CAPTULO I Uma histria da educao matemtica na bahia[1] Andr Lus Mattedi Dias 1 Introduo Neste texto, considerarei que a educao !ate!"tica, enquanto #ro$isso cient$ica disci#%inar&'(, )e! se constituindo, desde o $ina% do scu%o *I* e ao %on+o do scu%o **&,(, a #artir de !o)i!entos co! )ariadas a-ran+.ncias +eo+r"$icas, a%+uns co! $orte re#ercusso internaciona%&/(, que en)o%)era! a #ro$issiona%i0ao dos #ro$essores de !ate!"tica, a atua%i0ao e !oderni0ao dos currcu%os e #ro+ra!as de ensino esco%ar, a instituciona%i0ao da #esquisa so-re o ensino1a#rendi0a+e! da !ate!"tica nos di$erentes n)eis de ensino, a co!unicao internaciona% entre os educadores !ate!"ticos, entre outros as#ectos2 3ocarei a constituio da educao !ate!"tica na 4a5ia, destacando a%+u!as das institui6es en)o%)idas e suas #rinci#ais %ideranas2&7( Engenheiros Professores de Matemtica No 4rasi%, de u!a !aneira +era%, e na 4a5ia, e! #articu%ar, a !ate!"tica este)e %i+ada #rinci#a%!ente 8 en+en5aria desde o #erodo co%onia%, quando $ora! i!#%antados os #ri!eiros cursos !i%itares, at as #ri!eiras dcadas do scu%o **, quando $ora! $undadas as #ri!eiras uni)ersidades e suas res#ecti)as $acu%dades de $i%oso$ia2 Assi!, os !ate!"ticos, os #ro$essores de !ate!"tica, as #essoas que do!ina)a! u! certo ti#o de con5eci!ento !ate!"tico, esco%ar ou acad.!ico, +era%!ente era! en+en5eiros !i%itares ou ci)is que se -ac5are%a)a! ou se doutora)a! nessa ci.ncia ao !es!o te!#o e! que se $or!a)a! en+en5eiros, #ois as esco%as #o%itcnicas e as acade!ias !i%itares $ora! os es#aos institucionais que centra%i0a)a! a #roduo e a di$uso da !ate!"tica 1 Doutor e! 9ist:ria ;ocia% #e%a U;P2 Pro$essor da Uni)ersidade 3edera% da 4a5ia <U34A=, onde atua no Pro+ra!a de P:s1>raduao e! ?nsino, 3i%oso$ia e 9ist:ria das Ci.ncias U34A1U?3;2 ?1!ai%@ diasa%!ABa5oo2co!2-r
nesse #erodo2 ?)idente!ente, existira! exce6es 8 esta re+ra, co!o, #or exe!#%o, os #adres e $reiras que %ecionara! !ate!"tica nas esco%as !antidas #or institui6es re%i+iosas, inc%usi)e no #erodo co%onia%, quando os Cesutas #redo!inara! a!#%a!ente na educao esco%ar -rasi%eira2 Dia de re+ra, a$ora as exce6es, os en+en5eiros !i%itares ou ci)is %eciona)a! as !ate!"ticas nas esco%as, onde di$undia! os %i)ros de !ate!"tica que tradu0ia! ou escre)ia!&E(2 Na 4a5ia, a ?sco%a Po%itcnica <?P= $oi $undada e! 1FGE, e as ci.ncias !ate!"ticas, $sicas e naturais ocu#a)a! %u+ar destacado dentre as es#ecia%idades que era! considerados co!o #arte da co!#et.ncia dos en+en5eiros naque%a #oca2 Assi!, durante toda a Pri!eira He#I-%ica, a ?P constituiu1se u!a re$er.ncia #ara o ensino da !ate!"tica nas esco%as secund"rias da ca#ita%, #articu%ares ou #I-%icas <>in"sio da 4a5ia e ?sco%a Nor!a%=, co!o ta!-! na 3acu%dade de 3i%oso$ia e na Uni)ersidade da 4a5ia, a #artir da dcada de 1G/J, u!a )e0 que os en+en5eiros que $or!a)a exercia! o !a+istrio nestas institui6es #ara%e%a!ente 8s ati)idades tcnicas e 8 !i%itKncia #o%tica, dentre outras&L(2 Neste #erodo, o ensino da !ate!"tica de n)e% secund"rio ou su#erior este)e -e! esta-e%ecido co!o #arte do exerccio da #ro$isso de en+en5eiro2 3ora! os casos de Leo#o%do A$rKnio 4astos do A!ara% <4e%!, Par", 1FG,M ;a%)ador, 1GE7=&F( e Lui0 de Moura 4astos <1GJ,11GFF=&G(, #ro$essores da ?sco%a Po%itcnica, da 3acu%dade de 3i%oso$ia e do >in"sio da 4a5ia que ta!-! exercera!, e! !aior ou !enor +rau, ati)idades tcnicas e #o%ticas2 N" Pedro Muni0 Ta)ares 3i%5o <A!ar+osa, 4a5ia, 1GJ'M ;a%)ador, 1GG1= %ecionou e! di)ersas esco%as secund"rias, co!o ta!-! na ?sco%a Po%itcnica2 Nunto co! Aristides da ;i%)a >o!es <Cear", 1GOO, ;a%)ador, 1GFO=, $oi catedr"tico $undador da 3acu%dade de 3i%oso$ia2 A!-os en+en5eiros, #ro$essores de !ate!"tica, inau+urara! outro #adro de exerccio #ro$issiona%@ se!#re e so!ente ensinando, $ora! #recursores da dedicao inte+ra% e exc%usi)a 8s ati)idades do !a+istrio2 U!a a!ostra da #roduo !ate!"tica e did"tica dos en+en5eiros #ro$essores deste #erodo $oi #u-%icada e! dois #eri:dicos@ a Revista Brasileira de Mathematica <H4M= e a Tcnica - Revista de Engenharia. A #ri!eira, #u-%icada e! ;a%)ador entre 1G'G e 1G,1, $oi %oca%i0ada no acer)o 5ist:rico da -i-%ioteca 4ernadete ;inaB Ne)es da ?P&1J(2 A se+unda, #u-%icada #e%o ;indicato dos ?n+en5eiros da 4a5ia entre 1G/J e 1G/E, $oi %oca%i0ada no C%u-e de ?n+en5aria da 4a5ia2 No exa!e de exe!#%ares da
H4M, #ode1se constatar, a%! da sua -oa qua%idade editoria% e +r"$ica, co!o a re)ista ex#ressa)a os interesses cient$icos e #eda+:+icos dos #ro$essores de !ate!"tica da #oca2 ?n+en5eiros catedr"ticos de !ate!"tica, co!o Leo#o%do A!ara%, Pedro Ta)ares, ?%Bsio Lis-oa e Aristides >o!es, $ora! res#ons")eis #e%a $or!ao das #ri!eiras +era6es de %icenciados e! !ate!"tica na 3acu%dade de 3i%oso$ia <33= da Uni)ersidade da 4a5ia <U4a=, onde inte+rara! o De#arta!ento de Mate!"tica at 1GEF, co!o )ere!os a se+uir2 Cursos de Matemtica e Didtica da acu!dade de i!osofia Na dcada de 1G,J, co! a $undao das #ri!eiras uni)ersidades -rasi%eiras, ta!-! $ora! $undadas si!u%tanea!ente $acu%dades de $i%oso$ia, onde co!eara! a $uncionar de $or!a siste!"tica e +enera%i0ada os #ri!eiros cursos su#eriores de !ate!"tica 1 e de outras disci#%inas P inde#endentes das esco%as de en+en5aria e das $acu%dades de direito e de !edicina2 O o-Ceti)o era $or!ar #ro$issionais es#ecia%i0ados que atuaria! ora no ensino, ora na #esquisa2 A !ate!"tica #assou ento #or trans$or!a6es no 4rasi%@ no a#enas +an5ou no)os es#aos institucionais, co!o ta!-! u!a no)a #osio cient$ica e socia%2 Isto , 8 !edida e! que o !ate!"tico deixou de ser identi$icado co! o en+en5eiro e #assou a ter u!a identidade #ro$issiona% #r:#ria, inde#endente, ta!-! as suas ati)idades #assara!, #ouco a #ouco, a ser re+idas #or u! no)o estatuto cient$ico e #ro$issiona%, adquirindo u! no)o si+ni$icado socia%2 Inicia%!ente e! ;o Pau%o e no Hio de Naneiro, nas dcadas de 1G,J e 1G/J, #osterior!ente e! outros centros, co!o Heci$e, na dcada de 1G7J, !ate!"ticos estran+eiros $ora! contratados #ara, Cunta!ente co! os -rasi%eiros, i!#%antar as res#ecti)as se6es cient$icas das $acu%dades de $i%oso$ia, nu! #rocesso de trans$er.ncia e a#ro#riao de no)os con5eci!entos, tcnicas, instru!entos, #rocedi!entos e )a%ores ticos2 Nestes centros, e%es $ora! os a+entes iniciais de u! #rocesso de #ro$issiona%i0ao e de !oderni0ao das ati)idades !ate!"ticas, inc%usi)e na $or!ao de #ro$essores #ara o secund"rio2&11( Na 4a5ia, a 3acu%dade de 3i%oso$ia <33= $oi $undada e! 1G/' #or u!a associao de inte%ectuais, co!erciantes e #o%ticos %iderada #or Isaas A%)es de A%!eida <1FFFP1GEF=&1'(, co! a Qmisso patritica de preparar professores para o
