Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
1 INT RO DU O
A v i gen te Con sti tu i o da Rep bl i ca Federati v a do Brasi l , em seu art. 5, i n ci so V I, di spe qu e i n v i ol v el a
l i berdade de con sci n ci a e de cren a, sen do assegu rado o l i v re exerc ci o dos cu l tos rel i gi osos e garan ti da, n a
form a da l ei , a proteo aos l ocai s de cu l to e a su as l i tu rgi as [1].
H qu em di ga qu e a l i berdade de con sci n ci a e a l i berdade de cren a so si n n i m as. Todav i a, i sso n o v erdade.
http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988
1/44
01/12/2014
A l i berdade de con sci n ci a pode ori en tar-se tan to n o sen ti do de n o adm i ti r cren a al gu m a (o qu e ocorre com os
ateu s e os agn sti cos, por exem pl o), qu an to tam bm pode resu l tar n a adeso a determ i n ados v al ores m orai s e
espi ri tu ai s qu e n o se con fu n dem com n en h u m a rel i gi o, tal com o se v eri fi ca em al gu n s m ov i m en tos
paci fi stas qu e, apesar de defen derem a paz, n o i m pl i cam qu al qu er f rel i gi osa [2].
A l i berdade de cren a, por su a v ez, en v ol v e o di rei to de escol h a da rel i gi o e de m u dar de rel i gi o [3], con form e
ser m el h or expl i ci tado adi an te.
Ou trossi m , a Con sti tu i o Federal , em seu art. 19, i n ci so I, precon i za qu e v edado ao Poder P bl i co estabel ecer
cu l tos rel i gi osos ou i grejas, su bv en ci on -l os, em baraar-l h es o fu n ci on am en to ou m an ter com el es ou seu s
represen tan tes rel aes de depen dn ci a ou al i an a, ressal v ada, n a form a da l ei , a col aborao de i n teresse
p bl i co.
Por fora desses di sposi ti v os con sti tu ci on ai s, di z-se qu e o Brasi l u m Estado l ai co, on de h l i berdade rel i gi osa.
Em qu e pese a aparn ci a de si m pl i ci dade do tem a, as qu estes da l ai ci dade e da l i berdade rel i gi osa n o Brasi l tm
tan tos desdobram en tos qu e n o pu dem os n os deter di an te do desejo de con h ec-l os m ai s a fu n do, e trazer aos
l ei tores desse trabal h o u m a abordagem m ai s espec fi ca, m as n o exau sti v a, de v ri os del es.
In i ci arem os a exposi o apon tan do as di v ersas espci es de rel ao Estado-Igreja e o m om en to em qu e o Brasi l se
torn ou u m Estado l ai co.
Em segu i da, farem os u m escoro h i stri co da l i berdade rel i gi osa n as Con sti tu i es brasi l ei ras an teri ores.
Rel ati v am en te Con sti tu i o v i gen te, abordarem os a abran gn ci a da l i berdade rel i gi osa (l i berdade de cren a,
l i berdade de cu l to e l i berdade de organ i zao rel i gi osa), seu s desdobram en tos (o di rei to ao ate sm o, a prestao
de assi stn ci a rel i gi osa n os estabel eci m en tos de i n tern ao col eti v a, a proi bi o de o Estado i n terferi r n a
rel i gi o, a escu sa de con sci n ci a por m oti v os rel i gi osos, o en si n o rel i gi oso n as escol as p bl i cas, a i m u n i dade
tri bu tri a e o casam en to rel i gi oso com efei tos ci v i s) e al gu m as pol m i cas rel aci on adas proi bi o de o Estado
i n terferi r n a rel i gi o, tai s com o o u so de s m bol os rel i gi osos em l ocai s p bl i cos e con sagrao de m u n i c pi os ao
Sen h or Jesu s Cri sto.
N a seq n ci a, tratarem os acerca dos l i m i tes i m postos l i berdade rel i gi osa, especi fi cam en te a n o-recepo de
san gu e pel as Testem u n h as de Jeov em con traposi o ao di rei to v i da, o sacri f ci o de an i m ai s n os ri tu ai s
rel i gi osos em con traposi o proteo ao m ei o am bi en te, a m i n i strao de cu ras rel i gi osas di an te da proi bi o
da prti ca do cu ran dei ri sm o, e os Projetos de Lei da Cm ara dos Depu tados 6.418/2005 e 122/2006 em
con traposi o ao di rei to de se pregar con tra o h om ossexu al i sm o.
N o cap tu l o segu i n te, an al i sarem os o tratam en to da l i berdade rel i gi osa n a l egi sl ao i n fracon sti tu ci on al , tal
com o se d com a atri bu i o de person al i dade ju r di ca pel o Cdi go Ci v i l s organ i zaes rel i gi osas, a
possi bi l i dade de i n sti tu i o de feri ados rel i gi osos trazi da pel a Lei 9.093/95, a i n sti tu i o da Sen h ora A pareci da
dos catl i cos com o padroei ra do Brasi l pel a Lei 6.802/80, o di rei to de l i berdade rel i gi osa con feri do s cri an as e
aos adol escen tes pel o Estatu to da Cri an a e do A dol escen te (Lei 8.069/90) e aos i dosos pel o Estatu to do Idoso (Lei
10.741/2003) e a proteo pen al l i berdade rel i gi osa.
Por fi m , trarem os de al gu m as ou tras m an i festaes da qu esto da l i berdade rel i gi osa n o Brasi l , com o a
refern ci a a Deu s n as n otas de di n h ei ro, a atu ao de ban cadas rel i gi osas n a pol ti ca, os profi ssi on ai s ju deu s e a
gu arda de seu s respecti v os feri ados, e a al terao de datas de con cu rsos p bl i cos e v esti bu l ares para os
adv en ti stas de sti m o di a.
2 A LA IC IDA DE NO BRA S IL
Estado l ai co estado l ei go, secu l ar (por oposi o a ecl esi sti co)[4 ]. estado n eu tro.
Con form e l eci on a Cel so Lafer, l ai co si gn i fi ca tan to o qu e i n depen den te de qu al qu er con fi sso rel i gi osa qu an to
o rel ati v o ao m u n do da v i da ci v i l [5].
A i n da segu n do Cel so Lafer [6 ]:
http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988
2/44
01/12/2014
Uma primeira dimenso da laicidade de ordem filosficometodolgica, com suas implicaes para a convivncia coletiva. Nesta
dimenso, o esprito laico, que caracteriza a modernidade, um modo
de pensar que confia o destino da esfera secular dos homens razo
crtica e ao debate, e no aos impulsos da f e s asseres de
verdades reveladas. Isto no significa desconsiderar o valor e a
relevncia de uma f autntica, mas atribui livre conscincia do
indivduo a adeso, ou no, a uma religio. O modo de pensar laico
est na raiz do princpio da tolerncia, base da liberdade de crena e
da liberdade de opinio e de pensamento.
O m odo de pen sar l ai co tev e o seu desdobram en to n as con cepes do Estado. O Estado l ai co di feren te do Estado
teocrti co e do Estado con fessi on al . N o Estado teocrti co, o poder rel i gi oso e o poder pol ti co se fu n dem (exem pl o:
Ir), en qu an to n o Estado con fessi on al exi stem v n cu l os ju r di cos en tre o Poder Pol ti co e u m a Rel i gi o
(exem pl o: Brasi l -Im pri o, cu ja rel i gi o ofi ci al era a catl i ca). O Estado l ai co, por su a v ez, o qu e estabel ece a
m ai s com pl eta separao en tre a Igreja e o Estado, v edan do qu al qu er ti po de al i an a en tre am bos [7].
Em perfei ta s n tese, Cel so Lafer l eci on a qu e em u m Estado l ai co, as n orm as rel i gi osas das di v ersas con fi sses
so con sel h os di ri gi dos aos seu s fi i s e n o com an dos para toda a soci edade [8].
O Brasi l torn ou -se u m Estado l ai co com o Decreto n 119-A , de 07/01/1890, de au tori a de Ru y Barbosa [9 ].
A t o adv en to do Decreto n 119-A /1890, h av i a l i berdade de cren a n o Brasi l , m as n o h av i a l i berdade de cu l to.
Os cu l tos de rel i gi es di feren tes daqu el a adotada com o ofi ci al pel o Estado (Catol i ci sm o Rom an o) s podi am ser
real i zados n o m bi to dos l ares.
Com o m en ci on ado decreto, o Brasi l dei xou de ter u m a rel i gi o ofi ci al . Com a separao Estado-Igreja, a exten so
do di rei to l i berdade rel i gi osa foi am pl i ada.
