Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
UNIVERSIDADE DO PORTO
2 Ciclo de Estudos em
Ensino do Portugus no 3 ciclo Ensino Bsico e Ensino Secundrio e
Lngua estrangeira no Ensino Bsico e Ensino Secundrio
Dissertao/relatrio/Projeto/IPP:
Verso definitiva
iii
iv
2013
v
AGRADECIMENTOS
s minhas colegas de estgio pelo interesse com que acompanharam o meu trabalho e
pelo apoio.
Agradeo aos colegas entrevistados, os quais deram um enorme contributo com os seus
conhecimentos, opinies e experincias vivenciadas.
Por ltimo, quero deixar um agradecimento muito especial minha famlia, onde incluo
os meus pais, o meu marido, a minha filha, o meu irmo e a minha cunhada, que se
demonstraram incansveis no apoio, na ajuda e sobretudo na compreenso, nos
momentos menos bons e nas minhas ausncias.
vii
RESUMO
O presente estudo intitulado Comunicao no-verbal estratgia de ensino
da lngua estrangeira-espanhol incide na anlise do papel do professor no processo
ensino/aprendizagem e a importncia que esta componente da comunicao assume no
momento da partilha de conhecimentos no espao sala de aula e em como este
complemento da comunicao verbal pode facilitar a aprendizagem e o sucesso dos
discentes. O estudo exploratrio realizou-se na cidade de Valongo, na escola EB2/3,
onde decorreu o estgio pedaggico monolingue espanhol. Atravs da observao
direta e do recurso ao inqurito, procuramos obter informaes junto daqueles que
devido natureza das suas funes profissionais (professores de lnguas da escola
EB2/3 de Valongo) e alunos (aprendentes da lngua espanhola, nvel A2, iniciao, 8
ano de escolaridade), esto constantemente envolvidos na temtica, para assim alcanar
uma perspetiva mais alargada do trabalho realizado ao longo do ano de estgio.
Verificou-se ento que o processo interventivo poderia ser melhorado se o professor
estivesse mais atento importncia da comunicao no-verbal durante a lecionao, se
fizesse a necessria articulao, no que a esse tema respeita, entre o Quadro Europeu
Comum de Referncia (QECR), o Plan Curricular del Instituto Cervantes (PCIC) e o
programa de espanhol disponibilizado pelo Ministrio da Educao (ME) e se
procurasse adotar manuais que contemplem unidades didticas dedicadas
comunicao no-verbal.
viii
RESUMEN
El presente estudio intitulado Comunicacin no verbal estrategia de enseanza
de la lengua espaol, se centra en el anlisis del papel del docente en la enseanza/
aprendizaje y la importancia de este componente de la comunicacin en el momento de
compartir el conocimiento dentro del aula y como este suplemento de la comunicacin
verbal puede facilitar el aprendizaje y el xito de los estudiantes. El estudio exploratorio
se llev a cabo en la ciudad de Valongo, en la escuela EB2/3, donde transcurrieron las
prcticas en la enseanza monolinge - Espaol. A travs de la observacin directa y el
uso de la encuesta, buscamos informacin junto de los que, debido a la naturaleza de sus
funciones profesionales (profesores de idiomas de la escuela EB2/3 Valongo) y los
alumnos (estudiantes de espaol, Nivel A2, iniciacin, octavo ao), estn
constantemente involucrados en el tema, y as lograr una perspectiva ms amplia del
trabajo realizado durante todo el ao de prcticas. Constatamos que el proceso de
intervencin podra ser mejorado si el profesor estuviera ms atento a la importancia de
la comunicacin no verbal durante el aula, si hiciera la necesaria articulacin, en lo que
respecta el tema, entre el Marco Comn de Referencia para las Lenguas (MCER), el
Plan Curricular del Instituto Cervantes (PCIC) y el Programa de Espaol del
Ministerio de la educacin (ME) y si buscara adoptar manuales que se dediquen al
estudio de la Comunicacin no verbal.
ix
ABSTRACT
The present study entitled Nonverbal Communication - teaching strategy of
foreign language-Spanish is focused on the analysis of the role of the teacher in the
teaching / learning and on the importance of this component of communication which is
the time of sharing knowledge within the classroom and like this supplement verbal
communication can make learning more easy and improve the success of students. The
exploratory study took place in the city of Valongo, school EB2/3, where the training of
monolingual teaching Spanish took place. Through direct observation and the use of
the survey, we obtain information from those due to the nature of their professional
duties (language teachers school EB2/3 Valongo) and students, learners of Spanish,
Level 2, initiation, 8th grade, are constantly involved in the theme, and thus to achieve a
broader perspective of the work done throughout the internship year. It was then that the
intervention process could be improved if the teacher was more attentive to the
importance of non - verbal communication during classes and if I necessary articulation
was done, in regards to this subject, between the Common Frame of Reference for
European languages (QCER), the Curriculum Plan of the Cervantes Institute (PCIC)
and the Spanish program emanated by the Ministry of Education and sought to adopt
textbooks that include teaching units dedicated to non-verbal communication.
Keywords: nonverbal communication, teacher, student.
SUMRIO
RESUMO..viii
ABSTRACT (Espanhol)....ix
ABSTRACT (Ingls)...x
NDICE DE ANEXOS.....xiii
LISTA DE ILUSTRAESxiv
LISTA DE SIGLAS......xv
INTRODUO...2
CAPTULO 1 - ENQUADRAMENTO TERICO .............................................................4
1.1.
O conceito de comunicao........................................................................................... 4
1.2.
1.3.
1.4.
2.2.
2.2.1.
A Cinsica ........................................................................................................... 17
2.2.1.1.
2.2.2.
A Proxmica ........................................................................................................ 21
2.2.3.
A Cronmica ....................................................................................................... 23
2.2.4.
A Paralinguagem ................................................................................................. 23
2.3.
2.4.
2.4.1.
2.4.2.
xi
CAPTULO 3 - A CNV - ESTRATGIA DE ENSINO DA LNGUA ESTRANGEIRA ESPANHOL: UM ESTUDO EXPLORATRIO .............................................................. 30
3.1.
Pertinncia do estgio.................................................................................................. 30
3.2.
3.3.
3.4.
3.5.
Justificao do estudo.................................................................................................. 32
3.6.
Metodologia ................................................................................................................ 33
3.7.
3.7.1.
3.7.2.
3.7.3.
3.7.4.
3.8.
Os Inquritos ............................................................................................................... 41
3.8.1.
3.9.
3.8.1.1.
3.8.1.2.
3.9.1.
3.9.2.
3.9.3.
CONSIDERAES FINAIS....56
REFERNCIAS BIBLIOGRFICAS58
xii
NDICE DE ANEXOS
xiii
LISTA DE ILUSTRAES
Grficos
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
Pgina
41
42
42
43
43
44
44
45
46
47
47
48
49
49
50
xiv
LISTA DE SIGLAS
AMP- rea Metropolitana do Porto
xv
INTRODUO
A escolha do tema Comunicao no-verbal - estratgia de ensino de lngua
estrangeira - Espanhol baseou-se na descoberta, ao longo da prtica profissional, da
importncia
que
esta
componente
da
comunicao
tem
no
processo
estrangeira, neste caso especfico, da Lngua Espanhola. Para tal foi estabelecida uma
estrutura, da qual fazem parte a Introduo, trs captulos e as consideraes finais.
Na Introduo apresentamos o tema em estudo, os objetivos do presente
trabalho e os mtodos utilizados para os alcanar. No Captulo I, referenciamos a
importncia da comunicao humana e toda a sua complexidade nas relaes
interpessoais, em particular, o seu enquadramento terico, os elementos que so
essenciais ao processo comunicativo, as barreiras que podem surgir como entraves
comunicao eficaz e alguns estilos comunicacionais, com o intuito de verificar qual o
estilo que o professor deveria ou poderia adotar nas suas aulas com vista melhor
compreenso por parte dos alunos da sua mensagem. Direcionamos o Captulo II para
um campo mais particular, o verdadeiro tema deste relatrio que a comunicao noverbal e suas implicaes no processo ensino/aprendizagem e no aluno como
aprendente. Este captulo subdivide-se em vrios subcaptulos, a saber, definio e
contextualizao da CNV, os sistemas da CNV como a cinsica que, por sua vez, se
divide noutros subcaptulos como os gestos, o olhar, o sorriso e a postura, a Proxmica,
a Cronmica e a Paralinguagem. Continuando neste captulo ainda abordamos, de forma
geral, a CNV na sala de aula e verificamos que feita aluso a este tema nos trs
documentos de consulta obrigatria do professor, o QCER, o PCIC e o Programa de
Espanhol do ME. Por ltimo, no Captulo III, expomos a justificao do estudo, a
metodologia utilizada (observao direta e inquritos), a descrio de trs aulas
lecionadas no mbito do estgio profissional e a apresentao e discusso dos resultados
relativos aos inquritos aplicados. Terminamos com as consideraes finais onde
refletimos sobre a importncia dada linguagem no-verbal, na perspetiva do professor,
nos manuais adotados e em como a sua boa utilizao em contexto de sala de aula pode
promover o sucesso do discente. Deste modo, ao longo do ano de estgio pedaggico,
foram propostas algumas estratgias de atuao do professor, no sentido de melhorar a
aprendizagem do aluno, tendo em vista a complementaridade entre comunicao verbal
e no-verbal.
De referir ainda que, para esta reflexo, foi importante, para alm da bibliografia
compulsada, a consulta de documentos, nomeadamente, o Quadro Europeu Comum de
Referncia para as Lnguas (QECR), o Plan Curricular del Instituto Cervantes (PCIC) e
o programa de espanhol disponibilizado pelo Ministrio da Educao (ME).
