Você está na página 1de 9

Ttulo do painel

Coordenador/a
(es/as)
Contato de e-mail Coluna1
As tecnologias no
desenvolvimento
Carlos
Sangreman
(Universidade
Aveiro e
CESA/ISEG/UL);
Joaquim Sousa
Pinto
(Universidade
Aveiro,
IEETA/UA)
jsp@ua.pt;
carlos.sangreman@u
a.pt
A tecnologia sempre teve um papel central nos modelos de desenvolvimento que se foram adotando como paradigmas ao longo do sculo XX.
No sc-XXI os pases em desenvolvimento tm, pela primeira vez, capacidade de afirmao das suas opes de escolha perante uma
Europa/EUA em crise que poder levar a novos caminhos na apropriao e produo de tecnologias mais adaptadas ao nvel de
desenvolvimento existente. Refletir sobre experiencias existentes e sobre novos caminhos fundamental para a investigao na rea.
Experincias de
Colonialismo no
Porto de 1934, na
Primeira Exposio
Colonial Portuguesa
Lusa Marroni
(Faculdade de
Letras da
Universidade do
Porto)
luisa.marroni@sapo.p
t
Em 1934, a cidade do Porto acolheu a proclamada I Exposio Colonial Portuguesa, que foi pensada previamente como mostra, para
conhecimento cientfico acerca das colnias, a concretizar no tempo certo, para combater a ignorncia da populao nacional, acerca das
questes e domnios ultramarinos. O evento mereceu divulgao na imprensa nacional e local, e destaque no Boletim da Agncia Geral das
Colnias, base nesta anlise.
A Exposio Colonial Portuguesa foi arquitectada para rentabilizar a vegetao e espao do Jardim do Palcio de Cristal, no Porto, para uma
viva lio de colonialismo. Lio de progresso, modernizao e desenvolvimento num espao de passeio pblico, em Massarelos, zona
central da cidade do Porto, nos jardins reabilitados para acolher um evento temtico como nova funo de fruio. Nos trs meses de durao
da mostra, Junho a Setembro, naquele espao pblico implementaram-se diversas formas de discurso (escrito, grfico e sensorial) ao servio
do conhecimento cientfico das colnias, utilizando estratgias similares a outras experimentadas anteriormente, em outras mostras ocorridas
especial no espao europeu, como Marselha, 1922, Anturpia, 1930, ou, em realizao mais prxima no tempo, a Exposition Internationale
Coloniale, em Vincennes, em 1931.
Este painel procura discutir o uso desta arquitetura monumental no reforo da ideia e poltica imperial, base poltica e ideolgica de
construo da unidade nacional.
Arquitectura e
cidade nos PALOPs:
do moderno ao
contemporneo
Jos Manuel
Fernandes
(Faculdade de
Arquitectura da
Universidade de
Lisboa)
jmfernandesarq@yahoo
.com
Reconhecido internacionalmente o valor do legado moderno das cidades, infra-estruturas e suas arquitecturas nos PALOPs, h que
desenvolver a compreenso, enquadramento e integrao desses valores nas sociedades actuais e estimar a sua utilidade e dimenso no(s)
seu(s) futuro(s) previsvel(eis).
Esse processo tem que ser desenvolvido de forma crtica e inter-activa, com o envolvimento de investigadores, estudiosos, agentes sociais,
culturais e polticos, nacionais e internacionais.
Deve procurar-se a difuso dos valores em questo, nas respectivas sociedades, evitando a todo o custo quer os preconceitos ps-coloniais,
quer as atitudes neo-colonais - uma e outra nocivas e inoperantes.
O painel pretende lanar o melhor conhecimento dos instrumentos e documentos disponveis, apresentando os trabalhos e estudos j
realizados (nos PALOPs e em Espanha, Brasil e Portugal), e abrir perspectivas de articulao e de integrao com as instituies e as
comunidades que mais tm a receber e valorizar com o tema
Arquitecturas de
Segurana na frica
Subsaariana. O
papel das
Organizaes
Regionais Africanas
na gesto
estratgica dos
conflitos. Impactos
para a segurana
regional
Lus Manuel Brs
Bernardino
(Centro de Estudos
Internacionais
Instituto
Universitrio de
Lisboa (CEI-IUL) e
Centro de
Investigao,
Desenvolvimento
e Inovao da
Academia Militar
(CINAMIL))
bernardino.lmb@hotma
il.com
O complexo diagrama da conflitualidade mundial, especialmente nas regies com maiores ndices de conflitualidade intrnseca, onde se
enquadra o continente Africano e em particular a regio Subsaariana, constitui-se factor de constante ateno e objecto de mltiplas anlises e
estudos em todo o mundo. As Organizaes Regionais Africanas, actuando em complemento das designadas misses de soberania dos
Estados, tm a o seu espao privilegiado de interveno, constituindo-se, segundo alguns autores, nos principais agentes internos da mudana
na vertente da segurana e da defesa que vem ocorrendo em frica, materializado pela edificao e operacionalizao desde 2002 da
designada Arquitectura de Paz e Segurana Africana (Dresso, 2012) (Cillier, 2013).O acompanhamento da conflitualidade e da violncia em
frica, principalmente a necessidade de encontrar processos de paz na vertente da segurana humana, da segurana energtica, segurana
martima e do desenvolvimento sustentvel, em todo o continente Africano, foi e pensa-se que dever continuar a ser, um factor de
permanente preocupao para os Estados Africanos e para as Organizaes Regionais, pois os seus objectivos primordiais enquadram-se na
procura do desenvolvimento e da segurana sustentada nestes espaos. Estes actores tm procurado, numa dinmica de crescimento
organizacional, empreender um esforo continuado de afirmao regional, continental e global, agregando cooperao estratgica
bi/multilateral de geometria varivel em vrios domnios de aco operacional e com diferenciados actores estratgicos conjunturais.
Neste contexto, este painel temtico em torno da segurana e da Arquitectura de Paz e Segurana Africana pretende fazer convergir o ponto
de vista acadmico, militar e institucional e ir procurar discutir estas temticas, reflectindo sobre o papel das Organizaes Regionais
Africanas na gesto estratgica dos conflitos e analisando quais os impactos para a segurana regional na frica Subsaariana.
Brasil-Africa-China :
trajetrias de
mulheres
comerciantes no Sul
Global.
La Barreau-Tran
(Les Afriques
dans le Monde,
Sciences Po
Bordeaux)
leabarreautran@gmai
l.com
O comrcio Sul-Sul entre a frica e as outras regies - o que veio a ser conhecido como o Sul Global - j existe h sculos, mas, desde os anos
2000, novos padres de interao tm surgidos. De facto, pases como China, ndia e Brasil jogam hoje um papel muito influente na definio
de novas rotas do comrcio informal e do empreendedorismo africano. Nessas novas dinmicas, as mulheres tem empenhado um papel
fundamental, sendo elas as primeiras a viajar em buscar dos produtos que fazem furor nas capitais africanas. Viajam sozinhas e com um grupo
de colegas, negociam os preos das alfndegas e trazem as mercadorias por avio ou nos contentores. Essas figuras femininas da globalizao
Sul-Sul ainda so poucas conhecidas e nada se sabe do impacto dessas trajetrias profissionais sobre as reconfiguraes dos papis de gnero.
Para sobreviver viajar preciso mas ser mulher viajante em frica implica uma reorganizao da famlia e do trabalho domstico. Quais so
ento as redes comerciais e as estruturas de facilitem esse comrcio? Qual a biografia de uma mulher angolana que passa o seu tempo entre
a sua banca no mercado de Luanda, as feiras de So Paulo e de Guanghzou? Como conseguem criar o seu prprio negcio e adaptar-se ao
mercado global? Qual a influncia das novelas brasileiras e mexicanas na criao de uma demanda interna de produtos estrangeiros em
frica?
Este painel tem os objetivos seguintes:
- Desenhar um retrato vivido das trajetrias que constroem quotidianamente as relaes Sul-Sul;
- Produzir uma descrio densa de como os pases do Sul Global relacionam e interligam mutuamente, tendo como ponto de partida as trocas
comerciais;
- Olhar para a globalizao de um ponto de vista das mulheres e do seu impacto sobre as relaes de gnero;
- Analisar essas trajetrias nos contextos polticos e econmicos dos PALOPs, em particular das mulheres de Cabo Verde, Angola, Moambique;
- Partilhar experincia de campo e metodologia em contexto de pesquisas multi-situadas.
Cabo Verde Hoje -
os desafios da (des)
construo de um
'pas' modelo?
Eurdice
Monteiro
(Universidade de
Cabo Verde);
Katia Cardoso
(Centro de
Estudos Sociais
da Universidade
de Coimbra)
katia@ces.uc.pt
Quase quarenta anos volvidos desde a sua independncia, Cabo Verde passou de pas cuja viabilidade era questionada para pas modelo. No
conjunto dos pases africanos de lngua oficial portuguesa reconhecido como bom aluno, em grande medida devido forma como conduziu
a transio democrtica em 1991 e gesto eficiente da ajuda externa desde a independncia em 1975. A sada do grupo dos Pases Menos
Desenvolvidos, a entrada na Organizao Mundial do Comrcio, a Assinatura do Acordo de Parceria Especial com a Unio Europeia ou a
qualificao para o Millennium Challenge Account so algumas das dinmicas recentes que revalidam esse reconhecimento internacional.
A despeito desta trajetria peculiar, Cabo Verde continua a debater-se com problemas e desafios complexos, uns mais crnicos do que outros,
relacionados com o desemprego (particularmente jovem); pobreza; desigualdade social; violncia coletiva juvenil, violncia baseada no gnero;
controlo das fronteiras; criminalidade organizada, turismo, entre outros. Neste sentido, o objetivo deste painel, como sugere o ttulo, e em
linha com a temtica do Congresso, analisar de forma crtica e interdisciplinar a construo de Cabo Verde enquanto Estado independente,
centrando-se nas transformaes e nos desafios do perodo ps-colonial.