3/44
01/12/2014
3 . 5 A C O NS T IT U I O DO S ES T A DO S U NIDO S DO BRA S IL DE 1 9 4 6
[21]
http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988
4/44
01/12/2014
H a prev i so de assi stn ci a rel i gi osa, prestada por brasi l ei ros, s foras arm adas e n os estabel eci m en tos de
i n tern ao col eti v a.
Igu al m en te so assegu rados o repou so rem u n erado, n os feri ados rel i gi osos; o casam en to rel i gi oso de efei tos
ci v i s; o en si n o rel i gi oso facu l tati v o.
A Con sti tu i o de 1967 m an tm a prev i so da i m u n i dade tri bu tri a, n o tocan te aos i m postos, dos tem pl os de
qu al qu er cu l to.
Percebe-se, poi s, qu e a l i berdade de cu l to tam bm foi m an ti da n a Con sti tu i o da Rep bl i ca Federati v a do
Brasi l de 1967/69, com al gu m as m odi fi caes em rel ao Con sti tu i o de 1946.
[24]
http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988
5/44
01/12/2014
pri n c pi os, di rei tos e l i berdades, em m atri a rel i gi osa, apen as coadju v an tes e sol i dri os do pri n c pi o bsi co da
l i berdade rel i gi osa [26 ].
Con soan te assev era Jos A fon so da Si l v a [27], a l i berdade de rel i gi o en gl oba, n a v erdade, trs ti pos di sti n tos,
porm i n tri n secam en te rel aci on ados de l i berdades: a l i berdade de cren a; a l i berdade de cu l to; e a l i berdade de
organ i zao rel i gi osa.
Qu an to l i berdade de cren a, Jos A fon so da Si l v a professa qu e el a com preen de a l i berdade de escol h a da
rel i gi o, a l i berdade de aderi r a qu al qu er sei ta rel i gi osa, a l i berdade (ou o di rei to) de m u dar de rel i gi o, e
tam bm a l i berdade de n o aderi r a rel i gi o al gu m a, bem com o a l i berdade de descren a, a l i berdade de ser ateu
e de expri m i r o agn osti ci sm o. N o en gl oba, con tu do, a l i berdade de em baraar o l i v re exerc ci o de qu al qu er
rel i gi o, de qu al qu er cren a, poi s aqu i tam bm a l i berdade de al gu m v ai at on de n o preju di qu e a l i berdade
dos ou tros [28].
N o qu e tan ge l i berdade de cu l to, Jos A fon so da Si l v a expl i ca [29 ]:
http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988
6/44
01/12/2014
http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988
7/44
01/12/2014
(...) o critrio a ser utilizado para saber se o Estado deve dar proteo
aos ritos, costumes e tradies de determinada organizao religiosa
no pode estar vinculado ao nome da religio, mas sim aos seus
objetivos. Se a organizao tiver por objetivo o engrandecimento do
indivduo, a busca de seu aperfeioamento em prol de toda a
sociedade e a prtica da filantropia, deve gozar da proteo do Estado.
Fbi o Dan tas de Ol i v ei ra n os l em bra qu e, tam an h a a i m portn ci a dada l i berdade rel i gi osa pel o l egi sl ador
con sti tu i n te, qu e tal di rei to foi eri gi do categori a de cl u su l a ptrea, ou seja, trata-se de u m di sposi ti v o qu e n o
[34]
pode ser abol i do, sen do qu e som en te o adv en to de u m a n ov a Con sti tu i o poder m odi fi car tal con di o .
4 . 1 O PRE MBU LO DA C O NS T IT U I O DE 1 9 8 8
Prem bu l o o en u n ci ado qu e an tecede o texto con sti tu ci on al . N em todas as con sti tu i es o possu em . N as
con sti tu i es brasi l ei ras el e estev e sem pre presen te[35], em bora n em todos m en ci on assem o n om e de Deu s.
A Con sti tu i o da Rep bl i ca Federati v a do Brasi l de 1988 foi prom u l gada sob a proteo de Deu s, com o
poss v el v eri fi car em seu prem bu l o[36 ]:
4 . 2 DIREIT O A O A T ES MO
O di rei to ao ate sm o tam bm est protegi do pel a Con sti tu i o v i gen te, n a m edi da em qu e a l i berdade de cren a
com preen de, al m da l i berdade de escol h a da rel i gi o, da l i berdade de aderi r a qu al qu er sei ta rel i gi osa, da
l i berdade de m u dar de rel i gi o, a l i berdade de n o aderi r a rel i gi o al gu m a, bem com o a l i berdade de descren a,
[39]
a l i berdade de ser ateu e de expri m i r o agn osti ci sm o .
De acordo com A l exan dre de Moraes, (...) a l i berdade de con v i co rel i gi osa abran ge i n cl u si v e o di rei to de n o
acredi tar ou professar n en h u m a f, dev en do o Estado respei to ao ate sm o [4 0].
Di rl ey da Cu n h a J n i or, con tu do, en cai xa o di rei to ao ate sm o n o com o decorrn ci a da l i berdade rel i gi osa, m as
si m com o decorrn ci a da l i berdade de con sci n ci a, tam bm protegi da pel a Con sti tu i o Federal v i gen te[4 1].
De u m a m an ei ra ou de ou tra, o di rei to ao ate sm o en con tra gu ari da n a Con sti tu i o e dev e ser respei tado.
http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988
8/44
01/12/2014
A l exan dre de Moraes assev era qu e trata-se de u m a n orm a con sti tu ci on al de efi cci a l i m i tada, cu ja
regu l am en tao em rel ao s Foras A rm adas foi dada pel a Lei n 6.923/81, parci al m en te al terada pel a Lei n
7.672, de 23-9-1988, am bas recepci on ai s pel a n ov a ordem con sti tu ci on al [4 3].
Especi fi cam en te qu an to aos ci v i s, a Lei de Execu o Pen al (Lei 7.210/84), em seu art. 24 [4 4 ], assegu ra aos presos
a assi stn ci a rel i gi osa, com l i berdade de cu l to, i n v erbi s:
http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988
9/44
01/12/2014
http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988
10/44
01/12/2014
http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988
11/44
01/12/2014
http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988
12/44
01/12/2014
Como bem afirma Dr. Roberto Arriada Lorea "(...) O Brasil um pas
laico e a liberdade de crena da minoria, que no se v representada
por qualquer smbolo religioso, deve ser igualmente respeitada pelo
Estado". (LOREA, O poder judicirio laico. Folha de So Paulo, So
Paulo, 24 set. 2005. Tendncias/Debates, p.03).
Sal i en te-se en to qu e, con form e n osso en ten di m en to, n o l ci to qu e prdi os p bl i cos osten tem qu ai squ er
s m bol os rel i gi osos, por con trari ar o pri n c pi o da i n v i ol abi l i dade de cren a rel i gi osa. O Estado dev e respei to ao
ate sm o e qu ai squ er ou tras form as de cren a rel i gi osa. O predom n i o do Catol i ci sm o n o Brasi l n o ju sti fi ca tai s
s m bol os.
N o en tram os n o m ri to das rel i gi es. N o av al i am os qu al ou qu ai s rel i gi es o cru ci fi xo represen ta. Isto n o
tem con otao p bl i ca e n o n os i n teressa. Se tai s s m bol os ofen dem a l i berdade de cren a ou descren a de u m a
n i ca pessoa, j se torn a ju sti fi cada a reti rada destes objetos.
En tretan to, Th i ago Teraoka al erta qu e
[55]
http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988
13/44
01/12/2014
4 . 5 ES C U S A DE C O NS C INC IA PO R MO T IV O S RELIG IO S O S
[57]
A Con sti tu i o Federal , em seu arti go 5, i n ci so V III , precon i za qu e n i n gu m ser pri v ado de di rei tos por
m oti v o de cren a rel i gi osa ou de con v i co fi l osfi ca ou pol ti ca, sal v o se as i n v ocar para exi m i r-se de obri gao
l egal a todos i m posta e recu sar-se a cu m pri r prestao al tern ati v a fi xada em l ei .
Sobre a escu sa de con sci n ci a (ou objeo de con sci n ci a), Di rl ey da Cu n h a J n i or m i n i stra [58]:
http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988
14/44
01/12/2014
15/44
01/12/2014
con v ocado.
Di rl ey da Cu n h a J n i or m i n i stra qu e[6 8]:
4 . 5 . 2 S ERV I O DO J RI
O serv i o do j ri tam bm obri gatri o e est prev i sto n o arti go 436 do Cdi go de Processo Pen al [70]:
Art. 436.