ensino secundrio e cooperar no desenvolvimento da culturaQ&1,(2 Toda)ia, no 5ou)e contratao de es#ecia%istas estran+eiros #ara a 332 ;eu cor#o de catedr"ticos $oi constitudo #or inte%ectuais %ocais, !dicos, en+en5eiros, ad)o+ados e re%i+iosos&1/(2 Para certas disci#%inas, $ora! con)ocados #ro$essores, co! %on+a ex#eri.ncia e sa-er consa+rado, que atua)a! nas $acu%dades, esco%as e co%+ios da cidadeM #ara outras, con)ocara!1se #essoas que cu%ti)a)a! o sa-er nos res#ecti)os assuntos a#enas #e%a #r:#ria satis$ao inte%ectua%2 ?ssa $oi u!a i!#ortante di$erena entre a 33, co! a $uno #rec#ua de $or!ar #ro$essores, e a 3acu%dade de 3i%oso$ia, Ci.ncias e Letras da Uni)ersidade de ;o Pau%o <33CL=, cuCa a $ina%idade #rec#ua era $or!ar cientistas, estando a $uno de $or!ao #ro$issiona% de #ro$essores su-ordinada 8que%a2 No caso da 33, seus catedr"ticos era! os !es!os das tradicionais $acu%dades de !edicina e direito ou da ?PM e! #articu%ar, os catedr"ticos de !ate!"tica $ora! os !es!os en+en5eiros oriundos da ?P2 Do #onto de )ista $or!a%, o curso o$erecido #e%a 33 se+uia o !ode%o curricu%ar esta-e%ecido #e%a 3acu%dade Naciona% de 3i%oso$ia <3N3i=2 ?ssa era a +rade curricu%ar )i+ente e! todos os cursos recon5ecidos do #as2 Tin5a duas #artes@ a #ri!eira co!#reendia as disci#%inas cient$icas #ro#ria!ente ditas, dura)a tr.s anos e atri-ua o ttu%o de -ac5are% <e! !ate!"tica, %etras, 5ist:ria, $i%oso$ia, etc2 1 con$or!e o caso=M a se+unda co!#reendia o curso de did"tica, dura)a u! ano e atri-ua o ttu%o de %icenciado <e! !ate!"tica, %etras, 5ist:ria, $i%oso$ia, etc2 1 con$or!e o caso=2 Para o-ter a %icenciatura, os a%unos de)eria! rece-er $or!ao did"tica, te:rica e #r"tica, na ?sco%a de A#%icao, a%! de cursos de #sico%o+ia a#%icada 8 educao2 Aque%es que no quisesse! a %icenciatura, #oderia! cursar durante o quarto ano cadeiras cient$icas co!#%e!entares2 O curso de did"tica !arcou e$eti)a!ente u!a ino)ao e! re%ao 8 $or!ao que rece-ia! at ento os #ro$essores de !ate!"tica, isto , os en+en5eiros $or!ados na ?P, que no rece-ia! e$eti)a!ente nen5u!a $or!ao did"tica, a#enas cursa)a! as disci#%inas de c"%cu%o, +eo!etria, $sica e !ecKnica, co!o era t#ico na #oca&17(2 Contudo, #aradoxa%!ente, o #ri!eiro #ro$essor de did"tica da !ate!"tica $oi o en+en5eiro Aristides da ;i%)a >o!es, catedr"tico de +eo!etria ana%tica, #roCeti)a e descriti)a, que %ecionou de 1G/E a 1G712&1E(
?! 1G7', Mart5a Maria de ;ou0a Dantas tornou1se #ro$essora de Did"tica ?s#ecia% da Mate!"tica e! su-stituio a Aristides >o!es2 ?%a in+ressara na terceira tur!a do curso de !ate!"tica da 33, e! 1G/72 ?! 1G/F, a#:s conc%uir o -ac5are%ado, $oi i!ediata!ente no!eada #or Isaas A%)es #ara diri+ir o >in"sio de A#%icao da 33, rec!1criado2 ?%a do!ina)a dois ou tr.s idio!as estran+eiros e isso %5e #er!itia aco!#an5ar os de-ates que era! tra)ados nos #eri:dicos euro#eus da #oca so-re as ino)a6es que co!ea)a! a ser i!#%antadas nos #ases da ?uro#a e nos ?UA, onde o ensino tradiciona% da !ate!"tica co!ea)a a ser su-stitudo #e%a R!ate!"tica !odernaS2 ?nto, e! 1G7,, u! ano de#ois de tornar1se #ro$essora de did"tica da !ate!"tica, #artiu #ara u!a )ia+e! de o-ser)ao e estudo so-re o ensino da !ate!"tica na ?uro#a, rea%i0ando est"+ios na 4%+ica, na In+%aterra e na 3rana2 Hetornando da ?uro#a, Mart5a Dantas articu%ou1se co! as autoridades uni)ersit"rias -aianas, co! os #ro$essores da 33 e co! os co%e+as de outros estados #ara rea%i0ar o I Con+resso Naciona% de ?nsino da Mate!"tica no Curso ;ecund"rio e! ;a%)ador, e! 1G77, u! !arco #ara a constituio da educao !ate!"tica no 4rasi%2 3oi nessa o#ortunidade que O!ar Catunda, 8 #oca catedr"tico de an"%ise !ate!"tica da 33CL1U;P, te)e contato co! Co)ens e rec!1$or!adas #ro$essoras -aianas e con)idou1as #ara rea%i0ar est"+ios de estudos so- a sua orientao&1L(2 Iniciou1se assi! u!a no)a eta#a no #rocesso de constituio da educao !ate!"tica na 4a5ia, caracteri0ada #e%os #ri!eiros contatos diretos co! a !ate!"tica !oderna, que C" esta)a instituciona%i0ada no ensino uni)ersit"rio de ;o Pau%o e do Hio de Naneiro2 Ar%ete Cerqueira Li!a, $or!ada e! 1G77, $oi a #ri!eira a se+uir #ara ;o Pau%o co! -o%sa do CNPq #ara continuar os estudos so- a orientao de O!ar Catunda2 Durante o seu est"+io no De#arta!ento de Mate!"tica da 33CL, o contato co! u!a outra rea%idade cient$ica e acad.!ica +erou1%5e u!a tenso e u!a ex#ectati)a2 De#ois de co!#arar a !ate!"tica que estudara na 33 co! a !ate!"tica !oderna que con5ecera e! ;o Pau%o, e%a construiu seu #r:#rio Cu%+a!ento@ a situao -aiana era de atraso, de anacronis!o2 ?nto, torna)a1se necess"rio re)erter essa situao@ No $i! do ano, ao re+ressar de ;o Pau%o, #assei #e%o Hio de Naneiro e $i0 u!a )isita ao Dr2 Couceiro, ento Diretor Cient$ico do CNPq2 3a%ei1%5e da !in5a ex#eri.ncia co!o -o%sista e #edi -o%sas de estudo #ara a 4a5ia QTantas quantas )oc. quiserQ, res#ondeu Couceiro2