1
Ttulo do painel
Coordenador/a
(es/as)
Contato de e-mail Coluna1
Nuevas tendencias
en las politicas de
desarrollo de la
salud para Africa
Sub-Saharaiana
Jose Luis De La
Flor ; Berta
Mendiguren
(GEA-
Universidad
Autnoma de
Madrid y Red
SACUDA)
mendigurenberta@ya
hoo.es
El desarrollo de la salud ha sido uno de los principales Objetivos del Desarrollo del Milenio. A las puertas del ao 2015 se hace necesaria la
revisin de las agendas y polticas de desarrollo de la salud diseadas para frica Subsahariana.
Durante este tiempo se ha ido construyendo a nivel global un enfoque de derecho a la salud holstico e interesado por sus determinantes
sociales, econmicos y culturales. Desde este enfoque de derechos se ha identificado el fortalecimiento de los sistemas pblicos de salud como
uno de los principales objetivos de actuacin para la Agenda de Desarrollo Post-2015. A su vez durante este periodo han ido apareciendo
retos para la salud en frica como la multiplicacin de los planes verticales frente a las enfermedades infecciosas y su coordinacin con el
sector salud; la aparicin de nuevos actores globales de la salud (Pases BRICS) y el impulso de nuevas vas bilaterales de ayuda; la crisis
econmica mundial, su impacto en la financiacin de la AOD y las nuevas alianzas globales o partenariados pblico-privados; el
fortalecimiento de la sociedad civil africana en el diseo de las polticas nacionales de salud y/o la incorporacin a ellas de actores locales que
trabajan desde terapias no biomdicas.
En respuesta a estos movimientos este panel quiere ser un espacio acadmico de encuentro entre investigaciones que evalen la ltima
dcada de desarrollo de la salud en frica Subsahariana y las nuevas tendencias de las Agendas Post-2015. Animamos al envo de trabajos
crticos que desde diferentes enfoques presenten estudios globales y trabajos de campo que nos permitan profundizar en las nuevas
tendencias del desarrollo de la salud para frica Subsahariana.
A emergncia de
outras fricas? a
voz de filosofias,
polticas e
instituies
alternativas
globalizao
hegemnica
Begoa
Dorronsoro;
Catarina
Laranjeiro; Erick
Morris; Fabin
Cevallos;
Fernanda
Belizrio;
Gabriela Rocha;
Isabel Gomes
(Centro de
Estudos Sociais,
Universidade de
Coimbra)
fe.belizario@gmail.co
m
Apesar da resilincia do capitalismo e do colonialismo e da sua condio metamrfica, responsvel pelo alargamento e profundidade da sua
influncia, assiste-se hoje, nos pases ibricos e nos pases africanos, emergncia de novas filosofias, polticas, instituies e prticas, que
constituem vivncias alternativas hegemonia global. Ensaiam-se, neste tempo e espao de transformao, experincias de vida, organizam-se
movimentos, configuram-se obras de arte e formulam-se filosofias que abrem brechas na epistemologia moderna ocidental, desfazendo o
efeito protetor e invisibilizador deste paradigma insidioso.
Por um lado, as polticas de austeridade fiscal impostas aos pases ibricos reforam a necessidade de afirmao de uma superioridade
baseada num histrico de explorao colonial em contraponto a uma subalternidade vivida no agora. Por outro, novas relaes surgem
quando essa afirmao identitria sustentada pelo passado fortemente posta em causa com as reconfiguraes do capitalismo global, o
surgimento de novos blocos econmicos como os BRICs, de novas polticas subimperialistas e do desenvolvimento dos pases africanos, que
reivindicam a sua autonomia poltica, social e cultural em relao aos pases ibricos, rompendo antigas relaes coloniais e estabelecendo
outras. Subjacente a esta questo, encontra-se inclusive a preocupao de organizar contribuies que ajudem a refletir sobre o papel de um/a
cientista social da Pennsula Ibrica ou das fricas ou das Amricas perante as geopolticas do conhecimento que continuam a excluir,
minorizar, ignorar, negar os saberes, habilidades, conhecimentos e prticas concebidas e desenvolvidas por instituies, organizaes e
movimentos sociais em todo o Sul Global.
Assumindo uma posio de escuta profunda (Santos, 2014) de novas possibilidades de ser-se humano, a partir do Sul, o presente painel tem
como objetivo aproximar-se dos ensinamentos das prticas e filosofias de mulheres como Leymah Gbowee ou Odera Oruka, de experincias
como o processo de reconciliao na frica do Sul, ou como a vivncia prctica do Ubuntu, procurando reconhecer o ganho ontolgico que
todos os pases poderiam obter com estas experincias. Nesse conjunto de novas relaes podemos mencionar as iniciativas de
cosmopolitismo subalterno (Ibid, 2007:78) , a cooperao transnacional entre diversos movimentos sociais que buscam fortalecer as suas lutas
e solidarizar-se com as lutas das outras e dos outros pelo mundo. Em suma, procura-se aprendizagens num dilogo Sul-Norte e Sul-Sul em
questes relacionadas com a interao familiar, a gesto do tempo, a experincia do perdo, conciliao e paz, a vivncia da sexualidade e a
irrupo de novas formas de viver a arte.
Comunicao e
medias: prticas,
processos e
experincias de
colonialismo e
descolonizao
Giuseppa Maria
Daniel Spenillo;
Jlia Figueredo
Benzaquen
(Universidade
Federal Rural de
Pernambuco e
CES)
gspenillo@yahoo.com
.br
A Comunicao e seus meios massivos aparecem hoje como sntese de um mundo que se organiza em funo de mecanismos de dominao e
apropriao, nomeadamente o capitalismo que, desde o sculo XV no pensvel sem o colonialismo. A histria do capitalismo permitiu
pensar em um mundo dividido em Norte e Sul. Foi o Norte global (um Norte autodefinido e autoinstitudo pelas cartografias construdas nesse
Norte) que colonizou o Sul. Como afirma Boaventura de Sousa Santos, o Sul pode ser entendido como uma metfora do sofrimento humano
causado pelo capitalismo. No Sul, h resistncias a esse processo, algumas delas j visveis no campo de lutas da comunicao e dos media.
Importa refletir como as vozes contra-hegemnicas podem se fazer ouvir, atravs dos meios de comunicao de massa, como so distorcidas
pelos mesmos e quais outros meios de comunicao elas utilizam. O aparato tecnolgico disponvel hoje para a realizao da comunicao, da
informao e da produo de conhecimentos coloca para as sociedades contemporneas novos desafios de significao, compartilhamento,
subjetividades, prioridades e valores. Nos meios de comunicao esto presentes os potenciais e instrumentais de formao das sociedades
massivas, tecnolgicas, informticas, desde a educao at o entretenimento.
Como pases e grupos sociais do Sul global, especialmente aqueles lusfonos situados em frica, tm vivido esta realidade miditica? Quais
processos e experincias locais vm apontando outros caminhos possveis para a comunicao? Como se percebem a frica fora da frica,
atravs das notcias que circulam no mundo globalizado? Como mdias locais tm atuado no sentido da continuidade ou da descontinuidade
das prticas atuais de colonialismo cultural em frica? Estas so questes que podem vir a fomentar um dilogo rico entre participantes do IX
Congresso Ibrico de Estudos Africanos.
African party
systems in
comparative
perspective
Jean-Nicolas
Bach (Les
Afriques dans le
Monde, Institute
of Political
Sciences,
Bordeaux) &
Eyob Keno
(Addis Ababa
University)
jeannicolas.bach@scp
obx.fr
We would like to open a discussion on the way political party systems and their militants are being studied in contemporary Africa, raising the
important question of a remaining African specificity from which, we believe, African studies are still suffering. In this view, the comparative
approach aims at raising the question of a more or less implicit but still dominant model in the literature, i.e. the representative democratic
model based on elections and multipartism. This model is barely questioned and still appears as a ?progressive? model that needs to be
questioned not only in Africa but in most of the current regimes.
This panel thus invites participants to focus on some of the following topics (the list can be enlarged to other related topics) - North-South and
South-South comparative perspectives shall be much appreciated:
- How to study and to compare ?Western? party systems and ?African? party systems?
- How far do ?African? party systems help us to understand not only ?African democracies? but also ?Western democracies? and their limits?
- How to better articulate the study of mobilization and political party organizations in African countries and elsewhere?
- How far do opposition parties matter in African ?democracies??
- How do African parties work between elections (coalitions, mobilizations, mobility of militants etc.).
Derechos Humanos
de las personas
Lesbianas, Gais,
Bisexuales, Trans e
Intersexuales en
frica
Alfredo Pazmio
Huapaya;
Antonio Adelfo
Delgado Nez
(Departamento
de Derecho
Constitucional,
Ciencia Poltica y
Filosofa del
Derecho.
Universidad de
La Laguna)
adelganu@ull.es
Durante estos ltimos aos hemos sido testigos de la creciente 'estrategia del odio' a la que se enfrentan defensores de los Derechos Humanos
de las personas LGBT en frica. Muestra de ello son la firma en febrero de 2014 de la 'ley anti-gay' de Uganda, las penas de muerte por motivos
de Orientacin Sexual e Identidad de Gnero en Mauritania, Sudan, norte de Nigeria, Somalia; la persecucin que sufren los activistas LGBT del
norte de frica que participaron en la primavera rabe; junto con la criminalizacin en 34 Estados africanos. Las respuestas de las Naciones
Unidas, de la Unin Europea y de los Estados Unidos de Norteamrica no han hecho esperar condenando todo tipo de agresin de Estado.
En este panel se reflexionar sobre las realidades africanas en relacin a la Orientacin Sexual (homosexualidad y bisexualidad) e Identidad de
Gnero (Transexualidad e Intersexualidad) desde el prisma de los sistemas polticos, econmicos e ideolgicos. La relacin entre las leyes
coloniales y su recrudecimiento paulatino. El papel de las iglesias evanglicas y el radicalismo religioso y el devenir del activismo LGBT africano.