O servio do jri obrigatrio. O alistamento
compreender os cidados maiores de 18 (dezoito) anos de notria
idoneidade. (Redao dada pela Lei n 11.689, de 2008)
1o Nenhum cidado poder ser excludo dos trabalhos do jri ou
deixar de ser alistado em razo de cor ou etnia, raa, credo, sexo,
profisso, classe social ou econmica, origem ou grau de instruo.
(Includo pela Lei n 11.689, de 2008)
2o A recusa injustificada ao servio do jri acarretar multa no
valor de 1 (um) a 10 (dez) salrios mnimos, a critrio do juiz, de
acordo com a condio econmica do jurado. (Includo pela Lei n
11.689, de 2008)
Con tu do, Th i ago Teraoka n os l em bra qu e, n os term os do Cdi go de Processo Pen al , al terado pel a Lei n 11.689 de
09/06/2008, em seu arti go 438, pode-se se recu sar prestao dos serv i os de ju rado, desde qu e se preste serv i o
[71]
al tern ati v o, fi xado pel o ju i z .
Ei s o teor do arti go 438 do Cdi go de Processo Pen al [72]:
http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988
16/44
01/12/2014
http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988
17/44
01/12/2014
http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988
18/44
01/12/2014
http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988
19/44
01/12/2014
[97]
[98]
http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988
20/44
01/12/2014
Qu an do, todav i a, o paci en te ju ri di cam en te i n capaz, n ecessri o an al i sarm os a possi bi l i dade de recu sa de
tratam en to m di co pel o represen tan te l egal .
Th i ago Massao Corti zo Teraoka expl i ca qu e, n essa h i ptese, n o h m an i festao expressa de v on tade. H
m an i festao de v on tade por represen tao-i m pu tao. A v on tade do represen tan te i m pu tada ju ri di cam en te
[99]
ao represen tado, poi s este n o pode m an i festar su a v on tade .
O m esm o au tor apon ta a sol u o qu e en ten de m ai s adequ ada a essa h i ptese
[100]
[101]
http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988
21/44
01/12/2014
Th i ago Massao Corti zo Teraoka en ten de qu e caber i n den i zao por dan os m orai s, por l eso a di rei to da
person al i dade, con si sten te n o di rei to di sposi o do prpri o corpo e da su a l i berdade de cren a. En tretan to,
para el e, cab v el a redu o equ i tati v a da i n den i zao pel o ju i z, n os term os do arti go 944, pargrafo n i co, do
Cdi go Ci v i l , dada a boa-f presu m i da dos agen tes [102].
[104]
http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988
22/44
01/12/2014
Curandeirismo
Art. 284 - Exercer o curandeirismo:
I - prescrevendo, ministrando ou aplicando, habitualmente, qualquer
substncia;
II - usando gestos, palavras ou qualquer outro meio;
III - fazendo diagnsticos:
Pena - deteno, de seis meses a dois anos.
Pargrafo nico - Se o crime praticado mediante remunerao, o
agente fica tambm sujeito multa.
O bem ju r di co protegi do pel a n orm a pen al a i n col u m i dade p bl i ca, parti cu l arm en te a sa de p bl i ca
[108]
Segu n do Dam si o Ev an gel i sta de Jesu s, o su jei to ati v o pode ser qu al qu er pessoa qu e n o possu a con h eci m en tos
m di cos. Todav i a, n o so su jei tos ati v os do del i to as pessoas qu e se dedi cam cu ra por m ei o de m todos qu e
fazem parte do ri tu al da rel i gi o qu e abraaram . N o espi ri ti sm o, u m ban da etc., os passes fazem parte do ri tu al
da rel i gi o, n o i n tegran do a fi gu ra t pi ca. Para o m en ci on ado au tor, as pal av ras e gestos, qu an do atos de f,
n o caracteri zam o del i to [109 ].
De acordo com Cezar Roberto Bi ten cou rt, su jei to passi v o a col eti v i dade, bem com o qu al qu er pessoa qu e seja
tratada pel o agen te [110].
O en ten di m en to de qu e so at pi cos os atos das pessoas qu e se dedi cam cu ra por m ei o de m todos qu e fazem
parte do ri tu al da rel i gi o qu e professam u m ev i den te desdobram en to do di rei to l i berdade rel i gi osa.
Os pastores ev an gl i cos, por exem pl o, m i n i stram a cu ra aos fi i s em n om e do Sen h or Jesu s Cri sto. Isso, al m de
ter respal do b bl i co[111], jam ai s poder ser con si derado cu ran dei ri sm o pel o orden am en to ju r di co brasi l ei ro, sob
pen a de ofen sa ao di rei to l i berdade rel i gi osa.
A l exan dre de Moraes precon i za qu e (...) a qu esto das pregaes e cu ras rel i gi osas dev e ser an al i sada de m odo
qu e n o obstacu l i ze a l i berdade rel i gi osa garan ti da con sti tu ci on al m en te, n em tam pou co acoberte prti cas
i l ci tas [112].
http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988
23/44
01/12/2014
Ou tra i n terpretao seri a desarrazoada. A total cri m i n al i zao de opi n i o desfav orv el ao h om ossexu al i sm o
i m pedi ri a a pu bl i cao de m u i tos l i v ros sagrados, assi m con si derados pel as rel i gi es. N a prpri a B bl i a, n o
N ov o e n o A n ti go Testam en to (este tam bm apl i cv el aos ju deu s), h trech os qu e con si deram pecado o
h om ossexu al i sm o. N o A l coro, l i v ro sagrado dos m u u l m an os, tam bm h prescri o sem el h an te.
N o preci so n em di zer qu e a proi bi o, l egi sl ati v a ou ju di ci al , da di v u l gao e pu bl i cao da B bl i a e do
A l coro seri a afron tosa l i berdade rel i gi osa e Con sti tu i o Federal . Da m esm a form a, pregaes ou
com en tri os baseados em tai s l i v ros n o podem ser con si derados i l ci to pen al ou ci v i l .
Teraoka fi n al i za si n al i zan do qu e dev e h av er l i m i tes at m esm o l i berdade rel i gi osa, poi s a h u m i l h ao de u m
h om ossexu al em parti cu l ar e/ou m esm o o est m u l o i n tol ern ci a e v i ol n ci a n o podem ser adm i ti dos em
n osso orden am en to ju r di co [117].
A l exan dre de Moraes adu z qu e obv i am en te, assi m com o as dem ai s l i berdades p bl i cas, tam bm a l i berdade
rel i gi osa n o ati n ge grau absol u to, n o sen do, poi s, perm i ti dos a qu al qu er rel i gi o ou cu l to atos aten tatri os
l ei , sob pen a de respon sabi l i zao ci v i l e cri m i n al [118].
http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988
24/44
01/12/2014
6 . 2 FERIA DO S RELIG IO S O S
Ou tro aspecto bastan te pol m i co a (i n )con sti tu ci on al i dade dos feri ados rel i gi osos n o Brasi l , u m (su posto)
Estado l ai co.
Iso Ch ai tz Sch erkerkewi tz defen de a con sti tu ci on al i dade da exi stn ci a dos feri ados rel i gi osos em si . Segu n do
[123]
el e :
6 . 2 . 1 A LEI 9 . 0 9 3 /9 5
A Lei 9.093, de 12 de setem bro de 1995, a qu e di spe acerca dos feri ados.
[124]
http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988
25/44
01/12/2014
[124]
http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988
26/44
01/12/2014
i m agem de Bu da e de m u i tos ou tros san tos e deu ses dos v ri os cu l tos rel i gi osos exi sten tes, assi m com o teri am de
ser ofi ci al i zados v ri os feri ados em v i rtu de de com em oraes rel i gi osas. Im agi n em os se fosse ofi ci al i zado o
feri ado m u u l m an o Ram adh am : 30 di as de feri ado seri a i n v i v el e i m prati cv el para a econ om i a do pa s.
De sorte qu e n o acei tv el a i n terfern ci a ou a i n fl u n ci a, pel as v ri as rel i gi es exi sten tes n o pa s. N o
adm i ss v el qu e o poder p bl i co i n terfi ra em al gu m cu l to rel i gi oso ou su bv en ci on e em n en h u m a h i ptese,
ev i tan do, assi m , con fu n di r Estado dem ocrti co com cu l to rel i gi oso.
Ren ata Ei ras dos San tos observ a, com perspi cci a, qu e, se o Estado em seu s trs poderes Execu ti v o, Legi sl ati v o
e Ju di ci ri o, l ei go, com o poder a A dm i n i strao P bl i ca, atrav s de l ei , i m por aos seu s adm i n i strados o
[130]
respei to a u m feri ado de cu n h o fl agran tem en te catl i co, com o o di a 12 de ou tu bro (...)? .
Fi ca a i n dagao.