O conceito de comunicao
Comunicar deriva do latim comunicare, que significa dividir alguma coisa com
algum (Dicionrio da Lngua Portuguesa, 2009, 391). um ato vital ao Ser Humano e
que o acompanha desde os seus primrdios. Faz parte da sua essncia, permitindo-lhe a
troca de vivncias e de sentimentos com os seus semelhantes, os quais conhecem e
partilham um cdigo e significados comuns. Para Ray Birdwhistell, antroplogo
americano:
Por seu turno, Fernando Poyatos, nos seus estudos sobre a comunicao, definea como sendo:
Para este linguista, a comunicao est intimamente ligada cultura que, por sua
vez, est inserida numa sociedade que possui um cdigo lingustico que partilhado e
entendido pelos seus membros e que est subordinado a trs itens essenciais para que a
comunicao seja possvel, a linguagem, a lngua e a fala. J Ferdinand de Saussure, no
incio do sculo XX, definia linguagem como a capacidade de comunicar, inata a todos
os seres humanos ditos normais (Saussure, 2002 [1916], 22). Para o autor, a
linguagem uma faculdade humana, uma capacidade que os homens tm para produzir,
desenvolver e compreender a lngua, alm de outras manifestaes simblicas
semelhantes lngua (Saussure, 2002 [1916]).
Comunicar manifestar uma presena na esfera da vida social. estar no mundo junto
com outros. Para Rector & Trinta (1999) transmitir uma mensagem. No se trata
somente de informar. Segundo Perles (2007) um processo de partilha multidirecional
possibilitando a existncia das relaes interpessoais e dos seus sistemas e que tem
como objetivo o entendimento entre os homens (2007, 4).
Assim, o processo comunicativo consiste na passagem da esfera individual
esfera coletiva, do eu para o outro ou outros (Maslow, 1943). Para que esse
entendimento ocorra necessria essa partilha de elementos, de comportamentos e
regras de vida comuns, tendo os homens de comunicar entre si. De facto, para o
psiclogo, a comunicao reside nas necessidades do ser humano, explanadas na sua
pirmide das necessidades, as quais foram evoluindo a par da evoluo do Homem,
estando esquematizadas da seguinte forma: na base da pirmide encontram-se as
necessidades bsicas, seguindo-se as necessidades de segurana, sociais, de autoestima
e por fim, no topo, de autorrealizao.
Efetivamente, no relacionamento humano, ocorrem diversas formas de
comportamentos, que incluem pensamentos, opinies, sentimentos e reaes mentais
e/ou fsico-corporais diferentes, intimamente relacionados com a cultura na qual o
individuo est inserido e que Fernando Poyatos define como:
una serie de hbitos compartidos por los miembros de un grupo que vive en un
espacio geogrfico, aprendidos pero condicionados biolgicamente, tales como los
medios de comunicacin (de los cuales el lenguaje es la base), las relaciones
sociales a diversos niveles, las diferentes actividades cotidianas, los productos de
este grupo y cmo son utilizados, las manifestaciones tpicas de las personalidades,
tanto nacional, como individuales, y sus ideas acerca de su propia existencia y la de
los otros miembros (Poyatos, 1994, 25).
1.2.
Elementos da comunicao
Os elementos da comunicao ou medidores da qualidade da comunicao
foram evoluindo ao longo dos tempos. Comeou com um modelo bsico de Aristteles
(sculo IV a.C.) em que o filsofo prope que para comunicar necessrio que exista
quem transmita (emissor) a algum (recetor) um contedo (mensagem) (Caetano &
Rasquilha, 2007, 39).
Naturalmente, o homem foi evoluindo e a necessidade de comunicar, cada vez
mais de forma eficaz, acompanhou-o, dando origem integrao de novos elementos no
esquema de Aristteles, como se verifica atravs do modelo de Harold Lasswell (1948)
que considerava essencial que o emissor e recetor entendessem a mensagem. Para tal
seria necessrio criar mecanismos para responder a cinco perguntas essncias na
comunicao -quem, diz o qu, por que canal, a quem, com que efeito- que o autor
formulou nos anos 40 (Caetano & Rasquilha, 2007, 54).
A partir de Lasswell, tornou-se ainda mais indispensvel o uso de um cdigo
comum aos interlocutores, para que um codificasse e o outro descodificasse, no sentido
de existir feedback proposta de comunicao do emissor. Para completar este
esquema, seria importante decidir qual o canal a utilizar para a transmisso da
mensagem a saber, oral ou escrito, em papel ou em formato digital, atravs do dilogo
ou no presencial como o caso do telefone, do jornal, para que a comunicao fosse
percetvel e sem rudos, e que Shannon e Weaver, em 1948, definem como fonte de
rudo e que se estabelece no canal usado para o ato comunicativo (cit. por Caetano &
Rasquilha, 2007, 39).
Finalmente David Berlo, nos anos 70, completa os seus antecessores,
transmitindo a ideia de que todos os elementos que compem o processo de
comunicao devem ser considerados de forma integrada, e nunca isoladamente, e que
para isso se torna necessrio contemplar outros aspetos, como: fonte de nveis de
conhecimento do recetor sobre o assunto veiculado, papis dos intervenientes no
sistema social, o contexto cultural onde se encontram inseridos, adequao do cdigo,
contedo da mensagem, compatibilidade do canal, e ainda associar o emissor ao
codificador e o recetor ao descodificador (Caetano & Rasquilla, 2007, 44).
1.3.
Barreiras comunicao
Na comunicao, para haver xito, todos os elementos ou medidores da sua
Sendo o corpo uma fonte rica em transmisso de mensagens, o meio pelo qual se
procede comunicao, a voz tambm um elemento fulcral. O emissor deve ter a
preocupao de projetar a sua voz para que seja bem audvel, mormente quando a
plateia numerosa, sendo que uma boa dico facilita a compreenso da mensagem
(ENA, 20). Deste modo, se tudo funcionar em pleno, garantida a credibilidade da
informao, ou seja, ela torna-se de mais fcil aceitao pelo pblico-alvo (ENA, 21).
Neste contexto, a credibilidade encerra em si um conjunto de caractersticas do
qual fazem parte a naturalidade, a emoo, o conhecimento e a conduta (ENA, 21). Dito
de outra forma, no se comunica s com palavras. Todo o nosso corpo uma fonte de
comunicao, seja pelos gestos, pelo tom de voz, pela forma de vestir, pelo modo de
olhar os outros, pelas expresses faciais, formas estas de comunicao que devem
buscar a concordncia da oralidade (Davis, 2009 [1979]).
10
1.4.
Estilos comunicacionais
Esto identificados quatro estilos comunicacionais: o assertivo, o agressivo, o
passivo e o manipulador (ENA, 22). Desde j se pode referir que uns favorecem mais a
comunicao do que outros. O ideal, neste mbito, ser capaz de dominar todos os
estilos e revelar um perfil comunicacional equilibrado, de forma a selecionar o estilo
mais adequado situao em concreto. Caso contrrio, podem surgir graves problemas
ao nvel da comunicao.
O professor, como comunicador, encerra em si o papel de mediador do processo
ensino/aprendizagem e para levar a bom porto o seu objetivo, entendendo-se como
primordial, o sucesso dos alunos, necessrio que estabelea com eles uma relao de
bem-estar e de compreenso mtuas. Deste modo, o estilo assertivo evidencia-se o mais
eficaz para que a relao progrida e a aprendizagem acontea, sendo o mais adequado
para solucionar problemas que possam ocorrer em contexto de sala de aula, no que
respeita a conflitos. De acordo com Vieira (2000),
poder influenciador do
11
12
2.1.
Definio e contextualizao
A comunicao no-verbal (CNV) est presente sempre que falamos e no s.
Muitas vezes comunicamos mesmo sem palavras, atravs dos nossos gestos, aparncia,
voz, olhar. A forma como olhamos, como nos vestimos, o tom de voz que utilizamos diz
mais de ns ao outro do que imaginamos. Para Albaladejo comunicamos cuando
creemos que no comunicamos (2007, 1). A este propsito, Poyatos (1994) fala-nos da
tripla estrutura do discurso que engloba cinsica, proxmica, paralinguagem e
cronmica. De acordo com Jacques Corraze a CNV um meio, entre outros, de
transmitir informao (Corraze, 1982). Por sua vez, Ana Maria Cestero Mancera, que
define a CNV como um conjunto de elementos paralingsticos y quinsicos
relacionados con los mecanismos conversacionales o la estructuracin interna de
interaccin comunicativa (Cestero, 1999, 2).
Sem descurar a importncia das definies apresentadas, entendemos que a
definio que melhor se ajusta ao nosso conceito de CNV aquela estabelecida por
Isabel Galhano, a qual refere que por comunicao no-verbal entende-se, na
generalidade, as informaes transmitidas atravs dos movimentos e posies de
diversas partes do corpo (Rodrigues, 2003, 67). No entanto, e no entender de Jacques
Corraze, estamos habituados a descurar a importncia da CNV e sua relevncia na
comunicao. Uma das explicaes pode ser porque associamos este tipo de
comunicao queles que no a utilizam como forma de expresso oral, o caso dos
surdos-mudos (Corraze, 1982).
13
De acordo com as autoras Lenira Alcure, Maria Ferraz & Rosane Carneiro, o
gesto refora, substitui ou mesmo pode anular as palavras (2005, 30). Efetivamente, a
transmisso de mensagens levada a cabo de muitas formas diferentes, atravs do
14
recurso ao sistema lingustico, mas tambm a outros sistemas ainda mais utilizados do
que este. Uma mensagem pode ser transmitida por palavras, mas nos gestos, na
entoao ou nos tempos de fala que, grande parte das vezes, se encontra o complemento
para que a comunicao atinja a expressividade total (Cestero, 1999), ideia partilhada
por Marta Albaladejo Mur que afirma que nuestro cuerpo, el tono de nuestra voz, lo no
verbal de nuestro mensaje est informando a todos aquellos que nos rodean de lo que
creemos que suceder (Albaladejo, 2007, 2).