2
Ttulo do painel
Coordenador/a
(es/as)
Contato de e-mail Coluna1
Luzes sob o baob -
fricas: legados e
possibilidades pela
perspectiva da
pesquisa, ensino e
aprendizagens nas
escolas e
Universidades da
dispora negra
Marina Pereira
de Almeida
Mello; Fabiana
Schleumer; Thais
Madeira
(CAPES/FITO/CES
-UNIFESP-
UFSCAR)
marinamello2000@ya
hoo.com.br
Considerando a histrica fragmentao entre os saberes acadmicos, os processos de educao escolarizada e os saberes locais/tradicionais -
estes quase sempre subalternizados e epistemologicamente preteridos - experincias de reverso deste quadro (sejam
educacionais/curriculares, legislativas, politicas afirmativas etc) tm gerado expectativas alvissareiras no sentido do enfrentamento das
questes relativas s diferenas, no caso, etnicorraciais. Tais diferenas, geralmente ignoradas e/ou distorcidas e/ou foradas a conformarem-
se ou confrontarem-se ao disposto pela cultura dominante hegemnica, atribuem de qualquer modo, uma cidadania de segunda classe a tais
indivduos ou grupos.
Particularmente, quando nos debruamos sobre o universo escolar:
as narrativas contidas no currculo, explicita ou implicitamente, corporificam noes particulares sobre conhecimento, sobre formas de
organizao da sociedade, sobre os diferentes grupos sociais. Elas dizem qual conhecimento legtimo e qual ilegtimo, quais formas de
conhecer so validas e quais no so, o que certo e o que errado, o que moral e o que imoral, o que bom e o que mau, o que belo
e o que feio, quais vozes so autorizadas e quais no so. [...] Elas, alm disso, representam os diferentes grupos sociais de forma diferente:
enquanto as formas de vida e a cultura de alguns grupos so valorizadas e institudas como cnon, as de outros so desvalorizadas e
proscritas. Assim, as narrativas do currculo contam histrias que fixam noes particulares de gnero, raa, classe noes que acabam
tambm nos fixando em posies muito particulares ao longo desses eixos (de autoridade) (SILVA,1999)
Pesquisas e iniciativas, sobretudo de cunho inter ou transdisciplinar tm buscado, dentre outros objetivos, articular saberes, crenas e
experincias s vezes de modo sistemtico, organizado e legalizado e, em outros casos, margem do que institucionalmente legitimado.
Sendo um tema polissmico, sentidos distintos e, por vezes contraditrios, lhe podem ser atribudos (incluso social, polticas da diferena,
aes afirmativas).
A proposta deste painel ser articular pesquisas que permitam compartilhar e dimensionar resultados tericos e empricos, projetados ou
efetivos da educao para as relaes etnicorraciais, envolvendo populaes africanas e das disporas negras no mbito dos processos
coloniais e ps-coloniais. Ademai, pretende-se promover o dilogo entre pesquisadores tanto do campo ensino/aprendizagem (escola e
processos de escolarizao) como tambm do ensino e pesquisa (universidades e centros de estudos e/ou pesquisas).
Modelos
alternativos de
desenvolvimento
para Moambique:
propostas a partir
do feminismo,
economia social,
ambientalismo e
institucionalismo
radical
Teresa Amal (AJ
Paz, Portugal);
Isabel Casimiro
(Universidade
Eduardo
Mondlane,
Moambique);
Jokin Alberdi
(HEGOA.
Instituto de
Estudios sobre
Desarrollo y
Cooperacin
Internacional.
Universidad del
Pas Vasco
UPV/EHU)
jokin.alberdi@ehu.es
Os baixos nveis de desenvolvimento humano e a sua recorrncia ao longo do tempo, a implementao frgil e pouco efectiva de normas e de
uma cultura de igualdade entre mulheres e homens tanto na sociedade como na governao do pas e a chamada descoberta e a sobre-
explorao dos vastos recursos minerais e de hidrocarbonetos do pas no esto a contribuir para uma melhoria das condies de vida das
pessoas que vivem em Moambique
Nos ltimos anos, vrios grupos de investigao moambicanos e europeus (em particular portugueses e espanhis) tm partilhado os seus
trabalhos e obras para conhecer em maior profundidade a realidade complexa de Moambique e articular alternativas orientadas para as
pessoas e as comunidades e para pensar alternativas atravs das quais estas vivam bem e desejem e possam construir uma sociedade justa.
Este painel pretende ser uma oportunidade para esta comunidade de cientistas sociais de diferentes disciplinas possa compartilhar as suas
pesquisas e debater os seus resultados assim como articular novas iniciativas acadmicas e de investigao. Trata-se ainda de uma janela
aberta para que outras pessoas e grupos se possam integrar neste intercmbio caso o desejem.
Genealogias,
trnsitos e
percursos do
lusotropicalismo
Pedro Schacht
Pereira; Isabel
Ferreira Gould;
Marcos Cardo;
Claudia Castelo
(Department of
Spanish and
Portuguese, The
Ohio State
University, USA)
pereira.37@osu.edu
O estudo crtico das diversas facetas do discurso lusotropical conheceu um incremento assinalvel na viragem do milnio. No obstante o
estatuto precursor de que se revestem nesse processo os nomes de Charles Boxer, Marvin Harris e Gerald Bender, cujos trabalhos iniciaram
uma linha de questionamento sustentado no tratamento de evidncia documental, nos estudos pioneiros de Cludia Castelo, Miguel Vale de
Almeida e Cristiana Bastos, entre outros, que devemos buscar no Portugal ps-colonial as mais contundentes e rigorosas articulaes crticas
do legado que se estabeleceu em torno do campo discursivo normalmente associado ao nome de Gilberto Freyre. Sob a forma de estudos
monogrficos ou de artigos em revistas acadmicas, tais intervenes surgem no rescaldo e margem das comemoraes oficiais dos
quinhentos anos das viagens portuguesas de expanso imperial dos sculos XV e XVI. No Brasil, um semelhante interesse pelo escrutnio crtico
do lusotropicalismo e do concomitante mito da democracia racial surgiu por ocasio da comemorao do centenrio do nascimento de
Gilberto Freyre, mas tambm em resposta ao impacto no discurso social das iniciativas jurdicas que levam ao estabelecimento de quotas
raciais no acesso ao ensino superior. A coincidncia temporal que aproxima as duas efemrides tanto ajuda a evidenciar as diferenas entre as
solicitaes histricas a que esto expostos os dois pases, como destaca a similitude das opes discursivas que neles se ofereceram como
resposta ao processo de integrao europeia (o caso de Portugal), e do novo papel a desempenhar pelo Brasil no teatro geoestratgico que se
formou sobre as cinzas do 11 de Setembro de 2001. Procurando prosseguir na senda do questionamento de fontes documentais provenientes
de arquivos diversos, mais prximos do mbito dos estudos literrios e culturais do que do das cincias sociais onde o termo primeiro emergiu,
esta mesa prope-se discutir uma nova genealogia discursiva do lusotropicalismo que tem Gilberto Freyre como ponto de passagem, e no de
partida, num processo histrico que no se iniciou com a publicao da sua obra icnica, evidenciando-se j nos debates mais remotos sobre a
abolio da escravatura no Brasil. Esse debate envolveu intelectuais portugueses e brasileiros, assim como viajantes provenientes do imprio
britnico e intrpretes dos escritos que estes deixaram, entre os quais G. W. Hegel. Avanando depois para uma temporalidade que nos mais
prxima, esta mesa oferece um olhar que incidir, por um lado, sobre a banalizao do lusotropicalismo na dcada de 1960, a partir da
considerao da sua disseminao na cultura de massas e, por outro lado, sobre os processos de recuperao e desmontagem do discurso
lusotropicalista nas literaturas contemporneas portuguesa e angolana, concretamente a partir do exame das auto-representaes da
miscigenao em obras publicadas entre 1990 e a actualidade.
3
Ttulo do painel
Coordenador/a
(es/as)
Contato de e-mail Coluna1
frica e novas
configuraes de
poder global:
actores africanos,
parceiros
tradicionais e
potncias
emergentes
Alexandra
Magnlia Dias;
Elsa Gonzalez
Aim (ISCTE-IUL,
Portugal &
Universidad
Autnoma de
Madrid,
Espanha)
alexmagnolia.dias@g
mail.com
Nos ltimos anos, frica deixou de ser caracterizada como o continente sem futuro. Com efeitos, as elevadas taxas de crescimento econmico
em vrios pases contriburam para a mudana do estatuto do continente do seu ranking anterior como a regio de crescimento mais lento no
sistema internacional. Hoje, est a ultrapassar a Amrica Latina, a Europa de Leste e o Mdio Oriente e o contraste com os pases mais
afectados pela crise na zona euro torna-se mais pronunciado.
No sculo XXI as novas configuraes de poder global criaram oportunidades e condicionamentos para os atores africanos e os seus parceiros
tradicionais. Com efeito, o envolvimento de potncias emergentes em frica, em particular a China, ampliou a agncia de atores africanos na
negociao e/ou aceitao das condicionalidades (polticas e/ou outras) que os Pases ocidentais tendem a impor aos seus parceiros africanos.
Desde o final da primeira dcada do sculo XXI, a crise financeira e econmica (2008) e a crise da zona Euro (2011) em grande medida
contriburam para a transformao das relaes entre os atores africanos e os Estados membros da OCDE.
O Painel corresponde a uma tentativa de explorao de questes, a saber: De que modo os atores africanos tm utilizado o revivalismo
econmico nas suas relaes com atores externos, sejam eles parceiros tradicionais ou potncias emergentes. Em que medida a emergncia do
Brasil-Rssia-ndia-China e frica do Sul (BRICS) transformou as relaes entre os atores africanos e os pases ocidentais? Em que medida, os
parceiros tradicionais e mais especificamente os Estados com um passado colonial extravasaram das suas esferas de influncia tradicionais e
aproveitaram as oportunidades do progresso econmico em frica ao longo da ltima dcada. Os parceiros tradicionais esto a ficar para trs
e a perder a vantagem quando comparados com as potncias emergentes? Como utilizam os atores africanos a sua agncia ampliada para
prosseguir as suas prprias agendas polticas e econmicas? Quais as implicaes da crise na Zona euro e do revivalismo econmico em frica
em termos dos fluxos migratrios?