Para el i m i n ar qu al qu er resqu ci o de i n con sti tu ci on al i dade, Sch erkerkewi tz prope o al argam en to do
cal en dri o de feri ados e di as san ti fi cados para i n cl u i r as datas das m ai ores rel i gi es exi sten tes n o n osso pa s e
torn an do estes feri ados e di as san ti fi cados facu l tati v os (n o sen ti do de ser fei ta a opo en tre i r trabal h ar ou
n o).
N o con cordam os com a proposta do au tor. N a n ossa opi n i o, a con seq n ci a l gi ca da l ai ci dade do Estado
dev eri a ser a el i m i n ao da exi stn ci a ofi ci al de feri ados rel i gi osos.
6 . 4 O ES T A T U T O DO IDO S O
O Estatu to do Idoso (Lei 10.741/03 [132]) tam bm assegu ra pessoa i dosa a l i berdade de cren a e de cu l to rel i gi oso
(i n ci so III), com o poss v el v eri fi car n o 1 do arti go 10 desse di pl om a l egal :
http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988
27/44
01/12/2014
Injria
Art. 140 - Injuriar algum, ofendendo-lhe a dignidade ou o decoro:
Pena - deteno, de um a seis meses, ou multa.
1 - O juiz pode deixar de aplicar a pena:
http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988
28/44
01/12/2014
http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988
29/44
01/12/2014
http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988
30/44
01/12/2014
http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988
31/44
01/12/2014
[145]
(...) a opo pela meno Deus seja louvado, nas notas de Real,
opo vlida eleita pelo administrador, pois (i) o prprio prembulo da
Constituio faz referncia genrica a Deus; e (ii) na anlise das
cdulas de Real, percebe-se que no houve apologia a uma doutrina
religiosa especfica; a palavra Deus pode ser representativa de
tantas crenas, que acaba esvaziando seu significado teolgico
especfico.
O au tor em com en to, con tu do, en ten de qu e qu al qu er refern ci a a Deu s, ai n da qu e de form a gen ri ca (Deu s seja
l ou v ado), em docu m en tos p bl i cos, poderi a v i ol ar o di rei to de qu em n o acredi ta em qu al qu er rel i gi o, m oti v o
pel o qu al tal refern ci a dev eri a ser reti rada de docu m en tos p bl i cos, com o o caso da m oeda Real [14 6 ], opi n i o
da qu al parti l h o.
7 . 2 A T U A O DE BA NC A DA S RELIG IO S A S NA PO LT IC A
http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988
32/44
01/12/2014
De acordo com Iso Ch ai tz Sch erkerkewi tz, n o exi ste n en h u m em peci l h o con sti tu ci on al parti ci pao de
m em bros rel i gi osos n o Gov ern o ou n a v i da p bl i ca. O qu e n o pode h av er u m a rel ao de depen dn ci a ou de
al i an a com a en ti dade rel i gi osa qu al a pessoa est v i n cu l ada [14 7].
A Igreja do Ev an gel h o Qu adran gu l ar, por exem pl o, tem , n a atu al l egi sl atu ra (2010-2014), m em bros n a Cm ara
dos Depu tados (Pastor Mri o de Ol i v ei ra [14 8] e Pastor Jefferson Cam pos [14 9 ]) e n a A ssem bl i a Legi sl ati v a do
Estado de So Pau l o (Pastor Carl os Cezar [150]).
33/44
01/12/2014
[153]
http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988
34/44
01/12/2014
De acordo com o m i n i stro Di as Toffol i , rel ator do RE, a qu esto apresen ta den si dade con sti tu ci on al e extrapol a os
i n teresses su bjeti v os das partes, sen do rel ev an te para todas as esferas da A dm i n i strao P bl i ca, qu e esto
su jei tas a l i dar com si tu aes sem el h an tes ou i dn ti cas.
Cu i da-se, assi m , de di scu sso qu e tem o poten ci al de repeti r-se em i n m eros processos, v i sto ser prov v el qu e
sejam real i zadas etapas de con cu rsos p bl i cos em di as con si derados sagrados para determ i n ados credos
rel i gi osos, o qu e i m pedi ri a, em tese, os seu s segu i dores a efetu ar a prov a n a data esti pu l ada, afi rm a Toffol i .
V al ri a Gerber Mari scal tam bm n os al erta para atu aes posi ti v as do Poder P bl i co n o sen ti do de efeti v ar o
di rei to l i berdade rel i gi osa. So exem pl os de tai s atu aes: a Lei n 1.631/2006, do Estado de Ron dn i a, qu e
determ i n a qu e as prov as de con cu rsos p bl i cos e exam es v esti bu l ares, em todo o Estado, sejam apl i cados de
dom i n go sexta-fei ra en tre 8 (oi to) e 18 (dezoi to) h oras, e a Lei n 73/2006, do m u n i c pi o de Man au s, qu e
estabel ece per odos para os con cu rsos, v esti bu l ares e tam bm o abon o de fal tas para os al u n os qu e gu ardam o
[155]
sbado .
8 C O NC LU S O
O Brasi l u m estado teori cam en te l ai co, on de, todav i a, ocorrem si tu aes qu e pem em xequ e tal l ai ci dade, com o
o caso do u so de s m bol os rel i gi osos em l ocai s p bl i cos e dos feri ados rel i gi osos.
Com o decorrn ci a da l ai ci dade estatal (ai n da qu e qu esti on v el ), a Con sti tu i o Federal de 1988 con fere aos
i n di v du os o di rei to n o absol u to l i berdade rel i gi osa.
O di rei to l i berdade rel i gi osa, por su a v ez, tem a qu e tem m u i tos desdobram en tos e cada u m del es poderi a,
i sol adam en te, dar ori gem a u m a m on ografi a.
A am pl i tu de do tem a tam an h a qu e v ri os ou tros desdobram en tos n o foram abordados n o presen te trabal h o,
tai s com o o prosel i ti sm o rel i gi oso, o u so de docu m en tos espi ri tu ai s com o prov a n os processos ju di ci ai s, os
ju ram en tos rel i gi osos, a pri v aci dade em m atri a rel i gi osa, o estatu to ju r di co dos m i n i stros rel i gi osos, den tre
ou tros.
Optam os por n o abordar tai s qu estes porqu e, al m de n o ser poss v el esgotar o assu n to em u m trabal h o de
con cl u so de cu rso, tam bm ti v em os a i n ten o de dei xar o l ei tor com o desejo de bu scar ou tras fon tes de estu do
para se aprofu n dar m ai s n o assu n to.
em :
BRA SIL. Con sti tu i o da Rep bl i ca dos Estados Un i dos do Brasi l de 1934. Di spon v el em :
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/con sti tu i cao/con sti tu i %C3%A 7ao34.h tm >. A cesso em 14 ou t. 2011.
BRA SIL.
Con sti tu i o
dos
Estados
Un i dos
do
Brasi l
de
1937.
Di spon v el
em :
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/con sti tu i cao/con sti tu i %C3%A 7ao37.h tm >. A cesso em 14 ou t. 2011.
BRA SIL.
Con sti tu i o
dos
Estados
Un i dos
do
Brasi l
de
1946.
Di spon v el
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/con sti tu i cao/con sti tu i cao46.h tm >. A cesso em 14 ou t. 2011.
em :
BRA SIL.
Con sti tu i o
da
Rep bl i ca
Federati v a
do
Brasi l
de
1967.
Di spon v el
em :
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/con sti tu i cao/Con sti tu i %C3%A 7ao67.h tm >. A cesso em 14 ou t. 2011.
BRA SIL.
Con sti tu i o
da
Rep bl i ca
Federati v a
do
Brasi l
de
1988.
Di spon v el
em :
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/con sti tu i cao/Con sti tu i caoCom pi l ado.h tm >. A cesso em 14 ou t. 2011.
http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988
35/44
01/12/2014
BRA SIL.
Decreto-l ei
2.848,
de
07
de
dezem bro
de
1940.
Di spon v el
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/decreto-l ei /Del 2848com pi l ado.h tm >. A cesso em 21 ou t. 2011.
em :
BRA SIL.
Decreto-l ei
3.689,
de
03
de
ou tu bro
de
1941.
Di spon v el
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/decreto-l ei /Del 3689Com pi l ado.h tm >. A cesso em 25 ou t. 2011.
em :
BRA SIL.
Decreto
57.654,
de
20
de
jan ei ro
de
1966.
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/decreto/D57654.h tm >. A cesso em 25 ou t. 2011.
em :
Di spon v el
BRA SIL.
Lei
662,
de
06
de
abri l
de
1949.
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/l ei s/L0662.h tm >. A cesso em 20 ou t. 2011.
Di spon v el
em :
BRA SIL.