Ao c5e+ar a ;a%)ador, no incio de 7F <222=, #edi u!a audi.ncia co! o Ma+n$ico Heitor ?d+ard ;antos2 Contei1%5e o que )i e! ;o Pau%o, $a%ei1 %5e da !in5a )isita ao CNPq e da con)ersa co! Couceiro, das -o%sas que a U34A +an5ara e ta!-! da a$ir!ao que $i0era no CNPq@ Qque a Mate!"tica na 4a5ia ainda esta)a no scu%o *DIIQ2 Tueria, #ortanto, #ro#or a $undao de u! Centro de ?studos de Mate!"tica que $uncionasse #ara%e%a!ente ao Curso de Mate!"tica da 3acu%dade de 3i%oso$iaQ <222=&1F( O Instituto de Mate!"tica e 3sica <IM3= da Uni)ersidade da 4a5ia $oi $undado e! 1GEJ, e! #arte co!o resu%tado dos intercK!-ios que Mart5a Dantas rea%i0ou co! a ?uro#a&1G( e do est"+io que Ar%ete Cerqueira Li!a rea%i0ou na U;P2 O #roCeto #retendia a !oderni0ao do ensino e i!#%antao da #esquisa e! !ate!"tica na U4a2 No IM3 $ora! !inistrados os #ri!eiros cursos so-re conCuntos, %:+ica !ate!"tica, "%+e-ra, an"%ise, to#o%o+ia, dentre outros te!as t#icos da !ate!"tica !oderna, #or !ate!"ticos oriundos dos #rinci#ais centros nacionais P U;P e IMPA P ou !es!o do estran+eiro&'J(2 D"rias #ro$essoras e+ressas da 33 atua%i0ara! sua $or!ao !ate!"tica nesses cursos e %e)ara! adiante a !ate!"tica !oderna #ara esco%as da rede estadua% de ensino secund"rio2&'1( A #artir de 1G77, Mart5a Dantas e as #ro$essoras -aianas continuara! !antendo intercK!-io co! %ideranas cient$icas e acad.!icas do 4rasi% e da ?uro#a, #artici#ando dos con+ressos -rasi%eiros de ensino da !ate!"tica e !antendo contato co! o +ru#o #ro$issiona% que se $or!ou e! torno desse e)entos, +ru#o este que se constituiu e! i!#ortante a+ente da or+ani0ao da educao !ate!"tica no 4rasi%2 O con+resso de ;a%)ador $oi o #ri!eiro de u!a srie de cinco e)entos a con+re+ar #ro$essores de !ate!"tica de todas as re+i6es do #as2 ;e+uira!1se, Porto A%e+re <1G7L=, Hio de Naneiro <1G7G=, 4e%! <1GE'= e ;o Nos dos Ca!#os <1GEE=2&''( " CECI#$% formao de &rofessores' &ro(etos e)&erimentais e !i*ros didticos ?ntre 1GE/ e 1GE7, co! o o-Ceti)o de !e%5orar o ensino de ci.ncias nas esco%as, #rinci#a%!ente !ediante a atua%i0ao da $or!ao de #ro$essores&',(, $ora! i!#%antados seis centros de ci.ncias no #as #e%o Ministrio da ?ducao, e! #arceria co! uni)ersidades e secretarias de educao, e! di$erentes re+i6es do #as2 O Centro de ?nsino de Ci.ncias da 4a5ia <C?CI4A= $oi u! destes centros2 A ;eo Cient$ica de Mate!"tica do C?CI4A, coordenada #or O!ar Catunda, que se tornara diretor do IM3
e! 1GE,, e #or Mart5a Dantas, $uncionou at 1GEG e tin5a co!o !eta #rinci#a% a introduo da Q!ate!"tica !odernaQ nos currcu%os e #ro+ra!as das esco%as -aianas2 Para isso, $ora! o$erecidos cursos #ara #ro$essores da rede estadua% de ensino, oriundos de di)ersas cidades -aianas2&'/( A ;eo de Mate!"tica do C?CI4A desen)o%)eu )"rios #roCetos2 U! dos !ais i!#ortantes $oi aque%e )o%tado #ara o ensino da +eo!etria #or !eio das trans$or!a6es, rea%i0ado co! o aux%io de !anuais #rodu0idos %oca%!ente, testados e! c%asses ex#eri!entais da ?sco%a de A#%icao e das esco%as da rede estadua% de ensino, re+idas #or #ro$essores que esta)a! sendo atua%i0ados e! ser)io2 ?sta e outras ex#eri.ncias $icara! re+istradas nu!a srie de %i)ros did"ticos, #rodu0idos #e%a equi#e %iderada #or Catunda e Mart5a Dantas, e !arcara! u!a #ri!eira tentati)a de rea%i0ao de #esquisa e!#rica )o%tada #ara o ensino1a#rendi0a+e! e! !ate!"tica na 4a5ia2 U i!#ortante destacar que os centros de ensino de ci.ncias, co!o o C?CI4A, no $ora! u!a iniciati)a iso%ada2 No K!-ito da educao secund"ria, o Instituto 4rasi%eiro de ?ducao, Ci.ncia e Cu%tura <I4?CC=, )incu%ado ao Ministrio das He%a6es ?xteriores, $oi criado e! 1G/E, so- ins#irao da UN?;CO, co! u! a!#%o #ro+ra!a de di)u%+ao de no)os !todos de ensino na "rea das ci.ncias, seCa #or !eio da #roduo ou traduo de %i)ros did"ticos, seCa #or !eio da #roduo e )enda de equi#a!entos de %a-orat:rios #ara esco%as, seCa o$erecendo cursos #ara #ro$essores secund"rios2 A #artir de 1G7,, #assou a atuar e! #arceria co! a Ca!#an5a de A#er$eioa!ento e Di$uso do ?nsino ;ecund"rio <CAD?;=, criada no +o)erno >etI%io Dar+as co! o o-Ceti)o de !e%5orar o n)e% do ensino secund"rio2 Os cursos #ara #ro$essores, co! u!a car+a 5or"ria e%e)ada, #ossua! o o-Ceti)o de #re#arar candidatos ao !a+istrio secund"rio2 De#ois de a)a%iados e a#ro)ados, estes o-tin5a! o re+istro de$initi)o #ara %ecionar2&'7( De $ato, no a#enas na 4a5ia, !as e! todos os estados e re+i6es, 5a)ia u!a +rande de!anda de $or!ao inicia% e continuada de #ro$essores, seCa #orque era !uito +rande a de!anda #or no)os #ro$issionais, #articu%ar!ente #ro$essores de ci.ncias e !ate!"tica, seCa #orque era a-so%uta!ente !aCorit"rio o nI!ero de #ro$essores %ei+os, se! $or!ao #ro$issiona% adequada, que C" %eciona)a! nas esco%as2 Tanto no #ri!eiro caso, co!o no se+undo, a $or!ao dos #ro$essores e! +era%, e do #ro$essor de !ate!"tica e! #articu%ar, #recisa)a se aCustar 8s de!andas de atua%i0ao daque%e !o!ento2
Mas as $acu%dades de $i%oso$ia, onde $unciona)a! os cursos de $or!ao de #ro$essores, e! #articu%ar, os cursos de !ate!"tica, no tin5a! condi6es de atender 8 u!a de!anda to nu!erosa2 Desta $or!a, os #ro$essores que atua)a! nas esco%as do interior, #or exe!#%o, na 4a5ia, nos !ais di)ersos !unic#ios es#a%5ados #e%as di)ersas re+i6es do ?stado, $ora! atendidos #e%os cursos o$erecidos #e%a CAD?;, que, na 4a5ia, era! %ecionados !uitas )e0es #e%as #ro$essoras oriundas da 33, #ertencentes 8s equi#es do IM3 ou do C?CI4A2 Mais do que isso, 5" indcios de que os cursos da CAD?; na 4a5ia acontecia! no sa%o no-re da 33, coordenados #or Mart5a Dantas na #arte de !ate!"tica2&'E( $s conse+u,ncias da ditadura &ara a Educao Matemtica Desde 1GE/, o 4rasi% )i)ia so- u!a ditadura2 Neste #erodo, aconteci!entos i!#ortantes a$etara! a or+ani0ao e o desen)o%)i!ento #ro$issiona%, disci#%inar e cient$ico da educao !ate!"tica, no 4rasi%, de !aneira +era%, e na 4a5ia, de !odo #articu%ar2 ?! #ri!eiro %u+ar, -o! que se di+a, desde o incio da dcada, antes !es!o do +o%#e, C" se discutia intensa!ente nos !eios cient$icos e acad.!icos a necessidade de i!#ri!ir no)os ru!os #ara a #esquisa e o ensino cient$ico nas uni)ersidades -rasi%eiras2 Tuestiona)a1se o %u+ar e o #a#e% das $acu%dades de $i%oso$ia na estrutura uni)ersit"ria, se+uindo1se o !ode%o da Uni)ersidade de 4ras%ia, #ro#un5a1se a criao de institutos cient$icos centrais, onde $icaria! %oca%i0adas a #esquisa e o ensino cient$ico de -ase, en$i!, #ro#un5a1se ta!