O Painel tem por objetivo compreender o papel em mutao de atores externos nas relaes internacionais em frica e a pressuposio neste
contexto enquadrar um conjunto de comunicaes que reflictam acerca do modo como esta transformao global contribuiu para a
formao das escolhas dos atores africanos e dos seus parceiros tradicionais. O painel pretende atrair comunicaes que tenham como
perodo de anlise a primeira dcada do sculo XXI.
Dentro do tema das relaes internacionais africanas na primeira dcada do sculo XXI, o Painel visa integrar comunicaes que tratem em
particular dos seguintes tpicos:
-Atores africanos e as suas relaes com parceiros tradicionais e com as potncias emergentes;
- As polticas externas de Novos e dos Tradicionais atores externos vis--vis frica;
- A ascenso de potncias emergentes, o seu envolvimento em frica e a expanso dos espaos de negociao de polticas dos atores
africanos com o resto do mundo;
- A transformao (ou no) de eferas de influncia ps-coloniais e ps-imperiais em frica;
- O revivalismo da economia em frica, a crise da zona euro e a emergncia de um novo padro migratrio do Sul da Europa para Pases
africanos.
Literatura e artes na
(des)construo de
identidades
Remo
Mutzenberg;
Luca Bussotti
(Universidade
Federal de
Pernambuco-
Brasil/CEI-
ISCTE/IUL,
Portugal e CEI-
ISCTE/IUL,
Portugal)
remutz@gmail.com
A artes, a literatura e o cinema e outras linguagens tem concorrido, historicamente, para a construo de identidades culturais/polticas, seja
acentuando elementos particulares seja como composio ou agregao de elementos dspares, em diferentes nveis, do nacional ao local, do
geral ao particular. Elementos estes classificados como religiosos, culturais, tnico/raciais, geogrficos, geracionais, de gnero, de classes etc. a
partir dos quais so propostos ncleos de identificao que definem fronteiras, posies, bandeiras e projetos de afirmao e reconhecimento.
Estes processos adquirem visibilidade definindo campos identitrios, locus de disputas e seu lugar no mundo. A partir destes pressupostos, o
painel est aberto a anlises destes recursos: a) como instrumentos mobilizados ideologicamente; b) como constituio de gramticas para a
construo de vises, concepes e conhecimento; c) e seus impactos, como quadros de referncia, a partir do qual se torna possvel a leitura
da realidade e a articulao de identidades culturais/polticas. Neste sentido, o painel prope a releitura destas linguagens no passado e sua
importncia contempornea nos processos marcados pela heterogeneidade e pluralidade, em que a literatura, o cinema e as diversas formas
de expresso artstica tem contribudo para contornar e desafiar as anlises formais do campo das cincias sociais. Nesta direo, o painel tem
particular interesse em relao aos processos identitrios em frica e Amrica Latina, tomando em considerao as experincias que
atravessaram esses dois continentes, do colonial ao ps-colonial.
Minera, fronteras y
movimientos
sociales
transnacionales
Mara Molina
Martn; Carlos
Tabernero
Martn
(Universidad
Autnoma de
Madrid)
tabernero.martin.carl
os@gmail.com
Durante los ltimos 60 aos, multitud de puntos del continente africano se han convertido en focos de la exploracin y explotacin de recursos
mineros. Muchos de estos recursos (coltn, petrleo, diamantes, etc.) han adquirido una importante dimensin en el cada vez ms globalizado
planeta, acentuada por su creciente demanda y, en consecuencia, la subida de sus precios. Todo ello da lugar a una presencia exponencial de
empresas y multinacionales extractivas procedentes, inicialmente, de pases occidentales y, en los ltimos aos, de otros lugares del mundo.
As, los actores en el continente se han multiplicado.
Es innegable el impacto de toda esta industria. No se puede evitar hablar hoy de cmo la extraccin de recursos est afectando al entorno
socio-poltico a nivel local, regional, estatal y transnacional. La extraccin ha generado impactos negativos que dan lugar a conceptos como la
maldicin de los recursos o el mal holands, referidos al escaso crecimiento econmico de los pases con recursos minerales, pero que se
trasladan a cuestiones como la pobreza, la violacin de derechos humanos, la exclusin de determinados colectivos, la mala gobernanza, la
falta de transparencia y el negativo impacto ambiental de la industria extractiva.
Pero no han sido sus nicos efectos. Debido a la presencia de las industrias extractivas, estn surgiendo nuevos agentes o movimientos poltico-
sociales que son una alternativa cada vez ms real y que generan nuevas dinmicas de accin y relacin entre el poder y el territorio: unas
veces superando sus lmites estatales y, en otras, reafirmndolos. Pero, en cualquier caso, transformando las visiones y las prcticas
fronterizas. Por esa naturaleza relacional con la frontera, estos movimientos no son siempre locales sino que, afectados por la propia
naturaleza y carcter transnacional de esta industria extractiva, se tornan ellos mismos, a travs de sus acciones, en agentes transnacionales.
Con esta propuesta de panel pretendemos compartir y visibilizar el papel que estn jugando estos actores sociales en la reconfiguracin de los
contextos de exploracin y explotacin de los recursos naturales-minerales en frica, con especial atencin a los movimientos locales y
transnacionales y a su evolucin y significacin con respecto a la propia industria y su papel en la configuracin del territorio y la frontera, a
travs de diferentes casos de estudio. El objetivo ltimo es conocer cmo y por qu surgen estos movimientos transnacionales y en qu sentido
constituyen un potencial de cambio en los contextos extractivos o lo estn generando ya efectivamente.
Hacer explcito lo
implcito: la historia
en los estudios
africanos
Elsa Gonzalez
Aime; Albert
Farre Ventura
(Grupo de
Estudios
Africanos,
Universidad
Autnoma de
Madrid;
Departamento
de Antropologia,
Universidade de
Braslia)
elsa.gonzalez.aime@g
mail.com
La historia juega un papel fundamental en la dimensin interdisciplinar de los estudios africanos. Aun cuando estos se centran en las
cuestiones ms inmediatas, se inscriben (o se pueden inscribir) dentro de procesos de transformacin histrica mucho ms amplios. Sin
embargo, estas trayectorias temporales quedan muchas veces escondidas tras una cierta tirana de lo inmediato, que las silencia o las
convierte en cuestiones ms implcitas que explcitas.
Una de las crticas recurrentes a los estudios africanos es su nfasis en el marco geogrfico, y las resonancias, eminentemente coloniales, de
una manera determinada de entender frica como si el continente fuera una unidad aparte del resto del mundo. Precisamente la historia es la
disciplina que nos posibilita contextualizar la antigedad de los vnculos entre sociedades de varios continentes desde una perspectiva no euro-
cntrica.
Por otra parte, tambin es cierto que los estudios histricos sobre frica podran ser ms interdisciplinares. En el esfuerzo por la
interdisciplinariedad, los historiadores podran enriquecerse con nuevas perspectivas y temticas. Adems, podran alimentar a su vez una
mayor presencia o visibilidad de la dimensin histrica en los estudios africanos realizados desde otras disciplinas.
Este panel quiere visibilizar la reflexin histrica subyacente en muchas de las investigaciones que se desarrollan en el mbito de los estudios
africanos. Hacer explcita la historicidad y evitar que la profundidad histrica se diluya cuando en realidad es fundamental para comprender
porqu la cuestin estudiada es relevante. Esto es importante tanto para las investigaciones interdisciplinares como para los estudios ms
estrictamente histricos.
Se quiere dar cabida a investigadores que aborden de manera crtica la dimensin histrica sobre la que construyen sus trabajos sobre
cualquier cuestin relativa al continente africano, sea en su dimensin internacional o en el nivel ms micro. El objetivo es reunir trabajos
provenientes de mltiples disciplinas que problematicen desde el presente la transformacin histrica del continente africano o de una
fraccin del mismo, sea en su pasado ms reciente o ms remoto, as como trabajos que problematicen el funcionamiento de los estudios
histricos africanos, sus epistemologas y ontologas, y sus posibilidades para sustentar unos estudios de rea genuinamente interdisciplinares.
El formato del panel ser de mesa redonda, con intervenciones cortas que planteen una reflexin sobre estas problemticas a partir de la
experiencia investigadora ligada al mbito de los estudios africanos. Se dejar tiempo suficiente para generar un debate entre los
intervinientes y asistentes. Los coordinadores del panel tienen inters en acomodar las tres lenguas del congreso tanto en las presentaciones
como en el debate posterior.
4
Ttulo do painel
Coordenador/a
(es/as)
Contato de e-mail Coluna1
Armed women,
invisible women?
Margarida
Paredes; Ana
Leo; Jonna
Katto; Marissa
Moorman (CRIA,
ISCTE-IUL,
Lisbon, Portugal)
margarida_paredes@
yahoo.com
This panel addresses the alternating presence and absence, visibility and invisibility of armed women on the African continent, including the
women warriors of Ancient Africa - like Nzinga Mbandi of the 16 /17th century -, the women warriors of the 19th century Dahomey court, the
armed guerrillas fighters of the late 20th century national liberation struggles in Southern Africa or, still, women\'s in military field in the 21th
century.
This panel aims to discuss, from a multi-disciplinary perspective, armed women on the African continent, historically and in the present. In
ancient African, in the wars of resistance to colonial rule, in the armed struggles for liberation, in civil wars, in guerrilla armies or militias, and in
the recent conflicts of the Arab Spring in northern Africa, there have always been women with arms in their hands, just as there are women in
the armed forces and national police forces of African countries. Integrated or not in military or militarized structures, from the margins to the
elites, women have also fought in the theatre of war as they have served in national police forces and peacetime militaries. What do we know
of how that participation and what place it hold in collective and official memories? What meaning does that participation have in the lives for
the women who served?
We welcome papers from a wide variety of sources and methodologies: oral histories, life histories, archival material, biography, literary texts,
critical analysis of visual art and images, as well as reflections on methodology and epistemology.
A Definio de
fronteiras no
espao colonial
europeu em frica
Ana Cristina
Roque; Paula
Santos (IICT -
Instituto de
Investigao
Cientfica
Tropical, Lisboa -
Portugal)
ana.roque@iict.pt
A partir do ltimo quartel do sculo XIX, e em particular na sequncia da Conferncia de Berlin (1884-85) e do princpio da ocupao efetiva
dos territrios que nela foi acordado, frica tornou-se uma questo central no discurso colonial europeu e a definio de fronteiras dos
espaos coloniais, tornou-se uma prioridade para as potncias europeias com presena e/ou interesses nos territrios africanos.
