......................................................................................... 34
5.13 MONTAGEM EM LABORATRIO I ............................................................................................. 34
5.14 MONTAGEM A SER REALIZADA NO LABORATRIO II .................................................................. 35
Concluso ....................................................................................................................................................... 38

TEOREMAS DE THVENIN E NORTON

39

Introduo...................................................................................................................................................... 39
Desenvolvimento ............................................................................................................................................ 39
6.1

CIRCUITO DE THVENIN: ....................................................................................................... 39

6.2

CIRCUITO DE NORTON: ......................................................................................................... 39

6.3

CIRCUITOS NO DOMNIO DA FREQNCIA: ............................................................................ 40

6.4

PARTE PRTICA .................................................................................................................... 40

QUESTES ...................................................................................................................................... 46
Concluso ....................................................................................................................................................... 46

POTNCIA MONOFSICA E FATOR DE POTNCIA

48

Introduo...................................................................................................................................................... 48
Desenvolvimento ............................................................................................................................................ 48
7.1

INSTRUMENTO ELETRODINMICO ........................................................................................ 48

7.1

WATTMETRO ...................................................................................................................... 48

7.2

TRANSFORMADORES DE MEDIDAS ........................................................................................ 49

7.3

POTENCIA INSTANTNEA ...................................................................................................... 49

7.4

POTNCIA MDIA E POTNCIA REATIVA ................................................................................. 50

7.5

POTNCIA EM CIRCUITOS EXCLUSIVAMENTE RESISTIVOS ........................................................ 50

7.6

POTNCIA EM CIRCUITOS EXCLUSIVAMENTE INDUTIVOS ........................................................ 50

7.7

POTNCIA EM CIRCUITOS EXCLUSIVAMENTE CAPACITIVOS: .................................................... 50

7.8

ANALISE GERAL .................................................................................................................... 51

7.9

FATOR DE POTENCIA ............................................................................................................ 51

LABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


4

7.10

VALORES RMS ...................................................................................................................... 51

7.11

TENSO RMS ....................................................................................................................... 51

7.12

POTNCIA RMS: ................................................................................................................... 51

7.13

POTENCIA COMPLEXA:.......................................................................................................... 51

7.14

FORMAS ALTERNATIVAS PARA O CLCULO DE POTNCIA: ...................................................... 52

7.15

FORMAS ALTERNATIVAS DE POTENCIAS COMPLEXAS: ............................................................ 52

COMPROVAO PRTICA ................................................................................................................ 52


Concluso ....................................................................................................................................................... 55

MEDIDAS EM CIRCUITOS TRIFSICOS

56

Introduo...................................................................................................................................................... 56
Desenvolvimento ............................................................................................................................................ 56
8.1

TERMOS USUAIS EM CIRCUITOS TRIFSICOS: ......................................................................... 56

8.2

TENSES TRIFSICAS EQUILIBRADAS ..................................................................................... 56

8.3

A LIGAO Y ........................................................................................................................ 56

8.4

A LIGAO DELTA ( ) .......................................................................................................... 57

8.5

ENSAIO PRIMEIRA PARTE ................................................................................................... 58

8.6

ENSAIO SEGUNDA PARTE ................................................................................................... 59

Concluso ....................................................................................................................................................... 60

POTNCIA TRIFSICA E MEDIDA DE ENERGIA ELTRICA

61

Introduo...................................................................................................................................................... 61
Desenvolvimento ............................................................................................................................................ 61
9.1

POTNCIA TRIFSICA ............................................................................................................ 61

9.2

DEMONSTRAO DA CONEXO ARON ................................................................................... 61

9.3

MEDIDA DE EN ERGIA ELTRICA ............................................................................................ 62

9.4

POTENCIA TRIFSICA ............................................................................................................ 64

9.5

MEDIDA DE ENERGIA ELTRICA ............................................................................................. 64

Concluso ....................................................................................................................................................... 65

BIBLIOGRFIA

67

INDICE REMISSIVO
618

LABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


5

ERROS EM MEDIDAS PADRES E INSTRUMENTOS ELTTRICOS DE MEDIO

ERROS EM MEDIDAS, PADRES


E INSTRUMENTOS ELTRICOS
DE MEDIO

LISTA DE EXERCCIOS
1) Qual a diferena entre exatido e preciso?
R.: Exatido consiste no grau de afastamento entre um valor medido ou calculado em relao a um
valor aceito como verdadeiro. Preciso refere-se a medida com o maior ou menor aproximao de casas
decimais. Ou seja exprime o grau de consistncia da avaliao estatstica de diversas medidas. Por exemplo:
Um multmetro com uma certa classe de exatido tem sua resistncia trocada por uma de maior valor. O
aparelho continuar medindo com a mesma preciso, porm sua exatido no ser a mesma, a qual s
poder ser comprovada se comparada a um padro. A preciso uma pr-requisito da exatido, mas a
preciso no garante a exatido(MEDEIROS FILHO, Solon de. p.77).
2) Quais so as 3 classes de erro?
R.:
i. Erro grosseiro
ii. Erro sistemtico
iii. Erro aleatrio
i.

Erro grosseiro: proveniente de uma falha do operador, podendo ser evitado pela repetio dos
ensaios. Ex.: posicionamento de virgulas.
ii. Erro sistemtico: Distoro de todas as medidas para algum sentido, para mais ou para menos. So
difceis de serem detectadas e sua ocorrncia pode passar facilmente despercebidas. Ex.: Ajuste de
instrumento.
iii. Erro aleatrio: Divergncia entre resultados obtidos a partir de ensaios feitos com mesmos
elementos e pela mesma pessoa, onde o fator responsvel incontrolvel.
3) Um miliampermetro de calibre 1 mA possui 100 divises. Qual a resoluo desse medidor.
R.: A resoluo definida como a capacidade do instrumento distinguir medidas quase adjacentes.
Ento a menor diviso de escala (MDE) deste aparelho dada por:

MDE

1.10 3
10.10 6 10 A
100

4) Estabelea o nmero de algarismos significativos em:


R.:
a) 542 3 algarismos
b) 0,65 2 algarismos
c) 27,25 4 algarismos
d) 0,00005 1 algarismos
e) 20.000 5 algarismos
f) 4,16x10 3 algarismos
LABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1
6

ERROS EM MEDIDAS PADRES E INSTRUMENTOS ELTTRICOS DE MEDIO

5) As medidas das resistncias de um resistor em ohms foram:


x
147,2
147,5
147,4
147,6
147,9
147,4
148,1
147,6
147,1
147,5
a) A mdia aritmtica.
10

x
x

n 1

147,53

10

b) O Desvio padro
x

( x x) 2

147,2

0,1089

147,5

0,0009

147,4

0,0169

147,6

0,0049

147,9

0,1369

147,4

0,0169

148,1

0,3249

147,6

0,0049

147,1

0,1849

147,5

0,0009
2

10

n 1

10 1

0,298328677

6) Um grupo de pesquisadores realizou vrios ensaios para a determinao da tenso de sada (10,00
V) de um novo transformador construdo. As medidas encontradas por cada um esto apresentadas
na Tabela.

LABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


7

ERROS EM MEDIDAS PADRES E INSTRUMENTOS ELTTRICOS DE MEDIO

R.: Calculando a mdia aritmtica e o desvio padro:

Vn
Pesquisador A: V a

n 1

10,10

10,01

0,015811

5 1
2

0,17176

5 1

n 1

9,90

V
n 1

10,01

0,21048

5 1

n 1

n 1

Pesquisador D: V d

n 1

n 1

Pesquisador C: V c

Pesquisador B: V b

n 1

5 1

0,033166

Com base na mdia aritmtica e no desvio padres de cada um pode-se concluir que os
pesquisadores B e D obtiveram uma melhor exatido, porm o pesquisador com melhor preciso
foi o pesquisador A, com exatido igual a do pesquisador C.

LABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


8

VOLTMETRO E
AMPERMETRO DE
CORRENTE CONTNUA

INTRODUO
Admitindo-se que j se tem o conhecimento bsico do funcionamento dos multmetros analgicos
e digitais, iremos realizar medies de tenso e corrente contnua, focando dois objetivos principais, que
so: Comprovar as leis de Kirchhoff experimentalmente; esclarecer o funcionamento e operao dos
instrumentos.

Desenvolvimento
Primeiramente iremos enunciar sucintamente conceitos importantes para a anlise de circuitos,
que sero utilizados em todo o relatrio:
Corrente eltrica: Quantidade de carga que passar num certo intervalo de tempo, podendo ser
escrita por:

dq
dt

Tenso: Energia usada para mover uma unidade de carga atravs do elemento, podendo ser escrita
por:

dW
dq

Potncia: Trabalho realizado num certo intervalo de tempo, podendo ser escrita por:

dW dW dq

V I
dt
dq dt

Conceito de n: Ponto de interconexo entre 2 ou mais elementos do circuito


Conceito de malha: Caminho fechado passando apenas uma vez em cada n e terminando no n
de partida
Primeira Lei de Kirchhoff (lei Kirchhoff para as correntes): A soma algbrica das correntes em
qualquer n de um circuito sempre nula.
Segunda Lei de Kirchhoff (lei Kirchhoff para as tenses): A soma algbrica das tenses em qualquer
malha de um circuito sempre nula
Resistncia: Capacidade de um elemento se opor a passagem de corrente eltrica. No caso de um
resistor hmico, temos a lei enunciada abaixo.
Lei de Ohm:

V R.I
Resistores em srie: Associao em srie todos os elementos sujeitos a mesma corrente

LABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


9

Vs I s R1 I s R2 I s R3 .... I s R7
Vs I s ( R1 R2 R3 .... R7 )
R Eq R1 R2 R3 .... R7 ,

Para um caso mais geral temos :

R Eq Ri
i 1

Resistores em paralelo: Associao em paralelo todos os elementos sujeitos a mesma tenso

Circuito divisor de tenso: Tomemos o circuito como base:

(i ) V1 R1 .I
(ii ) V2 R2 .I
(iii ) V ( R1 R2 ).I isolando I em (iii ) e substituindo em (i ) e (ii ) temos :
V1

V .R1
R1 R2

V2

V .R2
R1 R2

2.1 SEGUNDA LEI DE KIRCHHOFF (LEI DAS MALHAS )

V f 15V
R1 1,3 k 0,5% 1 8W
R2 510 0,5%1 8W

a)

Com base no circuito da figura 3 determinar o que solicitado abaixo:


Calcular a tenso sobre cada elemento do circuito e preencher os campos correspondentes tabela
Utilizando o conceito de circuito divisor de tenso, temos:

A tenso sobre R1 dada por:

VR1

R1 V f
R1 R2

10,77V

LABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


10

A tenso sobre R2 dada por:

VR 2

R2 V f
R2 R1

4,23V

Logo V AB , dado por:

V AB V R1 V R 2 15,00 V
b) Calcular a corrente que circula pelo circuito.

I
c)

Vf
R1 R2

8,29 mA
2

Calcular a potncia dissipada em cada resistor ( P R I ) e verificar se estes valores no


ultrapassam os limites de potncia mxima dissipada em cada resistor (1/8 W).

PR1 R1 I 2 89, 28 mW 125 mW


PR 2 R2 I 2 35,03 mW 125 mW
Logo a potncia dissipada no ultrapassa o limite mximo suportado pelo resistor.
TABELA 1.
Medidas

V R1
VR 2
V AB
a)

Valor terico sem


insero [V]
10,77

Valor medido
multmetro analgico [V]
11,00 0,05 (12)

Valor medido
multmetro digital [V]
10,95 0,01 (20)

4,23

4,36 0,05 (12)

4,31 0,01 (20)

15,00

15,10 0,05 (30)

15,28 0,01 (20)

Calcule a faixa de tenses em cada um dos componentes do circuito, considerando a tolerncia dos
resistores R1 e R2 (5%);

R1mx 1365
R2mx 535,5
R1min 1235
R2min 484,5
Como a tenso em cada componente do circuito dada por:

VR

Vf R
R Req

A tenso mxima em R1 ser quando o seu valor for mximo, e R2 ter seu valor mnimo. Ou seja,
nesta situao teremos VR1 mximo e V R 2 mnimo. Calculando os seus valores temos:

mx
R1

V Rmin
2

V f R1mx
R1mz R2min
V f R 2min
R1mz R2min

11,07 V

3,93 V

Para o caso contrrio temos:

min
R1

V f R1min
R1min R2mx

10,46V

LABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


11

2
V Rmx

V f R2mx
R1min R2mx

4,54V

Logo 10, 46 V V R1 11,07 V e 3,93V V R 2 4,54 V


b) Com os valores obtidos na prtica, comprovar a 2 Lei de Kirchhoff.
Multmetro analgico (ENGRO 484)

V AB V R1 V R 2 11,00 0,05 4,36 0, ,05 15,10 0,05V


O erro associado pode referir-se mudana da resistncia interna do voltmetro ocasionado pela
troca de escala no aparelho. Apesar disso, pode-se aproximar o resultado, comprovando a 2 Lei de
Kirchhoff.
Multmetro digital (DAWER DM2020)

V AB V R1 V R 2 10,95 0,01 4,31 0, ,01 15,28 0,01V


Neste caso no foi necessrio a mudana de escala para efetuarmos as medidas. Logo o valor
encontrado encontrasse dentro dos limites esperados, comprovando a 2 Lei de Kirchhoff.