Lei
4.375,
de
17
de
agosto
de
1964.
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/l ei s/L4375.h tm >. A cesso em 25 ou t. 2011.
Di spon v el
em :
BRA SIL.
Lei
6.001,
de
19
de
dezem bro
de
1973.
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/Lei s/L6001.h tm >. A cesso em 25 ou t. 2011.
Di spon v el
em :
BRA SIL.
Lei
6.015,
de
31
de
dezem bro
de
1973.
Di spon v el
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/l ei s/L6015com pi l ada.h tm >. A cesso em 29 ou t. 2011.
em :
BRA SIL.
Lei
6.802,
de
30
de
ju n h o
de
1980.
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/l ei s/l 6802.h tm >. A cesso em 20 ou t. 2011.
Di spon v el
em :
BRA SIL.
Lei
7.210,
de
11
de
ju l h o
de
1984.
Di spon v el
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/l ei s/L7210com pi l ado.h tm >. A cesso em 14 ou t. 2011.
em :
BRA SIL.
Lei
8.069,
de
13
de
ju l h o
de
1990.
Di spon v el
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/l ei s/L8069Com pi l ado.h tm >. A cesso em 14 ou t. 2011.
em :
BRA SIL.
Lei
8.239,
de
04
de
ou tu bro
de
1991.
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/Lei s/L8239.h tm >. A cesso em 25 ou t. 2011.
Di spon v el
em :
BRA SIL.
Lei
9.093,
de
12
de
setem bro
de
1995.
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/l ei s/L9093.h tm >. A cesso em 20 ou t. 2011.
Di spon v el
em :
BRA SIL.
Lei
9.605
de
12
de
fev erei ro
de
1998.
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/l ei s/L9605.h tm >. A cesso em 21 ou t. 2011.
Di spon v el
em :
BRA SIL.
Lei
10.406,
de
10
de
jan ei ro
de
2002.
Di spon v el
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/l ei s/2002/L10406com pi l ada.h tm >. A cesso em 21 ou t. 2011.
em :
BRA SIL.
Lei
10.741,
de
01
de
ou tu bro
de
2003.
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/l ei s/2003/L10.741.h tm >. A cesso em 14 ou t. 2011.
em :
Di spon v el
BRA SIL. Lei 11.343, de 23 de agosto de 2006. Di spon v el em : <h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/_ato20042006/2006/l ei /l 11343.h tm >. A cesso em 29 ou t. 2011.
BRA SIL. Su prem o Tri bu n al Federal . Pl en o. RE n 325822/SP. Rel ator: Mi n i stro Il m ar Gal v o. Rel ator para
acrdo: Mi n i stro Gi l m ar Men des. DJ 14.05.2004.
BRA SIL. Su prem o Tri bu n al Federal . Pl en o. RE n 578562/BA . Rel ator: Mi n i stro Eros Grau . DJ 12.09.2008.
CA BRA L, J. Rel i gi es Sei t a s & Heresi a s l u z da B bl i a . 8. ed. Ri o de Jan ei ro: Grfi ca Un i v ersal , 1993.
CA MPOS, Pr. Jefferson . Di spon v el em : <h ttp://www.jefferson cam pos.com .br/portal />. A cesso em 13 ou t. 2011.
CEZA R, Pr. Carl os. Di spon v el em : <h ttp://www.prcarl oscezar.com .br/>. A cesso em 13 ou t. 2011.
COELHO, Sach a Cal m on N av arro. Cu rso de Di rei t o Tri bu t ri o Bra si l ei ro. 4. ed. Ri o de Jan ei ro: Foren se,
1999.
ESTEFA M, A n dr. Di rei t o Pen a l Pa rt e Especi a l . So Pau l o: Sarai v a, 2010, v ol u m e 2.
FERRA Z, A n n a Cn di da da Cu n h a. Regi st ro h i st ri co docu men t a l : Pa recer Ju r di co a presen t a do a o
Gov ern a dor do Est a do de S o Pa u l o (a qu est o do en si n o rel i gi oso n a s escol a s p bl i ca s). In : En si n o
Rel i gi oso em Escol as P bl i cas Im pactos sobre o Estado Lai co. So Pau l o: Factash , 2008.
FIESP. Pa recer: Feri a dos do a n o-ca l en d ri o de 201 1 . Departam en to Ju r di co. Di spon v el em :
<h ttp://www.fi esp.com .br/si n di cal -ju ri di ca/pdf/parecer%20feri ados%202011.pdf>. A cesso em 20 ou t. 2011.
FILHO, Man oel Gon al v es Ferrei ra. Rel i gi o, Est a do e Di rei t o. Rev i sta de Di rei to Macken zi e, an o 3, n m ero
2, So Pau l o, 2002.
http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988
36/44
01/12/2014
GA GLIA N O E FILHO, Pabl o Stol ze e Rodol fo Pam pl on a. Nov o Cu rso de Di rei t o Ci v i l . 9. ed. So Pau l o:
Sarai v a, 2007, v ol u m e I.
JESUS, Dam si o Ev an gel i sta de. Di rei t o Pen a l Pa rt e Especi a l . 19. ed. So Pau l o: Sarai v a, 2010, v ol u m e 3.
JN IOR, Di rl ey da Cu n h a. Cu rso de Di rei t o Con st i t u ci on a l . Sal v ador: Ju s Podi v m , 2008.
LA FER, Cel so. Est a do La i co. In : Di rei tos Hu m an os, Dem ocraci a e Rep bl i ca Hom en agem a Fbi o Kon der
Com parato. So Pau l o: Qu arti er Lati n do Brasi l , 2009.
MA CHA DO, Hu go de Bri to. Cu rso de Di rei t o Tri bu t ri o. 30. ed., So Pau l o: Mal h ei ros, 2009.
MA RISCA L, V al ri a Gerber. Feri a dos rel i gi osos em u m pa s l a i co. Di spon v el em : <h ttp://www.pu cri o.br/pi bi c/rel atori o_resu m o2008/resu m os/ccs/di r/j_v al eri agm .pdf>. A cesso em 20 ou t.2011.
MICHA ELIS: Mi n i di ci on ri o Escol a r da L n gu a Port u gu esa . So Pau l o: Com pan h i a Mel h oram en tos,
2000.
MIRA BETE, Ju l i o Fabbri n i . Ex ecu o Pen a l . 10. ed. So Pau l o: A tl as, 2002.
MON TEMURRO, Dan i l o Gon al v es. N o pode h av er feri ado rel i gi oso em u m Estado l ai co. Con su l t or Ju r di co,
So
Pau l o,
05.10.2006.
Di spon v el
em :
<h ttp://www.con ju r.com .br/2006-ou t05/n ao_h av er_feri ado_rel i gi oso_estado_l ai co>. A cesso em 20 ou t. 2011.
MORA ES, A l exan dre de. Di rei t o Con st i t u ci on a l . 24. ed. So Pau l o: A tl as, 2009.
Mu dan a da data de con cu rso por cren a rel i gi osa ser an al i sada em repercu sso geral . Not ci a s STF,
Bras l i a,
19.04.2011.
Di spon v el
em :
<h ttp://www.stf.ju s.br/portal /cm s/v erN oti ci aDetal h e.asp?
i dCon teu do=177596>. A cesso em 20 ou t. 2011.
OLIV EIRA , Fbi o Dan tas de. Aspect os da l i berda de rel i gi osa n o orden a men t o ju r di co bra si l ei ro. Ju s
N av i gan di , Teresi n a, an o 16, n . 2966, 15 ago. 2011. Di spon v el em : <h ttp://ju s.com .br/rev i sta/texto/19770
(http://jus.com.br/revista/texto/19770) >. A cesso em : 19 ou t. 2011.
OLIV EIRA , Pr. Mri o de. Di spon v el em : <h ttp://www.m ari odeol i v ei ra.org/si te/>. A cesso em 05 n ov . 2011.
QUEIROZ, Fern an do Fon seca de. Brasi l : Est a do l a i co e a i n con st i t u ci on a l i da de da ex i st n ci a de
s mbol os rel i gi osos em prdi os p bl i cos. Ju s N av i gan di , Teresi n a, an o 11, n . 1081, 17 ju n . 2006. Di spon v el
em : <h ttp://ju s.com .br/rev i sta/texto/8519 (http://jus.com.br/revista/texto/8519) >. A cesso em : 19 ou t. 2011.
ROCHA , Gabri el a. A u di n ci a do di a de feri ado rel i gi oso pode ser adi ada. Con su l t or Ju r di co, So Pau l o,
17.05.2011.