Esta situao desencadeou um processo de ocupao militar dos diferentes territrios e a sua consequente organizao poltica e
administrativa no mbito de um quadro diplomtico, poltico, militar e econmico, que resultou na definio da maior parte das fronteiras dos
atuais pases africanos. Alheio realidade africana, este processo materializava a hegemonia europeia em frica concretizando-se em divises
territoriais, forando a construo de um novo mapa do continente africano que reproduziu, sobretudo, a capacidade do colonizador europeu
assegurar a ocupao efetiva dos diferentes territrios, desrespeitando estruturas e interesses das comunidades africanas neles existentes.
Implcito a este processo esteve tambm a necessidade de conhecer e reconhecer os novos territrios; o que, tornando urgente o seu
mapeamento fsico e humano, obrigou aplicao de mtodos cientficos modernos e disponibilidade de meios tcnicos, humanos e
financeiros que permitissem a sua execuo. O continente africano foi ento palco de inmeras misses cientficas visando o conhecimento de
terras e gentes, recursos e potencialidades, sendo que algumas delas, designadamente as misses para a delimitao e demarcao das
fronteiras de cada territrio, foram veculos preferenciais da transferncia de tecnologia e conhecimento cientfico europeu para o espao
Africano.
Neste contexto, este painel prope-se ser um espao de reflexo e discusso do processo de demarcao e implementao de fronteiras nos
espaos coloniais europeus em frica considerando o papel da conjuntura poltica regional e internacional, o contexto cientfico que enquadra
os diferentes trabalhos e as resultantes destes, e a importncia atual da documentao que ento foi produzida e que, de acordo com o
programa de fronteiras da UA, aprovado em Adis Abeba (2007) constitui um instrumento fundamental para a gesto das fronteiras dos
estados africanos que aceitaram a resoluo sobre a inalienabilidade das fronteiras coloniais assumida no Cairo, em 1964, pela OUA.
Escravatura Ontem
e Hoje: Conceitos,
Contextos e Prticas
Isabel Castro
Henriques; Joana
Pereira Leite
(CEsA/ISEG-
Ulisboa,
Portugal)
cesa@iseg.utl.pt
O Projecto UNESCO - A Rota do Escravo foi lanado em 1994, na cidade de Ouidah, no Benim. Nos ltimos vinte anos o Projecto, que pde
contar com um vasto apoio mundial atravs da criao de Comits nacionais e de uma multiplicidade de aces de natureza diversa, procurou
quebrar o silncio existente em torno do fenmeno da escravatura e do trfico negreiro nas mais diversas reas da vida cientfica, cultural e
social, pondo em evidncia a sua dimenso mundial e as transformaes globais verificadas durante sculos, a necessidade de promover o
dilogo intercultural, o seu empenho na consolidao de uma cultura da paz e no reforo de uma partilha solidria das heranas comuns
nascidas desta tragdia humana. Centrado na organizao de actividades mltiplas, multissectoriais e interdisciplinares, pedaggicas, culturais,
cientficas, o Projecto permitiu o desenvolvimento de numerosos instrumentos de trabalho - livros, filmes, vdeos, exposies, materiais
educativos diversos, inventrios e cartografias dos lugares de memria - destinados a um pblico amplo, onde estudantes, professores e
investigadores ocupam um lugar central, consolidando uma reflexo profunda sobre o reconhecimento de uma memria e de uma herana
comum nas sociedades contemporneas.
20 anos depois, o Projecto assenta j numa conscincia mundial deste fenmeno histrico, compreende a Escravatura de ontem como um
legado universal actuante nos tempos de hoje, privilegia como noes centrais da sua aco pedaggica e cientfica resistncia, liberdade,
herana, memria social, numa perspectiva de assuno do passado, de compreenso do presente e de construo conjunta do futuro. Se
temas j trabalhados - como a escravatura enquanto sistema econmico, as implicaes do trfico de escravos, as ambiguidades dos
abolicionismos e da construo das mestiagens, as novas formas da escravatura criadas pelo colonialismo oitocentista e novecentista -
continuam a exigir uma investigao sria, dada a sua complexidade e amplitude mundial, a escravatura contempornea e o actual trfico de
seres humanos, se no necessitam de barcos negreiros, de correntes de ferro, de instrumentos de tortura como as mscaras e as ?prises? de
escravos, constituem uma violao feroz dos direitos do Homem e da dignidade humana, impondo uma reflexo profunda e global.
Este Painel prope abrir um espao de debate sobre os caminhos da investigao e da reflexo mundial relativos s problemticas enunciadas,
trazendo tambm para o campo do conhecimento novas descobertas, trabalhos em curso nacionais e internacionais, estudos que se tm vindo
a desenvolver em Portugal, que exigem divulgao e que devem contribuir para uma consciencializao do fenmeno da escravatura moderna
e das formas que posteriormente emergiram, no s na esfera da dominao do Outro e da sua mercantilizao, mas tambm na construo
de um imaginrio portugus, que frequentemente se pretende livre de preconceitos, sem a mancha do racismo. Um dilogo sobre as formas
como o fenmeno da escravatura est presente nos quotidianos da vida social, atravs de mltiplas expresses, sejam da lngua, sejam da
esttica, sejam da poltica, pode suscitar trabalhos cientficos inovadores contribuindo para um reforo do conhecimento global.
Alm das fronteiras:
cincia, agncia e
biografias em
trnsito
Patrcia Ferraz
de Matos;
Lorenzo
Macagno; Livio
Sansone
(Universidade de
Lisboa ;
Universidade
Federal do
Paran;
Universidade
Federal da
Bahia)
patricia_matos@ics.ul
isboa.pt
Onde h poder, h resistncia. Esta ideia, trabalhada por Foucault (1987), lembra-nos que poder e resistncia podem estar interligados e no
devem ser analisados separadamente. Inspirada nesta ideia, a nossa proposta pensar o colonialismo a partir das mltiplas formas de
anticolonialismo que lhe foram contemporneas. Tanto a ideia de colonialismo, como a de anticolonialismo, estiveram relacionadas com o
campo cientfico e, especificamente, com a antropologia e as cincias sociais. A formao acadmica, sobretudo proveniente das cincias
sociais ocidentais, ter influenciado, no s o pensamento dos que no eram africanos, mas tambm os modos de interpretar a realidade por
parte dos africanos, cujas ideias vieram a estar frente, entre outros aspectos, dos movimentos independentistas e dos propsitos de
libertao. Num contexto especfico, a noo de situao colonial (Balandier, 1951), que ajudou a pensar o convvio paralelo de mltiplas
formas de poder e dominao, foi eficaz. Contudo, alm das fronteiras impostas pelo colonialismo (geogrficas e ideolgicas), propomos
pensar a forma como o trnsito dessas ideias (de fora para frica e de frica para fora) influenciou fenmenos como: mudanas polticas;
produo de saberes sobre grupos especficos (nomeadamente na antropologia); percurso biogrfico de lderes africanos; conduo da guerra
colonial atravs da contra-subverso; formas de implementao poltica no perodo ps-independncias.
Por um lado, as cincias sociais ganharam poder no meio acadmico graas tambm aos novos campos de investigao proporcionados pela
empreitada colonial. Por outro, houve um processo de uma certa crioulizao das cincias sociais por parte de nativos de vrios
posicionamentos e classes sociais, desde os assistentes de campo - que depois da independncia se tornaram antroplogos, ganhando um
espao que a eles tinha sido tradicionalmente negado nos centros de pesquisa, como o Rhodes-Livingstone Institute - at ao aproveitamento
da formao em cincias sociais por parte de jovens, que depois, ou durante a formao universitria, se organizaram para alcanar a
independncia dos seus pases, tornando-se lderes (Keniatta, Nkrumah ou Mondlane). As narrativas anticoloniais aproveitaram, assim, os
discursos hegemnicos nas cincias sociais, ou algumas das suas teorias mais populares. Tal aconteceu, por exemplo, em relao ao
relativismo cultural (captado dos escritos e discursos de Keniatta e Nkrumah) e, duas dcadas depois, teoria do grupo de referncia, prpria
da psicologia social, na formao e efectivao do preconceito racial (adoptado por Mondlane).
O nosso argumento que a formao em cincias sociais, e o trnsito pelas universidades, proporcionou o estabelecimento de redes sociais, a
criao de uma linguagem prpria e algum capital cultural, o que deixou marcas. Pretendemos focar-nos em perodos histricos e contextos
nacionais distintos no sentido de obter uma variedade de perspectivas. Inspiramo-nos tambm na expresso vidas entre-meio de Spitzer
(1989) para descrever biografias forjadas entre processos de assimilao e marginalidade em contextos diferentes. Como diria Michel Certeau
(2008), essas histrias singulares continuam a desafiar as estabilidades polticas nacionais postuladas pela historiografia. Alm disso, a
indagao em torno dessas trajectrias conduz-nos a uma desconfiana epistemolgica sobre os alcances operativos e analticos de noes
sedimentadas no nosso vocabulrio - como identidade, etnicidade, nao, imprio ou colonialismo.
5
Ttulo do painel
Coordenador/a
(es/as)
Contato de e-mail Coluna1
O poder tradicional
no Estado moderno
de Angola
Raquel Miriam
(Instituto
Superior de
Cincias Sociais e
Polticas,
Portugal)
raquel.miriam92@gm
ail.com
O poder tradicional desempenha um papel muito importante em toda a frica, no representando Angola uma excepo a esta regra. Este
poder tradicional de extrema importncia para as populaes locais, especialmente dos meios mais ruralizados, pela preservao das
tradies e pela utilizao do direito consuetudinrio na resoluo dos problemas quotidianos.