2.2 ERRO DE INSERO NA MEDIO DE TENSO ELTRICA

a)

Calcule a tenso sobre R2 e preencha seu valor na Tabela 2. Neste clculo no considerado o
erro de insero.

VR 2

Medidas

Valor terico sem


insero

VR 2

14,45 V

a)

V f R2

14,45V

R2 R1

TABELA 2
Valor terico com
insero
ENGRO
ELETR.
13,03 V

14,36 V

Valor medido
multmetro
analgico

Valor medido
multmetro digital

(13,00 0,05) V
(30)

(14,60 0,01) V
(20)

Realize o clculo da tenso em R2 considerando a insero dos instrumentos e preencha as colunas


adequadas da Tabela 2;

ENGRO 484

RV 600 k
VR 2

V f R2
Req R1

, sendo

Req

R2 RV
450 k
R2 RV

Ento

VR 2

V f R2
Req R1

13,03V

DAWER DM2020
LABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1
12

2
RV 10M
VR 2

V f R2
Req R1

, sendo

Req

R2 RV
1,53 M
R2 RV

Ento

VR 2

V f R2
Req R1

14,36 V

b) Compare e comente o erro de insero do multmetro analgico e do digital.

ins

X s Valor terico sem insero


Xs Xc
100 , onde
X c Valor terico com insero
Xs

ENGRO 484

ins

Xs Xc
100 9,3 %
Xs

DAWER DM2020

ins

Xs Xc
100 0,62 %
Xs

O voltmetro ideal deve possuir uma resistncia interna infinita. Neste caso o instrumento que tinha
a maior resistncia internar era o digital, por isso o mesmo apresentou um menor erro de insero.

2.3 PRIMEIRA LEI DE KIRCHHOFF (LEI DAS CORRENTES OU DOS NS)

V f 15V
R1 12 k 5%, 1 / 8W
R2 130 5%, 1 / 8W
R x 1,3k 5%, 1 / 8W

Com base no circuito da figura 9 determinar o que solicitado abaixo.


a) Calcule a corrente em cada ramo do circuito e preencha os campos correspondentes na Tabela 3;
Utilizando o mtodo das malhas temos que
Malha da direita:

1,3.103 I Rx 130I R 2
Malha da esquerda:

12.103 I R1 130I R 2 15
E pelo mtodo dos ns:

I R1 I R 2 I Rx
Com isso temos o seguinte sistema linear:
LABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1
13

I R1 I R 2 I Rx 0

3
12.10 I R1 130 I R 2 15

3
130 I R 2 1,3.10 I Rx 0
Resolvendo o sistema linear temos que:

I R1 1,24mA
I R 2 1,125mA
I Rx 112,53A
b) Determinar a corrente mxima e mnima que ser exigida da fonte (If=IR1), independente do
resistor Rx que for conectado aos terminais A e B. Verificar os casos extremos: curto-circuito
entre A e B ( Rx

0 ) e circuito aberto entre A e B ( Rx );

Para R x 0 , temos o seguinte circuito correspondente:

Ento:

I R1

Vf
R1

1,250mA

Para R x temos o seguinte circuito correspondente:

Ento:

I R1
c)

Vf
R1 R2

1,236mA

Justificar a razo pela qual se pode chamar o circuito apresentado na figura 9 de limitador de
corrente;

O circuito pode ser chamado de limitador de corrente, pois no importando o valor de R X a


corrente exigida da fonte no varia significativamente. Isto ocorre devido a grande diferena da ordem de
grandeza entre as resistncias R1 e R2 . Podemos reparar tambm que se colocarmos um potencimetro
no lugar de R X , podemos controlar a corrente que passa na fonte cujo valor est compreendido entre
1,236mA < If < 1,250mA.
d) Considerando os terminais A e B em aberto e que os resistores R1 e R2 podem apresentar uma
variao de 5% nos valores nominais de suas resistncias, determine de maneira algbrica e

LABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


14

numericamente a corrente mxima e mnima solicitada da fonte (If). Determine a variao desta
corrente ( I f

I f max I f min ).

R1mx 12,6k
I Rmin
1

R1min 11,4k

R2mx 136,5

e
Vf

mz
1

R2mx

1,18mA

R2min 123,5

I Rmax
1

Vf
min
1

R2min

1,30mA

I f I f max I f min 1,30.103 1,18.103 0,12mA

Medidas

Valor Terico sem insero

I R1
I R2

1,24mA

Ix

TABELA 3
Valor multmetro analgico
(mA)

Valor multmetro digital


(mA)

1,125mA

1, 23 0,05
0,90 0,05

(3)
(3)

1, 27 0,01
1, 24 0,05

(20mA)
( 20mA)

112,53A

0,10 0,05

(3)

67,9 0,1

( 200 A)

Com os valores obtidos na Tabela 3 comprovar a 1 Lei de Kirchhoff.


ENGRO 484

I R1 I R 2 I Rx 0
1,23.10 3 0,05 0,9.10 3 0,05 0,10.10 3 0,05 0,23.10 3 0,05 A
O erro associado deve-se a regulagem do aparelho.
DAWER DM2020

I R1 I R 2 I Rx 0
1,27.10 3 0,01 1,24.10 3 0,01 67,9.10 6 0,05 1,27.10 3 0,01A
2.4 ERRO DE INSERO NA MEDI O DE CORRENTE ELTRICA

V f 5V
R1 1,2 k

Ento temos que:

I R1

Medidas

Valor terico sem


insero

VR 2

4,17mA

Vf
R1

4,17mA

TABELA 4
Valor terico com
insero
ENGRO
ELETR.
4,10mA

4,12mA

Valor medido
multmetro
analgico

Valor medido
multmetro digital

(4,08 0,05)mA
(30)

(4,13 0,01)mA
(20 mA)

LABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


15

2
a)

Realize o clculo da corrente do circuito da figura 11 considerando a insero do ampermetro


e preencha a coluna correspondente na Tabela 4;

ENGRO 484

Ra 20
I R1

Vf
Ra R1

4,10mA

DAWER DM2020
Queda de tenso de 0,3 V na escala de 20 mA. Pela lei de ohm, temos:

Ra

0,3
15
20 10 3

I R1
b)

Vf
R1 Ra

4,12 mA

Calcule o erro de insero na medida de I R1.

ENGRO 484

ins

Xs Xc
100 1,7 %
Xs

ins

Xs Xc
100 1,2 %
Xs

DAWER DM2020

c)

Comente a respeito dos resultados obtidos nos itens anteriores.

Um ampermetro ideal deve possuir uma resistncia interna igual a zero. Neste caso o ampermetro
que possui a menor resistncia interna o digital, por isso apresenta o menor erro de insero.

Concluso
Podemos comprovar experimentalmente depois de medies e os devidos clculos no primeiro
circuito a lei de Kirchhoff para as tenses, porm com certo erro, que pode ser mensurado no segundo
circuito cujo objetivo era mostrar o erro de insero do voltmetro. No penltimo circuito comprovamos a lei
de Kirchhoff para as correntes, novamente com certo erro relacionado, que pode ser visto de uma melhor
maneira no ltimo circuito montado durante a aula, que tinha o objetivo de mostrar o erro de insero do
ampermetro. Diante de todas estas coletas de dados que foram feitas, observamos a no idealidade dos
instrumentos. E como foram utilizados dois tipos de aparelhos, um analgico e outro digital, tambm
conclumos que o ltimo apresentou menores erros de insero em ambos os casos, sendo mais preciso e
exato.

LABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


16

MEDIDAS DE RESISTNCIA ELTRICA

Medidas de resistncia
eltrica

INTRODUO
Esse relatrio tem por base a determinao de resistncias eltricas, utilizaremos 3 mtodos para
isso: Ponte de Wheatstone, Volt-Ampere a jusante e Volt-Ampere a montante.
Ponte de Wheatstone:
O esquema da ponte de Wheatstone se apresenta da seguinte forma:

Conhecendo-se R1 e R3 ajusta-se R2 at que o circuito esteja equilibrado ou seja quando no passar


corrente pelo galvam]nometro colocado entre os ns C e B.
Volt-Ampere a jusante:
Consiste em medir a resistencia eltica colocando-se um amperimetro em serie com o resistor e um
voltimetro em paralelo com resistor, assim sabendo-se a tenso e a corrente pode-se determinar pela lei de
Hom a resistencia desconhecida.
Volt-Ampere a montante:
Consiste em medir a resistencia eltica colocando-se um voltimento em paralelo com um amperimetro e o
resistor, sendo que o amperimetro em serie com o resistor, assim sabendo-se a tenso e a corrente pode-se
determinar pela lei de Hom a resistencia desconhecida.

Desenvolvimento
3.1 UTILIZAO DA PONTE DE WHEATSTONE
Clculos Preliminares
a) Com Rx=390 , determine o deslocamento (em mm) do ponteiro do galvanmetro, sabendo que a
sensibilidade do mesmo de 10 A/mm.

N A:

G1 VA VC G g VA VB G p V A 0
N B:
ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1
17

MEDIDAS DE RESISTNCIA ELTRICA

3
G2 VB VC G g VB V A G x VB 0
Mas sabemos tambm que:

VC V f 15V
Logo temos o seguinte sistema de equaes:

G1 V A 15 G g V A VB G pV A 0

G2 VB 15 G g VB V A G xVB 0
Resolvendo o sistema, obtemos:

V A 1,35846696236V
VB 1,35278062095V
Com estes potenciais podemos calcular a corrente

I g atravs da lei de Ohm:

I g V A VB G g 56,8634141000A
Ento a deformao do ponteiro ( X ), dada por:

Ig
10 10 6

5,69mm

b) Qual dos resistores dissipar maior potncia? (Para Rx=390 ).


Podemos calcular a potncia fazendo o produto da tenso (V), pela corrente (I). No caso de um resistor,
podemos simplificar a equao utilizando a lei de Ohm, ficando da seguinte maneira:

P V I R I I R I 2
Logo podemos escrever as equaes da potncia para todos os resistores:

PR1 (G1 (VC V A )) 2 R1 186mW


PR 2 (G 2 (VC VB )) 2 R2 46,6mW
PRp (G p (V A VD )) 2 R p 18,5mW
PRg (G g (V A VB )) 2 Rg 323nW
PRx (G x (VB VD )) 2 Rx 4,69mW
Ento o resistor que dissipar maior potncia ser R1
Experimentao.
a) Escolher um conjunto de 4 resistores, cada um dentro de uma das seguintes faixas de valores:
De 10 a 100
De 100 a 12
De 56k a 82k
De 100k a 1M
b) Medir estes resistores com a ponte de wheatstone e considerar os resultados como
valores padres.
Os valores medidos foram:

10 a 100 (47,9 0,1)


100 a 12k (3,22 0,01)k
56k a 82k (55,8 0,1)k
100k a 1M (618 1)k

ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


18

MEDIDAS DE RESISTNCIA ELTRICA

Obs.: As medidas foram feitas utilizando o multmetro digital DAWER DM2020.

3.2 MTODO VOLT-AMPERE A JUSANTE


Clculos Preliminares (Para ser desenvolvido antes da aula prtica)
a) Determine o valor Rxv em funo das leituras e das resistncias internas dos
instrumentos ( ampermetro e voltmetro ).Rxv = f (V,I,Rv,Ra)

Temos que a tenso aplicada em Rx igual a V (valor lido no voltmetro) ento temos que :

Rx

V
onde I I x I v sendo I a corrente lida no amperimetro.
Ix

Ix I
Rx

V
ento :
Rv

V
I

V
Rv

b) Determinar o erro de insero absoluto e relativo do mtodo.