Di spon v el
em :
<h ttp://www.con ju r.com .br/2011-m ai -17/stf-su spen de-deci sao-cn j-v etou adi am en tos-feri ado-rel i gi oso>. A cesso em 21 ou t. 2011.
SA N TOS, Ren ata Ei ras. O Est a do l a i co e a i n st i t u i o de f eri a do n a ci on a l em h omen a gem
ca n on i za o de Frei Ga l v o. Di spon v el em : <h ttp://www.di rei ton et.com .br/arti gos/exi bi r/3473/O-Estadol ai co-e-a-i n sti tu i cao-de-feri ado-n aci on al -em -h om en agem -a-can on i zacao-de-Frei -Gal v ao>. A cesso em 20 ou t.
2011.
S O
PA ULO.
Lei
14.485,
de
19
de
ju l h o
de
2007.
Di spon v el
<h ttp://www3.prefei tu ra.sp.gov .br/cadl em /secretari as/n egoci os_ju ri di cos/cadl em /i n tegra.asp?
al t=03082007L 144850000>. A cesso em 20 ou t. 2011.
em :
SCHERKERKEWITZ, Iso Ch ai tz. O Di rei t o de Rel i gi o n o Bra si l . Rev i sta da Procu radori a Geral do Estado de
So Pau l o. Di spon v el em
<h ttp://www.pge.sp.gov .br/cen trodeestu dos/rev i staspge/rev i sta2/arti go5.h tm >. A cesso em 11 ju l . 2011.
SILV A , Jos A fon so da. Cu rso de Di rei t o Con st i t u ci on a l Posi t i v o. 16. ed., So Pau l o: Mal h ei ros, 1999.
SORIA N O, A l di r Gu edes. Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l e In t ern a ci on a l . So Pau l o:
Ju arez de Ol i v ei ra, 2002.
TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o.
NO T A S
[1]
Li tu rgi a: 1. Ordem das ceri m n i as e preces de qu e se com pe o serv i o di v i n o, com o se en con tra determ i n ado
n o ri tu al ecl esi sti co. 2. A s frm u l as con sagradas das oraes (MICHA ELIS: Mi n i di ci on ri o Escol ar da L n gu a
Portu gu esa. So Pau l o: Com pan h i a Mel h oram en tos, 2000, p. 369).
[2]
http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988
37/44
01/12/2014
JN IOR, Di rl ey da Cu n h a. Cu rso de Di rei t o Con st i t u ci on a l . Sal v ador: Ju s Podi v m , 2008, pp. 650-651.
[3]
[4 ]
MICHA ELIS: Mi n i di ci on ri o Escol a r da L n gu a Port u gu esa . S o Pa u l o: Com pan h i a Mel h oram en tos,
2000, p. 355.
[5]
LA FER, Cel so. Est a do La i co. In : Di rei tos Hu m an os, Dem ocraci a e Rep bl i ca Hom en agem a Fbi o Kon der
Com parato. So Pau l o: Qu arti er Lati n do Brasi l , 2009, p. 226.
[6 ]
LA FER, Cel so. Est a do La i co. In : Di rei tos Hu m an os, Dem ocraci a e Rep bl i ca Hom en agem a Fbi o Kon der
Com parato. So Pau l o: Qu arti er Lati n do Brasi l , 2009, p. 226.
[7]
LA FER, Cel so. Est a do La i co. In : Di rei tos Hu m an os, Dem ocraci a e Rep bl i ca Hom en agem a Fbi o Kon der
Com parato. So Pau l o: Qu arti er Lati n do Brasi l , 2009, p. 227.
[8]
LA FER, Cel so. Est a do La i co. In : Di rei tos Hu m an os, Dem ocraci a e Rep bl i ca Hom en agem a Fbi o Kon der
Com parato. So Pau l o, Qu arti er Lati n do Brasi l , 2009, p. 228.
[9 ]
LA FER, Cel so. Est a do La i co. In : Di rei tos Hu m an os, Dem ocraci a e Rep bl i ca Hom en agem a Fbi o Kon der
Com parato. So Pau l o: Qu arti er Lati n do Brasi l , 2009, p. 227.
[10]
TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 110.
[11]
A rt. 5. A Rel i gi o Cath ol i ca A postol i ca Rom an a con ti n u ar a ser a Rel i gi o do Im pri o. Todas as ou tras
Rel i gi es sero perm i ti das com seu cu l to dom esti co, ou parti cu l ar em casas para i sso desti n adas, sem form a
al gu m a exteri or do Tem pl o.
[12]
BA STOS, Cel so Ri bei ro. Cu rso de Di rei t o Con st i t u ci on a l . 21. ed. So Pau l o: Sarai v a, 2000, p. 191.
[13]
TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 111.
[14 ]
TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 111.
[15]
TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 111.
[16 ]
OLIV EIRA , Fbi o Dan tas de. Aspect os da l i berda de rel i gi osa n o orden a men t o ju r di co bra si l ei ro.
Ju s N av i gan di , Teresi n a, an o 16, n . 2966, 15 ago. 2011. Di spon v el em : <h ttp://ju s.com .br/rev i sta/texto/19770
(http://jus.com.br/revista/texto/19770) >. A cesso em : 19 ou t. 2011.
[18]
TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 113.
[19 ]
TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 115.
[20]
TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 117.
[21]
Con sti tu i o
dos
Estados
Un i dos
do
Brasi l
de
1946.
Di spon v el
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/con sti tu i cao/con sti tu i cao46.h tm >. A cesso em 14 ou t. 2011.
em :
[22]
TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, pp. 118-119.
[23]
TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, pp. 120-121.
[24 ]
Con sti tu i o
da
Rep bl i ca
Federati v a
do
Brasi l
de
1988.
Di spon v el
em :
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/con sti tu i cao/Con sti tu i caoCom pi l ado.h tm >. A cesso em 14 ou t. 2011.
[25]
TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, pp. 122-123.
[26 ]
A pu d SCHERKERKEWITZ, Iso Ch ai tz. O Di rei t o de Rel i gi o n o Bra si l . Rev i sta da Procu radori a Geral do
Estado
de
So
Pau l o.
Di spon v el
em
<h ttp://www.pge.sp.gov .br/cen trodeestu dos/rev i staspge/rev i sta2/arti go5.h tm >. A cesso em 11 ju l . 2011.
[27]
http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988
38/44
01/12/2014
SILV A , Jos A fon so da. Cu rso de Di rei t o Con st i t u ci on a l Posi t i v o. 16. ed. So Pau l o: Mal h ei ros, 1999, p.
251.
[28]
SILV A , Jos A fon so da. Cu rso de Di rei t o Con st i t u ci on a l Posi t i v o. 16. ed. So Pau l o: Mal h ei ros, 1999, p.
252.
[29 ]
SILV A , Jos A fon so da. Cu rso de Di rei t o Con st i t u ci on a l Posi t i v o. 16. ed. So Pau l o: Mal h ei ros, 1999, p.
252.
[30]
SILV A , Jos A fon so da. Cu rso de Di rei t o Con st i t u ci on a l Posi t i v o. 16. ed. So Pau l o: Mal h ei ros, 1999, pp.
252-253.
[31]
SILV A , Jos A fon so da. Cu rso de Di rei t o Con st i t u ci on a l Posi t i v o. 16. ed. So Pau l o: Mal h ei ros, 1999, p.
253.
[32]
SCHERKERKEWITZ, Iso Ch ai tz. O Di rei t o de Rel i gi o n o Bra si l . Rev i sta da PGE. Di spon v el em
<h ttp://www.pge.sp.gov .br/cen trodeestu dos/rev i staspge/rev i sta2/arti go5.h tm >. A cesso em 11 ju l . 2011.
[33]
SCHERKERKEWITZ, Iso Ch ai tz. O Di rei t o de Rel i gi o n o Bra si l . Rev i sta da PGE. Di spon v el em
<h ttp://www.pge.sp.gov .br/cen trodeestu dos/rev i staspge/rev i sta2/arti go5.h tm >. A cesso em 11 ju l . 2011.
[34 ]
OLIV EIRA , Fbi o Dan tas de. Aspect os da l i berda de rel i gi osa n o orden a men t o ju r di co bra si l ei ro.
Ju s N av i gan di , Teresi n a, an o 16, n . 2966, 15 ago. 2011. Di spon v el em : <h ttp://ju s.com .br/rev i sta/texto/19770
(http://jus.com.br/revista/texto/19770) >. A cesso em : 19 ou t. 2011.
[35]
Con sti tu i o
da
Rep bl i ca
Federati v a
do
Brasi l
de
1988.
Di spon v el
em :
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/con sti tu i cao/Con sti tu i caoCom pi l ado.h tm >. A cesso em 20 ou t. 2011.