A CNV, alm de ser um conjunto de signos paralingusticos, assim a denomina
Poyatos (1994), tambm um conjunto de signos culturais que refletem os hbitos e
costumes de uma lngua e de um povo. Tal como Frenando Poyatos, Ana Maria Cestero
Mancera, investigadora no campo da comunicao no-verbal, partilha o mesmo
pensamento afirmando que:
Hay quien afirma que en una conversacin normal entre dos personas, los
componentes verbales suman menos del 35% del significado social de la situacin
mientras que ms del 65% de ese significado queda del lado de lo no verbal.
(Garca Garca, 2001).
Alm dos estudiosos referidos, Allan & Barbara Pease esclarecem que 93% da
comunicao humana feita atravs de expresses faciais e movimentos do corpo
(Pease, 2011). Sabemos que, desde os primrdios, o homem necessitou de arranjar
formas de comunicar quando a palavra ou a escrita ainda no eram conhecidas.
Conhece-se como primeira manifestao no-verbal de comunicao a utilizao dos
15
gestos como meio de sobrevivncia (Davis, 2009 [1979]). Para Ana Maria Cestero, os
primeiros estudos sobre comunicao no-verbal comearam com Darwin em 1872 com
o seu livro The Expression of the Emotions in Man and Animals (Cestero, 2006, 58).
Foram muitas as tcnicas utilizadas para comunicar quando a palavra ainda no
era conhecida e a mais usual a linguagem gestual que, para muitos investigadores,
quase universal (Birdwhistell, 1970 [1952]). No entanto, impreciso o momento em
que o ser humano comeou a criar mecanismos de comunicao e utilizar uma
simbologia carregada de significao para interagir com seus semelhantes (Santos,
2003, 16). O homem foi evoluindo e os gestos tambm. Hoje em dia a importncia que
damos aos gestos quase nula, uma vez conhecida a palavra que pensamos ser
suficiente para expressar os nossos pensamentos. E assim como evoluiu o ser humano,
tambm evoluiu a linguagem do corpo, que no se utiliza da palavra para dizer o que o
corpo verdadeiramente quer expressar.
S a partir dos anos 50, alguns estudiosos se mostraram interessados em
aprofundar o seu conhecimento nesta rea (Rodrigues, 2003). Continuando no trilho
desta autora, ao longo de todas estas dcadas tem vindo a ser estudada no s por
psiclogos e socilogos, mas tambm por antroplogos, etlogos, e s muito
recentemente tambm por (alguns) linguistas (Rodrigues, 2003, 67).
No final dos anos 50, depois de j ter sido considerada como disciplina a par de
outras disciplinas da Lingustica relacionadas com a fala, os antroplogos Ray
Birdwhistell e Edward Hall apresentam os seus estudos sobre linguagem corporal, onde
incluem a cinsica, a proxmica e a cronmica (Cestero, 2006). Neste seguimento, a
comunicao no-verbal passou a estar associada ao comportamento enquanto se fala, e
que, segundo Ana Maria Cestero, se concretiza em las verbalizaciones y las actividades
no verbales (Cestero, 2006, 58).
A partir de 1975, a CNV aparece inserida na Anlise da Conversao (Cestero,
2006), seguindo a linha da Etnometodologia e da Antropologia Cognitiva, tendo como
objetivo principal a descrio das estruturas conversacionais, alm dos seus
mecanismos organizadores e que, segundo Marcuschi (1986) se definem como sendo as
funes bsicas da comunicao o que Maria Jlia Paes da Silva (2002) resume como
sendo quatro:
a) como complemento da comunicao verbal: sinais que reforam, reiteram ou
complementam o que dito verbalmente propiciando uma decodificao mais precisa
da mensagem;
16
17
silencios significativos, que a partir de su significado o de alguno de sus
componentes inferenciales, comunican o matizan el sentido de los enunciados
verbales; el quinsico (movimientos y posturas corporales que comunican o
matizan el significado de los enunciados verbales); el proxmico (concepcin,
estructuracin y uso del espacio) y el cronmico (concepcin, estructuracin y uso
del tiempo) (Cestero, 1999, 10/11).
Por ltimo, Jos Juan Muoz Lpez (2008) distingue ainda nos sistemas de
comunicao no-verbal, os fnicos e os culturais. Dentro dos fnicos agrupou a
paralinguagem e a cinsica e dentro dos culturais a proxmica e a cronmica.
2.2.
2.2.1. A Cinsica
18
Apesar de ter sido o pioneiro, outros autores lhe seguiram os passos, como o
caso de Pierre Weil & Roland Tompakow (2001), declarando que pela linguagem do
corpo, voc diz muitas coisas aos outros. Eles tambm tm muitas coisas a dizer para
voc. Tambm o nosso corpo antes de tudo um centro de informaes para ns
mesmos (Weil & Tompakow, 2001, 7). Na verdade, a cinsica envolve os gestos que
fazemos seja com as mos, com os olhos ou as vrias expresses faciais.
Nesta sequncia, Ana Maria Cestero (2006) apresenta-nos trs categorias bsicas
dentro da cinsica. Segundo a autora, pueden distinguirse tres categoras bsicas de
signos quinsicos: los gestos o movimientos faciales y corporales, las maneras o formas
convencionales de realizar las acciones o los movimientos y las posturas o posiciones
estticas comunicativas, resultantes o no de la realizacin de ciertos movimientos
(Cestero, 2006, 62).
Em sntese, todo o nosso corpo fala, quando utilizamos a linguagem verbal, uns
mais que outros, dependendo do seu estado emocional, de alegria, tristeza, desespero e
at da forma como fomos educados, no esquecendo a cultura da sociedade na qual
estamos inseridos. Knapp (1982) e Hall (1986), antroplogos americanos, consideram
que h vrios tipos de gestos, mas os mais estudados podem ser divididos em:
a) gestos independentes da fala, alm dos casos de deficincia auditiva que
levam ao uso da linguagem dos sinais, os gestos isolados tambm se desenvolvem em
outras situaes nas quais leves mudanas em como o gesto feito, ou no contexto na
qual ele est inserido, afetam o significado da comunicao;
b) gestos relacionados com a fala, que geralmente enfatizam uma palavra ou
discurso, que apontam objetos presentes, que descrevem uma relao espacial, o ritmo
de um evento ou uma ao corporal.
Entendemos que neste ponto, os autores se querem referir ao que o antroplogo
norte-americano Ray Birdwhistell define como movimentos corporais que incluem as
expresses faciais, movimento ocular e postura (Birdwhistell, 1970 [1952]) e que
interferem no ato comunicativo. Nesta sequncia, iremos realizar uma breve descrio
dos movimentos corporais presentes na comunicao.
2.2.1.1.
Expresses faciais
19
partilhada pelos antropolgos Knapp (1982) e Hall (1986) que referem que a face um
sistema de multimensagem que pode comunicar informaes referentes personalidade,
interesse e receptividade durante uma interao, estados emocionais verdadeiros e
aqueles que as pessoas gostariam de apresentar aos outros. Assim, para manter a
ateno do nosso recetor normal que utilizemos estratgias baseadas nos gestos que
fazemos e que nem sempre so involuntrios, onde se enquadram para alm dos gestos,
o olhar, o sorriso e a postura.
a) Os gestos
Ana Maria Cestero (2006) pronuncia-se acerca deste tema referindo que h dois
tipos de gestos, os faciais e os corporais. Nos gestos faciais, a contrao dos msculos
constante medida que falmos e portanto, gesticulamos frequentemente controlando
minimamente o que queremos e como queremos transmitir a mensagem, tornando assim
os movimentos faciais voluntrios. Mas Paul Ekman (1997) fala de expresses faciais
que so involuntrias em qualquer parte do mundo. A este respeito menciona o autor no
seu livro sobre expresso ou comunicao: eu proponho que todas as expresses faciais
de emoo so involuntrias; elas nunca so de um modo voluntrio ou deliberado.
Notem, eu disse todas as expresses faciais de emoo, no todos os movimentos
faciais (Ekman, 1997, 342).
Para este psiclogo americano, as expresses faciais resumem-se em alegria,
raiva, nojo, medo, tristeza, surpresa e desprezo e todas elas so involuntrias porque
transmitem emoes. No entanto, e no entender de Allan e Barbara Pease (2005), o foco
mais expressivo dos gestos faciais o olhar, o movimento ocular, assim designado pelo
antroplogo americano Birdwhistell (1970 [1952]).
b) O olhar
No senso comum, conhecemos a expresso os olhos so o espelho da alma e
assim o na maior parte dos casos. Da que Aristteles usasse culos escuros nos seus
entendimentos comerciais a fim de que seus olhos no revelassem os seus pensamentos
(Pease, 2005). De facto, para um recetor atento, o olhar pode revelar muito mais do seu
emissor do que possamos imaginar. Para manter a sua ateno, temos tendncia a olhar
20
fixamente o nosso recetor, para que ele entenda que estamos em interao, mas tudo isto
deve ocorrer num contexto especfico, para no criar situaes constrangedoras.
Alguns estudiosos, como Argyle (1978), Knapp (1982), Hall (1986) e outros,
distinguem dois olhares distintos: o olhar fixo e o olhar fixo mtuo. Entendemos por
olhar fixo, o comportamento visual do individuo e que pode ou no ser dirigido a
algum. Estamos perante um olhar fixo mtuo, quando olhamos com inteno e somos
correspondidos, e que pode ser entendido como um confronto, uma ameaa, causando
nervosismo nos intervenientes.