Rx ins Rxj Rxv


R x ins

V

I

V .RV
( Rv I V )V IVR v
V
V2

V
I R x .I V
( Rv .I V ).I
( Rv .I V ).I
I
Rv
V

R% x ins

V2

.100
( Rv .I V ).I .R xv

c) O erro de insero por falta ou por excesso para este mtodo?


Como o erro absoluto calculado foi negativo temos que o erro cometido por falta. Ou seja, o valor real
maior que o valor calculado.
d) Em que situao o erro de insero menor do que 1%?
Se os dois instrumentos so de exatido % e so lidos perto do fim da escala (maior diferena entre os
valores da resistncia interna dos aparelhos com os do circuito, ocasionando um menor erro de insero), o
erro instrumental no resultado pode ser qualquer coisa entre 0 e 1%.
Comprovao Prtica
a) Realizar a medio de 3 resistores, j escolhidos no Item 2., pelo mtodo V-A a
jusante e que estejam dentro das seguintes faixas:
100 W a 12 kW
56 kW a 82 kW
100 kW a 1 MW
OBS: Como sugesto, utilize Vf=5 V.
Os valores lidos foram os seguintes:
Resistores
3,22k

Tenso
(4,740,01)V

Corrente
(1,300,05)mA

ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


19

MEDIDAS DE RESISTNCIA ELTRICA

55,8k
618k

(4,990,01)V
(4,960,01)V

(0,090,05)mA
(8,00,5)A

Desenvolvimento aps a obteno dos dados em laboratrio


a) Determine o erro de Rx para cada uma das leituras.
O erro que iremos calcular o erro percentual dado pela seguinte relao:

R x %

R xj

V
3,65k
I

R x %

R xj

V
55, 44k
I

R x %

R xj

V
620k
I

R x %

R xv R xj
R xv
R xv R xj
R xv
R xv R xj
R xv
R xv R xj
R xv

*100

* 100

3, 22 3,65
* 100 13, 4%
3, 22

*100

55,44 55,8
* 100 0,6%
55,44

*100

618 620
* 100 0,3%
618

b) Qual o ndice de classe para o ohmmetro construdo pela composio dos dois
instrumentos (Voltmetro e Ampermetro)? Prove usando propagao.
Temos que R

V
V
I
Rv

e pela propagao de erros temos que:

R
R
.U
.I com isso temos:
U
I

1
V
R
.U

V
I

I
Rv

RV

.I

Aonde U e I so os erros de leitura dos aparelhos.

3.3 MTODO VOLT-AMPERE A MONTANTE


Clculos Preliminares (Para ser desenvolvido antes da aula prtica)
a) Determine o valor Rxv em funo das leituras e das resistncias internas dos
instrumentos (ampermetro e voltmetro). Rxv = f (V,I,Rv,Ra)

Sabemos que Rx dado por.

ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


20

MEDIDAS DE RESISTNCIA ELTRICA

3
Rx

VRX
VR X
VR X
onde VRX
ento R x
temos que :
I
( Ra R x )
( Ra Rx ).I

Rx

V
Ra
I

b) Determinar o erro de insero absoluto e relativo do mtodo.

R x ins R xm R xv
R x ins

R% x ins

V V
Ra R a
I I

Rx
R
* 100 a * 100
R xv
Rxv

b) O erro de insero por falta ou por excesso para este mtodo?


Como o erro absoluto calculado foi positivo temos que o erro cometido por excesso. Ou seja o valor real
maior que o valor calculado.
d) Em que situao o erro de insero menor do que 1%?
Assim como para o mtodo da jusante, se os dois instrumentos so de exatido % e so lidos perto do
fim da escala (maior diferena entre os valores da resistncia interna dos aparelhos com os do circuito,
ocasionando um menor erro de insero), o erro instrumental no resultado pode ser qualquer coisa entre 0
e 1%.
Como podemos ver mais claramente nesse caso, a resistncia interna do ampermetro deve ser menos
de100 vezes menor que a resistncia a qual se quer calcular.
Comprovao Prtica
Realizar a medio de 3 resistores, j escolhidos no Item 2, pelo mtodo V-A a
montante e que estejam dentro das seguintes faixas:
10 W a 100 W
100 W a 12 kW
100 kW a 1 MW
OBS: Como sugesto, utilize Vf=5 V.
Os valores lidos foram os seguintes:
Resistores
47,8
3,22k
618k

Tenso
(4,990,01)V
(5,010,01)V
(5,010,01)V

Corrente
(0,090,05)mA
(1,300,05)mA
(7,90,5)A

Desenvolvimento aps a obteno dos dados em laboratrio


c)

Determine e erro de Rx para cada uma das leituras.

O erro que iremos calcular o erro percentual dado pela seguinte relao:

R xv R xj

R x %

R xm

V
55,44
I

R x %

V
3,85k
I

R x %

R xm

R xm

V
634,18k
I

R xv
R xv R xj

R x %

R xv
R xv R xj
R xv
R xv R xj
R xv

*100

* 100

47,8 55, 44
* 100 15,7%
47,8

* 100

3, 22 3,85
* 100 19,6%
3, 22

* 100

618 634,18
*100 2,6%
618

ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


21

MEDIDAS DE RESISTNCIA ELTRICA

3
d) Qual o ndice de classe para o ohmmetro construdo pela composio dos dois
instrumentos (Voltmetro e Ampermetro)?
Temos que R

V
Ra e pela propagao de erros temos que:
I

R
R
.U
.I com isso temos:
U
I
1
V
R .U 2 .I
I
I

Aonde U e I so os erros de leitura dos aparelhos.

Concluso
Podemos comprovar experimentalmente depois de medies e os devidos clculos no primeiro
circuito a lei de Kirchhoff para as tenses, porm com certo erro, que pode ser mensurado no segundo
circuito cujo objetivo era mostrar o erro de insero do voltmetro. No penltimo circuito comprovamos a lei
de Kirchhoff para as correntes, novamente com certo erro relacionado, que pode ser visto de uma melhor
maneira no ltimo circuito montado durante a aula, que tinha o objetivo de mostrar o erro de insero do
ampermetro. Diante de todas estas coletas de dados que foram feitas, observamos a no idealidade dos
instrumentos. E como foram utilizados dois tipos de aparelhos, um analgico e outro digital, tambm
conclumos que o ltimo apresentou menores erros de insero em ambos os casos, sendo mais preciso e
exato.

ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


22

TEROREMA DA MAXIMA TRANSFERNCIA DE POTNCIA E TEOREMA DA SUPERSOSI

TEOREMA DA MXIMA
TRANSFERNCIA DE POTNCIA
E TEOREMA DA SUPERPOSIO

INTRODUO
Neste relatrio iremos enunciar dois teoremas de grande importncia para a anlise de circuitos.
No primeiro momento ser falado sobre o teorema da mxima transferncia de potncia, e depois ser
comentado sobre o teorema da superposio. Para o entendimento, admite-se que o leitor tenha o
conhecimento das definies apresentadas nos relatrios anteriores.

Desenvolvimento
4.1 TEOREMA DA MXIMA TRANSFERNCIA DE POTNCIA
2.1.1 Clculos Preliminares
a) Enuncie o teorema da mxima transferncia de potncia, e determine com relao figura 1
qual o valor de ZL para que a fonte transmita a mxima potncia.

Temos que a potencia dissipada no resistor R L :

PRL I R L
Temos a corrente igual a:

VF
RTH RL

Portanto:

VF
PRL
RTH RL

RL

Para obtermos o valor de R L que maximiza a potncia, escrevemos a derivada da potencia em


relao R L .

PRL VF ( RTH RL ) 2( RTH RL )VF RL

RL
( RTH RL ) 4

(1)

De acordo com um teorema fundamental do clculo a potncia ser mxima quando a equao (1)
for igual zero. Assim temos que:

ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


23

TEROREMA DA MAXIMA TRANSFERNCIA DE POTNCIA E TEOREMA DA SUPERSOSI

4
V F ( RTH R L ) 2( RTH R L )V F R L
RTH R L
Logo a potencia mxima ser dada por:

PMX

VF
4 RL

b) Para o circuito da figura 2, faa uma curva da potncia entregue pela fonte e da potncia
consumida pela carga em funo de R L .

Grfico 1 (Potncia entregue pela fonte em funo de R L ).


Temos que a potncia na fonte dada por:

Vf
V f RTH V f


Pf ( R L ) V f I V RTH I V f
RTH R L RTH R L RTH R L
Vf
V f RTH

2800

5



V f
5

RTH R L RTH R L
560 R L 560 R L

ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


24

TEROREMA DA MAXIMA TRANSFERNCIA DE POTNCIA E TEOREMA DA SUPERSOSI

Grfico 2 (Potncia consumida pela carga em funo de R L ).

Temos que a potncia dissipada pela carga dada por:

V f RL V f

PRL ( R L ) V RL I
RTH R L RTH R L

25 R L

2
560 R L

ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


25

TEROREMA DA MAXIMA TRANSFERNCIA DE POTNCIA E TEOREMA DA SUPERSOSI

4
2.1.2 Comprovao Prtica
c) Monte o circuito da figura 2 e mea a corrente 1 e a tenso AB para 10 valores de R L , incluindo
o ponto de mxima transferncia de potncia.

R L

VRL V

I mA

PRL mW (Calculada)

66,7 0,1*
152 1
190 1
310 1
370 1
551 1
655 1
751 1
902 1
1060 1
1390 1

0,47 0,01
0,92 0,01
1,27 0,01
1,67 0,01
2,08 0,01
2,51 0,01
2,69 0,01
2,88 0,01
3,10 0,01
3,31 0,01
3,57 0,01

8,1 0,5
7,1 0,5
6,7 0,5
6,0 0,5
5,4 0,5
4,6 0,5
4,2 0,5
3,9 0,5
3,4 0,5
3,0 0,5
2,6 0,5

3,8
6,5
8,5
10,0
11,2
11,5
11,3
11,2
10,5
9,9
9,3

Escalas Utilizadas:
Tenso: 20 V
Corrente: 30 mA
Resistncia: 2 k
(*) Para efetuarmos uma medida mais precisa, a escala utilizada para a medida desta resistncia foi de
200.

Grfico 3 (Potncia dissipada pela carga em funo de R L , com os dados coletados no laboratrio).

4.2 TEOREMA DA SUPERPSIO


2.2.1 Clculos Preliminares
a) Enuncie o teorema da mxima superposio, de forma geral.
O teorema da superposio diz que num sistema linear alimentado com uma ou mais fontes de
energia a resposta total a soma das respostas a cada uma das fontes separadamente.
Utilizaremos o circuito abaixo para demonstrar o teorema no caso.

ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


26

TEROREMA DA MAXIMA TRANSFERNCIA DE POTNCIA E TEOREMA DA SUPERSOSI

Utilizando o mtodo das tenses de n, temos:

V1 E1
V2 E 2
N 2:

G1 (V2 V1 ) G1V2 G2 (V2 V3 ) 0


V2

G1 E1 G2 E2
G G1 G2

VL V2 e I RL

VL
RL

Agora excluindo a fonte E1:

Utilizando o mtodo das tenses de n, temos:

V2 E 2
N 1:

G1V1 G LV2 G2 (V1 V2 ) 0

G2 E 2
G1 GL G2
V
L
VL V1 e I RL
RL
V1

Agora excluindo a fonte E2:

ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


27

TEROREMA DA MAXIMA TRANSFERNCIA DE POTNCIA E TEOREMA DA SUPERSOSI

Utilizando o mtodo das tenses de n, temos:

V1 E1
N 2:

G1 (V2 V1 ) G2V2 G LV1 0

V2

G1 E1
G1 GL G2


VL V2 e I RL

VL
RL

Logo pelo Teorema da superposio, temos que:

I RL

Vl VL VL e I RL I RL
b) Utilizando o teorema da superposio determine a tenso e a corrente na carga RL da figura 3.

VL
15,42mA
RL
V
L 2,01mA
I RL
RL

G2 E 2
6,02V
G1 GL G2
G1 E1
VL
0,78V
G1 GL G2


I RL

VL

Vl VL VL 6,80V

I RL
17,43mA
I RL I RL

c) Sem a utilizao do teorema da superposio (utilizando anlise bsica de


circuitos) determine a tenso e a corrente na carga RL para o circuito da figura 3.