No entanto, os governos estatais - colonial e aps a independncia - procuraram monopolizar estes poderes, de forma a utiliz-los como forma
de levar a lei e o Estado a todas as regies e a toda a populao, assim como numa tentativa de controlo da populao de acordo com os
interesses estatais. Toda esta situao vai entrar em conflito tanto no perodo colonial, ps-independncia e no sculo XXI, pois origina um
pluralismo jurdico e dicotomia entre o direito constitucional e consuetudinrio, problema que permanece at actualidade, como este painel
visa discutir.
Descolonizaes?
avaliando as
dimenses polticas,
culturais e
epistmicas das
transies
Maria Paula
Meneses; Bruno
Sena Martins;
Carolina Peixoto;
Iolanda Vasile
(Centro de
Estudos Sociais
da Unicersidade
de Coimbra)
mpmeneses@gmail.c
om
O peso da herana colonial, assim como das histrias das lutas pelas independncias, no caso do colonialismo portugus em frica, tem tido
vrias leituras, quer nos espaos africanos, na antiga metrpole ou ainda nos crculos acadmicos internacionais. No ano em que se assinalam
os 40 anos do 25 de Abril, a questo da ?descolonizao? volta a estar na ribalta, quando se avaliam as transies para as independncias,
com o fim do imprio. Os impactos e latncias polticas, culturais e epistmicas permanecem muito alm das ruturas muitas vezes
subentendidas como sendo fruto das independncias. Este painel procura debater os mltiplos contextos em que o conceito de
descolonizao tem sido usado, quer em Portugal, quer nas suas antigas colnias, procurando amplificar as dissonncias cognitivas
associadas s interpretaes sobre os processos de transio para as independncias, para alm de cronologias arbitrariamente impostas e
transgredindo territorialidades com o intuito de compreender tambm os impactos regionais e globais destes processos.
Gostaramos de convidar os/as investigadores/as que trabalham em vrias reas acadmicas a apresentar trabalhos que lidam com a temtica
acima apresentada, por forma a debater temas amplamente relacionados e interpretaes interessantes sobre este conceito.
The weight of the colonial heritage as well as the weight of histories of the fights for independence, in the case of Portuguese colonialism in
Africa has had several readings, either in African spaces, in the ancient metropolis and in international academic circles. In the year when 40
years are signaled since the revolution of April 25th in Portugal, the subject of decolonization is once again under the spotlights, when
transitions for independence are to be evaluated with the end of the empire. Political, cultural and epistemic impacts and latencies endure
after the frequently implied ruptures, as the result of independences. This panel seeks to debate the multiple contexts in which the concept
of decolonization has been used, either in Portugal as in its ancient colonies, struggling to amplify cognitive dissonances associated to the
interpretations of the processes of transition to independences, besides debating arbitrarily imposed chronologies transgressing territorialities
with the intention of understanding also the regional and global impacts of those events.
We would therefore like to invite researchers from various academic fields to present works dealing with this theme, in order to widely debate
related subjects and interesting interpretations over this concept.
A palavra como
espao de cidadania
Iolanda vora;
Elsio Macamo
(CEsA/ISEG,
Lisboa, Portugal
e Centro de
Estudos
Africanos,
Basileia, Suia)
ioevora@hotmail.co
m
H um certo sentido em que se poderia dizer que os Pases Africanos de Lngua Oficial Portuguesa depois das lutas pelas independncias e pela
criao de novos estados-nao, estariam a atravessar uma nova fase de recomposio poltica. Esta fase desenrola-se dentro dum contexto
neo-liberal em que o discurso e a prtica poltica e econmica teimam em tornar ilegtimos quaisquer modelos alternativos de organizao
poltica e econmica. O que torna os processos polticos actuais caractersticos , contudo, o uso cada vez mais alargado da palavra - no
debate, na interpelao do poder e na defesa de interesses dos menos favorecidos - como forma privilegiada de participao poltica e em
contraste com as tradies autoritrias e populistas que, no passado, asfixiaram a manifestao da cidadania.
No obstante, hoje como ontem, a negociao da cidadania se faz sob o pano de fundo de mitologias polticas de libertao nacional, de
democratizao e at de desenvolvimento trazendo superfcie esferas pblicas fortes, diversas e complexas. No passado, o compromisso com
certas utopias polticas (socialismo e comunismo) produziu culturas polticas baseadas numa relao paternalista entre o Estado e a sociedade,
cultura essa que reduziu o exerccio da cidadania realizao do projecto poltico definido pelos libertadores da Ptria. Embora as trajectrias
deste conjunto de pases africanos sejam radicalmente diferentes e tenham incutido diversas formas a esta relao entre o Estado e a
sociedade, em todos eles a cidadania est a ser agora constituda a partir da palavra em forma de interveno pblica. Nuns pases a palavra
mais solta do que noutros, mas em todos eles ela est presente.
Vrias questes se colocam e sobre as quais o painel gostaria de reflectir, convidando para o efeito propostas de comunicaes de natureza
terica e emprica que se debrucem sobre um pas em particular ou sobre o conjunto desses pases:
1. Qual a natureza da palavra na esfera pblica dos PALOP, isto como se faz uso da liberdade de expresso para interpelar o poder?
2. De que maneira a palavra participa na produo duma cultura poltica local e quais so as referncias ideolgicas e filosficas da interveno
pblica?
3. Que formas de cidadania emergem a partir das caractersticas que o debate poltico assume?
4. De que maneira o uso da palavra reflecte processos de hegemonizao das definies do mundo social por parte dos agentes polticos e
quais so os efeitos disso nas explicaes sobre a sociedade construdas a partir das independncias?
5. Qual o papel das cincias sociais na esfera pblica e como que a tradicional preocupao com a objectividade e a neutralidade ganha de
novo actualidade na interveno pblica?
Memria(s),
Conflictos e
Representaes:
Novos olhares
multidisciplinares
nos Estudos
Africanos
Sheila Khan;
Elena Brugioni
(Universidade do
Minho)
sheilakhan31@gmail.
com
Este painel prope-se reunir investigadores cujos trabalhos se debruam em torno da relao entre memria(s), conflictos e representaes
nos estudos africanos, com uma cuidada ateno das diversas perspectivas de como encarar a investigao sobre frica, isto trazendo nas
suas discusses um olhar de dentro e de fora. Importa realar que este painel procura no dilogo interdisciplinar possveis pistas
epistemolgicas para um pensamento descolonizado sobre os diferentes contextos africanos.
O Cinema Africano
em Lngua
Portuguesa? filmes,
documentrios:
narraes visuais da
nao
Ana Mafalda
Leite; Carmen
Tind Secco
(CEsA Centro de
Estudos sobre
frica, sia e
Amrica Latina /
FLUL e UFRJ)
banan158@hotmail.c
om
Desde a proclamao das independncias, o cinema africano tornou-se um propcio meio de narrar a nao ps-colonial, sendo o cineasta,
segundo afirmou Sembene Ousmane, o seu griot. O surgimento e a renegociao das novas identidades, a condio itinerante e diasprica da
nova realidade e o dilogo com outras representaes da histria e da cultura local so exemplos de temas focados pelo olho da cmara. No
caso dos pases africanos de lngua portuguesa, o cinema comeou por ser usado como um meio de informao e propaganda do estado
independente e a sua produo foi fortemente condicionada pelos fatores econmicos (falta de recursos) e histricos (por exemplo, as guerras
civis em Angola e Moambique). Atualmente os cinco pases em causa contam com um interessante e diversificado corpus de obras que
contribuem para a criao, a disseminao e a problematizao das respectivas ideias de nao.
As organizadoras deste painel propem indagar o papel do filme de fico e do documentrio na construo e desconstruo de conceitos
como nao, etnia, dispora, migrao, transnacionalidade, configurando e desfigurando identidades nos pases africanos de lngua oficial
portuguesa.
6
Ttulo do painel
Coordenador/a
(es/as)
Contato de e-mail Coluna1
O Oceano ndico na
literatura
moambicana:
representao,
histria e polticas
de identidade
Elena Brugioni;
Nazir Ahmed
Can
(Universidade do
Minho e
Universidade de
So Paulo)
nazircann@gmail.co
m
Embora seja raramente contemplada pelos estudos comparativos que se situam nos chamados Indian Ocean Studies, em parte devido
fragilidade institucional da lngua portuguesa quando comparada s suas congneres francesa e inglesa, a literatura moambicana tem
mobilizado o interesse crtico para as relaes entre os universos cultural e scio-histrico do pas e o imaginrio ndico. Metonmia de uma
histria maior (Chaves, 2002), topos de uma autntica encruzilhada transnacional (Noa, 2012), que vai ganhando forma muito antes da
chegada dos primeiros europeus regio, a Ilha de Moambique, por exemplo, inspirou uma parte significativa da produo de trs geraes
de poetas nacionais (Rui Knopfly, Verglio de Lemos e Craveirinha, numa primeira fase; Lus Carlos Patraquim, Eduardo White e Jlio Carrilho, a
seguir; Nlson Sate e Guita Jr., mais recentemente, apenas para citar alguns nomes). A ideia de ndico tem sido tambm incorporada na prosa
do pas (Mia Couto, Joo Paulo Borges Coelho), ainda que, tal como ocorre na poesia, a partir de diferentes perspectivas. Guardadas as
distncias entre todos estes autores, os seus projetos estticos coincidem num dado: as categorias identidade, nao e palavra so
ordenadas numa nica e performtica dimenso. Isto , na poesia ou na prosa, o ndico-esttico - lugar de uma concepo especfica da
palavra escrita - e o ndico-tico - espao que aponta para os caminhos ou dilemas histricos, culturais e identitrios da nova nao -
entrelaam-se, formando a base de uma paisagem imaginria que corteja a diversidade, a combinao de formas e/ou o questionamento de
doxas (Chaves, 2002; Leite, 2003; Apa, 2006; Falconi, 2008; Secco, 2010; Mendona, 1993, 2011; Noa, 2012; Brugioni, 2013; Can, 2013, etc.).
Atento s mudanas polticas e econmicas que, a partir da dcada de 90, determinaram novas dinmicas no campo literrio (Mendona,
2011), e s lgicas institucionais que fazem do ndico moambicano um lugar ainda pouco reconhecido pelas abordagens comparativas que
focalizam a regio, o presente painel prope uma discusso acerca da representao, da histria e das polticas de identidade, problemticas
que, implcita ou explicitamente, se erguem quando a literatura nacional mergulha nas agitadas guas do Oceano ndico.