Flora Davis exemplifica esta ideia dizendo que a ameaa potencial de um olhar
fixo tem sido documentada atravs de toda a histria da humanidade e em muitas
civilizaes existem lendas sobre o mau-olhado, o olhar que causa danos a quem o
recebe (Davis, 2009 [1979], 69). Associado ao olhar temos o sorriso que o nosso
carto-de-visita.
c) O sorriso
uma
funo
social.
sorriso
contribui
decisivamente
para
21
d) A postura
2.2.2. A Proxmica
Flora Davis refere que o indivduo est protegido pela sua pele e que se desloca
dentro de uma bolha invisvel que composta pela quantidade de ar que ele prprio
definiu como a distncia que deve haver entre si e os outros (Davis, 2009 [1979], 35).
Sobre o mesmo tema, o antroplogo americano e pioneiro nos estudos relativos
proxmica, Edward T. Hall (1986), define-a como o estudo da estruturao
inconsciente do micro espao humano e defende que o ser humano estabelece, por vezes
22
Hall observ una vez una conversacin entre un latino y un norteamericano que
comenz en la esquina de un corredor de diez metros y finalmente termin en la
otra; el desplazamiento se produjo por una serie continuada de pasos hacia atrs del
norteamericano e igual ritmo de pasos hacia adelante de su interlocutor (Davis,
2009 [1979], 35).
23
2.2.3. A Cronmica
Tal como a proxmica que depende de pessoa para pessoa e da forma como se
sente confortvel em relao aos outros, tambm a cronmica, definida por Poyatos
(1994) como o uso do tempo que o ser humano faz enquanto comunica, diz muito da
nossa personalidade aos outros. Aspetos como a pontualidade, o atraso, a rapidez ou
lentido com que transmitimos a nossa mensagem revelam o nosso ritmo de vida.
Ana Maria Cestero apresenta-nos trs categorias do tempo, o concetual, o social
e o interativo (Cestero, 2006, 64). Segundo a autora, o tempo concetual resume-se
conceo de tempo nas diferentes culturas, vivncia em grupo e ao tempo que
dedicamos s atividades assim como o valor cultural atribudo pontualidade, ao atraso,
ao agora ou eternidade.
O tempo social depende do tempo concetual e est associado ao modo como
conduzimos a nossa vida social, reunies, encontros com amigos, atividades de teor
social e aquelas que esto ligadas com o nosso dia-a-dia, como comer.
O tempo interativo diz respeito forma como nos expressamos, ou seja,
durao da transmisso da mensagem, velocidade que lhe imprimimos e est
intimamente relacionado com a nossa maneira de ser e o nosso modo de viver. Isto ,
quanto mais ocupado o nosso tempo menos importncia damos aos detalhes na
transmisso de uma mensagem, pois temos pressa em rapidamente fazer passar ao outro
o essencial. Portanto, o tempo que dedicamos ao que comunicamos est relacionado
com o tempo que temos para o fazer.
2.2.4. A Paralinguagem
24
The voice also informs others about our interpersonal attitudes. We know that we
use the sounds of the voices of those with whom we interact to determine their
social class.
In fact, our own dialect and accent strongly affect judgments of how much prestige
we are perceived to have (Argyle (1988) cit. por Leathers, 1997, 159).
Leathers (1997) acredita que a voz tem muitas funes e que pode ser uma
excelente forma de captar a ateno dos ouvintes, se soubermos us-la de modo
interessante, Vocal cues can serve many functions. The sound of the voice can be used
to signal extroversion or introversion, dominance or submission, and, liking or
disliking; [] (Leathers, 1997, 159).
Geralmente as pessoas mais extrovertidas falam mais alto, de forma mais clara e
a um ritmo interessante. As pessoas introvertidas tm tendncia a falar baixinho,
demasiado devagar ou demasiado depressa, limitando o seu discurso a apenas uma
palavra sempre que possvel.
25
2.3.
recetores da forma de falar, de agir e de estar. Tudo o que feito e dito e o tipo de
comportamento manifestado transmite aos alunos uma ideia sobre os docentes e de
como estes sero no dia-a-dia, na sala de aula, a qual deve ser um espao de
aprendizagens. Muoz Lpez relembra que:
26
27
2.4.
28
29
comunicao no-verbal referente a aes para-lingusticas como os gestos,
expresses faciais, posturas, proxmica, contacto corporal ou visual e sons
extralingusticos ou qualidades prosdicas (tom, volume da voz), que tambm
devem ser consideradas como parte integrante da comunicao (Programa de
Espanhol, M.E., 2009).
30
Pertinncia do estgio
O estgio pedaggico desde sempre foi uma mais-valia na formao do docente,
uma vez que reflete toda uma aprendizagem anterior, pondo prova o estagirio.
Compreendo o ano de estgio como um ano de aperfeioamento pessoal e profissional,
em que, com a ajuda do orientador, as nossas dvidas e inseguranas se ratificam.
De acordo com Gomes (2010, 27), importante proporcionar aos estagirios
condies para exercer numa escola, em contexto real, as funes do professor. O
mesmo autor refere ainda que o estgio proporciona ao aluno o desenvolvimento de
competncias na medida em que participa nas atividades didticas (Gomes, 2010).
Mais do que relatar a minha ao enquanto professora estagiria, pretendo, ao
longo deste documento, descrever e refletir acerca dos factos observados, analisar
criticamente todas as opes tomadas e posies assumidas durante a planificao e
lecionao de aulas. Para tal, procuraremos fazer a necessria articulao da minha
prtica pedaggica com a fundamentao terica resultante de toda uma procura de
respostas perante o complexo processo de ensino/aprendizagem.
Como instrumento de integrao, o Estgio Curricular constitui uma atividade
centrada no indivduo como ser ativo e capaz de fazer a articulao entre a teoria e a
prtica, entre o saber e o fazer.
3.2.
31
3.3.
mim. No foi fcil assistir s aulas dadas pelas colegas, uma vez que estava colocada na
Escola Secundria de Valongo. A maior parte das vezes, s consegui assistir s aulas
que faziam parte das unidades didticas obrigatrias. Contudo, e devido proximidade
da minha residncia, pois vivo em Valongo, sempre que o meu horrio letivo me
permitiu, assisti s aulas da minha orientadora e das minhas colegas. Relativamente s
aulas da professora Teresa Vieira, a minha orientadora, assisti a nove blocos de aulas.
Tentei sempre diversificar o grupo ao qual assisti pois, para alm de conhecer melhor os
alunos, pude experienciar diferentes anos e diferentes nveis de ensino e de
aprendizagem. Acompanhei alunos de stimo ano, nvel A1, alunos de oitavo ano, nvel
A2 e alunos de nono ano, nvel A2.1.
3.4.
creio que, tal como eu, todos os profissionais desta rea o fazem. No h uma aula, um
tema, uma atividade ou um procedimento que no seja planificado e pensado, pois a
responsabilidade grande. Para os alunos, ns somos o modelo, aqueles que sabem
tudo, que so capazes de ensinar e apoiar quando necessitam de ajuda para ultrapassar
dificuldades.
32
3.5.
Justificao do estudo
A deciso da escolha deste tema prende-se com o facto de ainda ser muito
33
3.6.
Metodologia
Na realizao deste trabalho, para que fosse possvel alcanar resultados
34
3.7.
35
36
Para alm do gesto que teriam de fazer, que era procurar o companheiro a quem
pertencia o objeto, abandonando a postura tradicional dentro da sala de aula,
funcionando este facto como elemento de motivao, encontramos aqui a importncia
do olhar na sala de aula. Observar o objeto, o contacto visual com o mesmo, a
compreenso do texto que caracteriza o objeto e procurar, nos seus companheiros, o
dono do mesmo, atravs da mudana de postura e do olhar, facilitaram o
desenvolvimento da capacidade cognitiva do aluno.
Assim, atividades como esta, que se desviam do que denominado como aula
normal, alunos sentados, de costas uns para os outros, com um professor a transmitir
conhecimentos, desenvolvem capacidades de aprendizagem nos alunos que facilitam a
sua evoluo. Os movimentos corporais que os alunos fizeram, o olhar de quem procura
e encontra a resposta pretendida, o sorriso da vitria, tudo isto envolveu o grupo de
forma a dar aula um ritmo e uma dinmica constantes, havendo uma participao
massiva de todos os alunos na atividade. Acima de tudo, estes compreenderam a
importncia do movimento ocular e das expresses faciais como formas de expresso
no-verbal.
De salientar ainda que esta atividade favoreceu a criao de empatia, entre as
partes, estabelecendo-se uma maior proximidade, o que permitiu evidenciar a
interligao entre duas componentes da CNV, a Proxmica e a Cinsica (os gestos, a
postura, o movimento ocular e expresses faciais).
37
38
39
40
41
3.8.
Os Inquritos
Grfico 1
0%
0%
Gestos
Em relao pergunta 1-O que entende por CNV, 100% dos inquiridos
respondeu que a CNV no se resume s a gestos (alnea a), mas que se trata de algo
mais complexo, (alnea b),
As perguntas 2 e 3 sobre o significado de Proxmica e Cronmica, entendemos
que no merecia uma apresentao grfica, uma vez que o seu resultado no interfere na
nossa anlise.
42
Grfico 2
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
60%
30% 30%
0%
10%
4 - A sua aproximao
fsica ao aluno, na sala
de aula, na sua opinio,
facilita a sua
aprendizagem?
7 - Quando usa a CNV?
Grfico 3
100%
90%
5 - As suas expresses faciais
durante a aula influenciam o
comportamento / atitude do
aluno?
80%
60%
6 - Reconhece a importncia
da CNV no ensino de uma
lngua?
40%
10%
20%
0%
0% 0%
0%
Sim
s vezes
No
43
Grfico 4
70%
70%
d)
e)
50%
30%
40%
20%
0%
a)
b)
c)
Grfico 5
90%
50%
0%
10%
0%
a)
b)
c)
44
Grfico 6
80%
60%
60%
40%
40%
20%
0%
0%
Muita
Alguma
Nenhuma
Grfico 7
50%
50%
50%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
0%
0%
Sim
Talvez
No
12 - Sente-se preparado
academicamente para abordar
a CNV nas suas aulas como
contedo paralingustico?