Gri fos e destaqu es n ossos.
[37]
TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 229.
[38]
OLIV EIRA , Fbi o Dan tas de. Aspect os da l i berda de rel i gi osa n o orden a men t o ju r di co bra si l ei ro.
Ju s N av i gan di , Teresi n a, an o 16, n . 2966, 15 ago. 2011. Di spon v el em : <h ttp://ju s.com .br/rev i sta/texto/19770
(http://jus.com.br/revista/texto/19770) >. A cesso em : 19 ou t. 2011.
[39 ]
SILV A , Jos A fon so da. Cu rso de Di rei t o Con st i t u ci on a l Posi t i v o. 16. ed. So Pau l o: Mal h ei ros, 1999, p.
252.
[4 0]
MORA ES, A l exan dre de. Di rei t o Con st i t u ci on a l . 24. ed. So Pau l o: A tl as, 2009, p. 47.
[4 1]
JN IOR, Di rl ey da Cu n h a. Cu rso de Di rei t o Con st i t u ci on a l . Sal v ador: Ju s Podi v m , 2008, pp. 650-651.
[4 2]
MORA ES, A l exan dre de. Di rei t o Con st i t u ci on a l . 24. ed. So Pau l o: A tl as, 2009, p. 49.
[4 4 ]
Lei 7.210/84. Di spon v el em : < h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/l ei s/L7210com pi l ado.h tm >. A cesso
em 25 ou t. 2011.
[4 5]
MIRA BETE, Ju l i o Fabbri n i . Ex ecu o Pen a l . 10. ed. So Pau l o: A tl as, 2002, p. 82.
[4 6 ]
MIRA BETE, Ju l i o Fabbri n i . Ex ecu o Pen a l . 10. ed.. So Pau l o: A tl as, 2002, p. 83.
[4 7]
MORA ES, A l exan dre de. Di rei t o Con st i t u ci on a l . 24. ed. So Pau l o: A tl as, 2009, p. 49.
[4 8]
Con sti tu i o
da
Rep bl i ca
Federati v a
do
Brasi l
de
1988.
Di spon v el
em :
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/con sti tu i cao/Con sti tu i caoCom pi l ado.h tm >. A cesso em 20 ou t. 2011.
[51]
SILV A , Jos A fon so da. Cu rso de Di rei t o Con st i t u ci on a l Posi t i v o. 16. ed. So Pau l o: Mal h ei ros, 1999, pp.
254-255.
[52]
http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988
39/44
01/12/2014
SILV A , Jos A fon so da. Cu rso de Di rei t o Con st i t u ci on a l Posi t i v o. 16. ed. So Pau l o: Mal h ei ros, 1999, p.
255.
[53]
TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 237.
[56 ]
TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, pp. 237-238.
[57]
Con sti tu i o
da
Rep bl i ca
Federati v a
do
Brasi l
de
1988.
Di spon v el
em :
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/con sti tu i cao/Con sti tu i caoCom pi l ado.h tm >. A cesso em 20 ou t. 2011.
[58]
[59 ]
[6 0]
H di v ergn ci a dou tri n ri a sobre a qu esto, ten do au tores qu e defen dem qu e se trata de h i ptese de
su spen so dos di rei tos pol ti cos, en qu an to al gu n s ou tros en ten dem qu e se cu i da de h i ptese de perda dos di rei tos
pol ti cos.
[6 1]
Con sti tu i o
da
Rep bl i ca
Federati v a
do
Brasi l
de
1988.
Di spon v el
em :
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/con sti tu i cao/Con sti tu i caoCom pi l ado.h tm >. A cesso em 20 ou t. 2011.
[6 2]
[6 3]
Con sti tu i o
da
Rep bl i ca
Federati v a
do
Brasi l
de
1988.
Di spon v el
em :
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/con sti tu i cao/Con sti tu i caoCom pi l ado.h tm >. A cesso em 20 ou t. 2011.
[6 4 ]
Lei 4.375/64. Di spon v el em : <h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/l ei s/L4375.h tm >. A cesso em 25 ou t.
2011.
[6 5]
Decreto 57.654/66. Di spon v el em : <h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/decreto/D57654.h tm >. A cesso
em 25 ou t. 2011.
[6 6 ]
Lei 8.239/91. Di spon v el em : <h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/Lei s/L8239.h tm >. A cesso em 25 ou t.
2011.
[6 7]
MORA ES, A l exan dre de. Di rei t o Con st i t u ci on a l . 24. ed. So Pau l o: A tl as, 2009, pp. 47-48.
[6 8]
[6 9 ]
CA BRA L, J. Rel i gi es Sei t a s & Heresi a s l u z da B bl i a . 8 ed. Ri o de Jan ei ro: Grfi ca Un i v ersal , 1993,
p. 261.
[70]
Decreto-l ei 3.689, de 03 de ou tu bro de 1941. Di spon v el em : <h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/decretol ei /Del 3689Com pi l ado.h tm >. A cesso em 25 ou t. 2011.
[71]
TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 151.
[72]
Decreto-l ei
3.689/41.
Di spon v el
em :
l ei /Del 3689Com pi l ado.h tm >. A cesso em 25 ou t. 2011.
[73]
Con sti tu i o
da
Rep bl i ca
Federati v a
do
Brasi l
de
1988.
Di spon v el
em :
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/con sti tu i cao/Con sti tu i caoCom pi l ado.h tm >. A cesso em 20 ou t. 2011.
[74 ]
TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 217.
[75]
COELHO, Sach a Cal m on N av arro. Cu rso de Di rei t o Tri bu t ri o Bra si l ei ro. 4. ed. Ri o de Jan ei ro: Foren se,
1999, p. 269.
[77]
MA CHA DO, Hu go de Bri to. Cu rso de Di rei t o Tri bu t ri o. 30. ed. So Pau l o: Mal h ei ros, 2009, p. 288.
[78]
http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988
40/44
01/12/2014
TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 213.
[79 ]
TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, pp. 213-214.
[80]
[82]
TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 214.
[83]
Con sti tu i o
da
Rep bl i ca
Federati v a
do
Brasi l
de
1988.
Di spon v el
em :
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/con sti tu i cao/Con sti tu i caoCom pi l ado.h tm >. A cesso em 20 ou t. 2011.
[84 ]
SILV A , Jos A fon so da. Cu rso de Di rei t o Con st i t u ci on a l Posi t i v o. 16. ed. So Pau l o: Mal h ei ros, 1999, p.
256.
[89 ]
TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 256.
[9 0]
TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 256.
[9 1]
TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 256.
[9 2]
Lei 6.015/73. Di spon v el em : < h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/l ei s/L6015com pi l ada.h tm >. A cesso
em 29 ou t. 2011.
[9 3]
TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 256.
[9 4 ]
CA BRA L, J. Rel i gi es Sei t a s & Heresi a s l u z da B bl i a . 8 ed. Ri o de Jan ei ro: Grfi ca Un i v ersal , 1993,
pp. 261-262.
[9 7]
OLIV EIRA , Fbi o Dan tas de. Aspect os da l i berda de rel i gi osa n o orden a men t o ju r di co bra si l ei ro.
Ju s N av i gan di , Teresi n a, an o 16, n . 2966, 15 ago. 2011. Di spon v el em : <h ttp://ju s.com .br/rev i sta/texto/19770
(http://jus.com.br/revista/texto/19770) >. A cesso em : 19 ou t. 2011.
[9 8]
TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, pp. 161-163.
[9 9 ]
TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 163.
[100]
TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, pp. 163-165.
[101]
http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988
41/44
01/12/2014
BA STOS, Cel so Ri bei ro. Di rei t o de recu sa de pa ci en t es su bmet i dos a t ra t a men t o t era pu t i co s
t ra n sf u ses de sa n gu e, por ra zes ci en t f i ca s e con v i ces rel i gi osa s (pa recer). So Pau l o: Rev i sta dos
Tri bu n ai s, 2001, v ol u m e 90, n 787, pp. 504-505.
[102]
TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 166.
[103]
TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 181.
[104 ]
Lei 9.605/98. Di spon v el em : <h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/l ei s/L9605.h tm >. A cesso em 21 ou t.
2011.
[105]
TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, pp. 180-182.
[106 ]
TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 182.
[107]
Decreto-l ei
2.848/40.
Di spon v el
em :
l ei /Del 2848com pi l ado.h tm >. A cesso em 21 ou t. 2011.
[108]
BITEN COURT, Cezar Roberto. Cdi go Pen a l Comen t a do. 4. ed. So Pau l o: Sarai v a, 2007, p. 1021.
[109 ]
JESUS, Dam si o Ev an gel i sta de. Di rei t o Pen a l Pa rt e Especi a l . 19. ed. So Pau l o: Sarai v a, 2010,
v ol u m e 3, pp. 431-432.
[110]
BITEN COURT, Cezar Roberto. Cdi go Pen a l Comen t a do. 4. ed. So Pau l o: Sarai v a, 2007, p. 1021.
[111]
Ev an gel h o de Marcos, cap tu l o 16, v ers cu l os 17 e 18: E estes si n ai s segu i ro aos qu e crerem : Em m eu n om e
expu l saro os dem n i os; fal aro n ov as l n gu as; Pegaro n as serpen tes; e, se beberem al gu m a coi sa m ort fera,
n o l h es far dan o al gu m ; e poro as m os sobre os en ferm os, e os cu raro.
[112]
MORA ES, A l exan dre de. Di rei t o Con st i t u ci on a l . 24. ed. So Pau l o: A tl as, 2009, p. 48.
[113]
TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, pp. 193-194.
[114 ]
TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 194.
[115]
TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 194.
[116 ]
TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 194.
[117]
TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 195.
[118]
MORA ES, A l exan dre de. Di rei t o Con st i t u ci on a l . 24. ed. So Pau l o: A tl as, 2009, p. 48.
[119 ]
Lei
10.406/2002.
Di spon v el
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/l ei s/2002/L10406com pi l ada.h tm >. A cesso em 21 ou t. 2011.
em :
[120]
GA GLIA N O E FILHO, Pabl o Stol ze e Rodol fo Pam pl on a. Nov o Cu rso de Di rei t o Ci v i l . 9. ed. So Pau l o:
Sarai v a, 2007, v ol u m e I, pp. 223-224.
[121]
GA GLIA N O E FILHO, Pabl o Stol ze e Rodol fo Pam pl on a. Nov o Cu rso de Di rei t o Ci v i l . 9. ed. So Pau l o:
Sarai v a, 2007, v ol u m e I, p. 224.
[122]
GA GLIA N O E FILHO, Pabl o Stol ze e Rodol fo Pam pl on a. Nov o Cu rso de Di rei t o Ci v i l . 9. ed. So Pau l o:
Sarai v a, 2007, v ol u m e I, p. 224.
[123]
SCHERKERKEWITZ, Iso Ch ai tz. O Di rei t o de Rel i gi o n o Bra si l . Rev i sta da PGE. Di spon v el em
<h ttp://www.pge.sp.gov .br/cen trodeestu dos/rev i staspge/rev i sta2/arti go5.h tm >. A cesso em 11 ju l . 2011.
[124 ]
Lei 9.093/95. Di spon v el em : <h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/l ei s/L9093.h tm >. A cesso em 20 ou t.
2011.
[125]
Lei 662/49. Di spon v el em : <h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/l ei s/L0662.h tm >. A cesso em 20 ou t.
2011.
[126 ]
http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988
42/44
01/12/2014
Lei
Mu n i ci pal
14.485,
de
19
de
ju l h o
de
2007.
Di spon v el
<h ttp://www3.prefei tu ra.sp.gov .br/cadl em /secretari as/n egoci os_ju ri di cos/cadl em /i n tegra.asp?
al t=03082007L 144850000>. A cesso em 20 ou t. 2011.
em :
[127]
Lei 6.802/80. Di spon v el em : <h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/l ei s/l 6802.h tm >. A cesso em 20 ou t.
2011.
[129 ]
MON TEMURRO, Dan i l o Gon al v es. N o pode h av er feri ado rel i gi oso em u m Estado l ai co. Con su l t or
Ju r di co,
So
Pau l o,
05.10.2006.
Di spon v el
em :
<h ttp://www.con ju r.com .br/2006-ou t05/n ao_h av er_feri ado_rel i gi oso_estado_l ai co>. A cesso em 20 ou t. 2011.
[130]
Lei 8.069/90. Di spon v el em : < h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/l ei s/L8069Com pi l ado.h tm >. A cesso
em 21 ou t. 2011. Gri fos e destaqu es n ossos.
[132]
Lei 10.741/03. Di spon v el em : <h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/l ei s/2003/L10.741.h tm >. A cesso em
21 ou t. 2011. Gri fos e destaqu es n ossos.
[133]
TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 82.
[134 ]
Decreto-l ei
2.848/40.
Di spon v el
em :
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/decretol ei /Del 2848com pi l ado.h tm >. A cesso em 21 ou t. 2011. Gri fos e destaqu es n ossos.
[135]
[136 ]
TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 83.
[137]
JESUS, Dam si o Ev an gel i sta de. Di rei t o Pen a l Pa rt e Especi a l . 19. ed. So Pau l o: Sarai v a, 2010,
v ol u m e 3, p. 99.
[138]
JESUS, Dam si o Ev an gel i sta de. Di rei t o Pen a l Pa rt e Especi a l . 19. ed. So Pau l o: Sarai v a, 2010,
v ol u m e 3, pp. 99-100.
[139 ]
TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, pp. 84-86.
[14 0]
TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 86.
[14 1]
Lei 6.001/73. Di spon v el em : <h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/Lei s/L6001.h tm >. A cesso em
25.10.2011.
[14 2]
Lei
11.343/2006.
Di spon v el
em :
2006/2006/l ei /l 11343.h tm >. A cesso em 29 ou t. 2011.
[14 3]
TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 87.
[14 4 ]
TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 230.
[14 5]
TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 230.
[14 6 ]
TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 230.
[14 7]
PGE
[14 8]
Si te do Pr. Mri o de Ol i v ei ra. Di spon v el em : <h ttp://www.m ari odeol i v ei ra.org/si te/>. A cesso em 05 n ov .
2011.
[14 9 ]
Si te do Pr. Jefferson Cam pos. Di spon v el em : <h ttp://www.jefferson cam pos.com .br/portal />. A cesso em 13
ou t. 2011.
[150]
http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988
43/44
01/12/2014
Si te do Pr. Carl os Cezar. Di spon v el em : <h ttp://www.prcarl oscezar.com .br/>. A cesso em 13 ou t. 2011.
[151]
MA RISCA L, V al ri a Gerber. Feri a dos rel i gi osos em u m pa s l a i co. Di spon v el em : <h ttp://www.pu cri o.br/pi bi c/rel atori o_resu m o2008/resu m os/ccs/di r/j_v al eri agm .pdf>. A cesso em 20 ou t. 2011.
[152]
ROCHA , Gabri el a. A u di n ci a do di a de feri ado rel i gi oso pode ser adi ada. Con su l t or Ju r di co, So Pau l o,
17.05.2011.
Di spon v el
em :
<h ttp://www.con ju r.com .br/2011-m ai -17/stf-su spen de-deci sao-cn j-v etou adi am en tos-feri ado-rel i gi oso>. A cesso em 21 ou t. 2011.
[153]
OLIV EIRA , Fbi o Dan tas de. Aspect os da l i berda de rel i gi osa n o orden a men t o ju r di co bra si l ei ro.
Ju s N av i gan di , Teresi n a, an o 16, n . 2966, 15 ago. 2011. Di spon v el em : <h ttp://ju s.com .br/rev i sta/texto/19770
(http://jus.com.br/revista/texto/19770) >. A cesso em : 19 ou t. 2011.
[154 ]
Mu dan a da data de con cu rso por cren a rel i gi osa ser an al i sada em repercu sso geral . Not ci a s STF,
Bras l i a,
19.04.2011.
Di spon v el
em :
<h ttp://www.stf.ju s.br/portal /cm s/v erN oti ci aDetal h e.asp?
i dCon teu do=177596>. A cesso em 20 ou t. 2011.
[155]
MA RISCA L, V al ri a Gerber. Feri ados rel i gi osos em u m pa s l ai co. Di spon v el em : <h ttp://www.pu cri o.br/pi bi c/rel atori o_resu m o2008/resu m os/ccs/di r/j_v al eri agm .pdf>. A cesso em 20 ou t. 2011.
A u tor
A n dr ea Ru ssa r Ra ch el
A dv ogada. Professora pl an ton i sta da Rede de En si n o Lu i z Fl v i o Gom es (LFG). Psgradu ada em Processo Ci v i l pel a PUC/SP. Especi al i sta em Gran des
Tran sform aes do Processo pel a Un i v ersi dade do Su l de San ta Catari n a (UN ISUL).
Ps-gradu an da em Di rei to P bl i co pel a Un i v ersi dade do Su l de San ta Catari n a
(UN ISUL). Li cen ci ada em Fi l osofi a pel a Un i v ersi dade So Ju das Tadeu . Estu dan te de Teol ogi a n o
In sti tu to Teol gi co Qu adran gu l ar.
http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988
44/44