VL

G1 E1 G2 E 2
6,80V
G G1 G2

I RL

VL
17,43mA
RL

ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


28

TEROREMA DA MAXIMA TRANSFERNCIA DE POTNCIA E TEOREMA DA SUPERSOSI

4
2.2.2 Comprovao prtica
a) Monte o circuito da figura 3 e comprove em laboratrio o teorema da superposio, medindo a
tenso na carga R L .

V L 6,93 0,01V 20V


I L 18,8 0,5mA (30mA)
b) Realize na prtica a superposio, ou seja, mea primeiro a tenso na carga R L da figura 3, com
a fonte de 15V curto-circuitada e a fonte de 5V ligada e depois mea a tenso na carga R L com a fonte de
5V curto-circuitada e a fonte de 15V ligada. Some as duas tenses medidas.
Curto circuito na fonte de 5V:

V ' L 6,15 0,01V 20V


I ' L 16,6 0,5mA (30mA)

Curto circuito na fonte de 15V:

V ' ' L 0,778 0,001V 2V


I ' ' L 1,57 0,05mA (3mA)
Logo, temos que:

V ' L V ' ' L 6,93V V L


I ' L I ' ' L 18,2mA I L

Concluso
Foi possvel comprovar o teorema da mxima transferncia de potncia, e o teorema da
superposio. No primeiro teorema, importante observar que a mxima potncia nem sempre o foco
principal da aplicao do circuito. Por exemplo, em sistemas de potncia, onde se tem uma carga muito
elevada o objetivo obter o maior rendimento, e no a mxima potncia. J no caso de um circuito de baixa
potncia, deve-se aproveitar o mximo a energia do circuito. Os grficos da potncia na carga, e na fonte, s
demonstram a conservao da energia. Onde a potncia fornecida pela fonte, em mdulo igual a potncia
consumida pela carga R L .
No teorema da superposio, muitas vezes mais simples analisar o circuito completo do que
separar em vrios sub-circuitos para a resoluo. A sua aplicao mais relevante em circuitos onde
temos fontes alternadas e fonte de contnuas.

ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


29

OSCILOSCPIO

Osciloscpio

INTRODUO
Comprovaremos nesta aula a facilidade do uso do osciloscpio para analise de circuitos em regime
permanente. Avaliaremos 2 circuitos, RL e RC, aferindo perodo, freqncia, amplitude e defasagem.
Atualmente existem dois tipos osciloscpios, os analgicos e os digitais. Ns utilizaremos o
osciloscpio digital, que mais preciso e mais compacto que o analgico.

Desenvolvimento
Primeiramente iremos enunciar sucintamente alguns conceitos importantes que sero utilizados ao
longo do relatrio.

5.0 INDUTOR
um elemento passivo capaz de armazenar e fornecer quantidades finitas de energia. O fsico
Michael Faraday e quase que simultaneamente Joseph Henry descobriram que um campo magntico
varivel podia produzir uma tenso no circuito prximo, foi demonstrado que essa tenso era proporcional a
variao de corrente produtora do campo magntico com o tempo. Essa constante de proporcionalidade foi
chamada de indutncia, simbolizada por L e sua unidade de medida Henry, portanto:

vL

di
dt

Temos a corrente em um indutor:

Fisicamente um indutor pode ser construdo enrolando um pedao de fio na forma de uma bobina.
Temos a polaridade dos indutores:

5.1 CAPACITOR
Assim como o indutor o capacitor tambm um elemento passivo. O comportamento do capacitor
se baseia em fenmenos associados ao campo eltrico. Os campos eltricos so produzidos por uma
separao de cargas eltricas, ou seja, por tenso. Ento a carga proporcional diferena de potencial e
podemos escrever que q CV . Ora sabemos que i

dq
. Assim a relao tenso corrente no capacitor
dt

pode ser escrita da seguinte forma:

ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


30

OSCILOSCPIO

5
i C

dv
dt

Temos a tenso em um capacitor:

Fisicamente pode ser construir um capacitor utilizando duas placas condutoras separadas por uma
fina camada de material isolante.

5.2 INDUTORES EM SERIE


Temos que a tenso sobre cada indutor pode ser escrita como:

vt v1 v 2 v3 .... vn
di
di
di
di
L2 L3 .... Ln
dt
dt
dt
dt
N
di di
v s Leq
Ln por tan to,
dt dt n1
v s L1

Leq Ln
n 1

5.3 INDUTORES EM PARALELO

5.4 CAPACITORES EM PARALELO

ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


31

OSCILOSCPIO

5.5 CAPACITORES EM SERIE

5.6 ANLISE DE CIRCUITOS SENOIDAIS


Fontes senoidais so fontes que produzem tenso (corrente) como funes do tempo.

i (t ) I p sen(t )

v(t ) V p sen(t )

O tempo necessrio para percorrer um ciclo chamado perodo.


A freqncia o nmero de ciclo por segundo
Freqncia angular 2f

chamado de ngulo de fase.


Ip, Vp so as amplitudes da corrente e da tenso.

5.7 FASORES
Definio: Fasor um nmero complexo que representa uma tenso ou uma corrente alternada,
cuja parte real representa uma grandeza co-senoidal
em t=0.
O conceito fasor baseado na identidade de Euler:

A transformada fasorial de uma tenso senoidal feita da seguinte forma:

ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


32

OSCILOSCPIO

v(t ) V p sen (t )
V p e{e j ( wt ) }
V p e{e wt e }
e{V p e wt e }
Fasor tenso:

5.8 ELEMENTOS PASSIVOS NO DOMNIO DA FREQNCIA


Utilizando uma excitao complexa do tipo

v(t ) V p e j ( wt v ) termos uma corrente do tipo

i(t ) I p e j ( wt i )
5.9 PARA O RESISTOR

Aplicando a lei de Ohm:

v(t ) Ri(t ) V p e j ( wt v ) RI p e j ( wt i ) V p e jv RI p e ji
No domnio da freqncia obtemos:

V RI
5.10 PARA O INDUTOR

d I p e j ( wt i )
di
j ( wt v )
v L Vpe
L
jLI p e j ( wt i ) V p e v jLI p e i
dt
dt
No domnio da freqncia:

V jLI

No indutor, a corrente esta atrasada de 90 em relao tenso.

5.11 PARA O CAPACITOR

ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


33

OSCILOSCPIO

jCV e

j ( wt i )

d Vpe
dv
iC
I p e j ( wt v ) C
dt
dt

j ( wt i )

I p e v jCV p e i

No domnio da freqncia:

j
I jCV V
I
C

No capacitor, a corrente est adiantada de 90 em relao tenso.

5.12 IMPEDNCIA (Z) E ADMITNCIA (Y)


a) Impedncia(Z)
a razo entre o fasor tenso e o fasor corrente. um numero complexo, mas no fasor.

V
( )
I

Z A jB Onde A chamada resistncia e B reatncia.


As impedncias se associam da mesma forma que as resistncias.
b) Admitncia (Y)
a razo entre o fasor corrente e o fasor tenso em um elemento. um numero complexo, mas
no fasor.

I
(S)
V

Y G jH Onde G chamada condutncia e H suceptncia


.

1
Z

Admitncias se associam da mesma forma que as capacitncias.


Obs.: Com o circuito no domnio da freqncia podemos analisar atravs dos mtodos j vistos antes.

5.13 MONTAGEM EM LABORATRIO I


2.5.1 Exerccio 1
Coloque o gerador de sinal com uma freqncia de 1000 Hz e uma amplitude de 1 Volt pp.
Escala
1 ms
0,5 ms

Valor do perodo [ms]


Triangular
Quadrada
Senoidal
1,000
1,000
1,000
0,999
1,000
1,000

Triangular
0,004
0,004

Incerteza [ms]
Quadrada
0,001
0,002

Senoidal
0,004
0,004

ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


34

OSCILOSCPIO

0,2 ms
Escala
2V
1V
0,5 V

1,000

1,000

1,000

Valor da tenso [V]


Triangular
Quadrada
Senoidal
1,01
0,01
1,00
1,00
1,01
1,00
0,95
0,90
1,00

0,003

0,002

0,003

Triangular
0,12
0,04
0,05

Incerteza [V]
Quadrada
0,12
0,03
0,12

Senoidal
0,12
0,04
0,02

2.5.2 Exerccio 2
Monte o circuito abaixo:

V f Fonte de tenso de 15V e gerador de funo onda senoidal 5V pp 3 KHz


Ri 0
R1 1 K
R2 630
a) Calcular a tenso sobre cada elemento do circuito.
Para fonte de tenso de 15 V, temos:

VR1
VR 2

V f R1
R1 R2
V f R2

9,2V

5,8V
R1 R2
V f VR 2 VR1 15,0V
Para gerador de funo, utilizando uma onda senoidal com 5 Volt pp, e freqncia de 3 KHz, temos:

VR1
VR 2

V f R1
R1 R2
V f R2

3,07V pp

1,93V pp
R1 R2
V f VR 2 VR1 5,00V pp
b) Com o osciloscpio realize as medidas de tenso na fonte e em cada um dos resistores
separadamente.

Fonte
R1
R2

Fonte
R1
R2

Tenso [V]
Calculado
Medida
15,0
15,00
9,2
9,30
5,8
5,70
Tenso pico a pico [V]
Calculado
Medida
5,00
5,00
3,07
2,95
1,93
2,00

5.14 MONTAGEM A SER REALIZADA NO LABORATRIO II

ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


35

OSCILOSCPIO

Montar os circuitos ilustrados na Figura 10. Para cada circuito, variar a freqncia da onda senoidal
de entrada em valores compreendidos na faixa de 10 Hz a 100 KHz e medir para cada variao, as tenses de
entrada e sada no circuito. Utilize uma tenso de 5 V de pico.
Circuito RL:

Onde

T [s]

f [Hz]

Ventrada [V]

Vsada [V]

t [ms]

[]

10 1
10 2
10 3
10 4
10 5

10

10,1

0,688

2,5

100

10,2

1,51

1,5

54

1000

10,2

8,32

0,075

27

10000

10,2

10,2

100000

10,3

9,92

(diferena de fase), pode ser calcular pela seguinte regra de trs simples:

T 360
360 t
, da tiramos que
T
t
Circuito RC:

Obs.: Estes valores foram feitos utilizando o resistor de 430 .

Onde

T [s]

f [Hz]

Ventrada [V]

Vsada

t [ms]

[]

10 1
10 2
10 3
10 4
10 5

10

10,0

10,0 V

3,6

100

10,1

8,72 V

0,875

31,5

1000

10,1

1,64 V

0,250

90

10000

10,2

0,192 V

0,025

90

100000

10,3

0,030 mV

0,0025

90

(diferena de fase), pode ser calcular pela seguinte regra de trs simples:

T 360
360 t
, da tiramos que
T
t
a)

Indicar na figura 11 a relao de amplitude da entrada em relao sada do circuito RL (Fig. 10a)

ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


36

OSCILOSCPIO

5
Magnitude (Circuito RL)
12

Magnitude

10
8
6
4
2
0 10

100

1000

10000

100000

Freqncia (Hz)

b) Indicar na figura 12 a defasagem angular da sada em relao entrada do circuito RL (Fig. 10a)

Fase (Circuito RL)


90

ngulo (Graus)

80
70
60
50
40
30
20
10
0
10

100

1000

10000

100000

Freqncia (Hz)

c)

Indicar na figura 13 a relao de amplitude de entrada em relao sada do circuito RL (Fig. 10b)

ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


37

OSCILOSCPIO

5
Magnitude (Circuito RC)
10

Magnitude

8
6
4
2
0 10

100

1000

10000

100000

Freqncia (Hz)

d) Indicar na figura 14 a defasagem angular da sada em relao entrada do circuito RC (Fig. 10b)

Fase (Circuito RC)


-5

10

100

1000

10000

100000

ngulo (Graus)

-15
-25
-35
-45
-55
-65
-75
-85
-95
Freqncia (Hz)

Concluso
Constatamos que o osciloscpio um importante instrumento para aferio de medidas eltricas,
principalmente para circuitos onde a corrente e a tenso varia em funo do tempo. Com ele possvel
determinar diretamente a amplitude e o perodo de um sinal.
Com relao aos dados obtidos podemos observar que tanto o indutor quanto o capacitor funcionam
como filtros de seleo de freqncia. Isso ocorre, pois a indutncia, tanto do capacitor ( X

j
)
C

como do indutor X Lj varia com a freqncia.