-! a criao de unidades de educao, que assu!iria! a res#onsa-i%idade de o$erecer a $or!ao #eda+:+ica e did"tica dos $uturos #ro$essores %icenciados2&'L( Por!, de#ois de 1GEF, quando o re+i!e de exceo $oi acentuado #e%o Ato Instituciona% 7 <AI17=, concreti0ou1se inexora)e%!ente a su-!isso ideo%:+ica e tcnica na es$era da #o%tica educaciona%, #or !eio da i!#%antao autorit"ria das re$or!as nos siste!as de ensino, se+uindo1se diretri0es e #ro#ostas decorrentes dos acordos M?C P U;AID2 A Lei 727/JVEF tratou da He$or!a Uni)ersit"ria e a 72EG'V1GL1 do ensino de 1W e 'W +raus2 Tanto o re+i!e de exceo, quanto as re$or!as %e+ais, ti)era! i!#%ica6es si+ni$icati)as #ara os ru!os da educao !ate!"tica no 4rasi% e na 4a5ia2 Na Uni)ersidade 3edera% da 4a5ia <U34A=, o IM3 $oi su-stitudo #e%o Instituto de 3sica e #e%o Instituto de Mate!"tica <IM=2 Ta!-! $oi criada a 3acu%dade de ?ducao <3AC?D=, de !odo que os cursos e de#arta!entos de ci.ncias e de did"tica sara! da 33, que $oi reno!eada co!o 3acu%dade de 3i%oso$ia e Ci.ncias 9u!anas
<33C9=2 Contudo, estas !odi$ica6es no atin+ira! na ess.ncia o !ode%o Rtr.s !ais u!S <,X1= que re+u%a)a u!a certa de!arcao entre o cient$ico e o #eda+:+ico na $or!ao dos #ro$essores %icenciados2 ?ste continuou e! )i+.ncia #or !uitos anos, !es!o de#ois da He$or!a Uni)ersit"ria2 No IM, assi! co!o nos outros institutos, continuara! sendo o$erecidos dois cursos, u! de -ac5are%ado e outro de %icenciatura2 ?!-ora o $uturo #ro$essor no #recisasse !ais $a0er o -ac5are%ado antes da %icenciatura, co!o ocorria antes, a di)iso conteIdo <ci.ncia= )ersus !etodo%o+ia <#eda+o+ia, did"tica= $oi !antida tanto na estruturao curricu%ar, quanto na di)iso instituciona%2 De $ato, as disci#%inas cient$icas que co!#un5a! o currcu%o da %icenciatura P e do -ac5are%ado 1 #assara! #ara a res#onsa-i%idade dos de#arta!entos dos institutos, enquanto que as disci#%inas do anti+o curso de did"tica $icara! so- a res#onsa-i%idade dos de#arta!entos de educao, onde ta!-! $icara! %otadas as disci#%inas de $unda!entos da educao <5ist:ria, socio%o+ia ou $i%oso$ia da educao, dentre outras=, que #ro#icia)a! $or!ao co!#%e!entar o#tati)a aos $uturos %icenciados2 As disci#%inas #eda+:+icas continua)a! sendo de car"ter +era% e, assi! co!o antes, era! o$erecidas si!u%tanea!ente #ara a%unos das di)ersas "reas2 A Inica disci#%ina es#ec$ica e es#ecia%i0ada #ara $or!ao #eda+:+ica dos $uturos %icenciados continuou sendo a did"tica es#ecia%, que $oi reno!eada co!o !etodo%o+ia e #r"tica de ensino, cu!#rindo dois se!estres %eti)os consecuti)os, o #ri!eiro destinado 8 u!a srie de ati)idades te:ricas e #r"ticas #re#arat:rias #ara o est"+io o-ri+at:rio, o se+undo destinado ao est"+io #ro#ria!ente dito2 ?! 1GL7, a ?sco%a de A#%icao $oi desati)ada, de !odo que a $or!ao #r"tica dos $uturos #ro$essores #assou a ser $eita nas esco%as da rede #I-%ica estadua%2 ;e, #or u! %ado, estas !udanas institucionais no a%terara! essencia%!ente o !ode%o de $or!ao #ro$issiona% dos #ro$essores de !ate!"tica no K!-ito da U34A, #or outro, certos aconteci!entos de car"ter #o%tico ti)era! u! re#ercusso ex#ressi)a na traCet:ria da educao !ate!"tica na 4a5ia, e! #articu%ar, e no 4rasi%, de !aneira +era%2 O!ar Catunda, #rinci#a% %iderana !ate!"tica na 4a5ia naque%e #erodo, que ocu#ara a direo do IM3 de 1GE, a 1GEF, no $oi !antido na direo do IM, !uito #ro)a)e%!ente, #e%as recon5ecidas ati)idades e !ani$esta6es #o%ticas que $i0era ao %on+o de sua )ida, su$icientes #ara inc%ui1%o nas %istas dos su-)ersi)os dos :r+os de
se+urana da ditadura, res#ons")eis #e%a se%eo #r)ia de todos que ocu#ara! car+os direti)os e! qua%quer :r+o #I-%ico2 &'F(2 O recrudesci!ento do re+i!e ta!-! #ode ser a#ontado co!o a #rinci#a% causa #ara a interru#o dos con+ressos que !arcara! a traCet:ria da constituio da educao !ate!"tica enquanto cor#o #ro$issiona% disci#%inar, no 4rasi%, desde 1G772 De $ato, de#ois da rea%i0ao do e)ento de ;o Nos dos Ca!#os, e! 1GEE, so!ente )inte anos de#ois, C" no contexto da a-ertura de!ocr"tica, que os #ro$issionais da "rea )o%tara! a se reunir e se or+ani0ar e! $:runs re+ionais e nacionais, co! a rea%i0ao do ?ncontro 4aiano de ?ducao Mate!"tica <?4?M=, na 3AC?D, e! 1GFE, e do ?ncontro Naciona% de ?ducao Mate!"tica <?N?M=, na PUC de ;o Pau%o, e! 1GFL, e)entos #recursores da $undao da ;ociedade 4rasi%eira de ?ducao Mate!"tica <;4?M=, e! 1GFF2 ;i!#%es!ente, #orque durante o #erodo de exceo, co! a )i+.ncia do AI17, no era! #er!itidas reuni6es ou !ani$esta6es #I-%icas de car"ter #o%tico, o que i!#%ica)a na #r"tica a #roi-io de certos ti#os de e)entos #I-%icos que reunisse! u! +rande nI!ero de #essoas, co!o seria o caso dos con+ressos de #ro$essores de !ate!"tica2 Durante este #erodo, )erdade, #rosse+uira! as ati)idades da Co!isso Intera!ericana de ?ducao Mate!"tica <CIA?M=, sucursa% re+iona% da Co!isso Internaciona% de Instruo Mate!"tica <ICMI=, :r+o da Unio Internaciona% de Mate!"ticos <IMU=, que or+ani0ou as con$er.ncias intera!ericanas de educao !ate!"tica, desde 1GE1&'G(2 O a#oio de certos or+anis!os internacionais, co!o a O?A, $aci%itou de u!a certa $or!a que estes e)entos $osse! to%erados #e%os re+i!es !i%itares que do!inara! a A!rica Latina nesta #oca, e! )irtude das circunstKncias que caracteri0ara! o contexto internaciona% durante o #erodo da >uerra 3ria2 Toda)ia, e!-ora contasse! co! a #artici#ao de u! certo nI!ero de -rasi%eiros, oriundos de di)ersos estados e re+i6es, no se constitura! e$eti)a!ente e! $:runs arre+i!entadores e a+re+adores dos #ro$issionais da "rea, co!o se de#reende da se+uinte dec%arao de U-iratan DYA!-rosio<1GFL, #2= A de%e+ao -rasi%eira 8 EZ Con$er.ncia Intera!ericana de ?ducao Mate!"tica e! >uada%aCara, Mxico, e! no)e!-ro de 1GF7, $oi das !aiores e! e)entos internacionais dessa "rea de con5eci!ento2 ?ra! on0e es#ecia%istas #ro)enientes de )"rios ?stados <[= A sur#resa de !uitos ao se )ere! #arte da !aior de%e+ao estran+eira no e)ento $oi su#erada #e%a constatao de que #oucos se con5ecia! entre si <[= &,J(