45
Grfico 8
90%
80%
80%
90%
Sim
No
80%
60%
40%
20%
20%
10%
20%
10%
0%
Questo
13
Questo
14
Questo
15
Questo
16
46
3.8.1.2.
Grfico 9
72%
24%
4%
0%
Sempre
s Vezes
Nunca
Assim, para a pergunta 1-De uma maneira geral sentes-te motivado para as
aulas, 72% dos alunos respondeu que, s vezes (alnea b), 24% que sempre (alnea a) e
4% respondeu que nunca (alnea c) se sente motivado.
47
Grfico 10
Na questo 2-Que tipo de aulas mais gostas, o grfico representado pela cor
azul, todos os alunos -100% respondeu que gosta das aulas descontradas em que possa
interagir com o professor (alnea a) em detrimento das aulas rgidas em que no fala
com o professor, (alnea b) em que houve 0% respostas.
Para a pergunta 3-O que te motiva mais num professor, o grfico representado
pela cor vermelho escuro, a resposta tambm foi unnime, havendo a totalidade dos
discentes -100% a responder que gosta do professor dinmico e sorridente (alnea a) e
nenhuma resposta-0% para o item, que seja esttico e srio (alnea b).
Grfico 11
48
Decidimos agrupar as perguntas 4, 6,7,9,10,11 e12 no mesmo grfico, pois tratase de perguntas de resposta direta e simples, baseada na terminologia Sim ou No.
A cor azul representativa das respostas afirmativas Sim e a cor vermelho
escuro das respostas negativas No.
Deste modo, para a questo 4-Se gostas que o professor se aproxime de ti,
80% dos alunos responderam que sim (alnea a) e 20% que no (alnea b).
Na pergunta 6-Gostas que o professor te olhe quando falas, 72% dos discentes
responderam que sim (alnea a) e 28% que no (alnea b).
Em relao pergunta 7-Oprofessor deve falar sempre no mesmo tom de voz,
os alunos esto divididos, 48% dizem que sim (alnea a) e 52% respondem que no
(alnea b).
Na pergunta 9-Se percebes quando um professor est triste ou contente, a
resposta quase unnime, 96% dos alunos dizem que sim (alnea a) e 4% diz que no
(alnea b).
Na questo 10-Gostas que o professor gesticule durante as aula, 80% dos
alunos inquiridos responde que Sim e apenas 20% responde que No.
pergunta 11-Gostas de atividades que envolvam jogos de imitao/gestos,
apenas 4% dos alunos disse que no (alnea b), havendo 96% de respostas afirmativas
sim (alnea a).
Na pergunta 12- frequente fazeres este tipo de atividades, as respostas so
quase o oposto da anterior, 88% dos alunos dizem que no (alnea b) e apenas 12% dos
inquiridos responde que sim (alnea a).
Grfico 12
68%
60%
28%
40%
20%
Questo 5
4%
0%
Muitas Vezes
Poucas Vezes
Nunca
49
Na pergunta 5-Achas que o professor se deve movimentar pela sala, 68% dos
alunos acha que se deve movimentar-se muitas vezes (alnea a), 28% acha que se deve
movimentar poucas vezes (alnea b) e 4% dos alunos responde que o professor nunca se
deve movimentar (alnea c).
Grfico 13
48%
Questo 8
48%
46%
Sim
No
Grfico 14
50
entanto, houve dois alunos que responderam com duas razes o que altera os valores
apresentados no grfico, relativamente ao grfico anterior.
Assim, 67% dos alunos responderam que nem sempre ouvem o professor por
haver muito barulho na sala (alnea b) e 50% por falta de ateno (alnea c). Nenhum
discente-0% respondeu que no ouvia o professor por ele falar baixo (alnea a).
Grfico 15
51
ensinar (alnea g), 64% referiram que os motiva um professor que sorri (alnea f), 24%
dos alunos disseram que a sua postura uma forma de motivao (alnea b) e 24% acha
que o facto de se dirigir ao aluno, no seu lugar para falar com ele, tambm um fator
que os motiva no professor (alnea d).
H 20% dos alunos que refere que a forma como o professor se veste
importante (alnea a) e a 20% dos discentes agrada-lhes que o professor os olhe nos
olhos (alnea e).
3.9.
Discusso de resultados
52
resultaram muito bem e que ajudaram os alunos na melhor compreenso dos contedos
lexicais e gramaticais subjacentes a estas atividades (anexo 2).
Sobretudo na tarefa final, a da sada ao cinema, aperceberam-se, com o
preenchimento da ficha de heteroavaliao (anexo 3), que gesticulavam muito enquanto
falavam e que muitas vezes os gestos suprimiam as palavras.
Na 2 Unidade Didtica, a atividade foi um pouco mais simples, uma vez que o
nvel tambm era o inicial-A1. Pensamos numa atividade de mmica associada
descodificao de mensagens que um jogo j conhecido dos alunos no contexto das
suas brincadeiras. Contudo, como forma de aplicar um ponto gramatical, foi uma ajuda
excelente, promovendo uma rpida compreenso da perfrase Estar + Gerndio, para
alm do alargamento da rea vocabular relacionada com os tempos livres.
Mais uma vez, uma atividade pouco realizada em sala de aula teve um enorme
sucesso, pois todos quiseram participar e todos conseguiram compreender o exerccio.
Os gestos associados atividade de mmica so uma forma notvel de explorar a
capacidade criativa do aluno e de o ajudar a associar o significado ao seu significante,
mesmo que a lngua inicialmente se mostre um entrave para a sua exemplificao.
Sendo alguns gestos considerados universais, no foi difcil aos colegas adivinhar a
atividade de tempo livre mimada, como o gesto de nadar, o gesto de chutar uma bola, o
gesto de cantar, o gesto de ler um livro.
Na ltima Unidade Didtica, De viaje, a elaborao do slogan sobre preveno
rodoviria, observando imagens, demonstrou a importncia que a imagem tem nas
pessoas, em particular nestes alunos. So capazes de captar pormenores, deixar-se
influenciar por gestos e atitudes implcitas quelas imagens, conseguindo, sem acesso a
palavras, reproduzir numa pequena mensagem o contedo transmitido na imagem
apresentada (anexo 4).
Isto demonstra que todos os dias a imagem do professor est diante dos seus
olhos, e todos os dias se deixam influenciar por ela, seja positiva ou negativamente,
dependendo da atitude do professor e do seu comportamento.
A aparncia, a forma de vestir, de falar, o tom de voz, os gestos que faz
enquanto ensina, ou simplesmente enquanto fala, o sorriso, a forma como de aproxima
ou se afasta dos alunos, tudo isto cria no discente uma imagem do professor que o
manter atento e motivado, tambm pela forma como o elogia nas suas intervenes e o
faz sentir-se importante e indispensvel naquele grupo-turma, ou pelo contrrio o faz
sentir-se inferior aos outros, desprezado e desmotivado.
53
54
A maior parte dos alunos desta amostra nem sempre se sente motivado para as
aulas e uma das razes apontadas o barulho que existe na sala de aula e que, para
quase metade dos inquiridos, motivo de impedimento para ouvir o professor e
portanto, conversar com o colega do lado que est ali a jeito para uma conversa paralela
mais interessante, tornando-se assim este, o principal motivo da sua distrao.
Afirmam que o professor se deve movimentar muitas vezes na sala de aula, ao
invs de permanecer sentado ou de p, mas ao lado do quadro. Afirmam que at gostam
que ele se aproxime deles para tirar uma dvida ou dar-lhes uma explicao
personalizada do contedo abordado, e que os olhe nos olhos quando intervm na aula,
mas quase metade dos inquiridos acha que o tom de voz no assim to importante no
decurso da aula.
Apercebem-se perfeitamente quando o professor est triste ou contente, pois
com o tempo aprendem a conhec-lo atravs das suas expresses faciais s quais o
professor os habituou. Gostam que o docente gesticule durante a aula e adoram
55
atividades que envolvam jogos de imitao ou gestos, mas admitem que nas aulas de
lngua o fazem muito pouco.
Adoram aulas descontradas, nas quais se sintam vontade para interagir como o
professor e gostam de um professor dinmico e sorridente. O que mais os motiva num
professor sem dvida a sua forma de ensinar e tudo o que isso implica e o seu sorriso
franco e no irnico e que proporciona um ambiente agradvel e acolhedor na sala de
aula, promovendo o gosto por estar ali com aqueles a fazer aquilo.
56
CONSIDERAES FINAIS
Com a realizao do nosso estudo, constatamos que a CNV tem uma grande
importncia como componente da comunicao verbal e comprovmos, atravs das
atividades propostas na sala de aula e dos inquritos realizados aos docentes de lngua e
aos alunos, estudantes da lngua espanhola que o professor o principal ator neste
processo dinmico que a comunicao usada para transmitir conhecimentos e partilhar
aprendizagens. Sendo o enfoque comunicativo aquele que melhor define, nos dias de
hoje, o processo ensino/aprendizagem, centrando no aluno as trs dimenses
preconizadas pelo PCIC, o aluno como agente social, como falante intercultural e como
aprendente autnomo, o grande objetivo deste enfoque e consequentemente do seu
mediador, o professor, tornar o aluno um ser capaz de comunicar em qualquer situao
e em contextos diversificados.
Torna-se portanto necessrio que o professor esteja consciente do seu papel
como educador e consequente comunicador de forma a conseguir um feedback positivo,
com vista compreenso da mensagem e consequente aquisio de conhecimentos.