No circuito capacitivo, a tenso de sada (no capacitor) maior em baixas freqncias, Isso acontece
pois em baixas freqncias o capacitor se comporta quase como um circuito aberto.
No circuito indutivo em altas freqncias as tenses de sada (no indutor) so mais elevadas. Isso
acorre, pois em baixas freqncias o indutor se comporta quase como um curto-circuito.

ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


38

TEOREMA DE THVENIN E NORTON

TEOREMAS DE THVENIN E
NORTON

INTRODUO
Os circuitos equivalentes de Thvenin e Norton so circuitos simplificados, que representam o
mesmo comportamento que o circuito original do ponto de vista dos terminais dos quais se quer analisar.
Muitas vezes quando queremos analisar um circuito estamos apenas preocupados com o que acontece em
um certo terminal, ento para estes casos a aplicao de circuitos equivalentes so de grande ajuda.

Desenvolvimento
6.1 CIRCUITO DE THVENIN:
O Circuito de Thvenin constitudo por uma fonte independente de tenso

VTh

e uma resistncia

RTh que substituem todas as fontes e resistncias do circuito. Essa combinao em serie entre VTh e RTh
equivalente ao circuito original, no sentido que, se ligarmos a mesma carga nos terminais a e b do circuito,
ela ser submetida mesma tenso e ser atravessada pela mesma corrente. Essa equivalncia existe para
quaisquer valores possveis de resistncia.
Para determinar o circuito de Thvenin necessrio determinarmos a Tenso de Thvenin e a
resistncia de Thvenin. Se colocarmos uma carga com resistncia infinitamente grande nos terminais a e b
do circuito teremos um circuito aberto. Por definio, a tenso de circuito aberto entre os terminais a e b

igual tenso de Thvenin Th . Reduzindo-se a resistncia zero, teremos a situao oposta, isto um
curto-circuito entre os terminais a e b, termos uma corrente Icc passando pelos terminais a e b, a qual
chamaremos futuramente de corrente de Norton. Assim, por definio, a resistncia de Thvenin ser igual
tenso do circuito original aberto dividida pela corrente de curto-circuito.

RTh

VTh
IN

Exemplo de um circuito e o seu circuito equivalente de Thvenin:

6.2 CIRCUITO DE NORTON:


O circuito de Norton constitudo por uma fonte independente de corrente

IN

e uma resistncia

RN que substituem todas as fontes e resistncia do circuito. Essa combinao em paralelo entre VTh e
RN equivalente ao circuito original.
Para determinar o circuito de Norton necessrio determinarmos a corrente de Norton
resistncia,

IN

RN , de Norton. Se colocarmos uma carga com resistncia zero entre os terminais a e b do

circuito teremos um curto circuito entre os terminais. Por definio, a corrente de curto-circuito entre os
terminais igual a corrente de Norton

I N . E a resistncia de norton obtida de maneira anloga a

resistncia de Thvenin, mas agora se determinando a tenso entre os terminais. A carga de Norton igual
carga de Thvenin.
Exemplo de um circuito e o seu circuito equivalente de Norton:

ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


39

TEOREMA DE THVENIN E NORTON

6.3 CIRCUITOS NO DOMNIO DA FREQNCIA:


As equivalentes de Thvenin e norton tambm podem ser aplicadas a circuitos no domnio da
freqncia. O qual definido da mesma forma apenas trocando-se a resistncia

RTh e RN por impedncias

Z Th e Z N .
6.4 PARTE PRTICA
1.

Encontre os resistores requisitados, conferindo os valores com o multmetro e com o esquema de


cores dos resistores.
Resistores Propostos:

R1 10 k
R2 12 k
R3 15 k
Resistores Utilizados:

R1 10 k
R2 13 k
R3 16 k
2.

Dado o circuito abaixo, calcule os valores de VTh ,

RTh e I N com relao aos terminais a e b.

Fazendo as devidas associaes de resistores, chegamos ao seguinte circuito:

Sendo:

R1eq

13k 16k 10k


13k 16k 10k

7,44k

1
1
1
1

R2eq 3,9k
eq
13k 10k 13k
R2
ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1
40

TEOREMA DE THVENIN E NORTON

Para calcularmos VTh , retiramos a carga R L e calculamos a diferena de potencial Vab . Ento
chegamos ao circuito abaixo.

Como o circuito est aberto, no h corrente circulando em


naquele ramo. Ento a tenso em

R2eq , logo no tem queda de potencial

R1eq justamente Vab . Aplicando o divisor de tenso no resistor R1eq ,

temos:

Vab
Para calcularmos

R1eq 15
6,40V VTh
10k R1eq

RTh , basta Retirar todas as fontes do circuito e calcular a resistncia equivalente.

Lembrando que para inativar uma fonte de tenso basta curto circuitar os seus terminais, e caso seja uma
fonte de corrente, basta abrir os terminais. Fazendo isso, temos o seguinte circuito:

Fazendo as associaes de resistores, chegamos em:

Onde:

Req
Para calcular

10k R1eq
R2eq 8,2k
eq
10k R1

I N , basta curto circuitar os terminais a e b e calcular a corrente que passa por ele.

Fazendo a transformao de fonte de tenso pra fonte de corrente:

ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


41

TEOREMA DE THVENIN E NORTON

Associando os resistores, temos:

Sendo:

eq
3

10k R1eq

4,27k
10k R1eq

15
1,5mA
10k

Ento, aplicando o divisor de corrente. Temos:

I R3eq
I N eq
0,78mA
R3 R2eq
3.

Monte o circuito anterior, agora sem a resistncia de carga R L ;

4.

Ajuste V para 15 Vcc e mea a tenso Vab

Valor medido: 6,37V na escala de 20V, utilizando o multmetro DAWER2020


Retire a fonte de tenso e substitua-a por um curto-circuito. Mea a resistncia entre a e b.
Valor medido: 8,28k na escala de 20k
6. Volte com a fonte de tenso de 15 Vcc.
7. Mea com o ampermetro a corrente entre os terminais a e b.
Valor medido: 0,76mA na escala de 20mA, utilizando o multmetro DAWER2020
Conecte o potencimetro entre a e b.
5.

8.

Encontrado VTh ,

RTh , calcule V RL e I RL para cada um dos valores de R L , conforme a tabela

abaixo, variando continuadamente o potencimetro.


Temos ento o circuito equivalente de Thvenin.

Para calcular V RL e I RL , aplicamos o divisor de tenso em R L e percorremos a malha utilizando a


lei das malhas. Chegando s expresses:

VRL

6,4 R L
8,2k RL

I RL

6,4
8,2k RL

Ento aplicamos os valores para R L , apresentados na tabela abaixo.

RL
0
1000

V RL
Calculado
0V
0,70V

I RL
Medida
0V
0,68V (2)

Calculado
0,78mA
0,70mA

Medida
0,76mA
0,68mA

ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


42

TEOREMA DE THVENIN E NORTON

5000
9590

9.

2,42V
3,45V

2,4V (20)
3,42V (20)

0,48mA
0,36mA

0,47mA
0,35mA

Determine os circuitos equivalentes de Thvenin e Norton com relao aos terminais A-B do
circuito da figura 2.

Sendo:

V 5 sin 6283t [V]


R 1 365
R2 976
R3 755
C 2,2 F
F 100mH
No domnio da freqncia temos:

ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


43

TEOREMA DE THVENIN E NORTON

Onde:

V 50 [Vp ]
Z1 365
Z 2 976
Z 3 755
1
72,35 90
jC
Z L jL 628,390
ZC

Associando as impedncias, temos:

Onde:

1
1
1

Z 1eq 72 84,53
eq
ZC Z3
Z1

Z 2eq Z L Z 2 116132,77
Por analogia com o circuito j resolvido no item 2 da parte prtica, aplicando o divisor de tenso,
temos:

Z eq V
Vab eq1
0,95 73,61 V p VTh 0,67 73,61 VRMS
Z 1 Z1
Para calcularmos a corrente

IN , podemos fazer uma transformao de fonte, chegando ao

seguinte circuito:

Fazendo a associao das impedncias, temos:

ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


44

TEOREMA DE THVENIN E NORTON

Onde:

Z eq

Z1 Z 1eq
69,41 73,61
Z 1 Z 1eq

V
I
0,014 A p
Z1

Ento aplicando o divisor de corrente, temos:

IN

Z eq I
Z eq Z 2eq

Para calcularmos

8,32 10 4 103,0 A p 5,88 10 4 103,0 ARMS

Z Th , basta fazer:
Z Th

V
114329,43
IN

Ento os circuitos equivalentes de Thvenin e Norton ficam respectivamente:

Onde:

VTh 0,95 73,61 V p 0,67 73,61 VRMS

v(t ) 0,95sin6283t 73,61 [V p ]


V
Z Th
114329,43
I

(no domnio da freqncia)


(no domnio do tempo)

Onde:

IN 8,32 104 103,0 Ap 5,88 104 103,0 ARMS (no domnio da freqncia)
i (t ) 8,32 104 sin6283t 103,0 [ Ap ]
V
Z Th
114329,43
I

(no domnio do tempo)

Abaixo os grficos de i(t) e v(t), para ilustrao:

ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


45

TEOREMA DE THVENIN E NORTON

10. Monte o circuito da figura 2 e mea a tenso (em aberto), e compare com a tenso de Thvenin,
mea a corrente de curto circuito entre A e B, e compare com a corrente de Norton.

0,86V p 0,57VRMS

Tenso em aberto:
Corrente de curto:

0,46 10 3 ARMS

QUESTES
7.1 Qual a utilidade de se conhecer o equivalente de Thvenin de um circuito na prtica?
A maior utilidade, est na substituio de uma grande parte da rede, muitas vezes complicada e
desinteressante, por um circuito muito simples, contendo uma fonte de tenso independente em srie com
um resistor, atuando numa carga qualquer. Com isso pode-se rapidamente calcularmos a tenso, corrente e
potncia que o circuito original era capaz de fornecer. Por exemplo, num amplificador transistorizado de
potncia, conhecendo-se o equivalente de Thvenin pode-se determinar a mxima potncia que o
amplificador pode fornecer, alm de qual carga necessria para se obter mxima potncia transferida,
mxima corrente, ou mxima tenso, dependendo da aplicao.
7.2 Explique o porqu das diferenas obtidas entre os valores tericos e prticos de
Quando efetuamos as medidas de VTh e

VTh e RTh .

RTh , existem alguns tipos de erros inseridos, tais como:

Erro de insero do aparelho utilizado; Erro de leitura associado a quem efetua a medida; Erro nos valores
das resistncias, que possuem uma faixa de tolerncia garantida pelo fabricante.
7.3 Compare os valores medido e calculado da corrente de Norton
Circuito da figura 1:

I NT I N
0,78m 0,76m
100
100 2,6%
I NT
0,78m

Circuito da figura 2:

I NT I N
0,59m 0, 46m
100
100 22%
I NT
0,59m

Concluso
ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1
46

TEOREMA DE THVENIN E NORTON

Os circuitos de Thvenin e Norton so de grande ajuda quando queremos saber o que acontece em
determinado terminal do circuito, por exemplo, quando ligamos uma torradeira em uma tomada, nos
interessa saber apenas a tenso aplicada em seus terminais e a corrente que atravessa o aparelho.
Normalmente no nos importamos com o efeito do ato de ligar a torradeira ter em outros terminais do
circuito.
Podemos comprovar que os circuitos de Thvenin e Norton podem ser usados para representar
qualquer circuito composto por elementos lineares e tambm vimos que os circuitos equivalentes tambm
podem ser determinados atravs de circuitos no domnio da freqncia.

ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


47

POTNCIA MONOFSICA E FATOR DE PORTNCIA

POTNCIA MONOFSICA E
FATOR DE POTNCIA

INTRODUO
Este relatrio tem o objetivo de mostrar um instrumento muito importante para a engenharia eltrica,
o wattmetro. Tambm ao final temos um exerccio envolvendo o conceito de correo de fator de potncia,
que tem grande aplicabilidade em grandes indstrias onde a potncia reativa consumida grande.