Organizao e
Representao na
Economia Informal
nos PALOP:
experincias e
perspectivas
Carlos M. Lopes
(ISCTE - Instituto
Universitrio de
Lisboa, Portugal)
carlos.m.lopes@iscte.
pt
Na segunda metade dos anos 90 do sc. XX e nos primeiros anos do sc. XXI registou-se uma acelerao do processo de globalizao, em
paralelo com a intensificao de algumas das manifestaes dele decorrentes, nomeadamente o decrscimo do trabalho formal em paralelo
com o incremento de mltiplas formas de trabalho precrio e de trabalho informal. O processo de informalizao tem vindo a adquirir
crescente dimenso em cenrios diversificados, que incluem no apenas as sociedades em desenvolvimento mas tambm as sociedades em
transio e as sociedades industrializadas mais desenvolvidas. Novas formas de pensar o fenmeno informal surgiram a par de mltiplas
iniciativas e movimentos no sentido da organizao dos operadores da economia informal. Este processo tem tido um carcter plural,
incorporando aces associadas ao movimento sindical, ao movimento associativo e cooperativo, s redes sociais informais, aos grupos de
poupana e crdito de pequena escala, s iniciativas das ONG, dos movimentos cvicos e de outras organizaes da sociedade civil e tem
ocorrido em diferentes regies do planeta, nomeadamente em frica, na Amrica Latina e na sia. Trata-se de um processo recente no qual
possvel identificar pelo menos trs eixos distintos: o mais pujante, associado extenso e ao alargamento das preocupaes das estruturas
sindicais formais face a realidades estruturantes do mercado de trabalho e das condies laborais de exerccio de actividade e fortemente
influenciado pela estratgia da Organizao Internacional do Trabalho; um segundo eixo, constitudo pelas organizaes de proprietrios, que
tem conseguido adquirir alguma expresso no quadro de segmentos de actividade especficos, como por exemplo o caso do transporte de
passageiros ou de mercadorias; finalmente, um terceiro eixo, o mais incipiente, estruturado em torno de processos espontneos e pontuais de
auto-organizao de trabalhadores independentes e/ou de assalariados informais, com uma matriz essencialmente de tipo associativista ou
cooperativo. As situaes verificadas nos diferentes pases apresentam diferenas significativas. Recentemente comearam a consolidar-se
igualmente processos de cooperao e de constituio de parcerias e redes entre diferentes tipos de organizaes, a nvel local, regional e
internacional. Este painel estar receptivo a comunicaes de diferente natureza: trabalhos de pesquisa aplicada, experincias transferveis,
realizaes concretas de projectos, estudos de caso, abordagens comparativas, pistas para reflexo e/ou aco. A seleco das comunicaes
ter em conta os seguintes critrios: pertinncia do tema em relao temtica do painel; rigor, qualidade e originalidade.
Shara Atlntico,
1956-1963: guerras
e independencias
en el imbroglio de
las identidades
nacionales
Francisco Freire;
Alberto Lpez
Bargados (CRIA /
FCSH-UNL e
GRECS-
Universitat de
Barcelona)
francisco.s.freire@gm
ail.com
A partir de 1956, una vez que Marruecos alcanz la independencia de Francia y Espaa, el curso de la historia de las regiones integradas en el
Shara Atlntico (sur de Marruecos, Shara Occidental, Mauritania, oeste de Argelia, norte de Mali) pareci sufrir un sbito acelern. Mientras
la lucha por la independencia de Argelia se recrudeca, las metrpolis coloniales se enzarzaban en un nuevo conflicto a finales de 1957, para
impedir que las unidades irregulares del Ejrcito de Liberacin incorporasen la colonia espaola del Shara y la francesa de Mauritania al reino
alau. Al cabo de poco tiempo, en 1960, Mauritania alcanzaba su independencia de Francia y, dos aos ms tarde, se firmaban los Acuerdos de
Evian, que contaron con el sangriento eplogo de la - Guerra de las Arenas - en octubre de 1963.
As pues, entre 1956 y 1963, en las regiones saharianas se jugaron batallas en distintos frentes y niveles, se alcanzaron victorias provisionales y
efmeras y, probablemente, se pactaron acuerdos falsos o imposibles. Pero en ese escenario convulso, el tarro de las identidades fue abierto
por unos y otros contendientes como arma de guerra: se programaron estudios, se tejieron alianzas, se movilizaron smbolos nuevos o
antiguos, se convoc ocasionalmente a las masas y, por supuesto, se declararon guerras, y todo ello en un horizonte presidido por la alargada
sombra del estado-nacin y sus mitologas modernizadoras. A un lado y al otro de las fronteras impuestas por las metrpolis, los pueblos,
nmadas en su mayora, fueron interpelados, acaso por vez primera, como parte inalienable de las nuevas naciones en liza.
Este painel pretende, precisamente, profundizar en las diversas dimensiones que intervinieron en el imbroglio de los conflictos que
atravesaron el Shara Atlntico entre 1956 y 1963, as como las consecuencias que se desprenden de ellos. En lugar de adoptar una
perspectiva puramente fenomnica, nos interesa contrastar el orden de los acontecimientos con la voluntad programtica de los mltiples
actores que en ellos intervinieron, y al mismo tiempo analizar los efectos inesperados que resultaron del choque entre los diseos previstos y
la realidad de las acciones emprendidas en los campos poltico y militar. Sobre la base de una cronologa estrecha (1956-1963), nuestra
voluntad es debatir las diversas articulaciones configuradas en aquel momento, y cuya influencia se prolonga hasta nuestros das. En este
sentido, sern especialmente valoradas las contribuciones que, conectadas a la historia de la regin, enfaticen la apertura disciplinar para
retratar, bien los diversos procesos formativos de las sociedades saharianas, bien las diferentes trayectorias elegidas por la investigacin
cientfica centrada en ese terreno.
7
Ttulo do painel
Coordenador/a
(es/as)
Contato de e-mail Coluna1
Colonialism and
post-colonialism in
the construction of
African countries:
scientific
discourses, cultural
diversity and
transnationality?
Yolanda Aixel;
Ana Lcia S
(IMF - Consejo
Superior de
Investigaciones
Cientficas /
ISCTE - Instituto
Universitrio de
Lisboa)
yolanda.aixela@gmail
.com
The critical revision of the Postcolonial Studies on the birth of the contemporary European states has raised the awareness of the difficulties in
the construction of homogenous national identities. This acknowledgement had impact on the way of thinking African contexts, whose
problematics manifest not only within their colonial history, but also sometimes in their own local and regional contemporary history. The
current changes and continuities are part of a globalized world that shows mutations due to endogenous and exogenous causes. The crisis of
the concept of "culture" defined as homogeneous parameter in a defined territory is dimensioned and relativized with the discourses about
Africanness, or with the visibility of knowledge or with the impact of transnational communities in the context of associative political demand,
including the economic empowerment in the communities of origin.
In this general scenario, to observe countries like Equatorial Guinea, Angola and Morocco among others is of great interest: first, to consider
the degree of influence of the colonization on their handling of cultural diversity; second, to analyze whether the cultures and ethnic identities
are an identifier to distinguish the internal diversity or to strengthen national identities; third, to study the impact of transnational networks
established in Europe on the ethnic and national claims in the contexts of origin.
With an interdisciplinary approach, this panel aims at analyzing the colonial logics and the postcolonial discourses on otherness, the
resistances to processes that occur in the dynamics of the African continent, and the reconstruction of the African knwoledge and recreation of
African identities.
La revisin crtica de los estudios postcoloniales sobre el nacimiento de los Estados europeos de la era contempornea ha permitido tomar
conciencia de las dificultades de la construccin de identidades nacionales homogneas. Este hecho es de enorme relevancia para contextos
africanos cuyas manifiestas problemticas no slo se entrelazan a su historia colonial, sino a su propia historia contempornea local y regional.
Los cambios y persistencias actuales se enmarcan en un mundo globalizado que presenta mutaciones por causas endgenas y exgenas. La
crisis de un concepto ?cultura? definido como parmetro homogneo en un territorio definido se dimensiona, y relativiza, con los discursos
sobre la africanidad o con la visibilidad del conocimiento o e impacto de las comunidades transnacionales en el marco de la reivindicacin
poltica asociativa y del empoderamiento econmico en las comunidades de origen.
En este panorama general, observar pases como Guinea Ecuatorial, Angola o Marruecos entre otros es de gran inters, primero, para
ponderar el grado de influencia de la colonizacin en su gestin de la diversidad cultural; segundo, para analizar si las identidades cultures y
tnicas son un identificador que aflora para distinguir la diversidad interna o para consolidar las identidades nacionales y; tercero, para
estudiar la influencia en origen de las redes transnacionales establecidas en Europa en sus reivindicaciones tnicas y nacionales.
Con un planteamiento interdisciplinar, el objetivo es analizar las lgicas coloniales y postcoloniales, los discursos sobre la otredad, las
resistencias a ciertos procesos en las dinmicas del continente africano, y por supuesto a la reconstruccin del conocimiento africano o la
recreacin de las identidades africanas.
O Islo em frica ou
Islo Africano?
Pesquisas em curso
Olga Iglsias
(CEsA e IHC)
iglesias.olga@gmail.c
om
O presente painel pretende refletir sobre o tema: O Islo em frica, proporcionando uma abordagem comparativa pelas pesquisas em curso,
longe de perspetivas islamofbicas que tm caracterizado o pensamento dito Ocidental. Ou ser que se pode falar de Islo Africano?
Em breves traos de caracterizao histrica, so sugeridas as seguintes questes:
1. Origem e expanso;
2. As Confrarias Sufi;
3. Dinmicas sociais, polticas e econmicas das diferentes ordens;
4. O movimento associativo e os movimentos de libertao;
5. Gnero e resistncia;
6. Arte e cultura;
7. Desafios no sculo XXI.
Assim, os cientistas sociais so convidados a apresentar textos, problematizando a temtica proposta, textos esses, que proporcionem o
desfazer de mitos e conduzam a novas interpretaes, num quadro metodolgico interdisciplinar e comparativo.