Nesta tarefa de adequao do discurso, no menos importante o conhecimento
que deve ter relativamente ao grupo de alunos para o qual est a lecionar, mormente, a
origem scio cultural, a motivao para o assunto, a atratividade do tema, o nvel de
conhecimentos j adquiridos e a presena de fatores que dificultem a concentrao na
mensagem, tais como a necessidade de alimentao e o cansao que no devem ser
objeto de esquecimento.
Verificamos, ao longo do trabalho e das atividades propostas em sala de aula,
que a linguagem no-verbal uma boa estratgia no ensino da lngua estrangeira, uma
vez que complementa o discurso do professor e apoia o aluno no uso da lngua-meta,
que muitas vezes, se mostra deficitria na sua componente lingustica.
Salientamos ainda, que os professores reconhecem a importncia do uso da CNV
em sala de aula como reforo do seu discurso, mas no se sentem preparados para a
abordar como forma de ensino, da mesma forma que os alunos gostam que o professor
lhes proporcione atividades relacionadas com a CNV, como estudo dos gestos da LE ou
jogos de representao, mas na maior parte das suas aulas de lngua no o fazem.
A verdade que o professor no teve nem tem formao nessa rea e os manuais
que utiliza no se debruam sobre o tema.
57
58
REFERNCIAS BIBLIOGRFICAS
ALARCO, I. Professor-investigador: Que sentido? Que formao? Cadernos de
formao de professores [em linha]. N 1 (2001), p. 21-30. [Consult. 25 mar. 2013].
Disponvel na internet:
<URL:http://www.educ.fc.ul.pt/docentes/jponte/sd/textos/alarcao01.pdf>
%20el%20aula.pdf>
59
Disponvel na internet:
<URL:http://www.cseiio.edu.mx/biblioteca/libros/expresionydesarfisico/antropologia_de
_la_gestualidad.pdf>
60
<URL:https://www.google.pt/#q=related:www.dgidc.minedu.pt/ensinobasico/data/ensinobasico/Documentos/Publicacoes/quadro_europeu_comu
m_referencia.pdf+quadro+europeu+comum+de+refer%C3%AAncia+para+as+l%C3%>
DARWIN, C. The expression of the emotions in man and animals. 1st edition London:
John Murray, 1872.
DARWIN, C. A expresso das emoes nos homens e animais. SP, Companhia das
Letras, 2000.
tos.pdf>
61
62
pdf>
RODRIGUES, I. G. O corpo e a fala, Sinais verbais e no-verbais na interao face a
face, Fundao Calouste Gulbenkian; Fundao para a Cincia e a Tecnologia, 2007.
GOLEMAN D. Working with Emotional Intelligence [em linha]. New York: Bantam,
1995. [Consult. 10 jan. 2013].
Disponvel na internet:
<URL:http://www.ibo.org/ibaem/conferences/documents/EmotionalIntelligence-
JSchmitz.pdf>
GOMES, I. A. Relatrio de estgio profissional I e II. Dissertao de mestrado indita,
Escola Superior de Educao Joo de Deus, 2010.
63
%20EN%20EL%20MARCO%20DE%20LA%20COMPETENCIA%20INTERCULTU
RAL.pdf>
64
http://books.google.pt/books?id=8wPdj2Jzqg0C&pg=PA21&lpg=PA21&dq=una+teoria
+sobre+la+motivacion+humana&source=bl&ots=FZjYWvUifo&sig=yUiFLvfgm_4YO
jwulPjL7PTqlfQ&hl=pt.
historia.pdf>
65
66
Disponvel na internet:
<URL:http://www.unirevista.unisinos.br/_pdf/UNIrev_Lemos.PDF>
Curso: 8
Clase n: 1
Grupo: E
Nombre de la Unidad Didctica: Vivan los Artistas!
En esta primera clase, la profesora empieza con la msica del inicio de la serie espaola muy conocida, Verano Azul y los alumnos despus de orla intentan asociarla a la serie.
Enseguida, la profesora les ensea una escena de la pelcula sin sonido y los espectadores (alumnos) en parejas o grupos de cuatro tienen que imaginar lo que los personajes
estn diciendo, escribiendo en el cuaderno el dilogo. A continuacin se har un sorteo en el que sern elegidas cuatro parejas que dramatizarn su dilogo.
Paso
n
T
Aprox.
Fase
Objetivos
especficos
Actividades
didcticas/
Tareas
Actuacin de los
alumnos/Actuacin
del Profesor
Agrupamiento
Actividades
Comunicativas de la
Lengua (Destrezas
Recursos
Medios/Materiales
lingsticas)
5m
PRE
PA
RA
CIN
Asociar la msica
a la serie.
Audicin de
la msica.
Profesora: Poner la
msica.
Pedir a los alumnos
que asocien la
msica a la serie
Verano Azul.
Individual.
Comprensin Auditiva.
Ordenador.
Gran grupo.
Interaccin Oral.
Internet.
Msica.
Alumnos: Escuchar
la msica.
5m
PRE
SEN
TA
CIN
Deducir lo que
dicen
los
personajes
a
travs
de
su
expresin
corporal.
Visualizacin
de la escena
de la serie
Verano Azul.
Asociar la msica a
la serie.
Profesora: Pedir a
los alumnos que
imaginen el dilogo
que los personajes
estn teniendo a
travs del vdeo.
Pedir a los alumnos
que hagan apuntes
de lo que estn
viendo.
Mostrar el vdeo.
Individual.
Comprensin Auditiva.
Ordenador.
Gran grupo.
Expresin Escrita.
Internet.
Vdeo.
Alumnos: Imaginar
lo que dicen los
personajes.
15m
PRC
TI
CAS
Escribir el dilogo
entre los
personajes.
Escrita del
dilogo.
En parejas.
Expresin escrita.
Interaccin.
Apoyar a los
alumnos.
Comprensin Auditiva.
Alumnos:
Interactuar con su
compaero.
15m
5m
PRC
TI
CAS
E
VA
LU
A
CIN
Dramatizar el
dialogo creado.
Dramatizacin.
Escribir el dilogo.
Profesora: Sortear
al grupo de
alumnos.
En parejas.
Expresin oral.
Interaccin.
Monitorizar la
tarea.
Evaluar la tarea
oralmente.
Escribir los
contenidos.
Expresin de
su opinin
sobre la tarea.
Escrita de los
contenidos en
el cuaderno.
Alumnos:
Representar la
escena.
Profesora: Pedir a
los alumnos que
relaten y que den
su opinin sobre
las tareas que
fueron
desarrolladas
durante la clase.
Ayudar en la
sistematizacin de
la clase.
Escribir en el
encerado los
contenidos.
Individual.
Gran grupo.
Interaccin.
Alumnos:
Interactuar dando
su opinin y
sistematizando lo
que fue hecho.
Escribir los
contenidos en el
cuaderno.
Ficha de evaluacin
Expresin Oral
Elementos
paralingsticos
Nombr
e
Pronunciacin
1
Gestos
5
Vocabulario
variado y
adecuado
1 2 3 4
Actitudes
Soltura
(fluencia)
5
Acepta la opinin
del otro
4
Demuestra
inters en la
actividad
1
2 3 4
Curso: 8
Grupo: E
Nombre de la Unidad Didctica: Vivan los Artistas!
La clase empieza con el vdeo de la clase anterior como ejercicio de verificacin. La profesora muestra la escena, ahora con sonido y los alumnos comprueban si estuvieron muy
cercanos o lejanos del dilogo verdadero con sus representaciones. Enseguida la profesora les pregunta si conocen algo del cine espaol y les muestra imgenes de pelculas
conocidas ( Hable con ella, Todo sobre mi madre, Mar adentro, Laberinto del fauno, de realizadores como Pedro Almodvar y de actores como Penlope Cruz y Javier Bardem
que recibieron premios por sus trabajos). Las imgenes de los actores, directores y otros personajes del cine se presentarn en varias tarjetas y los alumnos tendrn que asociar
el nombre a la persona correspondiente.
Paso
n
T
Aprox
Fase
Objetivos
especficos
Actividades
didcticas/
Tareas
Actuacin de los
alumnos/Actuacin
del Profesor
Visualizacin de
la escena
Profesora: Proyectar
la escena de la serie
Verano Azul
Agrupamiento
Actividades
Comunicativas de la
Lengua (Destrezas
Recursos
Medios/Materiales
lingsticas)
5m
PRE
PA
RA
CIN
Verificar el dilogo
presente en la
escena de la serie
Verano Azul
Audicin del
dilogo entre los
personajes
Comprobacin
del resultado de
la dramatizacin
Individual
Gran grupo
Comprensin oral
Ordenador
Interaccin
Internet
10m
PRE
PA
RA
CIN
Reconocer
aspectos del cine
espaol
(pelculas, series,
actores)
Identificar a los
personajes de la
cultura espaola
presentados
Ver ejemplos de
pelculas
Observar fotos de
un director
espaol de los
ms
conocidos(Pedro
Almodvar)
Observar fotos de
actores
espaoles
Profesor: Ensear y
comentar varias
pelculas hispanas
Individual
Gran grupo
Comprensin oral
Ejemplos de
pelculas
Interaccin
Tarjetas con fotos
Pegar en el
encerado fotos y
nombres de actores
y directores hispanos
Pedir a los alumnos
que asocien los
nombres a las
personas
Alumnos: Observar
lo que ensea la
profesora
Comentar los objetos
enseados
Asociar los nombres
de los actores y
directores a sus fotos
A partir de las fotos presentadas, la profesora preguntar a los alumnos cules son los dos actores ms conocidos actualmente por su carrera y sus premios (la
profesora se refiere a los actores Penlope Cruz y Javier Bardem ya que ambos fueron premiados con un scar). A continuacin la profesora presentar un
texto sobre estos actores y el cine en general. Los alumnos leern el texto en voz alta y a partir de ello se estudiar el lxico relacionado con el cine y que les
ser muy til en su tarea final- preparar/organizar una salida al cine. Enseguida, la profesora les mostrar un vdeo de motivacin y que les servir de modelo
para la realizacin de la tarea final, intitulado, Una ida al cine para que ellos tengan ms ideas para la tarea.