Desenvolvimento
7.1 INSTRUMENTO ELETRODINMICO
O instrumento eletrodinmico consiste de uma bobina mvel, e uma fixa. Quando h passagem de
corrente, se as bobinas forem polarizadas corretamente, as mesmas adquirem a mesma polaridade,
provocando a deflexo do ponteiro atravs da repulso dos campos magnticos. A bobina mvel
alimentada por uma corrente que chega por meio de duas meias bobinas que simultaneamente
desenvolvem uma fora restauradora ao deslocamento angular. Com essas propriedades, possvel efetuar
medies em circuitos em corrente contnua e alternada, sendo que a deflexo do ponteiro no ser
afetada. A aplicao deste instrumento pode ser encontrada em medidores de potncia (Wattmetros).

7.1 WATTMETRO
O Wattmetro um instrumento eletrodinmico para a medio de potncia ativa. Est aferio
envolve a multiplicao da tenso pela corrente, e devido caracterstica no linear desta operao,
tcnicas bastante complexas so utilizadas nos instrumentos analgicos. A bobina fixa utilizada em srie
com a carga, e a bobina mvel utilizada em paralelo com a carga.A figura 2 ilustra como as ligaes devem
ser feitas para medir a potncia consumida por uma carga.

ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


48

POTNCIA MONOFSICA E FATOR DE PORTNCIA

A corrente que circula pela bobina de campo a corrente de carga (i). A corrente ip (fasor muito
pequeno) praticamente V/R. Assim, o conjugado sobre a bobina mvel, depende do produto da densidade
de fluxo do campo, produzido pela corrente e da corrente da bobina mvel. Uma vez que ip + V/R, o
conjugado motor depende do produto V x i. Se estas grandezas variarem no tempo, por exemplo,
senoidalmente, o conjugado motor tambm variar. Porm se estas variaes forem muito rpidas (na
prtica 60 Hz), a bobina mvel no poder acompanhar este conjugado varivel, tomando uma posio tal
que o conjugado resistente da mola restauradora se iguale ao valor mdio do conjugado motor produzido
pela ao eletromagntica. Uma vez que o conjugado motor depende de V x i, o conjugado motor mdio
proporcional potncia mdia, ou potncia ativa. Logo tempos as seguintes relaes:
Conjugado motor instantneo v(t).i(t)
T

Conjugado mdio =

1
v(t ) i (t ) dt
T 0

Onde T= perodo das ondas v(t) e i(t).


Existem tambm wattmetros digitais, onde os sinais da corrente e tenso so convertidos para o
domnio digital utilizando-se um conversor A/D e o produto V x i efetuado por um multiplicado binrio,
podendo estas funes serem feitas por um microcontrolador.

7.2 TRANSFORMADORES DE MEDIDAS


O uso de ferramentas de medidas permite a reduo ou ampliao das escalas dos instrumentos.
Existem dois tipos de transformadores de medidas:
a) Transformadores de corrente (T. C)
As funes bsicas podem ser: reduzir a corrente a valores seguros para fazer a medio; isolar o
circuito primrio do secundrio. As quais tm grande aplicabilidade em usinas geradoras de energia, por
exemplo. Pois precisamos monitorar constantemente os valores que corrente tenso e potncia. O primrio
do transformador de corrente ligado em srie com o circuito cuja corrente se deseja medir.

b) Transformadores de potencial (T. P)


As funes bsicas podem ser: isolar contra altas tenses; fornecer ao secundrio uma tenso
proporcional a tenso primria, com um certo grau de preciso, dentro de uma faixa especificada para a
tenso primria.
Consideraremos para os prximos itens o circuito funcionando em seu regime permanente.

7.3 POTENCIA INSTANTNEA


Usando a conveno passiva, a potencia em qualquer instante de tempo dada por:

p (t ) v (t ) i (t )

(1)

Consideremos v e i dado pelas seguintes expresses:

v(t ) Vm cos(t v )

i (t ) I m cos(t i )

(2)

ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


49

POTNCIA MONOFSICA E FATOR DE PORTNCIA

7
Como estamos supondo que o sistema se encontra em estado estacionrio, podemos escolher
qualquer ngulo conveniente como referncia para t=0s, tomando-se ento a contagem de tempo quando a
corrente est em seu mximo. Esta conveno exige que as correntes sejam deslocadas em um ngulo de,
assim temos:

v(t ) Vm cos(t v i )

(3)

i (t ) I m cos(t )
Quando substitumos (3) na equao (1) da potncia obtemos:

p(t ) Vm I m cos(t v i ) cos(t )

(4)

Realizando as devidas manipulaes matemticas, que deixaremos a cargo do leitor, obtemos:

p (t )

Vm I m
V I
V I
cos( v i ) m m cos( v i ) cos( 2t ) m m sen( v i ) sen( 2t )
2
2
2

(5)

7.4 POTNCIA MDIA E POT NCIA REATIVA


A equao (5) pode ser escrita da seguinte forma:

p (t ) P 1 cos( 2t ) Q sen( 2t )
Onde,
(6) P

Vm I m
V I
cos( v i ) W e Q m m sen( v i ) VAR
2
2

Onde P a potncia mdia e Q recebe o nome de potncia reativa. A potencia mdia tambm
chamada de potncia real porque representa a parcela de potncia presente em um circuito convertida em
trabalho.
Para se calcular a potncia mdia temos que tomar a mdia da potencia.

Onde T o perodo, e

1
T

t0 T

p(t ) dt

(7)

t0

t 0 qualquer instante de tempo.

Podemos calcular a potencia mdia substituindo a equao (5) na equao (7). Observe, porm,
que a integral de uma funo seno em seu perodo completo zero. Observamos assim que a potencia
mdia dada por P.

7.5 POTNCIA EM CIRCUITOS EXCLUSIVAMENTE RESISTIVOS


Quando temos um circuito puramente resistivo a corrente e a tenso esto em fase (isto v

) ento a equao se reduz a:

p (t )

Vm I m
1 cos(2t )
2

A potencia instantnea da equao chamada de potencia instantnea real.


7.6 POTNCIA EM CIRCUITOS EXCLUSIVAMENTE INDUTIVOS
Quando um circuito exclusivamente indutivo, a tenso e a corrente esto defasadas em
exatamente 90, com a corrente atrasada em relao tenso isto v

90 i , temos assim que a

potencia se reduz a:

p (t )

Vm I m
sen( 2t )
2

7.7 POTNCIA EM CIRCUITOS EXCLUSIVAMENTE CAPACITIVOS:


ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1
50

POTNCIA MONOFSICA E FATOR DE PORTNCIA

7
Quando um circuito exclusivamente capacitivo, a tenso e a corrente esto defasadas em
exatamente 90, com a corrente adiantada em relao tenso isto v

i 90 , temos assim eu a

potencia se reduz a:

p (t )

Vm I m
sen( 2t )
2

7.8 ANALISE GERAL


Podemos ver que a mdia da potncia reativa igual a zero, o que mostra que a potncia
armazenada pelo indutor e depois devolvida a fonte, o que acontece com uma freqncia de 2 , ou seja,
quando p(t) positiva a potncia est sendo armazenada nos campos magnticos e p(t) negativo se os
campos esto devolvendo esta potncia a fonte.
Uma medida de potncia associada a circuitos exclusivamente indutivos e a capacitivos a potncia
reativa Q, isto se deve ao fato de o indutor e o capacitor serem elementos reativos, e sua impedncia
exclusivamente reativa. Para distinguir potncia ativa de potencia reativa usamos Watt [W] como unidade
de potncia mdia e Volt ampre reativo [VAR] como unidade de potncia reativa.

7.9 FATOR DE POTENCIA


O ngulo

v i

que aparece tanto na potncia mdia quanto na potncia reativa

denominado de ngulo do fator de potncia. O co-seno deste ngulo recebe o nome de fator de potncia, e
o seno denominado de fator reativo.
Na prtica mais comum especificar o fator de potncia que o ngulo do fator de potncia.
Entretanto isso envolve uma ambigidade de sinal, j que

cos( v i ) cos( i v ). Para remover

esta ambigidade recorresse a expresso fator de potncia atrasado (corrente atrasada em relao
tenso) e adiantado (corrente adiantada em relao a tenso).

7.10

VALORES RMS

So os valores chamados eficazes, rms que do ingls significa raiz mdia quadrtica.

7.11

TENSO RMS

O valor RMS de uma funo peridica definida como a raiz quadrada do valor mdio da funo ao
quadrado assim se

v(t ) Vm cos(t ) , o valor RMS ser:


Vrms

7.12

t 0 T
2

2
Vm cos (t )dt assim Vrms

t0

Vm
2

POTNCIA RMS:

Suponha que uma tenso cossenoidal seja aplicada aos terminais de um resistor e que estejamos
interessados em determinar a potncia mdia dissipada pelo resistor. De acordo com a equao (7) temos:

Vm I m
Vrms I rms
2

Vrms
2
Com isso temos P
, de maneira anloga temos que P I rms R .
R
A potncia mdia dada pela equao e a potncia reativa podem ser escritas em termo de valores
efetivos:

Vm I m
V I
cos( v i ) m m cos( v i ) V rms I rms cos( )
2
2 2
V I
V I
Q m m sen( v i ) m m sen( v i ) Vrms I rms sen( )
2
2 2
P

7.13

POTENCIA COMPLEXA:

ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


51

POTNCIA MONOFSICA E FATOR DE PORTNCIA

7
a soma da potncia mdia com a potencia reativa multiplicada por j, definida matematicamente
por:

S P jQ
P2 Q2

tg ( )
7.14

Q
P

FORMAS ALTERNATIVAS PARA O CLCULO DE POTNCIA:

Podemos a partir das equaes anteriores, deduzir novas equaes que podero ser usadas para
calcular a potncia mdia, reativa e a complexa.

Vm I m
V I
cos( v i ) j m m sen( v i )
2
2
1
S Vm I m ( v i )
2
S Vrms I rms ( v i )
S

S Vrms I * rms
7.15

FORMAS ALTERNATIVAS DE POTENCIAS COMPLEXAS:

Vrms ZI rms
1
2
Im R
2
1
2
2
X Im X
2

P I rms R
Q I rms

P
Q

Vrms

R
Vrms

Como j sabemos X a reatncia indutiva ou capacitiva equivalente do circuito. A reatncia


positiva em circuitos indutivos, e negativa em circuitos capacitivos.
COMPROVAO PRTICA
Realize as conexes indicadas na Figura 4 e mea a potncia consumida pelas lmpadas (carga), a tenso
eficaz e a corrente eficaz das lmpadas.

Figura 4 Circuito em anlise


Desenhe um grfico das formas de onda da tenso sobre as lmpadas e da corrente total solicitada.

LMPADA INCANDESCENTE
Medidas feitas em laboratrio

ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


52

POTNCIA MONOFSICA E FATOR DE PORTNCIA

I rms (0,91 0,01) A


P (200 5)W
Vrms (220,0 2,5)V
Como o fator de potncia unitrio a potncia medida pelo wattmetro igual
leitura do voltmetro vezes a leitura do ampermetro. Logo, temos:

PCalculado 0,91 220 200,2W


Supondo a corrente e a tenso em regime senoidal, temos:

v(t ) 220 2 sen( 2 60t )


i (t ) 0,91 2 sen( 2 60t )
Onde os grficos so respectivamente:

LMPADA FLUORESCENTE
Medidas feitas em laboratrio

I rms (0,07 0,01) A


P (10 5)W
Vrms (220,0 2,5)V
Agora como o fator de potncia no unitrio, o produto da corrente eficaz com a
tenso eficaz, no nos fornece o valor de P, mas sim de S (Potncia aparente). Ento:
S Vrms I rms 15,4 VA

P 10W
cos( )

10
49,5
15,4

Supondo a corrente e a tenso em regime senoidal, temos:


v(t ) 220 2 sen( 2 60t )
i (t ) 0,07 sen( 2 60t 49,5 )

Onde os grficos so respectivamente:


Para o circuito da Figura 7 determinar o valor do capacitor para que o fator de potncia de carga
seja igual a 0,92.