Religio e Sade:
um dilogo a partir
das prticas
teraputicas
culturais
Violeta Maria de
Siqueira
Holanda; Clara
Saraiva; e Marcio
Luiz Mello
(Universidade da
Integrao
Internacional da
Lusofonia Afro-
Brasileira;
Universidade
Nova Lisboa e
Fundao
Oswaldo Cruz)
violeta@unilab.edu.b
r
A tradio e a vivncia nos espaos das religies de matrizes africanas revelam o quo dinmico a reproduo e troca de saberes e
conhecimento que, por meio de sua viso de mundo, revelam formas de lidar com a sade e a doena. Os terreiros constituem territrios
ricos culturalmente, que resistem moldando concepes, prticas e crenas a respeito da sade, das enfermidades e das formas de cura,
repassados de gerao a gerao, por meio da oralidade. Neste painel buscamos contribuir para a discusso no campo afro religioso e o modo
pelo qual as terapias, crenas, ritos e espritos atuam nas formas de como os indivduos, em seus diferentes contextos scio-culturais,
vivenciam e interpretam a doena, o sofrimento, a dor, as prticas de cura e a promoo da sade. Aceitaremos comunicaes de base
etnogrfica com pesquisa no Brasil, Portugal ou outros pases, que mostrem o carcter transnacional que tais prticas de cura hoje em dia
apresentam.
Degradacin
Ambiental y Acceso
a la Tierra.
Atacando las Bases
del Discurso Oficial
del Acaparamiento
y la Privatizacin
Luca Argelles;
Pablo Gilolmo
(Universidad
Autnoma de
Barcelona (ICTA)
y University Of
Namibia)
gilol99@hotmail.com
La tragedia de los comunes y la identificacin de terrenos infrautilizados o baldos. Dos aspectos del discurso oficial que se utilizan para
justificar los programas de privatizacin y el acaparamiento de tierras. Y en el proceso las verdaderas tragedias: desplazamientos de
comunidades, capitalizacin de los recursos comunes, el control productivo pasando a manos de las corporaciones, y, aparejado a todo ello, la
?revolucin? en los mtodos agrcolas: el monocultivo y los transgnicos, por poner slo dos ejemplos. Pero qu base cientfica tienen los
discursos referidos? La tragedia de los comunes, discurso paradigmtico, afirma entre sus postulados que los sistemas de tenencia comunal, al
carecer de racionalidad econmica, conllevan un riesgo mayor de degradacin ambiental y eventual desertificacin. Sin embargo, este discurso
no se apoya en evidencia sistemtica alguna. De la misma manera, en el mundo se ha estimado que existen entre 250 y 1400 millones de
hectreas de terrenos infrautilizados susceptibles de ser objeto de produccin agrcola a gran escala. Nuestras investigaciones, enfocadas en el
continente africano, concluyen por un lado que no siempre existe relacin directa entre sistema de tenencia y grado de desertificacin, y que,
cuando existe, son las tierras privadas las que peores resultados muestran, a pesar de contar con dos importantes ventajas: la inexistencia de
altos niveles de pobreza y unas condiciones ambientales a priori ms productivas. Por otro lado, al replicar los mtodos utilizados para calcular
la existencia y extensin de las tierras ?marginales?, vemos que estos estudios son cuando menos inexactos, por no decir arbitrarios, y que por
tanto los beneficios atribuidos a los grandes acaparamientos de tierras se basan en evidencias cuanto menos cuestionables. Dada la enorme
fuerza que estos discursos tienen como argumento en favor de los procesos globales de cambio en los derechos de acceso a la tierra de las
comunidades y en el modelo productivo, pensamos que atacar y cuestionar sus bases son el primer paso para detener dichos procesos y que la
evidencia de la necesidad de pensar y aplicar otras soluciones se vaya infiltrando por todos los canales del sistema. Por ello, este panel es un
llamamiento a otros investigadores que, habiendo realizado investigaciones similares, deseen ponerlas en comn y desarrollar estrategias de
contestacin al discurso oficial que sean ms totales y coordinadas.
8
Ttulo do painel
Coordenador/a
(es/as)
Contato de e-mail Coluna1
Migraciones de
Retorno en el
AtIantico
Carmen Ascanio
Snchez;
Clementina
Baptista Furtado;
Gilberta
Margarida de
Medeiros Pavo
Nunes Rocha
(Universidad de
La Laguna
(Espaa)/
Universidad de
Cabo Verde/
Universidad dos
Aores
(Portugal))
cascanio@ull.es
La lnea de investigacin sobre las migraciones ha sido una de las ms prolficas en las Ciencias Sociales, abordando campos dispares y de
compleja unificacin. Entre stos, los estudios sobre migracin de retorno son, comparativamente, recientes quizs por influencia de los
enfoques unidireccionales de las migraciones, que han puesto el foco de atencin en los territorios de acogida. Sin embargo, en los ltimos
decenios ha cobrado inters, tanto por la relevancia - cuantitativa y cualitativa- del hecho como por su compleja insercin dentro de procesos
de movilidad transnacional.
Esta mesa de trabajo surge a partir de un proyecto realizado en diversos espacios insulares del Atlntico, en concreto en los archipilagos de
Canarias, Azores y Cabo Verde, territorios clave en los procesos migratorios atlnticos y que relacionan a stas poblaciones insulares con otras
de Amrica y de frica del Oeste.
Se plantea abordar las migraciones de retorno bajo sus diferentes formas: retorno voluntario, involuntario (deportaciones), de trabajo
temporal, transgeneracional y otros. El objetivo es poner en comn tanto enfoques, tcnicas y metodologas como temticas de especial
inters. En este sentido, resulta importante abordar perspectivas tericas sobre estas migraciones de retorno (estrategias individuales y
familiares, conceptos generados, etc.), el anlisis de tcnicas y metodologas (fuentes estadsticas y su fiabilidad, tcnicas cualitativas,?) y las
principales temticas abordadas, tales como: los tipos de retorno, sus caractersticas e insercin en el sistema transnacional, las repercusiones
econmicas en las sociedades de origen, el retorno empresarial/emprendedor, el uso real y simblico de las remesas, las implicaciones en el
sistema escolar y los sistema de salud, la perspectiva de gnero, el papel de las comunidades virtuales, la integracin y la construccin-
reconstruccin de identidades culturales.
Unspeakable Things
Unspoken':
Reclaiming Silenced
Voices in Contexts
of Displacement
Catarina
Martins; Isabel
Caldeira (CES
and Coimbra
University)
catarinamartins@ces.
uc.pt
Afro-diasporic peoples, subjected to brutal deculturation, were deprived of a homeland and a culture. The history of African peoples was
disrupted by colonialist invasion, their original cultures silenced. For writers in all these contexts there arises a strong necessity to reestablish
ties with the past, and to reinvent their voice to retell a consistent narrative of history. This urgency collides with the unspeakableness of things
unspoken (Toni Morrison).
This panel aims at gathering papers that analyze the violence of the deprivation of history, memory and voice in literary texts by African writers
or writers of the African diaspora.
Estticas do hip-hop
no espao lusfono:
resistncias,
conquistas e
identidades
Miguel de
Barros; Redy
Wilson Lima
(CEAH-INEP;
NETCCON/URFJ
e CEsA/ISEG-
UTL; ISCJS)
redywilson@hotmail.
com
Nas ltimas dcadas, a conscincia social e cvica dos jovens tm ganho mpeto sobretudo atravs da utilizao de formas artsticas e tm
redefinido as identidades juvenis locais e globais. Um dos elementos principais que contribui para a visibilidade dessa aco a apropriao da
rua como espao pblico.
Da rua surge a cultura hip-hop, englobando diversas prticas culturais - djing, rap, b-boy/b-girl, graffiti -, e dela as manifestaes das
liberdades de expresso na apreenso de cdigos prprios. Emerge, assim, no contexto urbano lusfono condies historicamente favorveis
para o surgimento de um movimento com articulaes atravs de uma esttica urbana mais acentuadamente nas zonas suburbanas das
principais cidades lusfonas, aliceradas por questes raciais e sociais, por uma estrutura social e econmica desigual, sendo por isso um
processo diferenciado em cada pas, mediante s suas prprias idiossincrasias.
O objectivo do presente painel favorecer a reflexo e o debate entre os estudiosos do hip-hop e os hiphoppers a partir das seguintes
premissas: ser que se pode falar de uma esttica hip-hop lusfona tendo apenas como pressuposto a lngua portuguesa e a potncia colonial
comum? Quais so as contribuies da cultura hip-hop para o exerccio da cidadania e afirmao juvenil em cada um dos pases? Ser possvel
encontrar nas experincias dos vrios pases marcados pelo fechamento social, violncia, pobreza e excluso aspectos comuns atravs da
cultura de contestao engendrada pelo movimento hip-hop.
Estimula-se a submisso de trabalhos ao painel que destaquem as dimenses e diferentes perspectivas histricas, polticas, lingusticas,
antropolgicas e sociolgicas. Com isso, poderamos contribuir produo acadmica sobre os fluxos e influxos entre a Europa, frica e
Amricas do Norte e Sul.
Entre as heranas, a
informalidade, a
insegurana e a
construo de
novos Estados-
providncia
Paulo Pedroso
(Escola de
Sociologia e
Polticas Pblicas
do ISCTE-
Instituto
Universitrio de
Lisboa)
paulo.pedroso@iscte.
pt
Por todo o continente africano a ltima dcada assistiu a desenvolvimento na rea dos direitos sociais e em particular da proteco social. Se
em alguns casos, os sistemas se desenvolvem no quadro institucional herdado do perodo colonial e em outros, O estado no se afirma, seja
pelo peso da informalidade, seja pelas situaes de conflito generalizado e insegurana, noutros esto a surgir novos Estados-Providncia que
cruzam os modelos conhecidos e os adaptam s agendas polticas locais, situao demogrficas e s perspectivas econmicas, em interaco,
por vezes conflitual, com organismos internacionais, pases doadores e interesses organizados. Este painel visa discutir as experincias em
curso de desenvolvimento de modalidades de Estado-Providncia em frica.
9

Você também pode gostar