Comprender
la Leer el
texto Profesora: Interactuar Individual
Comprensin oral
Tarjetas con las fotos
importancia
de
los
sobre
los
premios
con
los
alumnos
3
10m
CON
de los actores
dos
actores de cine, sobre los sobre el tema
Gran grupo
Interaccin
SO
espaoles
actores
LI
Ficha de trabajo
presentados
premiados
y Conducir
a
los
Comprensin lectora
DA
sobre el cine en alumnos
para
CIN
Leer el texto
general
conclusiones
pretendidas
Apropiarse
del
vocabulario
relativo al cine
Transmitirles
conocimientos
culturales
Alumnos: Interactuar
con el profesor y
compaeros
Leer el texto
15m
PRC
TI
CAS
Adquirir el
vocabulario
relativo al cine
Subrayar el
vocabulario
relativo al cine
Comprender su
significado
Entender su
significado
Asociarlo al lugar
que conocen
como cine
Escribirlo en el
cuaderno
Asociar el
vocabulario al
lugar cine que
conocen
Conocer el
vocabulario del cine
Profesora: Ayudar a
los alumnos en la
tarea de identificar el
vocabulario relativo al
cine
Individual
Interaccin
Gran grupo
Comprensin lectora
Individual
Comprensin auditiva
Ordenador
Gran grupo
Interaccin
Internet
El texto
5m
PRC
TI
CAS
Visualizar un
vdeo de
motivacin sobre
una salida al cine
para organizar la
salida al cine
Ver el video
Profesora: Motivar a
los alumnos para la
realizacin de la
tarea final a travs
de la visualizacin
del vdeo organizar
la salida al cine
Alumnos: ver el
vdeo para preparar
la tarea final
video
5m
PRC
TI
CAS
Escribir un dilogo
sobre una salida al
cine para ser
representado.
Preparar la salida
10m
PRC
TI
CAS
Formar los
grupos (4
alumnos) y
dividir las
tareas y las
funciones
que caben a
cada uno
Ponerse de
acuerdo con
sus
compaeros
sobre el
personaje a
representar
Grupo de 4
alumnos
Interaccin
Alumnos: Agruparse
para trabajar en la
tarea
Ponerse de acuerdo
sobre las funciones de
cada uno
Profesora: monitorizar
la tarea
Grupo de 4
alumnos
Interaccin
Alumnos: interactuar
los unos con los otros
Escribir el texto
En esta ltima tarea, ni todos los alumnos podrn participar porque no hay tiempo para todas las dramatizaciones ni el espacio disponible es el suficiente.
As los alumnos que no participaron en la primera dramatizacin, la de representar la escena de la serie Verana Azul, participarn ahora. Los otros
tendrn que fijarse en la actuacin de sus compaeros para que puedan valorarla, rellenando una ficha de evaluacin del mejor grupo, l que ganar un
premio, el scar.
8
20m
PRC
TI
CAS
Dramatizar la salida al
cine
En el espacio
libre del aula
Ponerse de acuerdo
en la eleccin de la
pelcula
simular la
salida al cine
con todos los
participantes
necesarios
en esta tarea
Profesora: seleccionar
a los alumnos para la
dramatizacin
Grupo de 4
alumnos
Monitorizar la actividad
individual
Alumnos: Representar
la salida al cine
Interaccin
10m
E
VA
LU
A
CIN
Decidir el grupo
ganador
Atribuir el
scar
(estatua)
Resumir la clase
Profesora: preguntar la
opinin a los alumnos Individual
Entregar el scar
Escribir los
contenidos en
la pizarra
Interaccin
Ficha de
evaluacin
Gran grupo
El scar
Alumnos: Interactuar
con el profesor
Evaluar a los
compaeros
Escribir los contenidos
en el cuaderno
Ficha de Autoevaluacin
de la Unidad Didctica
Vivan los artistas
Comprensin oral/auditiva/audiovisual
1.
No
No
No
No
Ms o
menos
Comprensin escrita/lectora
2.
Ms o
menos
Expresin oral
3.
4.
Ms o
menos
Expresin escrita
5.
a)
Ms o
menos
Cultura
6.
7.
8.
No
Ms o
menos
Vocabulario
9.
No
No
Ms o
menos
Gramtica
10. En esta unidad didctica, he conseguido:
Ms o
menos
No
Ms o
menos
Para m:
a)
b)
c)
No
Curso: 7
Clase n: 1
Grupo: F
Nombre de la Unidad Didctica: Los libros y los
Paso
n
T
Aprox.
Fase
Objetivos
especficos
Actividades
didcticas/
Tareas
Actuacin de los
alumnos/Actuacin
del Profesor
Agrupamiento
Actividades
Comunicativas de la
Lengua (Destrezas
Recursos
Medios/Materiales
lingsticas)
10m
PRE
PA
RA
CIN
Observar e
identificar la
imagen.
Asociarla al
tema de los
tiempos libres.
Observacin
de la imagen.
Profesora: Proyectar la
imagen.
Identificacin
de la imagen y
de lo que
estn
haciendo.
Individual.
CA-V.
Ordenador.
Gran grupo.
EO.
Proyector.
IO.
Imagen.
Alumnos: Observar la
imagen.
Identificar la imagen
como siendo
actividades de tiempo
libre.
7m
PRE
SEN
TA
CIN
Utilizar la
expresin de
frecuencia.
Utilizacin de
la expresin
de frecuencia
relacionada
con los libros y
ordenadores.
Profesora: Escribir en
la pizarra algunas
expresiones de
frecuencia.
Escribir frases hechas
por los alumnos
Individual.
IO.
Gran grupo.
EE.
15m
PRC
TI
CAS
Observar e
identificar varias
imgenes relativas
a los tiempos libres.
Observacin y
descripcin de
las imgenes.
Utilizar la perfrasis
verbal Estar +
Gerundio.
La perfrasis
verbal Estar +
Gerundio para
describir una
accin que se
est
desarrollando.
Comprender la
formacin del
gerundio.
Comprender la
diferente
construccin de la
perfrasis verbal en
portugus y en
espaol.
Observacin
de una ficha
informativa
sobre la
formacin del
gerundio.
Construccin
diferenciada
en las dos
lenguas a
travs de
ejemplos
significativos:
Alumnos: Escribir
en sus cuadernos
la expresin de
frecuencia
asociada a los
libros y
ordenadores y su
utilizacin habitual
en ejemplos
criados por ellos a
partir de la imagen.
Profesora: Pegar el
cartel en el
encerado.
Apoyar a los
alumnos en la
identificacin de los
diferentes tiempos
libres.
Escribir los distintos
tiempos libres en el
encerado.
Distribuir la ficha
informativa.
Ejemplificar el uso
de la perfrasis
verbal en las dos
lenguas con la
ayuda de los
alumnos.
Alumnos: Observar
e identificar los
varios
pasatiempos.
Individual.
CA-V.
Gran grupo
CA.
IO.
EE.
Estar +
Gerundio
Estar a +
Infinitivo.
10m
3m
CON
SO
LI
DA
CIN
E
VA
LU
A
CIN
Escoger una
actividad de tiempo
libre presentada en
el paso anterior.
Hacer mmica de
una actividad para
que los otros
puedan adivinarla,
empleando Estar +
gerundio.
Evaluar la tarea
oralmente.
Escribir los
contenidos.
Eleccin de
una imagen.
Imitacin a
travs de
gestos y
expresiones
corporales de
una actividad
de tiempo
libre.
Expresin de
su opinin
sobre la tarea.
Escrita de los
contenidos en
el cuaderno.
Profesora: Pegar
de nuevo el cartel
en el encerado.
Individual.
IO.
Gran grupo.
EO.
Individual.
IO.
Gran grupo.
EE.
Monitorizar la tarea.
Alumnos: Hacer la
mmica de un
tiempo libre.
Adivinar la
actividad
empleando la
perfrasis verbal
Estar + gerundio.
Profesora: Pedir a
los alumnos que
relaten y que den
su opinin sobre
las tareas que
fueron
desarrolladas
durante la clase.
CA.
Ayudar en la
sistematizacin de
la clase.
Escribir en el
encerado los
contenidos.
Alumnos:
Interactuar dando
su opinin y
sistematizando lo
que fue hecho.
Escribir los
contenidos en el
cuaderno.
Curso: 8
Clase n: 1
Grupo: E
Nombre de la Unidad Didctica: De viaje
En esta primera clase, la profesora empieza con el contraste entre el espaol y el portugus a causa del ttulo de la unidad De viaje y de la preposicin De. En espaol, De viaje
se traduce a portugus, Em viagem y segn el Diccionario de la Real Academia Espaola (DRAE) se lee y se escribe De viaje, porque denota asunto o material el asunto de
que vamos a tratar.
Enseguida, la profesora presentar un video con la opinin de los espaoles sobre los viajes y su caso personal, cundo viajan, adnde, y otras cuestiones a las cuales los
alumnos debern contestar despus de observar el video. A este propsito, apuntarn los lugares referenciados por los protagonistas del video y los sealarn en el mapa de
Espaa. Despus de esta tarea, los alumnos, en interaccin con la profesora, respondern a lo que es necesario para viajar: Adnde vamos?; Por qu viajamos?; Cmo
vamos?; Cundo vamos? Dnde nos quedamos? Y De qu ciudades espaolas hablan los personajes del vdeo?
Estas preguntas sern el puente entre las varias tareas posibilitadoras hasta llegar a la tarea final escribir un eslogan sobre prevencin y seguridad vial en parejas.
A continuacin, a partir de las respuestas de los alumnos, estos presentarn a travs del mapa, algunos lugares para viajar dependiendo si queremos playa, montaa o campo.