Analisando o circuito sem o capacitor e considerando a carga o conjunto indutor


(L) e resistor (R), temos:

ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


53

POTNCIA MONOFSICA E FATOR DE PORTNCIA

Associando as impedncias, temos:

Onde:

Z i (500 )
Z eq (57 j113) 126,6563,25
5

Vrms

0 V

Calculando a tenso em cima da carga:

Veq

Z eqVrms
Z eq Z ri

( 2,8816,67 )V

Logo a potncia na carga dada por:

S eq

Vc
Z eq

2
*

(2,95 j 5,8).10 2 VA

Sabemos que ao introduzir um capacitor ao circuito no alteramos a potencia mdia da carga,


ento para obtermos um fator de potncia de 0,92 temos que:

S t S eq S c
Pt jQt Peq jQeq jQc
Onde

S t Potncia corrigida
S eq Potncia sem o capacitor
S c Potncia no capacitor
Ento chegamos as seguintes igualdades:

Pt Peq 2,95 10 2 W
Qt Qeq Qc
Sabendo-se que:

cos 1 (0,92) 23,07

ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


54

POTNCIA MONOFSICA E FATOR DE PORTNCIA

Temos

tg ( )

Qt
Peq

Qt 0,0126VAR
Para calcularmos a capacitncia, temos:

Qc Qt Qeq 0,0454VAR
Temos que a potncia no capacitor dada por:

Sc

Vc
Zc

Vc C ( j )

Sabemos que a potncia no capacitor puramente reativa ento:


2

S c jQc Vc C ( j ) ( j )Qc C

Qc
2

4,84 F

Vc

Concluso
Conseguimos observar coma experincia com as lmpadas incandescentes e fluorescentes, a
diferena na potncia ativa, a qual efetivamente realiza trabalho. Em termos de economia com custos de
energia eltrica, as lmpadas fluorescentes so muito mais vantajosas, porm o seu circuito eletrnico
necessita do chaveamento da corrente para ligar a lmpada com corrente contnua. Este circuito acaba
gerando harmnicos que prejudicam a rede eltrica. Fato que pode ser observado, ligando-se um resistor
em srie com a lmpada e coletando os sinais nos terminais do resistor com um osciloscpio. A forma de
onda da corrente que circulava no circuito era visivelmente alterada.
Com relao correo do fator de potncia, no foram realizados experimentos. Porm o
exerccio feito mostra uma forma de aumentar o fator de potncia de uma carga, que consiste em colocar
um banco de capacitores em paralelo com a carga. Assim a energia reativa que a companhia energtica
fornece a carga pode ser utilizada pela indstria e armazenada nos capacitores, j que no pode ser
devolvida a companhia. Quanto mais prximo de um, melhor o fator de potncia. Para residncia, este valor
to prximo disso, que as concessionrias nem cobram pela potncia reativa. Mas para grandes fbricas, a
correo traz grandes resultados, sendo as economias nem significativas.

ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


55

MEDIDAS EM CIRCUITOS TRIFSICOS

MEDIDAS EM CIRCUITOS
TRIFSICOS

INTRODUO
Veremos nesse relatrio circuitos uma breve anlise de circuitos trifsicos equilibrados. Entre esses
circuitos analisaremos as configuraes Y-Y e Y- . Circuitos trifsicos so de grande importncia para a
engenharia eltrica, pois a energia gerada, distribuda e consumida industrialmente atravs desse tipo de
circuito.

Desenvolvimento
8.1 TERMOS USUAIS EM CIRCUITOS TRIFSICOS:
Tenso de linha: usado para designar a tenso entre duas linhas
Tenso de fase: significa a tenso entre os terminais de um ramo do circuito
Corrente de linha: usado para designar a corrente entre duas linhas
Corrente de fase: significa a corrente entre os terminais de um ramo do circuito

8.2 TENSES TRIFSICAS EQUILIBRADAS


Um sistema de tenses trifsicas equilibradas um conjunto de 3 tenses senoidais com mesma a
mesma amplitude, a mesma freqncia mas defasadas entre si de 120.
As tenses so chamadas tenses de fase a, b, c.
Seqncia de fases (defasagem entre as tenses de fase):

Seqncia abc, positiva ou direta:

Van V p 0
Van V p 120
Van V p 120
8.3 A LIGAO Y
Consideraremos a seguinte configurao:

ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


56

MEDIDAS EM CIRCUITOS TRIFSICOS

Com base na figura temos:

I aA

Van
Zp

I bB

Vbn V an 120

I aA 120
Zp
Zp

I cC

Vcn V an 240

I aA 240
Zp
Zp

E assim

I Nn I aA I bB I cC
Portanto o neutro no carrega corrente nenhuma caso a fonte e a carga estejam balanceadas e os
trs fios tenham impedncia nula.

8.4 A LIGAO DELTA ( )


Consideremos uma carga balanceada ligada em
como na figura abaixo.

e que consiste em uma impedncia Z inserida

Com base nesta figura, temos:

VL V12 V13 V23


E as tenses de fase:

Vp V1n V2 n V3 n
Onde

VL 3 Vp

V12 3 V1n 30

ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


57

MEDIDAS EM CIRCUITOS TRIFSICOS

8
E as outras tenses podem ser obtidas como nas ligaes do tipo Y. Assim as correntes de fase
podem ser obtidas:

V
I12 12
Z
V
I13 13
Z
V
I23 23
Z
E sua diferena nos fornece as correntes de linha

I11 I12 I13


Da mesma maneira que a tenso nas correntes nas ligaes do tipo Y, a magnitude das correntes de
linha so iguais, com defasagem de 120 entre si.

I p I12 I13 I23


Se fizermos o diagrama de fasores, podemos ver que:

I L I 11 I 22 I 33
IL 3 I p
8.5 ENSAIO PRIMEIRA PARTE
Procedimento
1. Conecte o cabo de energia de 4 fios na entrada do varivolt, deixando-o, inicialmente, desligado da
bancada.
2. Na sada do varivolt conecte dois fios, um numa das fases (R) e o outro no neutro (N). Conecte esses fios
no voltmetro ENGRO (sada VCA, escala de 12 volts).
3. Ligue o varivolt na rede e, atravs do cursor, ajuste a tenso de sada em 5V.
4. Aps o ajuste, faa uma amostragem da tenso de sada do varivolt VRN (t ) no osciloscpio e mea seu
valor RMS, pico-a-pico e sua freqncia.
Valores medidos:

Vrms 5,09 0,01V


V pp 14,2 0,1V
f 60 Hz
5. Conecte um segundo fio na fase S e faa a amostragem de VSN (t ) no segundo canal do osciloscpio.
Mea o valor RMS e pico-a-pico desta segunda tenso. Use o N como terra.
Valores medidos:

Vrms 4,20 0,01V


V pp 11,6 0,1V
f 60 Hz
6. Mea a defasagem entre os sinais amostrados no canal 1 e canal 2.
Temos que a defasagem entre uma onda e outra de 5,5 ms, que pde ser observada no osciloscpio. Ento
aplicando uma regra de trs simples:

ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


58

MEDIDAS EM CIRCUITOS TRIFSICOS

8
360 T

360 t
119 adiantado
T

8.6 ENSAIO SEGUNDA PARTE


Procedimento:
1. Com o varivolt desligado da bancada e com o cursor no zero, conecte trs lmpadas de 40W em
Delta, tal como mostrado na Fig. 3, e esse conjunto aos terminais da sada do varivolt. Conecte o
ampermetro digital numa das fases da conexo e o voltmetro entre as fazes R e S. Observe que no h fio
de neutro nesta conexo.
2. Ligue o varivolt bancada e ajuste a tenso de sada em 220V. Mea a corrente de carga.
Valor medido:

I rms 0,29 0,01 A

Desenvolvimento
Para a conexo em Y e em Delta, utilizando os valores medidos para a corrente e a tenso na carga,
calcule a potncia consumida em cada fase da carga e tambm a potncia trifsica. Responda as
seguintes questes:
a) Quais so as correntes e tenses de fase e de linha em cada conexo?
Para a carga em Y, temos a seguinte situao:

Sabemos que V1

2200 Vrms e I 0,160 Arms . Como as cargas utilizadas estavam

balanceadas, temos que:

V V
1

V1 V2 V3 0

Ento, para uma seqncia de fases positiva, temos:

V2 220119 Vrms
V3 220 121 Vrms
Assim como a tenso, o mdulo da corrente igual em todas as cargas, onde diferem apenas na
fase.
Potncia nas cargas:
*
S 3 S 2 S1 Vrms Irms 35,20 VA

ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


59

MEDIDAS EM CIRCUITOS TRIFSICOS

Potncia trifsica:

S1 S 2 S 3 105,6VA
Para carga em

temos a seguinte configurao:

Sabemos que V ff

22030 Vrms e I 0,2930 Arms . Como as cargas utilizadas estavam

balanceadas, temos que:

I1

I
3

0,167 Arms

V ff 3 V fn V fn

V ff
3

12730 Vrms

Sendo que as outras tenses de fase tm o mesmo mdulo, porm defasadas de aproximadamente
120.
Potncia nas cargas:
*
S 3 S 2 S1 V ff I1 36,70 VA

Potncia trifsica:

S1 S 2 S 3 110,22VA
b) A potncia trifsica da carga em Y igual quela da carga em Delta? Justifique.
Podemos notar que:

SY S 4,62VA
Porm para cargas balanceadas estas medidas deveriam ser iguais. O que pode ter ocorrido so
erros de leituras, erros de insero dos instrumentos utilizados, a m condio dos equipamentos utilizados,
entre outros.
c) Cite uma vantagem e uma desvantagem da conexo Y e da conexo Delta.
Pelo menos na situao de cargas desbalanceadas a ligao em permite uma maior flexibilidade
de alterao de cargas, o que na ligao em Y com 3 fios difcil quando no impossvel.

Concluso
A corrente de linha em configurao delta so maiores em uma razo de 3 que as correntes de
fase da configurao Y. Podemos perceber tambm que na configurao Y, pela corrente no condutor
neutro ser igual a zero, no existe nenhuma restrio quanto a impedncia desse condutor; ele no afeta o
equilbrio do sistema.
ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1
60

POTNCIA TRIFSICA E MEDIDA DE ENERGIA ELTRICA

POTNCIA TRIFSICA E MEDIDA


DE ENERGIA ELTRICA

INTRODUO
Este relatrio trar mtodos para a aferio da potncia em circuitos trifsicos e tambm a medio
de energia consumida por um circuito monofsico com cargas puramente resistivas.
Ilustraremos na parte experimental a utilizao dos wattmetros, j detalhado no relatrio passado,
para a medio da potncia e noes bsicas sobre o funcionamento dos medidores de energia eltrica do
tipo integrador, que so muito robustos e utilizados at os dias de hoje.

Desenvolvimento
9.1 POTNCIA TRIFSICA
Para medirmos a potncia trifsica, aparentemente parece ser simples de se fazer. Atravs de uma
analogia com os sistemas monofsicos, podemos colocar uma bobina de tenso entre o neutro e a fase, e
uma bobina de corrente em srie com cada fase, e em seguida somar as potncias. Do mesmo modo
poderamos fazer as mesmas ligaes em . Estes mtodos esto teoricamente corretos. Porm
usualmente no temos acesso ao neutro da ligao Y e as fases da ligao .
Consequentemente se faz necessrio um mtodo que utilize apenas trs terminais. Este mtodo
existe, e nos permite efetuar a medida de potncia em cargas desbalanceadas ligadas a fontes tambm
desbalanceadas. Podemos ligas trs wattmetros de tal modo que cada um tenha suas bobinas de tenso em
algum ponto em comum. Sendo que este ponto ser arbitrariamente escolhido, e de acordo com o teorema
de Blondel, se as bobinas de potencial dos trs wattmetros forem ligadas a um ponto comum, que no
necessita ser o neutro, a potncia ativa total a soma das leituras dos trs wattmetros. Ento escolhendo
o nosso ponto em comum na linha S, temos a seguinte situao, mais conhecido como conexo ARON.

9.2 DEMONSTRAO DA CONEXO ARON

Utilizando as leis de Kirchhoff, temos:

ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


61

POTNCIA TRIFSICA E MEDIDA DE ENERGIA ELTRICA

i R i S iT 0
v RS v ST vTR 0
I R I S IT 0
V RS VST VTR 0
Calculando a potncia instantnea, temos:

p(t ) v R iR v S iS vT iT

(1)

Independente do ponto comum s bobinas de potencial dos trs wattmetros. Mas:

iS (iR iT )
Substituindo em (1), temos:

p(t ) v R iR vS (iR iT ) vT iT (vR vS ) iR (vT v S ) iT

vRS

vTS

Logo

p(t ) (v RS ) iR (vTS ) iT
Pela definio de potncia mdia, ou ativa, temos:

1
T

t0 T

p(t )dt

t0

t 0 T

t0 T

1
v RS iR dt vTS iT dt
T

t0

t0

V RS I S cos(V RS , I R ) VTS I T cos(VTS , I T )


Como o cosseno pode assumir valores negativos ou positivos, a potncia total dada por:

P W1 W 2
9.3 MEDIDA DE ENERGIA ELTRICA
A energia por definio e dada por:
t

E p (t )dt
t0

Ento para medirmos a energia consumida, se faz necessrio um dispositivo que faa esta
integrao da potncia (produto da corrente instantnea pela tenso instantnea). Na figura abaixo
apresentamos o esquema bsico de um medidor indutivo do tipo integrador.

ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


62

POTNCIA TRIFSICA E MEDIDA DE ENERGIA ELTRICA

A figura abaixo mostra o esquema de um medidor monofsico do tipo ciclomtrico

Onde:

Bobinas BC1 e BC2: Bobinas de corrente, com poucas espiras de fio grosso (baixa resistncia), ficam
em srie com a carga.

Bobina BP: Bobina de potencial, com muitas espiras de fio fino (alta resistncia), fica em paralelo
com a carga.

Disco D: Disco de alumnio, especialmente construdo, com a superfcie altamente condutora.

Freio Magntico: Pode ser deslocado mais para cima ou mais para fora do disco; freio magntico ou
de Foucault.

As bobinas de corrente geram fluxos proporcionais corrente de carga. A bobina de potencial gera
um fluxo proporcional tenso do circuito. Estes fluxos iro ocasionar campos magnticos sobre o disco D,
induzindo correntes parasitas (ou de Foucault) no mesmo. Estas correntes parasitas, em conjunto com os
campos magnticos, sero responsveis pelo surgimento de um torque motor no disco. Sendo este torque
proporcional potncia ativa da carga. Matematicamente representado por:

TM K V I cos( ) K P
O freio de Foucault (m permanente) gera um campo magntico responsvel pela frenagem do
disco. O torque da frenagem ir proporcionar o equilbrio dinmico na rotao do disco, fazendo-o girar a
uma velocidade constante. A potncia ativa consumida pela carga ser proporcional velocidade do disco. A
quantidade de energia em W.h por volta do disco chamada de constante do disco (Kd). Para medidores
trifsicos, eles podem ser constitudos de trs conjuntos de bobinas de tenso e corrente, defasados no
espao ou de trs discos fixos a um nico eixo.

ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


63

POTNCIA TRIFSICA E MEDIDA DE ENERGIA ELTRICA

PARTE EXPERIMENTAL

9.4 POTNCIA TRIFSICA


Monte o circuito da Figura 5 com um quadro de lmpadas e mea a potncia total com apenas dois
wattmetros; realize a conexo ARON. Utilize um varivolt trifsico, um voltmetro, dois ampermetros e dois
wattmetros. V aumentando a tenso, atravs dos varivolt, at se obter 240V entre fases.

W1 (30 1)W
W2 (28 1)W
V 240V
A1 0,13 A
A2 0,12 A
Temos que utilizando o voltmetro e o ampermetro no mtodo a montante:
A potncia medida pelo voltmetro e o ampermetro juntos ao wattmetro 1 e 2.

P1 V A1 240 0,13 31, 2W


P2 V A2 240 0,12 28,8W
Iremos calcular a diferena de potncia medida pelos ampermetros e voltmetros em relao aos
wattmetros.

p1

31,2 30
100% 4%
30

p2

28,8 28
100% 2,85%
28

9.5 MEDIDA DE ENERGIA ELTRICA


Monte o circuito representado na figura a seguir para que possamos efetuar medidas relativas ao
estudo da quantizao do consumo de energia do ponto de vista das cargas.

a) Fazer a medida da energia consumida pela carga ao longo de um tempo (10 voltas do disco do
medidor de kWh);

ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


64

POTNCIA TRIFSICA E MEDIDA DE ENERGIA ELTRICA

As leituras das medies efetuadas pelo instrumento, aqui utilizado, so da ordem de kW. De
maneira que neste item efetuamos apenas a identificao da constante de disco bem como do tempo
decorrido ao longo das dez voltas efetuadas pelo referido:

W h
rotao
T 3 ' 54 ' '

Kd 4

b) Calcular, atravs da constante do disco, a energia consumida neste intervalo de tempo;


A energia consumida dada pelo produto entre a constante de disco e o nmero de voltas
efetuadas pelo mesmo.

E K d Voltas 4 10 40W h
c) Atravs da medida do Wattmetro e do tempo medido, realizar o clculo da energia
consumida. Comparar os resultados deste item com os resultados dos itens a e b;
A medida de potncia efetuada foi:

P 610 10 W
Agora obtemos, desta segunda maneira, a energia eltrica consumida pelo produto entre a
potncia e o tempo medidos, observando as devidas converses de unidades teremos:

54
3
E 610 2 39,65W h
60 60
Para o clculo do erro relativo admitiremos como verdadeira a medida de energia eltrica
decorrente da leitura do instrumento de medio de energia eltrica.

Er

40 39,65
100 0,87 %
40

d) Atravs das medidas do Voltmetro, Ampermetro e Wattmetro, calcular o fator de potncia


da carga.
Primeiramente vamos calcular o mdulo da potncia aparente na carga, dada pela conhecida
expresso:

S Vef I ef 220 2,77 609,4 VA


Os valores de tenso e corrente eficazes foram obtidos das leituras dos instrumentos presentes no
experimento conforme indica a figura de abertura da presente seo. Agora nos valendo da potncia ativa
medida atravs do Wattmetro, obtemos o fator de potncia da carga.

cos

P
S

610
1
609,4

No devido momento teceremos comentrios acerca do resultado obtido anteriormente.

Concluso
Como j comentado em relatrios anteriores os circuitos trifsicos so amplamente utilizados tanto
para a transmisso quanto para a utilizao da energia eltrica, isso se deve pelo fato das mquinas eltricas
trifsicas tenderem a ser mais eficientes pela utilizao plena dos circuitos magnticos, e tambm pelo
sistema trifsico permitir a flexibilidade entre dois nveis de tenso, como observamos na experincia.
Porm existem algumas desvantagens. Em um sistema trifsico genrico pressupunha-se para a
aferio da potncia eltrica, no mnimo o triplo de instrumentos de aferio direta ou indireta da potncia
sobre a carga. Contudo com as devidas manipulaes matemticas conseguimos reduzir os nmeros de
aparelhos para aferio dessas potncias. Viabilizando a medio da mesma.
Com base nos conhecimento adquiridos na parte terica partimos para a experimentao do
circuito proposto, em laboratrio. Obtivemos ento medies de potncia, tenso, corrente, tempo, e

ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


65

POTNCIA TRIFSICA E MEDIDA DE ENERGIA ELTRICA

medida de energia eltrica propriamente dita. Com base nos dados pudemos efetuar analises tericas a
cerca dos fenmenos observados.
Observamos nos itens (a), (b) e (c) que as medies, indiretas ou diretas, de energia eltrica
convergem para o mesmo valor, salvo alguns erros intrnsecos as experimentaes.
No item (d), como esperado, o fator de potncia foi praticamente unitrio o que esta associado
uma carga puramente resistiva. No clculo do fator de potncia aparentemente existe um erro conceitual
visto que a potncia ativa encontra-se, ainda que sutilmente, maior do que a potncia aparente. Isto se d
devido a erros nos instrumentos e nas leituras efetuadas, pois no era possvel, no medidor de energia
eltrica, obter diretamente o valor da energia, a mesma teve que ser calculada com base na constante do
disco do aparelho.

ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


66

BIBLIOGRFIA

BIBLIOGRFIA:
FONSECA, Alex. Grandezas eltricas. Disponvel em:
<http://www.md.utfpr.edu.br/Intranet/professores/adm/download/apostilas/180544.pdf>.
Acesso em: 24 maio 08.
HAYT JR., William Hart. KEMMERLY, Jack E. Anlise de circuitos em engenharia.
So Paulo: McGraw-Hill, 1975. 614 p.
MEDEIROS FILHO, Solon de. Fundamentos de medidas eltricas. Recife: Universitria,
1979. 307 p.
MEDIDA DE ENERGIA ELTRICA. Florianpolis. Disponvel em:
<http://www.labspot.ufsc.br/circuitos1/aula10m.PDF>. Acesso em: 13 jun 08.
MEDIDAS EM CIRCUITOS TRIFSICOS. Florianpolis. Disponvel em:
<http://www.labspot.ufsc.br/circuitos1/aula08m.PDF>. Acesso em: 31 jun 08.
NILSON, James W. RIEDEL, Susan A. Circuitos Eltricos. Rio de Janeiro: LTC, ed. 5,
2003.
OSCILOSCPIO. Florianpolis. Disponvel em:
<http://www.labspot.ufsc.br/circuitos1/aula05m.PDF>. Acesso em: 02 maio 08.
PENG, Patrick K. Apostila de circuitos I. Disponvel em: <www.eel.ufsc.br/patrick>.
Acesso em: 02 maio 08.
POTNCIA MONOFSICA E FATOR DE POTNCIA. Florianpolis. Disponvel em:
<http://www.labspot.ufsc.br/circuitos1/aula07m.PDF>. Acesso em: 24 maio 08.
POTNCIA TRIFSICA. Florianpolis. Disponvel em:
<http://www.labspot.ufsc.br/circuitos1/aula09m.PDF>. Acesso em: 13 jun 08.
TEOREMA DA MXIMA TRANSFERNCIA DE POTNCIA E TEOREMA DA
SUPERPOSIO. Florianpolis. Disponvel em:
<http://www.labspot.ufsc.br/circuitos1/aula02m.PDF>. Acesso em: 31 mar 08.
TEOREMAS DE THVENIN E NORTON. Florianpolis. Disponvel em:
<http://www.labspot.ufsc.br/circuitos1/aula06m.PDF>. Acesso em: 16 maio 08.
VOLTMETRO E AMPERMETRO DE CORRENTE CONTNUA. Florianpolis.
Disponvel em: <http://www.labspot.ufsc.br/circuitos1/aula02m.PDF>. Acesso em: 20 mar
08.

ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


67

INDICE

NDICE REMISSIVO:
A

Ligao Delta, 57
Ligao Y, 56

algarismos significativos, 6

M
B
Bobina BP, 63
Bobinas BC1 e BC2, 63

Mdia aritmtica, 7
MEDIDA DE ENERGIA ELTRICA, 62
medidor monofsico, 63

C
Capacitores em paralelo, 31
Capacitores em serie, 32
circuito de Norton, 39
Circuito de Thvenin, 39
circuitos senoidais, 32
Conceito de malha:, 9
Conceito de n:, 9
conexo ARON, 61
Corrente de fase:, 56
Corrente de linha:, 56
Corrente eltrica:, 9

Ponte de Wheatstone, 17
Potncia, 9
Potencia complexa:, 51
Potncia em circuitos exclusivamente Capacitivos:, 50
Potncia em circuitos exclusivamente Indutivos, 50
Potncia em circuitos exclusivamente resistivos, 50
Potncia mdia e potncia reativa, 50
Potncia RMS, 51
POTNCIA TRIFSICA, 61, 64
Preciso, 6
Primeira Lei de Kirchhoff, 9

D
Desvio padro, 7
Disco D, 63

E
Elementos passivos no domnio da freqncia, 33
Erro aleatrio, 6
Erro de insero, 15
Erro grosseiro:, 6
Erro sistemtico:, 6
Exatido, 6

F
Fasores, 32
Fator de Potencia, 51
Formas alternativas de potencias complexas, 52
freio de Foucault, 63

I
Impedncia (Z) e admitncia (Y), 34
Indutor, 30
Indutores em paralelo, 31
Indutores em serie, 31
instrumento eletrodinmico, 48

Resistncia:, 9
Resistores em paralelo, 10
Resistores em srie, 9
resoluo, 6

S
Segunda Lei de Kirchhoff, 9

T
Tenso de fase, 56
Tenso de linha, 56
Tenso RMS, 51
Tenso:, 9
tenses trifsicas equilibradas, 56
TEOREMA DA MXIMA TRANSFERNCIA DE POTNCIA,
23
TEOREMA DA Superpsio, 26
Transformadores de corrente (T. C), 49
Transformadores de potencial (T. P), 49

V
Valores RMS, 51
Volt-Ampere a jusante:, 17
Volt-Ampere a montante, 17

L
Lmpada fluorescente, 53
Lei de Ohm, 9

W
Wattmetro, 48

ABORATRIO DE CIRCUITOS ELTRICOS I 2008.1


68

Você também pode gostar