Por outro %ado, $oi !uito #equena a #artici#ao de re#resentantes de institui6es -aianas nestes e)entos2 Mart5a Dantas $oi con$erencista e! Li!a, e! 1GEE, O!ar Catunda $oi con$erencista e! 4o+ot", e! 1GE1, quando ainda era #ro$essor da U;P, e $oi 5o!ena+eado co!o #residente de 5onra da con$er.ncia de Ca!#inas, e! 1GLG, #oucos anos de#ois da sua a#osentadoria co!#u%s:ria e! 1GLE, quando co!#%etara LJ anos2 Portanto, reitero, a reor+ani0ao dos $:runs #ro$issionais da ?ducao Mate!"tica no 4rasi%, e! +era%, e na 4a5ia, e! #articu%ar, so!ente $oi reto!ada co! a rea%i0ao do ?4?M e! 1GFE e do ?N?M e! 1GFL, se+uidos da $undao da ;4?M, e! 1GFF2 Do%tarei a este assunto !ais adiante2 U! outro aconteci!ento que te)e consequ.ncias ex#ressi)as #ara a educao !ate!"tica na 4a5ia $oi o o encerra!ento das ati)idades do C?CI4A, e! 1GEF, e! decorr.ncia, !uito #ro)a)e%!ente, dos !es!os !oti)os #o%ticos C" citados anterior!ente, )isto que outros centros de ensino de ci.ncias, que no $ora! identi$icados co!o %u+ares #otenciais #ara Rati)idades su-)ersi)asS, continuara! $uncionando at 5oCe2 O!ar Catunda exercera u!a %iderana i!#ortante nas ati)idades da seo cient$ica de !ate!"tica do C?CI4A, onde se rea%i0a)a! #eriodica!ente cursos de treina!ento de #ro$essores oriundos de todas as re+i6es da 4a5ia2 ;eria a%+o inad!iss)e%, se+undo as r+idas nor!as de contro%e e re#resso )i+entes, #er!itir que a%+u!, co! u! #er$i% Rsu-)ersi)oS co!o o de%e, $icasse 8 $rente de u!a instituio cuCas ati)idades se di$undia! ca#i%ar!ente #e%a rede esco%ar do ?stado2 Para Catunda, restou a#enas o iso%a!ento na coordenao da rec!1criada #:s1 +raduao e! !ate!"tica do IM, so- condi6es !uito #ouco $a)or")eis ao desen)o%)i!ento das #esquisas e 8 $or!ao de #essoa% a%ta!ente qua%i$icado2 A%i"s, estas !es!as condi6es #ratica!ente a-ortara! as #esquisas did"ticas que se desen)o%)ia! e!-rionaria!ente no C?CI4A2 De $ato, e!-ora os institutos -"sicos $osse! conce-idos ori+ina%!ente #ara sere! centros de #esquisa e ensino, o IM caracteri0ou1se !uito !ais #e%o exerccio da se+unda $uno, co!o res#ons")e% #e%a o$erta das di)ersas disci#%inas de !ate!"tica #ara os di)ersos cursos da U34A2 Catunda queixa)a1se $requente!ente que as #ro$essoras do IM Ca!ais #oderia! a%canar o doutora!ento e dedicar1se "s #esquisas e! )irtude da excessi)a car+a 5or"ria
de ensino na +raduao que %5es era atri-uda2 Co! a ex#anso da o$erta de )a+as e o decorrente au!ento do nI!ero de a%unos, #articu%ar!ente, nos cursos de en+en5aria, e se+uindo os #adr6es tecnocr"ticos de e$ici.ncia i!#%antados co! a re$or!a, a o#o adotada #e%a ad!inistrao uni)ersit"ria, no caso da !ate!"tica, $oi a concentrao e a !axi!i0ao do tra-a%5o docente nas tare$as de ensino2 ?!-ora, nesta #oca, os in)esti!entos #ara a #esquisa e a #:s1+raduao, inc%usi)e co! a concesso de -o%sas #ara rea%i0ao de doutorado no 4rasi% e no exterior, ten5a! sido e%e)ados, o IM no conse+uiu se -ene$iciar ex#ressi)a!ente co! estes in)esti!entos e no %o+rou a%canar resu%tados si+ni$icati)os, ao contr"rio, #or exe!#%o, do que aconteceu co! a #esquisa e a #:s1+raduao na +eo$sica, na U34A, que se tornou centro de re$er.ncia naciona%, #or conta da exce%.ncia dos seus resu%tados2 ?! outros estados do Nordeste, co!o Perna!-uco e Cear", #ara citar dois casos !ais #roe!inentes, de !odo contr"rio, a #esquisa e a #:s1+raduao e! !ate!"tica cresceu e conso%idou1se de !aneira ex#ressi)a neste !es!o #erodo2 Ora, se a #esquisa e a #:s1+raduao e! !ate!"tica no $ora! instituciona%i0adas do !odo ex#ressi)o na U34A, !uito !enos no caso da educao !ate!"tica2 Por u! %ado, a equi#e do C?CI4A se di)idiu, #arte se trans$eriu #ara o IM, $oi su-!etida 8s condi6es de tra-a%5o de%ineadas anterior!ente, a outra #arte $oi #ara a 3AC?D, co!o aconteceu co! Mart5a Dantas2 Mes!o tornando1se #ro$essora titu%ar e! 1GL1, e%a no conse+uiu o-ter a dedicao exc%usi)a, $icando a#enas no re+i!e de 'J 5oras2 Dessa $or!a, !udou !uito a sua condio de tra-a%5o, #ois esti)era antes exc%usi)a!ente 8 dis#osio do C?CI4A, coordenando os #roCetos da seo cient$ica de !ate!"tica2 A%+o se!e%5ante aconteceu co! as de!ais #ro$essoras que co!#un5a! a equi#e que coordenara2 ;o- o no)o re+i!e ad!inistrati)o, i!#osto #e%a He$or!a Uni)ersit"ria, as car+as 5or"rias de dedicao ao ensino, e! sa%a de au%a, $ora! a%tas e no $a)orecera! a continuidade dos #roCetos, ne! das ati)idades de #esquisa2 Mes!o no K!-ito da #:s1+raduao e! educao, criada e! 1GL1, a #esquisa e! ensino de !ate!"tica no $oi instituciona%i0ada, no se desen)o%)eu, a#esar das quatro disserta6es de !estrado que $ora! de$endidas nos #ri!eiros de0 anos de $unciona!ento #e%os #ro$essores da #r:#ria 3AC?D, e!-ora nen5u!a das anti+as inte+rantes da equi#e do C?CI4A inte+rasse este #ro+ra!a, $osse co!o a%una, $osse co!o #ro$essora2 De qua%quer sorte, estes so as#ectos que ainda no $ora!
su$iciente!ente in)esti+ados, que ainda !erece! #esquisas 5ist:ricas siste!"ticas e a#ro$undadas, que ex#%ique! #orque a #esquisa e a #:s1+raduao e! educao !ate!"tica no se desen)o%)eu na 4a5ia, a #artir da He$or!a Uni)ersit"ria, co!o aconteceu e! outros centros2 Na 4a5ia, a educao !ate!"tica !ostrou u! certo n)e% de or+ani0ao e associao #ro$issiona%, #rinci#a%!ente, a #artir de 1GFE, quando $oi rea%i0ado o #ri!eiro ?4?M, e a #artir de 1GFF, co! a criao da ;4?M, #ois, %o+o e! se+uida, $oi criada a seo re+iona%, ;4?M14a, que se !ante)e rea%i0ando os encontros re+ionais de $or!a ininterru#ta, at 5oCe, cu!#rindo o i!#ortante #a#e% de con+re+ar e atua%i0ar os #ro$essores de !ate!"tica que atua! nas institui6es de ensino -aianas2 No encontrei os anais do #ri!eiro ?4?M, !as, no re+istros do #ri!eiro ?N?M, de 1GFL, e! ;o Pau%o, esti)era! inscritos '/ re#resentantes da 4a5ia, sendo L #ro)enientes do interior do ?stado <I%5us, Ita-una, Nequi e 4uerare!a=2 9a)ia #e%o !enos tr.s estudantes do curso de !ate!"tica da U34A2 Dentre as #ro$essoras #resentes, esta)a! Mart5a Dantas <3AC?D=, Ar%ete Cerqueira Li!a <IM=, Ade%aide Mendona <3AC?D=, ?%isa Deras da ;i%)a <IM=, Maria Auxi%iadora AraICo <3AC?D=, Ni%0a Hoc5a Medrado ;antos <IM=, TK!ara Marques <UN?4= e Dera LIcia Passos <?T34a=, que a#arece! nos anais do terceiro e do quarto ?4?M <1GFG e 1GG1, res#ecti)a!ente=, inte+rando suas co!iss6es or+ani0adoras, Cunta!ente co! Ade%!o Hi-eiro de Nesus <IM=, Ant\nio ;antos 3i%5o <;??4=, Ar%B Luna <U?3;=, Lu0ina%)a Miranda <IM=, O%+a C%aro <Co%+io Tere0a de Lisieux= e Dir+inia 3erreira de Nesus <IM=2 A #artir do D ?4?M, rea%i0ado na Uni)ersidade Cat:%ica do ;a%)ador <UC;a%=, e! 1GG,, 5" u!a !udana ex#ressi)a na co!isso or+ani0adora do e)ento, co! a sada das %ideranas !ais anti+as, %i+adas 8 3AC?D e ao IM, a exe!#%o de Mart5a Dantas e Ar%ete Cerqueira Li!a, e a trans$er.ncia da coordenao +era% do e)ento #ara Ant\nio ;antos 3i%5o <UC;AL, ;?C= e Maria Auxi%iadora Lis-oa Moreno Pires <UC;AL, ;?C=, que ta!-! assu!ira! a direo da ;4?M14a2 Per!anecera! na co!isso or+ani0adora as #ro$essoras Ade%aide Mendona, ?%da Tra!! e Dir+na de Nesus, da se+unda +erao de #ro$essoras da 3AC?D e do IM, assi! co!o O%+a C%aro e Dera LIcia Passos2 No)os #ro$essores $ora! a+re+ados 8 co!isso, co!o Nor+e ]a%-er 3erreira <;?C=, LIcia Nor+e <UC;a%=, Maria Auxi%iadora 3id%is <UC;a%= e TKnia
;antana <?T34a=2 ?sta equi#e #er!aneceu 8 $rente da ;4?M14a e dos ?4?M at a entrada do no)o !i%.nio, quando no)as %ideranas to!ara! 8 $rente da or+ani0ao #ro$issiona%, dando continuidade ao tra-a%5o de or+ani0ao e inte+rao dos #ro$essores de !ate!"tica da 4a5ia2 " no*o mi!,nio% a retomada da &es+uisa e da &s-graduao A #artir do ano 'JJJ, no)as #ers#ecti)as $ora! #rodu0idas #ara a educao !ate!"tica na 4a5ia, co! a reno)ao das ati)idades de #:s1+raduao e de #esquisa, #ara%e%a!ente 8 continuidade das ati)idades de con+re+ao e atua%i0ao #ro$issiona% #ro#orcionadas #e%a ;4?M14a, co! seus e)entos #ro$issionais2 Durante a dcada de 1GGJ, inte+rantes de u!a terceira +erao de #ro$issionais, $or!ados nos cursos de +raduao da U34A e da UC;a%, rea%i0ara! cursos de doutora!ento na "rea, ou e! "reas corre%atas, e #assara! a %iderar +ru#os de #esquisa co! atuao si+ni$icati)a e! cursos de #:s1+raduao, #ro#iciando a $or!ao de no)os #esquisadores, que #assara! a atuar #rinci#a%!ente nas uni)ersidades #I-%icas estaduais2 ?! 1GFG, Ho-inson Ten:rio, #ro$essor da Uni)ersidade ?stadua% de 3eira de ;antana <U?3;= de$endera sua dissertao de !estrado no Pro+ra!a de P:s1>raduao da 3AC?D, a-ordando o #ro-%e!a da introduo dos co!#utadores no ensino2 Posterior!ente, e! 1GGE, de$endeu tese de doutorado na 3acu%dade de ?ducao da U;P, a-ordando a te!"tica dos dis#ositi)os ana%:+icos e di+itais e suas i!#%ica6es educati)as2 ?! 'JJJ, $oi u!a das %ideranas $undadoras do Pro+ra!a e! ?nsino, 3i%oso$ia e 9ist:ria das Ci.ncias U34A1U?3; <PP>?39C=, onde orientou disserta6es de !estrado na "rea da ?ducao Mate!"tica2 Mais recente!ente, !i+rou #ara a "rea de A)a%iao ?ducaciona%, quando se trans$eriu #ara a 3AC?D2 ;e+uindo os #assos de Ho-inson Ten:rio, Andr Mattedi, $or!ado e! !ate!"tica na U34A, #ro$essor da U?3; de 1GFG a 'J1J, ta!-! de$endeu sua dissertao de !estrado na 3AC?D, a-ordando as#ectos 5ist:ricos e e#iste!o%:+icos do ensino autorit"rio e re#roduti)o da !ate!"tica2 ?! 'JJ', de$endeu u!a tese de doutorado no De#arta!ento de 9ist:ria da U;P, a-ordando a #ro$issiona%i0ao e a !oderni0ao da !ate!"tica na Uni)ersidade da 4a5ia at 1GEF2 Ta!-! $undador do PP>?39C, te! rea%i0ado #esquisas e orientado disserta6es e teses so-re a !oderni0ao da !ate!"tica esco%ar e! institui6es educacionais -aianas2
Nonei Cerqueira 4ar-osa, $or!ou1se e! !ate!"tica na UC;a% e! 1GGL, se+uindo direta!ente #ara o doutorado e! educao !ate!"tica da UN?;P1Hio C%aro, onde de$endeu tese so-re !ode%a+e! !ate!"tica e! 'JJ12 Tuando se tornou #ro$essor da U?3;, e! 'JJ7, credenciou1se no PP>?39C e #assou a %iderar u! +ru#o de #esquisa so-re !ode%a+e! !ate!"tica, orientando disserta6es de !estrado e a #ri!eira tese de doutorado e! educao !ate!"tica #rodu0ida na 4a5ia, de$endida e! 'J1J2 Maria Auxi%iadora Moreno Pires, +raduada e! !ate!"tica #e%a UC;a%, e! 1GFJ, de$endeu sua dissertao de !estrado na 3AC?D e! 1GFG, a-ordando a te!"tica do desen)o%)i!ento #ro$issiona% dos #ro$essores de !ate!"tica2 Nunta!ente co! Ant\nio ;antos 3i%5o, a%! de diri+entes da ;4?M14a #or )"rios anos, iniciara! u! curso de es#ecia%i0ao e! educao !ate!"tica na UC;a%, e! 'JJ'2 ?ste curso te! a#resentado exce%entes resu%tados, #ois )"rios dos seus e+ressos t.! #rosse+uido a $or!ao, rea%i0ando cursos de doutora!ento no 4rasi% e no exterior2 No interior do ?stado, #ro$essores da Uni)ersidade de ;anta Cru0 <U?;C=, %oca%i0ada entre I%5us e Ita-una, da Uni)ersidade do ;udoeste da 4a5ia, co! sedes e! Dit:ria da Conquista e Nequi, e da Uni)ersidade do ?stado da 4a5ia, no Ca!#us de ;errin5a, ta!-! rea%i0ara! cursos de doutora!ento e esto a %iderar +ru#os de #esquisa e a $or!ar no)os #esquisadores, co!o o caso de Irene Ca0or%a <U?;C=, na "rea de ensino de estatstica, e! 'JJ'M A$onso 9enriques <U?;C=, na "rea de ensino de c"%cu%o, e! 'JJEM Marcos Ne)es <U?;C=, na "rea de $or!ao de #ro$essores, e! 'JJLM TKnia >us!o <U?;4=, na "rea de !etaco+nio, e! 'JJE, Nor+e Costa <U?;4=, na "rea de #sico%o+ia co+niti)a, e! 'JJ,, e >i%denor Carneiro dos ;antos <UN?4=, na "rea de 5ist:ria da educao !ate!"tica, e! 'JJF2 Desta $or!a, a educao !ate!"tica na 4a5ia, )e! aos #oucos reto!ando os ca!in5os inicia%!ente tri%5ados #or Marta Dantas, O!ar Catunda e a equi#e do C?CI4A, na dcada de 1GEJ, quando des#ontou co!o u! dos centros nacionais de desen)o%)i!ento #ro$issiona%, disci#%inar e cient$ico da "rea de educao !ate!"tica2 .otas e refer,ncias bib!iogrficas &1( Dedico este tra-a%5o a Mart5a Dantas, Ar%ete Cerqueira Li!a e O!ar Catunda <in !e!orian=2
&'( De u! #onto de )ista da socio%o+ia 5ist:rica das #ro$iss6es, Q#ro$issiona%i0aoQ u! #rocesso que inc%ui a $or!ao de u! cor#o de es#ecia%istas e! cursos de n)e% su#erior es#ec$icos que #assa a co!#arti%5ar entre si u! certo siste!a de con5eci!entos e de #rocedi!entos, u! certo conCunto de )a%ores e nor!as ticas, #assando ainda a rei)indicar #ara si o !ono#:%io da co!#et.ncia #ara so%uo de certos ti#os de #ro-%e!as, de certa i!#ortKncia socia%, e o exerccio de u!a ocu#ao nu!a sociedade deter!inada at que isto %5es seCa +arantido, #or u! %ado, #e%o credencia!ento educaciona%, #or outro, #e%o recon5eci!ento %e+a%2 C$2 DINI^, Mar%i2 Os donos do sa-er@ #ro$iss6es e !ono#:%ios #ro$issionais2 Hio de Naneiro@ IUP?HN, UCAM, He)an, 'JJ1 &,( O !a+istrio secund"rio C" era considerado u!a #ro$isso %i-era% no 4rasi% desde o scu%o *I*, e!-ora $osse exercido #or !dicos, ad)o+ados, en+en5eiros e re%i+iosos, se! que #ara isso $osse! su-!etidos a qua%quer $or!ao es#ec$ica ou %5e $osse! exi+idos qua%quer ti#o de credencia!ento educaciona%2 CO?L9O, ?d!undo Ca!#os2 As #ro$iss6es i!#eriais@ !edicina, en+en5aria e ad)ocacia no Hio de Naneiro, 1F''11G,J2 Hio de Naneiro@ Hecord, 1GGG2#2 ',2 &/( Ao $ina% do scu%o *I*, o #anora!a internaciona% $oi !arcado #e%a constituio dos estados nacionais, cuCos siste!as de ensino esti)era! dentre suas #rinci#ais institui6es #o%tico1sociais2 Neste contexto, e! !uitos #ases, $ora! criadas associa6es de #ro$essores de !ate!"tica que #assara! a #u-%icar re)istas dedicadas exc%usi)a!ente aos assuntos do ensino2 Assi!, a traCet:ria internaciona% da educao !ate!"tica con$i+urou1se, #or u! %ado, a #artir do desen)o%)i!ento da !ate!"tica enquanto ci.ncia e da or+ani0ao dos !ate!"ticos enquanto cor#orao #ro$issiona% disci#%inar, #or outro, a #artir da or+ani0ao e desen)o%)i!ento dos siste!as nacionais de ensino e dos seus cor#os de #ro$essores2 A criao da re)ista Lenseignement Mathmati!ue, e! 1FGG, e da "ommission internationale de l#enseignement mathmati!ue, e! 1GJF, #ode! ser considerados co!o !arcos $unda!entais do #rocesso internaciona% de desen)o%)i!ento da educao !ate!"tica enquanto #ro$isso cient$ica disci#%inar, $undado inicia%!ente e! torno dos estudos co!#arati)os e das re$or!as dos #ro+ra!as de ensino, -e! co!o da $or!ao dos #ro$essores de !ate!"tica2 C$2 3UHIN>9?TTI, 3u%)ia2 Mat5e!atica% instruction in an internationa% #ers#ecti)e@ t5e contri-ution o$ t5e Courna% L#enseignement
mathmati!ue 2 In@ COHA_, Danie% et al.<ed2=2 One 5undred Bears o$ L`ensei+ne!ent !at5!atique 2 Proceedin+s o$ t5e ?MPICMI ;B!#osiu! 2 >ene)a, 'JJJ &7( No 4rasi%, $oi a #artir dos anos ,J, no #ri!eiro +o)erno de >etI%io Dar+as, que o ?stado #assou a re+u%ar o$icia%!ente o exerccio das #ro$iss6es !ais tradicionais, co!o a !edicina, a en+en5aria e ad)ocacia2 Na 4a5ia, $or!ou1se u!a associao <Associao dos Pro$essores Licenciados da 4a5ia P APL4= #ara a de$esa do !ono#:%io do ensino secund"rio #ara os %icenciados ao $ina% dos anos /J2 C$2 DIA;, Andr Luis Mattedi2 ?n+en5eiros, !u%5eres, !ate!"ticos interesses e dis#utas na #ro$issiona%i0ao da !ate!"tica na 4a5ia <1FGE11GEF= 2 ;o Pau%o, 'JJ'2 Tese <Doutorado e! 9ist:ria=, U;P, #2 11GM ;ANTO;, Ni%da Moreira2 O !o)i!ento dos #ro$essores da rede #u-%ica na 4a5ia2 ;a%)ador, 1GG/2 Dissertao <Mestrado e! ?ducao=, U34A2 &E( O aristocrata -aiano Ant\nio 3erro Moni0 de Ara+o <1F1, P 1FFL=, que cursou 3i%oso$ia Natura% na Uni)ersidade de Londres, autor de u!a +rande )ariedade de textos ainda inditos e! di)ersas "reas do sa-er, escre)eu Elementos de Matemticas e! 1F7F, #ri!eiro %i)ro did"tico #u-%icado no 4rasi% no qua% a 3i%oso$ia Positi)a de Co!te $oi extensi)a!ente co!entada2 aDILA, Marce%o Duarte Dantas de2 Ant\nio 3erro Moni0 de Ara+o@ !anuscritos !ate!"ticos e $i%os:$icos na cidade de ;a%)ador P 1F77 a 1FFE2 ;a%)ador, 'JJ72 Dissertao <Mestrado e! ?nsino, 3i%oso$ia e 9ist:ria das Ci.ncias=2 U34a1U?3;M ;ILDA, Circe MarB ;i%)a da2 A !ate!"tica #ositi)ista e sua di$uso no 4rasi%2 Dit:ria@ ?DU3?;, 1GGG, # '1F1',G2 &L( Pesquisas ainda #recisa! ser $eitas so-re a situao das #ouqussi!as esco%as secund"rias do interior do ?stado2 &F( Leo#o%do A!ara% $oi u! exe!#%o de inte%ectua% ec%tico, t#ico da #ri!eira !etade do scu%o **, na 4a5ia, que di)idia suas ati)idades #ro$issionais de en+en5eiro co! o !a+istrio, a #o%tica e o Corna%is!o2 ?n+en5eiro $or!ado na ?P e! 1G17, $oi catedr"tico concursado de +eo!etria e de $sica do >in"sio da 4a5ia, catedr"tico concursado da ?P, onde %ecionou c"%cu%o, +eo!etria descriti)a e !ecKnica a#%icada, onde ta!-! $oi diretor de 1G/L a 1G/F2 3oi ta!-! catedr"tico de !ate!"tica da ?sco%a de 4e%as Artes, $undador da 3acu%dade de 3i%oso$ia e! 1G/', onde ocu#ou a cadeira de estatstica a#%icada2 No K!-ito tcnico da en+en5aria, $oi $isca% da ;ecretaria de Diao da 4a5iaM diretor e $isca% da ?strada de
3erro de Na0ar2 ;ua !i%itKncia #o%tica e Corna%stica $oi intensa nos anos 1G,J1 1G/J@ se+uindo a %iderana de N2 N2 ;ea-ra, #residiu a A%iana Li-era% na 4a5ia e a#oiou o !o)i!ento tenentista co!o redator dYO Corna% <1G'G1,J=, tendo sido no!eado #or >etI%io Dar+as, sucessi)a!ente, #re$eito de ;a%)ador e Inter)entor 3edera% e! 1G,J2 &G( Moura 4astos $oi en+en5eiro da re#artio de sanea!ento da cidade do ;a%)ador e! 1G'GM #ro$essor de !ate!"tica contratado da 3acu%dade de Medicina <1G,E e 1G,L=, da ?sco%a Po%itcnica <1G,F11G,G=M catedr"tico interino de !ate!"tica, de 1G,G a 1G//, quando $oi e$eti)ado #or concurso, e )ice1diretor do >in"sio da 4a5ia a #artir de 1G,G2 3oi #ro$essor de !ate!"tica e desen5o e! di)ersos esta-e%eci!entos de ensino #articu%arM $oi s:cio da construtora >ui!ares e 4astos, co! o-ras executadas na ca#ita% e na re+io sudoeste do ?stado2 3oi catedr"tico de !ate!"tica, $undador da 3acu%dade de 3i%oso$ia e ;ecret"rio da ?ducao do ?stado da 4a5ia de 1G7F a 1G7G2 3oi #residente da co!isso or+ani0adora do I Con+resso Naciona% de ?nsino da Mate!"tica no Curso ;ecund"rio, rea%i0ado e! ;a%)ador e! 1G772 &1J( DIA;, Andr Lus Mattedi2 A He)ista 4rasi%eira de Mat5e!atica <1G'G1 1G,O=2 ?#iste!e2 Porto A%e+re, n211, Cu%2Vde02 'JJJ, #2 ,L17E2 &11( ;ILDA , Circe MarB ;i%)a da2 3or!ao de #ro$essores e #esquisadores de !ate!"tica na 3acu%dade Naciona% de 3i%oso$ia 2 "adernos de $es!uisa. ;o Pau%o, n2 11L, #2 1J,11'E, no)2 'JJ' M ;ILDA , Circe MarB ;i%)a da2 A 3acu%dade de 3i%oso$ia, Ci.ncias e Letras da U;P e a $or!ao de #ro$essores de !ate!"tica2 In@H?UNIbO ANUAL DA ANP?d, ',2 Anais222 Caxa!-u@ ANP?d, 'JJJ2 &1'( CAD?HNO; DO IN;TITUTO AN;IO T?I*?IHA2 ?s#ecia% Isaas A%)es de A%!eida2 ;a%)ador, n2 1, 1GFGM M?LLO, Maria A%-a >uedes Mac5ado2 Isaas A%)es de A%!eida e a educao na 4a5ia2 He)ista 3A??4A2 ;a%)ador, )2 1/, n2 '/, #2 1'711/J, 'JJ72 &1,( DIA;, Andr Lus Mattedi2 Da #ro$issiona%i0ao dos #ro$essores 8 !ate!"tica !oderna na 4a5ia@ as contri-ui6es de Isaas A%)es e Mart5a Dantas2 D ;e!in"rio Te!"tico@ A !ate!"tica !oderna nas esco%as do 4rasi% e de Portu+a%2 Porto A%e+re, PUC1H;, 'JJFM
&1/( ;IMc?;, HuB2 % &aculdade de &ilosofia e sua identidade perdida. ;a%)ador@ C?D1U34A, 1GGJ2 #2 '72 &17( DIA;, Andr Lus Mattedi2 ?n+en5eiros, !u%5eres, !ate!"ticos@ Interesses e dis#utas na #ro$issiona%i0ao da !ate!"tica na 4a5ia, 1FGE11GEF2 'JJ'2 ,'J$2 Tese <Doutorado e! 9ist:ria ;ocia%= 1 33LC9, U;P, ;o Pau%o, 'JJ'2 &1E( 4?HTANI, Nanu"ria AraICo2 DIA;, Andr Lus Mattedi2 O Curso de Mate!"tica e o Curso de Did"tica na 4a5ia, o#2 cit2 &1L( DIA;, Andr Lus Mattedi2 As $undadoras do Instituto de Mate!"tica e 3sica da Uni)ersidade da 4a5ia, o#2 cit2 &1F( LIMA, Ar%ete Cerqueira2 De#oi!ento2 Cadernos do I3U34A2 ;a%)ador, ano I, n2 ,, #2 ,E17,, Cu%2 1GF72 &1G( Mart5a Dantas este)e e! Portu+a% durante o ano de 1G7F, #atrocinada #or u!a -o%sa do Instituto de A%ta Cu%tura de Lis-oa, onde assistiu u! curso de "%+e-ra %inear !inistrado #e%o !ate!"tico A%!eida Costa, da 3acu%dade de Ci.ncias de Lis-oa2 Nesta o#ortunidade, ta!-! con5eceu e iniciou u! intercK!-io #ro$issiona% co! o !ate!"tico ;e-astio e ;i%)a, u! dos #rota+onistas da !oderni0ao da !ate!"tica e! Portu+a% na dcada de 1GEJ2 &'J( DIA;, Andr Lus Mattedi2 O Instituto de Mate!"tica e 3sica da Uni)ersidade da 4a5ia@ ati)idades !ate!"ticas <1GEJ11GEF=2 9ist:ria, Ci.ncias, ;aIde P Man+uin5os, Hio de Naneiro, )217, n2/, out21de02 'JJF, #21J/G11JL72 &'1( 3a0ia! #arte da equi#e de #ro$essoras@ Ni%0a Hoc5a Medrado, Maria Au+usta AraICo Moreno, AdarcB Pena Costa, Ce%ina 4ittencourt Marques, ?%iana Costa No+ueira, Neide C%oti%de Pin5o e ;ou0a, ?unice da Conceio >ui!ares, Nor!a Coe%5o de AraICo, Henata 4ecder Deno)aro, No%Kndia ;erra Di%a, Maria Auxi%iadora C2 ;a!#aio, dentre outras2 Ha!adris5na 4a+a)an dos ;antos era o Inico #ro$essor do +ru#o2 Todas se $or!ara! no curso de !ate!"tica da 33 e %eciona)a! ou na #r:#ria 33, ou na ?sco%a de A#%icao, ou e! a%+u! co%+io estadua%, co!o, #or exe!#%o, o ;e)erino Dieira, o Noo 3%or.ncio >o!es, o Duque de Caxias ou o Co%+io da 4a5ia <Centra%=, a%! da ?sco%a Tcnica 3edera%2 &''( Maria C%ia Le!e da ;i%)a2 Mo)i!ento da !ate!"tica !oderna P #oss)eis %eituras de u!a crono%o+ia2 He)ista Di"%o+o ?ducaciona%, Curiti-a, )2 E, n21F, #2/G1E,, !aio2Va+o2 'JJE2
&',( C?CI;P <;o Pau%o=, C?CIMI> <4e%o 9ori0onte=, C?CIH; <Porto A%e+re=, C?CI>UA <>uana-ara=, C?CIN? <Heci$e= &'/( 3H?IH?, In.s An+%ica Andrade, DIA;, Andr Lus Mattedi2 ;eo Cient$ica de Mate!"tica do C?CI4A@ #ro#ostas e ati)idades #ara reno)ao do ensino secund"rio de !ate!"tica <1GE711GEG=2 Bolema2 Hio C%aro, n2 ,7 4, 'J1J &'7( 3reire, In.s An+%ica Andrade 2 ?nsino de Mate!"tica@ iniciati)as ino)adoras no Centro de ?nsino de Ci.ncias da 4a5ia <1GE711GEG=2;a%)ador, 'JJG2 Dissertao <Mestrado e! ?nsino, 3i%oso$ia e 9ist:ria das Ci.ncias=, U34A1U?3;, #2 ''2 &'E( A CAD?; atua)a #or inter!dio das ins#etorias seccionais do ensino secund"rio <I;?;= es#a%5adas #or todo o #as2 A%! de o$erecer cursos, ta!-! rea%i0ou con+ressos #ara #ro$essores e diretores2 Por exe!#%o, o II Con+resso de ?nsino da Mate!"tica rea%i0ado e! Porto A%e+re e! 1G7L $oi #atrocinado #e%a CAD?;2 Os #ro$essores credenciados #e%a CAD?; #oderia! %ecionar onde no 5ou)esse #ro$essores %icenciados #e%a $acu%dade de $i%oso$ia2 Hoc5a, Danie%a da ;i%)a2 Ca!#an5a de A#er$eioa!ento e Di$uso do ?nsino ;ecund"rio <CAD?;=@ contri-ui6es #ara o Mo)i!ento da Mate!"tica Moderna na 4a5ia <1G7J11GLJ=2 ?NCONTHO NOHT? NOHD?;T? D? 9I;TeHIA DA ?DUCAfbO, III, ;a%)ador, 'J1J2 &'L( C?L?;T? 3IL9O, Macioniro2 A re$or!a uni)ersit"ria e a criao das $acu%dade de educao2 He)ista 4rasi%eira de 9ist:ria da ?ducao, n2 JL, #2 1E111FF, Can21Cun2 'JJ/2 &'F( DIA;, Andr Lus Mattedi2 ?n+en5eiros, !u%5eres, !ate!"ticos, #2 'FF &'G( A #ri!eira ocorreu e! 4o+ot", e! 1GE1M a se+unda, e! Li!a, e! 1GEEM a terceira, e! 4aa 4%anca, Ar+entina, e! 1GL'M a quarta e! Caracas, e! 1GL7M a quinta, e! Ca!#inas, e! 1GLGM a sexta, e! >uada%aCara, e! 1GF7, e assi! #or diante2 &,J( DYAM4HO;IO, U-iratan2 9ist:rico2 In@ ?NCONTHO NACIONAL D? ?DUCAfbO MAT?MaTICA, I, ;o Pau%o, 1GFL2 Anais222 ;o Pau%o, PUC, 1GFF2 &,1( THAMM, ?%da Dieira2 U!a ex#eri.ncia de a#%icao de u! curso de a)a%iao #ara #ro$essores do 1g +rau2 Dissertao <Mestrado=, 3AC?D, U34A, 1GFJM AHAhNO, Maria Auxi%iadora ;a!#aio2 U! %e)anta!ento de condi6es #ara
rea%i0ao do est"+io de !ate!"tica e! esco%as da rede estadua% 1 ^ona Ur-ana de ;a%)ador2 Dissertao <Mestrado=, 3AC?D, U34A,1GLGM ;ILDA, LIcia ;arai)a No5nstone da2 QG7 tesesQ so-re o ensino da !ate!"tica na era tecno%:+ica2 Dissertao <Mestrado=, 3AC?D, U34A, 1GLLM NUN?;, He+ina Maria Ho-atto2 Dis#osi6es do #ro$essor e rendi!ento dos a%uno e! !ate!"tica, <1W +rau 1 n)e% L=2 1GL72 Dissertao <Mestrado=, 3AC?D, U34A,1GL72