Para terminar esta clase contestaremos a todas las preguntas, y nos detendremos en las segunda y tercera cuestiones para referir lo que es una oracin subordinada final y la
preposicin que acompaa los medios de transporte respectivamente.
Paso
n
T
Aprox.
Fase
Objetivos
especficos
Actividades
didcticas/
Tareas
Actuacin de los
alumnos/Actuacin
del Profesor
Agrupamiento
Actividades
Comunicativas de la
Lengua (Destrezas
Recursos
Medios/Materiales
lingsticas)
5m
PRE
PA
RA
CIN
Verificar la
diferencia entre la
preposicin de en
espaol y en
portugus en este
contexto De viaje.
Escrita del
ttulo en el
encerado y
su definicin
en la DRAE.
Profesora: Escribir el
ttulo.
Pedir a los alumnos
que lo traduzcan al
portugus.
Recorrer a internet
para verificar la
explicacin de la
preposicin en la
DRAE.
Alumnos: Escribir en
su cuaderno el ttulo.
Registrar la
diferencia verificada.
Individual.
CA.
Ordenador.
Gran grupo.
IO.
Internet.
10m
5m
PRE
PA
RA
CIN
PRC
TI
CAS
Comprender el
video para
contestar a las
preguntas
propuestas por la
profesora sobre el
vdeo.
Sealar en el mapa
las ciudades o
comunidades
autnomas
espaolas
referenciadas en el
video.
Observacin
del video.
Escrita de las
respuestas a
las preguntas
propuestas.
Localizacin
en el mapa de
las ciudades
espaolas.
15m
PRC
TI
CAS
Contestar a las
preguntas
inicialmente
propuestas, ahora
de una manera
global.
Individual.
C-AV.
Gran grupo.
EO.
EE.
Pedirles que
observen el vdeo.
Pedir que
contesten a las
preguntas dirigidas.
Individual.
IO.
Gran grupo.
CA.
Individual.
IO.
Gran grupo.
EO.
Profesora: Colgar
el mapa en el
encerado.
Referir y sealar
otras que conocen
o que les gustara
conocer (4/5
alumnos).
Profesora: Pedir a
los alumnos que
observen las
cuestiones sobre el
vdeo.
Apoyar a los
alumnos.
Alumnos: Sealar
en el mapa las
ciudades y en el
caso de que las
conozcan, hablar
un poco sobre
ellas.
Interaccin
sobre los
lugares, el
motivo, el
medio de
transporte,
alojamiento y
otros.
Profesora:
Preguntar a los
alumnos sobre el
tema de la unidad.
EE.
Escribir en el
encerado las
respuestas
Alumnos: Contestar
a las preguntas.
Mapa de Espaa.
Escribir las
respuestas en su
cuaderno.
5m
CON
CEP
TUA
LI
ZA
CIN
Ser capaz de
reconocer el uso de
la preposicin
adecuada con los
medios de
transporte.
Comprender lo que
Adquisicin de
los conceptos
presentados:
la preposicin
en y a; la
oracin
subordinada
final, para.
es una oracin
subordinada final.
Profesora:
Interactuar con los
alumnos sobre
estos dos puntos
gramaticales.
Individual.
IO.
Gran grupo.
EO.
CA.
Escribir los
conceptos y su
utilizacin en el
encerado.
Alumnos:
Interactuar
demostrando
entendimiento de
los puntos
presentados.
Copiar para el
cuaderno.
5m
EVA
LUA
CIN
Recordar lo
aprendido y valorar
su importancia en
el estudio del tema
as como las
actividades
propuestas.
Repaso de lo
aprendido.
Escrita de los
contenidos.
Profesora:
Interactuar con los
alumnos sobre la
clase.
Individual.
IO.
Gran grupo.
CA.
EO.
Escribir los
contenidos.
Alumnos:
Interactuar con la
profesora y los
compaeros sobre
el aula.
Escribir los
contenidos en el
cuaderno
Curso: 8.
Clase n: 2
Grupo: E
Nombre de la Unidad Didctica: De viaje
La clase empieza con la revisin de la clase anterior. La profesora interactuar con los alumnos hablando del tema iniciado en la clase pasada. A continuacin, a propsito de la
preposicin utilizada con los medios de transporte, se har una reflexin sobre el medio ms utilizado, el coche y a partir de ello hablaremos de prevencin vial. Para eso, la
profesora presentar un video que los alumnos debern observar y registrar todos los consejos ah presentados. Enseguida, a travs de imgenes presentadas sobre seguridad
vial se llegar a otros cuidados a tener como abrochar el cinturn, poner el casco, respetar las seales, etc. Y su importancia en el cotidiano de los alumnos. stos crearn
algunas frases empleando el imperativo afirmativo, (t/vosotros) despus de un breve repaso sobre este tiempo verbal.
Paso
n
T
Aprox.
Fase
Objetivos
especficos
Actividades
didcticas/
Tareas
Actuacin de los
alumnos/Actuacin
del Profesor
Agrupamiento
Actividades
Comunicativas de la
Lengua
(Destrezas
Recursos
Medios/Materiales
lingsticas)
20m
PRE
PA
RA
CIN
Visionar el video.
Escribir los
consejos ah
presentes.
Profesora:
Interactuar con los
alumnos sobre lo
estudiado en la clase
pasada.
Presentar el video
sobre prevencin
vial.
Escribir en el
encerado los
consejos presentes
en el vdeo.
Alumnos: Interactuar
con la profesora en
la revisin de la
clase.
Observar el vdeo.
Escribir los consejos
presentes en el
vdeo en su
cuaderno.
Individual.
IO.
Ordenador.
Gran grupo.
C-AV.
Internet.
EO.
Vdeo sobre
Prevencin Vial.
EE.
10m
PRE
SEN
TA
CIN
Identificar normas
de seguridad vial
a travs de
imgenes.
Identificacin de
la norma de
seguridad a partir
de la imagen
presentada.
Profesora: Proyectar
3/4 imgenes.
Individual.
C-AV.
Ordenador.
Gran grupo.
EO.
Proyector.
IO.
Imgenes.
EE.
Escribir las normas
en el encerado.
15m
PRC
TI
CAS
Evidenciar su
importancia en el
da a da.
Construccin de
frases
demostrando la
importancia de
respetar las
normas de
seguridad vial;
Ejemplo: cruza por
el paso de cebra.
EE.
EO.
CA.
IO.
Enseguida, a partir de una otra imagen sobre las normas de seguridad que contiene tres verbos en imperativo afirmativo, haremos un intento con el Imperativo
Negativo para que deduzcan la formacin de este tiempo verbal a partir del Presente del Subjuntivo. Para eso haremos un breve repaso del Presente de
Subjuntivo buscando la pgina 32 del libro del alumno que utilizan en sus clases. El Imperativo ser estudiado en las personas de t y vosotros. Empezaremos
poniendo en el imperativo negativo los tres verbos presentes en la imagen presentada y despus haremos ejercicios sobre el tema. Algunas de las frases forman
parte de las normas de seguridad vial ya vistas y creadas por los alumnos. La tarea final es la escritura de un eslogan en parejas. La profesora distribuir una
imagen por cada pareja y los alumnos tendrn que escribir un pequeo eslogan donde emplearn el imperativo afirmativo y negativo. Posteriormente lo
presentarn a los otros compaeros y en conjunto lo corregiremos.
4
20m
PRC
TI
CAS
Reconocer el
imperativo
afirmativo y su
formacin.
Distinguir el
imperativo
afirmativo del
negativo.
Reconocer las
formas verbales
del Presente de
subjuntivo
Aplicacin del
imperativo
afirmativo a partir
de los tres verbos
presentes en la
imagen.
Leer la formacin
del presente de
subjuntivo en la
pgina 32 del libro
del alumno.
Reescrita de las
frases sobre
Transformar frases seguridad vial en
de imperativo
imperativo
afirmativo, t
afirmativo para
/vosotros.
imperativo
negativo.
Modificar
verbos/frases en
imperativo
negativo
Profesora: Proyectar
la imagen
Escribir en el
encerado los verbos
en el imperativo
afirmativo.
Indicar a los alumnos
la pgina del libro
donde est el
presente de
subjuntivo.
Pedir a los alumnos
que lean lo que ah
aparece sobre este
tiempo verbal en voz
alta.
Explicar la formacin
del imperativo
negativo.
Escribir la regla de
formacin de este
tiempo verbal.
Alumnos: Observar la
imagen.
Escribir en sus
cuadernos los tres
Individual.
CA.
Gran grupo.
IO.
Ordenador.
Proyector.
EE.
Imagen.
EO.
20m
CON
CEP
TUA
LI
ZA
CIN
Escribir eslganes
sobre prevencin y
seguridad vial a
partir de imgenes.
Profesora: Distribuir
Escribir un
eslogan en parejas las imgenes.
sobre los cuidados
a tener a la hora
Explicar la tarea.
de ponerse en
marcha.
Alumnos: Interactuar
Emplear el
con su compaero/a
Parejas.
imperativo afirmativo
y negativo.
Observar la imagen.
Presentar el
eslogan.
Escribir el eslogan.
Corregirlo.
Presentarlo.
CA-V.
EO.
EE.
IO.
IE.
Corregirlo.
5m
E
VA
LU
A
CIN
Evaluar la clase
oralmente.
Escribir los
contenidos.
Expresin de su
opinin sobre lo
que han
aprendido.
Escrita de los
contenidos en el
cuaderno.
IO.
EE.
CA.
Las imgenes.
Escribir en el
encerado los
contenidos.
Alumnos: Interactuar
dando su opinin y
sistematizando lo que
fue hecho.
Escribir los
contenidos en el
cuaderno.
Ficha de trabajo n 5
Categoria:
Anos de servio:
Gnero: