Você está na página 1de 44

01/12/2014

Laicidade, liberdade religiosa e questes polmicas - Jus Navigandi

Este texto foi publicado no site Jus Navigandi no endereo


http://jus.com.b r/artigos/22219
Para ver outras publicaes como esta, acesse
http://jus.com.b r

Brasil: a laicidade e a liberdade religiosa desde a Constituio da Repblica


Federativa de 1988
A n drea Ru ssar Rach el

Publicado em 07/2012. Elaborado em 11/2011.

Abordamos a liberdade religiosa (crena, culto e organizao religiosa), seus


desdobramentos (direito ao atesmo, prestao de assistncia religiosa nos
estabelecimentos de internao coletiv a, proibio de o Estado interferir na religio,
escusa de conscincia por motiv os religiosos, ensino religioso nas escolas pblicas,
imunidade tributria e casamento religioso com efeitos civ is) e algumas polmicas
como uso de smbolos religiosos em locais pblicos e consagrao de municpios a
Jesus Cristo.
Su m ri o: 1 IN TRODU O. 2 A l ai ci dade N o Brasi l . 3 A LA ICIDA DE E A l i berdade rel i gi osa n a h i stri a das
Con sti tu i es brasi l ei ras. 3.1 A Con sti tu i o Im peri al de 1824. 3.2 A Con sti tu i o da Rep bl i ca dos Estados
Un i dos do Brasi l de 1891. 3.3 A Con sti tu i o da Rep bl i ca dos Estados Un i dos do Brasi l de 1934. 3.4 A
Con sti tu i o da Rep bl i ca dos Estados Un i dos do Brasi l de 1937. 3.5 A Con sti tu i o dos Estados Un i dos do Brasi l
de 1946. 3.6 A Con sti tu i o da Rep bl i ca Federati v a do Brasi l de 1967/69. 3.7 A Con sti tu i o da Rep bl i ca
Federati v a do Brasi l de 1988. 4 A l i berdade rel i gi osa n a Con sti tu i o Federal de 1988. 4.1 O prem bu l o da
CON STITUI O DE 1988. 4.2 Di rei to ao ate sm o. 4.3 a Prestao de assi stn ci a rel i gi osa n os estabel eci m en tos de
i n tern ao col eti v a. 4.4 A Proi bi o dE o Estado i n terferi r n a rel i gi o (art. 19, i n ci so i , da CON STITUI O). 4.4.1
Possi bi l i dade de Parceri a en tre o Estado e a Igreja n a Col aborao de In teresse P bl i co. 4.4.2 Uso de S m bol os
Rel i gi osos em Locai s P bl i cos. 4.5 Escu sa de con sci n ci a POR MOTIV OS RELIGIOSOS. 4.5.1 Serv i o Mi l i tar
Obri gatri o. 4.5.2 Serv i o Do J ri . 4.6 Im u n i dade tri bu tri a. 4.7 o En si n o rel i gi oso n as escol as p bl i cas. 4.8
Casam en to rel i gi oso com efei tos ci v i s. 5 Li m i tes DO DIREITO l i berdade rel i gi osa. 5.1 Di rei to v i da x n orecepo de san gu e por testem u n h as de Jeov . 5.2 Proteo am bi en tal x SA CRIFCIO de an i m ai s n os ri tu ai s
rel i gi osos. 5.3 cu ran dei ri sm o x m i n i strao de cu ras n os ri tu ai s rel i gi osos. 5.4 ProjetoS de Lei da Cm ara dos
Depu tados 6.418/2005 e 122/2006. 6 A l i berdade rel i gi osa n a l egi sl ao i n fracon sti tu ci on al FEDERA L. 6.1
A tri bu i o de person al i dade ju r di ca s organ i zaes rel i gi osas. 6.2 Feri ados rel i gi osos. 6.2.1 A Lei
9.093/95. 6.2.2 A Sen h ora A pareci da dos Catl i cos com o Padroei ra do Brasi l (Lei 6.802/80). 6.3 o Estatu to da
Cri an a e do A dol escen te. 6.4 o Estatu to do Idoso. 6.5 a PROTE O PEN A L LIBERDA DE RELIGIOSA . 7 Ou tras
m an i festaes da qu esto da l i berdade rel i gi osa n o Brasi l . 7.1 A Expresso Deu s seja l ou v ado n o di n h ei ro
brasi l ei ro. 7.2 A tu ao de ban cadas rel i gi osas n a pol ti ca. 7.3 Di as de Y om Ki pu r, PESSA CH E ROSH
HA SHA N e PROFISSION A IS ju deu s. 7.4 Con cu rsos p bl i cos e v esti bu l ares x adv en ti stas de sti m o di a. 8
Con cl u so. Refern ci a. Bi bl i ogrfi ca

1 INT RO DU O
A v i gen te Con sti tu i o da Rep bl i ca Federati v a do Brasi l , em seu art. 5, i n ci so V I, di spe qu e i n v i ol v el a
l i berdade de con sci n ci a e de cren a, sen do assegu rado o l i v re exerc ci o dos cu l tos rel i gi osos e garan ti da, n a
form a da l ei , a proteo aos l ocai s de cu l to e a su as l i tu rgi as [1].
H qu em di ga qu e a l i berdade de con sci n ci a e a l i berdade de cren a so si n n i m as. Todav i a, i sso n o v erdade.

http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988

1/44

01/12/2014

Laicidade, liberdade religiosa e questes polmicas - Jus Navigandi

A l i berdade de con sci n ci a pode ori en tar-se tan to n o sen ti do de n o adm i ti r cren a al gu m a (o qu e ocorre com os
ateu s e os agn sti cos, por exem pl o), qu an to tam bm pode resu l tar n a adeso a determ i n ados v al ores m orai s e
espi ri tu ai s qu e n o se con fu n dem com n en h u m a rel i gi o, tal com o se v eri fi ca em al gu n s m ov i m en tos
paci fi stas qu e, apesar de defen derem a paz, n o i m pl i cam qu al qu er f rel i gi osa [2].
A l i berdade de cren a, por su a v ez, en v ol v e o di rei to de escol h a da rel i gi o e de m u dar de rel i gi o [3], con form e
ser m el h or expl i ci tado adi an te.
Ou trossi m , a Con sti tu i o Federal , em seu art. 19, i n ci so I, precon i za qu e v edado ao Poder P bl i co estabel ecer
cu l tos rel i gi osos ou i grejas, su bv en ci on -l os, em baraar-l h es o fu n ci on am en to ou m an ter com el es ou seu s
represen tan tes rel aes de depen dn ci a ou al i an a, ressal v ada, n a form a da l ei , a col aborao de i n teresse
p bl i co.
Por fora desses di sposi ti v os con sti tu ci on ai s, di z-se qu e o Brasi l u m Estado l ai co, on de h l i berdade rel i gi osa.
Em qu e pese a aparn ci a de si m pl i ci dade do tem a, as qu estes da l ai ci dade e da l i berdade rel i gi osa n o Brasi l tm
tan tos desdobram en tos qu e n o pu dem os n os deter di an te do desejo de con h ec-l os m ai s a fu n do, e trazer aos
l ei tores desse trabal h o u m a abordagem m ai s espec fi ca, m as n o exau sti v a, de v ri os del es.
In i ci arem os a exposi o apon tan do as di v ersas espci es de rel ao Estado-Igreja e o m om en to em qu e o Brasi l se
torn ou u m Estado l ai co.
Em segu i da, farem os u m escoro h i stri co da l i berdade rel i gi osa n as Con sti tu i es brasi l ei ras an teri ores.
Rel ati v am en te Con sti tu i o v i gen te, abordarem os a abran gn ci a da l i berdade rel i gi osa (l i berdade de cren a,
l i berdade de cu l to e l i berdade de organ i zao rel i gi osa), seu s desdobram en tos (o di rei to ao ate sm o, a prestao
de assi stn ci a rel i gi osa n os estabel eci m en tos de i n tern ao col eti v a, a proi bi o de o Estado i n terferi r n a
rel i gi o, a escu sa de con sci n ci a por m oti v os rel i gi osos, o en si n o rel i gi oso n as escol as p bl i cas, a i m u n i dade
tri bu tri a e o casam en to rel i gi oso com efei tos ci v i s) e al gu m as pol m i cas rel aci on adas proi bi o de o Estado
i n terferi r n a rel i gi o, tai s com o o u so de s m bol os rel i gi osos em l ocai s p bl i cos e con sagrao de m u n i c pi os ao
Sen h or Jesu s Cri sto.
N a seq n ci a, tratarem os acerca dos l i m i tes i m postos l i berdade rel i gi osa, especi fi cam en te a n o-recepo de
san gu e pel as Testem u n h as de Jeov em con traposi o ao di rei to v i da, o sacri f ci o de an i m ai s n os ri tu ai s
rel i gi osos em con traposi o proteo ao m ei o am bi en te, a m i n i strao de cu ras rel i gi osas di an te da proi bi o
da prti ca do cu ran dei ri sm o, e os Projetos de Lei da Cm ara dos Depu tados 6.418/2005 e 122/2006 em
con traposi o ao di rei to de se pregar con tra o h om ossexu al i sm o.
N o cap tu l o segu i n te, an al i sarem os o tratam en to da l i berdade rel i gi osa n a l egi sl ao i n fracon sti tu ci on al , tal
com o se d com a atri bu i o de person al i dade ju r di ca pel o Cdi go Ci v i l s organ i zaes rel i gi osas, a
possi bi l i dade de i n sti tu i o de feri ados rel i gi osos trazi da pel a Lei 9.093/95, a i n sti tu i o da Sen h ora A pareci da
dos catl i cos com o padroei ra do Brasi l pel a Lei 6.802/80, o di rei to de l i berdade rel i gi osa con feri do s cri an as e
aos adol escen tes pel o Estatu to da Cri an a e do A dol escen te (Lei 8.069/90) e aos i dosos pel o Estatu to do Idoso (Lei
10.741/2003) e a proteo pen al l i berdade rel i gi osa.
Por fi m , trarem os de al gu m as ou tras m an i festaes da qu esto da l i berdade rel i gi osa n o Brasi l , com o a
refern ci a a Deu s n as n otas de di n h ei ro, a atu ao de ban cadas rel i gi osas n a pol ti ca, os profi ssi on ai s ju deu s e a
gu arda de seu s respecti v os feri ados, e a al terao de datas de con cu rsos p bl i cos e v esti bu l ares para os
adv en ti stas de sti m o di a.

2 A LA IC IDA DE NO BRA S IL
Estado l ai co estado l ei go, secu l ar (por oposi o a ecl esi sti co)[4 ]. estado n eu tro.
Con form e l eci on a Cel so Lafer, l ai co si gn i fi ca tan to o qu e i n depen den te de qu al qu er con fi sso rel i gi osa qu an to
o rel ati v o ao m u n do da v i da ci v i l [5].
A i n da segu n do Cel so Lafer [6 ]:

http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988

2/44

01/12/2014

Laicidade, liberdade religiosa e questes polmicas - Jus Navigandi

Uma primeira dimenso da laicidade de ordem filosficometodolgica, com suas implicaes para a convivncia coletiva. Nesta
dimenso, o esprito laico, que caracteriza a modernidade, um modo
de pensar que confia o destino da esfera secular dos homens razo
crtica e ao debate, e no aos impulsos da f e s asseres de
verdades reveladas. Isto no significa desconsiderar o valor e a
relevncia de uma f autntica, mas atribui livre conscincia do
indivduo a adeso, ou no, a uma religio. O modo de pensar laico
est na raiz do princpio da tolerncia, base da liberdade de crena e
da liberdade de opinio e de pensamento.
O m odo de pen sar l ai co tev e o seu desdobram en to n as con cepes do Estado. O Estado l ai co di feren te do Estado
teocrti co e do Estado con fessi on al . N o Estado teocrti co, o poder rel i gi oso e o poder pol ti co se fu n dem (exem pl o:
Ir), en qu an to n o Estado con fessi on al exi stem v n cu l os ju r di cos en tre o Poder Pol ti co e u m a Rel i gi o
(exem pl o: Brasi l -Im pri o, cu ja rel i gi o ofi ci al era a catl i ca). O Estado l ai co, por su a v ez, o qu e estabel ece a
m ai s com pl eta separao en tre a Igreja e o Estado, v edan do qu al qu er ti po de al i an a en tre am bos [7].
Em perfei ta s n tese, Cel so Lafer l eci on a qu e em u m Estado l ai co, as n orm as rel i gi osas das di v ersas con fi sses
so con sel h os di ri gi dos aos seu s fi i s e n o com an dos para toda a soci edade [8].
O Brasi l torn ou -se u m Estado l ai co com o Decreto n 119-A , de 07/01/1890, de au tori a de Ru y Barbosa [9 ].
A t o adv en to do Decreto n 119-A /1890, h av i a l i berdade de cren a n o Brasi l , m as n o h av i a l i berdade de cu l to.
Os cu l tos de rel i gi es di feren tes daqu el a adotada com o ofi ci al pel o Estado (Catol i ci sm o Rom an o) s podi am ser
real i zados n o m bi to dos l ares.
Com o m en ci on ado decreto, o Brasi l dei xou de ter u m a rel i gi o ofi ci al . Com a separao Estado-Igreja, a exten so
do di rei to l i berdade rel i gi osa foi am pl i ada.

3 A LA IC IDA DE E A LIBERDA DE RELIG IO S A NA H IS T RIA DA S C O NS T IT U I ES BRA S ILEIRA S


3 . 1 A C O NS T IT U I O IMPERIA L DE 1 8 2 4
A Con sti tu i o do Im pri o, ou torgada em n om e da San t ssi m a Tri n dade [10], trazi a a rel i gi o catl i ca rom an a
com o rel i gi o ofi ci al , m as era perm i ti do aos segu i dores das dem ai s rel i gi es o cu l to dom sti co[11].
De acordo com Cel so Ri bei ro Bastos, h av i a, n o Brasi l Im pri o, l i berdade de cren a sem l i berdade de cu l to.
Segu n do el e, n a poca s se recon h eci a com o l i v re o cu l to catl i co. Ou tras rel i gi es dev eri am con ten tar-se com
cel ebrar u m cu l to dom sti co, v edada qu al qu er form a exteri or de tem pl o [12]

3 . 2 A C O NS T IT U I O DA REP BLIC A DO S ES T A DO S U NIDO S DO BRA S IL DE 1 8 9 1


A ps a procl am ao da Rep bl i ca, qu e se deu em 15 de n ov em bro de 1889, Ru y Barbosa redi gi u o Decreto 119-A ,
[13]
de 7 de jan ei ro de 1890, separan do defi n i ti v am en te o Estado e a Igreja Catl i ca Rom an a n o Brasi l .
Em seu arti go 1, referi do Decreto determ i n av a qu e proi bi do a au tori dade federal , assi m com o a dos Estados
federados, expedi r l ei s, regu l am en tos ou atos adm i n i strati v os, estabel ecen do al gu m a rel i gi o, ou v edan do-a, e
cri ar di feren as en tre os h abi tan tes do pa s, ou n os serv i os su sten tados cu sta do oram en to, por m oti v os de
[14]
cren as, ou opi n i es fi l osfi cas, ou rel i gi osas .
O arti go 2 precon i zav a a am pl a l i berdade de cu l to, en qu an to os arti gos 3 e 5 prev i am a l i berdade de
[15]
organ i zao rel i gi osa sem a i n terv en o do poder p bl i co .
Con form e l eci on a A l di r Gu edes Sori an o, a con sti tu ci on al i zao do n ov o regi m e repu bl i can o con sol i dou ,
atrav s da Con sti tu i o de 1891, a separao en tre a Igreja e o Estado, fazen do do Brasi l u m estado l ai co [16 ].
Segu n do Fbi o Dan tas de Ol i v ei ra, a Con sti tu i o Federal de 1891 represen tou u m m arco n o qu e tan ge
l ai ci dade do Estado, poi s todas as Con sti tu i es qu e l h e su cederam m an ti v eram a n eu tral i dade i n eren te a u m
[17]
Estado Lai co, ai n da qu e teori cam en te .
N o h m en o a Deu s em seu prem bu l o[18].

3 . 3 A C O NS T IT U I O DA REP BLIC A DO S ES T A DO S U NIDO S DO BRA S IL DE 1 9 3 4


http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988

3/44

01/12/2014

Laicidade, liberdade religiosa e questes polmicas - Jus Navigandi

Em brev e s n tese, poss v el afi rm ar qu e h m en o fi gu ra de Deu s n o prem bu l o da Con sti tu i o da


Rep bl i ca dos Estados Un i dos do Brasi l de 1934 e qu e el a recon h eceu a l i berdade de cu l to, desde qu e n o
con trari asse a ordem p bl i ca e os bon s costu m es [19 ].

3 . 4 A C O NS T IT U I O DA REP BLIC A DO S ES T A DO S U NIDO S DO BRA S IL DE 1 9 3 7


Th i ago Massao Corti zo Teraoka l eci on a qu e, n os m ol des das Con sti tu i es an teri ores, a Con sti tu i o de 1937
prev i u qu e o Estado n o estabel ecer, su bv en ci on ar ou em baraar o exerc ci o de cu l tos rel i gi osos [20], ou seja,
tam bm recon h eceu a l i berdade de cu l to. N o h , con tu do, m en o a Deu s n o prem bu l o.

3 . 5 A C O NS T IT U I O DO S ES T A DO S U NIDO S DO BRA S IL DE 1 9 4 6
[21]

H m en o proteo de Deu s n o prem bu l o .


Con form e m agi stri o de Th i ago Massao Corti zo Teraoka [22]:

A Constituio de 1946 manteve a proibio de a Unio, os Estados, o


Distrito Federal e os Municpios estabelecerem, subvencionarem ou
embaraarem cultos religiosos.
A o con trri o da Con sti tu i o an teri or, n o h prev i so expressa de o Estado m an ter rel ao de al i an a ou
depen dn ci a com qu al qu er cu l to ou i greja.
N o cap tu l o perti n en te aos di rei tos e garan ti as i n di v i du ai s, a Con sti tu i o de 1946 assegu ra o l i v re exerc ci o
dos cu l tos rel i gi osos sal v o os dos qu e con trari em a ordem p bl i ca ou os bon s costu m es. A s organ i zaes
rel i gi osas adqu i rem a person al i dade ju r di ca dos term os da l ei ci v i l .
H al gu m as i n ov aes i m portan tes n o tem a. A Con sti tu i o de 1946 i n ov a ao estabel ecer a prev i so da
i m u n i dade tri bu tri a, com rel ao aos i m postos, para os tem pl os de qu al qu er cu l to, desde qu e as su as ren das
sejam apl i cadas i n tegral m en te n o Pa s para os respecti v os fi n s.
A Con sti tu i o de 1946 i n ov ou , ai n da, ao prev er pi on ei ram en te a escu sa de con sci n ci a. A l ei poderi a
estabel ecer obri gaes al tern ati v as qu el es qu e se recu sassem a cu m pri r obri gaes i m postas por l ei a todos os
brasi l ei ros.
H, tam bm , prev i so de assi stn ci a rel i gi osa aos m i l i tares e aos i n tern ados em h abi tao col eti v a. A
assi stn ci a rel i gi osa som en te pode ser prestada por brasi l ei ro.
Os cem i tri os poderi am ser secu l ares (adm i n i strados pel os Mu n i c pi os) ou con fessi on ai s (m an ti dos por
en ti dades rel i gi osas). A s organ i zaes rel i gi osas poderi am prati car seu s ri tos, m esm os n os cem i tri os
secu l ares.
Tam bm h av i a prev i so da i n sti tu i o de descan sos rem u n erados, em di as de feri ados rel i gi osos.
Prev i u -se a possi bi l i dade de efei tos ci v i s ao casam en to rel i gi oso.
Tam bm h a prev i so do en si n o rel i gi oso facu l tati v o.
A Con sti tu i o dos Estados Un i dos do Brasi l de 1946, portan to, tam bm con sagrou o di rei to l i berdade de cu l to,
m as trou xe i m portan tes n ov i dades para i m pl em en tar o exerc ci o desse di rei to.

3 . 6 A C O NS T IT U I O DA REP BLIC A FEDERA T IV A DO BRA S IL DE 1 9 6 7 /6 9


Th i ago Massao Corti zo Teraoka en si n a [23]:

H meno proteo de Deus, no prembulo.


A Con sti tu i o de 1967, n os m ol des das Con sti tu i es an teri ores, pro be o Estado de estabel ecer, su bv en ci on ar ou
em baraar o exerc ci o de cu l tos rel i gi osos. Porm , h a prev i so expressa de col aborao en tre o Estado e as
organ i zaes rel i gi osas, n o i n teresse p bl i co, especi al m en te n os setores edu caci on al , assi sten ci al e h ospi tal ar.
N o h prev i so de escu sa de con sci n ci a, i m pu tan do-se a perda dos di rei tos pol ti cos n o caso de recu sa, por
con v i co rel i gi osa, de cu m pri r en cargo ou serv i o i m posto por l ei .
N o Cap tu l o Dos Di rei tos e Garan ti as In di v i du ai s h afi rm ao de qu e todos so i gu ai s peran te a l ei , sem
di sti n o de credo rel i gi oso.
So assegu rados a l i berdade de con sci n ci a e o exerc ci o de cu l tos rel i gi osos, desde qu e n o con trari em a ordem
p bl i ca e os bon s costu m es.

http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988

4/44

01/12/2014

Laicidade, liberdade religiosa e questes polmicas - Jus Navigandi

H a prev i so de assi stn ci a rel i gi osa, prestada por brasi l ei ros, s foras arm adas e n os estabel eci m en tos de
i n tern ao col eti v a.
Igu al m en te so assegu rados o repou so rem u n erado, n os feri ados rel i gi osos; o casam en to rel i gi oso de efei tos
ci v i s; o en si n o rel i gi oso facu l tati v o.
A Con sti tu i o de 1967 m an tm a prev i so da i m u n i dade tri bu tri a, n o tocan te aos i m postos, dos tem pl os de
qu al qu er cu l to.
Percebe-se, poi s, qu e a l i berdade de cu l to tam bm foi m an ti da n a Con sti tu i o da Rep bl i ca Federati v a do
Brasi l de 1967/69, com al gu m as m odi fi caes em rel ao Con sti tu i o de 1946.

3 . 7 A C O NS T IT U I O DA REP BLIC A FEDERA T IV A DO BRA S IL DE 1 9 8 8


H m en o proteo de Deu s n o prem bu l o da Con sti tu i o v i gen te

[24]

A respei to del a, Th i ago Massao Corti zo Teraoka m i n i stra [25]:

Na mesma linha das anteriores, a Constituio de 1988 no consagra a


expresso liberdade religiosa. Porm, em passagens de seu texto, a
Constituio faz referncia a culto, religio e crena.
Topologicamente, a primeira referncia da Constituio ao termo
encontra-se no artigo 5, VI, que dispe ser inviolvel a liberdade de
conscincia e de crena, sendo assegurado o livre exerccio dos cultos
religiosos e garantida, na forma da lei, a proteo aos locais de culto e
suas liturgias.
(...)
Tambm nos termos das Constituies precedentes, h a previso de
assistncia religiosa aos militares e nas entidades de internao
coletiva, inovando-se, porm, ao no se impor a condio de brasileiro
para os que devem prestar essa assistncia.
A Con sti tu i o atu al , acom pan h ada pel a Con sti tu i o de 1946, con sagra a possi bi l i dade de a l ei prev er a
escu sa de con sci n ci a, n os segu i n tes term os: n i n gu m ser pri v ado de di rei tos por m oti v o de cren a rel i gi osa
ou de con v i co fi l osfi ca ou pol ti ca, sal v o se as i n v ocar para exi m i r-se de obri gao l egal a todos i m posta e
recu sar-se a cu m pri r prestao al tern ati v a, fi xada em l ei .
Segu i n do a tradi o con sagrada desde 1891, a Con sti tu i o de 1988 i m pe a proi bi o de estabel ecer,
su bv en ci on ar ou em baraar o fu n ci on am en to de cu l tos rel i gi osos ou i grejas. H, porm , a possi bi l i dade de
col aborao de i n teresse p bl i co, n os m ol des an tes prev i stos pel as Con sti tu i es de 1934 e 1967.
Tam bm h prev i so de en si n o rel i gi oso, de m atr cu l a facu l tati v a e do casam en to rel i gi oso de efei tos ci v i s.
Igu al m en te prev i sta a i m u n i dade dos tem pl os de qu al qu er cu l to, n o tocan te aos i m postos, con form e de n ossa
tradi o desde 1946.
N o h prev i so de respei to aos feri ados rel i gi osos, com o di rei to soci al do trabal h ador.
Logo, a l i berdade rel i gi osa tam bm est prev i sta n a Con sti tu i o da Rep bl i ca Federati v a do Brasi l de 1988 e
seu s desdobram en tos sero m ai s detal h ados adi an te.

4 A LIBERDA DE RELIG IO S A NA C O NS T IT U I O FEDERA L DE 1 9 8 8


Segu n do Iso Ch ai tz Sch erkerkewi tz, A l di r Gu edes Sori an o en si n a qu e a l i berdade rel i gi osa o pri n c pi o ju r di co
fu n dam en tal qu e regu l a as rel aes en tre o Estado e a Igreja em con son n ci a com o di rei to fu n dam en tal dos
i n di v du os e dos gru pos a su sten tar, defen der e propagar su as cren as rel i gi osas, sen do o restan te dos

http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988

5/44

01/12/2014

Laicidade, liberdade religiosa e questes polmicas - Jus Navigandi

pri n c pi os, di rei tos e l i berdades, em m atri a rel i gi osa, apen as coadju v an tes e sol i dri os do pri n c pi o bsi co da
l i berdade rel i gi osa [26 ].
Con soan te assev era Jos A fon so da Si l v a [27], a l i berdade de rel i gi o en gl oba, n a v erdade, trs ti pos di sti n tos,
porm i n tri n secam en te rel aci on ados de l i berdades: a l i berdade de cren a; a l i berdade de cu l to; e a l i berdade de
organ i zao rel i gi osa.
Qu an to l i berdade de cren a, Jos A fon so da Si l v a professa qu e el a com preen de a l i berdade de escol h a da
rel i gi o, a l i berdade de aderi r a qu al qu er sei ta rel i gi osa, a l i berdade (ou o di rei to) de m u dar de rel i gi o, e
tam bm a l i berdade de n o aderi r a rel i gi o al gu m a, bem com o a l i berdade de descren a, a l i berdade de ser ateu
e de expri m i r o agn osti ci sm o. N o en gl oba, con tu do, a l i berdade de em baraar o l i v re exerc ci o de qu al qu er
rel i gi o, de qu al qu er cren a, poi s aqu i tam bm a l i berdade de al gu m v ai at on de n o preju di qu e a l i berdade
dos ou tros [28].
N o qu e tan ge l i berdade de cu l to, Jos A fon so da Si l v a expl i ca [29 ]:

http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988

6/44

01/12/2014

Laicidade, liberdade religiosa e questes polmicas - Jus Navigandi

(...) a religio no apenas sentimento sagrado puro. No se realiza na


simples contemplao do ente sagrado, no simples adorao a
Deus. Ao contrrio, ao lado de um corpo de doutrina, sua
caracterstica bsica se exterioriza na prtica dos ritos, no culto, com
suas cerimnias, manifestaes, reunies, fidelidades aos hbitos, s
tradies, na forma indicada pela religio escolhida.
(...)
A Constituio ampliou essa liberdade e at prev-lhe uma garantia
especfica. Diz, no art. 5, VI, que assegurado o livre exerccio dos
cultos religiosos e garantida, na forma da lei, proteo aos locais de
culto e a suas liturgias. (...)
O dispositivo transcrito compe-se de duas partes: assegura a
liberdade de exerccio dos cultos religiosos, sem condicionamentos, e
protege os locais de culto e suas liturgias, mas aqui, na forma da lei.
evidente que no a lei que vai definir os locais do culto e suas
liturgias. Isso parte da liberdade de exerccio dos cultos, que no
est sujeita a condicionamento. claro que h locais, praas por
exemplo, que no so propriamente locais de culto. Neles se realizam
cultos, mais no exerccio da liberdade de reunio do que no da
liberdade religiosa. A lei poder definir melhor esses locais no tpicos
de culto, mas necessrios ao exerccio da liberdade religiosa. E dever
estabelecer normas de proteo destes e dos locais em que o culto
normalmente se verifica, que so os templos, edificaes com as
caractersticas prprias da respectiva religio. Alis, assim o tem a
Constituio, indiretamente, quando estatui a imunidade fiscal sobre
templos de qualquer culto (art. 150, VI, b). Mas a liberdade de culto
se estende sua prtica nos lugares e logradouros pblicos, e a
tambm ele merece proteo da lei.

Enfim, cumpre aos poderes pblicos no embaraar o exerccio dos


cultos religiosos (art. 19, I) e proteg-los, impedindo que outros o
faam. (...)[3 0]
Por fi m , rel ati v am en te l i berdade de organ i zao rel i gi osa, Jos A fon so da Si l v a m i n i stra qu e essa l i berdade
di z respei to possi bi l i dade de estabel eci m en to e organ i zao das i grejas e su as rel aes com o Estado [31].
Para Iso Ch ai tz Sch erkerkewi tz, a l i berdade de rel i gi o n o est restri ta proteo aos cu l tos e tradi es e
cren as das rel i gi es tradi ci on ai s (Catl i ca, Ju dai ca e Mu u l m an a), n o h av en do sequ er di feren a on tol gi ca
(para efei tos con sti tu ci on ai s) en tre rel i gi es e sei tas rel i gi osas [32].
Segu n do Sch erkerkewi tz [33]:

http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988

7/44

01/12/2014

Laicidade, liberdade religiosa e questes polmicas - Jus Navigandi

(...) o critrio a ser utilizado para saber se o Estado deve dar proteo
aos ritos, costumes e tradies de determinada organizao religiosa
no pode estar vinculado ao nome da religio, mas sim aos seus
objetivos. Se a organizao tiver por objetivo o engrandecimento do
indivduo, a busca de seu aperfeioamento em prol de toda a
sociedade e a prtica da filantropia, deve gozar da proteo do Estado.
Fbi o Dan tas de Ol i v ei ra n os l em bra qu e, tam an h a a i m portn ci a dada l i berdade rel i gi osa pel o l egi sl ador
con sti tu i n te, qu e tal di rei to foi eri gi do categori a de cl u su l a ptrea, ou seja, trata-se de u m di sposi ti v o qu e n o
[34]
pode ser abol i do, sen do qu e som en te o adv en to de u m a n ov a Con sti tu i o poder m odi fi car tal con di o .

4 . 1 O PRE MBU LO DA C O NS T IT U I O DE 1 9 8 8
Prem bu l o o en u n ci ado qu e an tecede o texto con sti tu ci on al . N em todas as con sti tu i es o possu em . N as
con sti tu i es brasi l ei ras el e estev e sem pre presen te[35], em bora n em todos m en ci on assem o n om e de Deu s.
A Con sti tu i o da Rep bl i ca Federati v a do Brasi l de 1988 foi prom u l gada sob a proteo de Deu s, com o
poss v el v eri fi car em seu prem bu l o[36 ]:

Ns, representantes do povo brasileiro, reunidos em Assemblia


Nacional Constituinte para instituir um Estado Democrtico,
destinado a assegurar o exerccio dos direitos sociais e individuais, a
liberdade, a segurana, o bem-estar, o desenvolvimento, a igualdade e
a justia como valores supremos de uma sociedade fraterna, pluralista
e sem preconceitos, fundada na harmonia social e comprometida, na
ordem interna e internacional, com a soluo pacfica das
controvrsias, promulgamos, sob a proteo de Deus, a seguinte
CONSTITUIO DA REPBLICA FEDERATIVA DO BRASIL.
Segu n do Th i ago Massao Corti zo Teraoka, i sso n o si gn i fi ca qu e a Con sti tu i o resol v eu con sagrar a
n ecessi dade de obedi n ci a determ i n ada dou tri n a rel i gi osa. N o si gn i fi ca sequ er a apol ogi a a u m a i dei a
[37]
m on ote sta, em con traposi o s rel i gi es pol i te stas
Con form e l eci on a Fbi o Dan tas de Ol i v ei ra, o Su prem o Tri bu n al Federal , gu ardi o da Con sti tu i o da Rep bl i ca
Federati v a do Brasi l , adota a tese da "i rrel ev n ci a ju r di ca", segu n do a qu al o prem bu l o n o se si tu a n o
dom n i o do Di rei to, m as da pol ti ca ou da h i stri a, possu i n do apen as u m carter pol ti co-i deol gi co desti tu do
de v al or n orm ati v o e fora cogen te, m oti v o pel o qu al n o pode ser i n v ocado com o parm etro para o con trol e da
con sti tu ci on al i dade[38].

4 . 2 DIREIT O A O A T ES MO
O di rei to ao ate sm o tam bm est protegi do pel a Con sti tu i o v i gen te, n a m edi da em qu e a l i berdade de cren a
com preen de, al m da l i berdade de escol h a da rel i gi o, da l i berdade de aderi r a qu al qu er sei ta rel i gi osa, da
l i berdade de m u dar de rel i gi o, a l i berdade de n o aderi r a rel i gi o al gu m a, bem com o a l i berdade de descren a,
[39]
a l i berdade de ser ateu e de expri m i r o agn osti ci sm o .
De acordo com A l exan dre de Moraes, (...) a l i berdade de con v i co rel i gi osa abran ge i n cl u si v e o di rei to de n o
acredi tar ou professar n en h u m a f, dev en do o Estado respei to ao ate sm o [4 0].
Di rl ey da Cu n h a J n i or, con tu do, en cai xa o di rei to ao ate sm o n o com o decorrn ci a da l i berdade rel i gi osa, m as
si m com o decorrn ci a da l i berdade de con sci n ci a, tam bm protegi da pel a Con sti tu i o Federal v i gen te[4 1].
De u m a m an ei ra ou de ou tra, o di rei to ao ate sm o en con tra gu ari da n a Con sti tu i o e dev e ser respei tado.

4 . 3 A PRES T A O DE A S S IS T NC IA RELIG IO S A NO S ES T A BELEC IMENT O S DE INT ERNA O


C O LET IV A
A Con sti tu i o Federal v i gen te, em seu art. 5, i n ci so V II, tam bm cu i dou de assegu rar, n os term os da l ei , a
prestao de assi stn ci a rel i gi osa n as en ti dades ci v i s e m i l i tares de i n tern ao col eti v a [4 2], com o, por exem pl o,
n as pen i ten ci ri as, casas de deten o, qu arti s, h ospi tai s, en tre ou tras.

http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988

8/44

01/12/2014

Laicidade, liberdade religiosa e questes polmicas - Jus Navigandi

A l exan dre de Moraes assev era qu e trata-se de u m a n orm a con sti tu ci on al de efi cci a l i m i tada, cu ja
regu l am en tao em rel ao s Foras A rm adas foi dada pel a Lei n 6.923/81, parci al m en te al terada pel a Lei n
7.672, de 23-9-1988, am bas recepci on ai s pel a n ov a ordem con sti tu ci on al [4 3].
Especi fi cam en te qu an to aos ci v i s, a Lei de Execu o Pen al (Lei 7.210/84), em seu art. 24 [4 4 ], assegu ra aos presos
a assi stn ci a rel i gi osa, com l i berdade de cu l to, i n v erbi s:

Art. 24. A assistncia religiosa, com liberdade de culto, ser prestada


aos presos e aos internados, permitindo-se-lhes a participao nos
servios organizados no estabelecimento penal, bem como a posse de
livros de instruo religiosa.
1 No estabelecimento haver local apropriado para os cultos
religiosos.
2 Nenhum preso ou internado poder ser obrigado a participar de
atividade religiosa.
[45]

i n teressan te aten tar para o qu e Ju l i o Fabbri n i Mi rabete precon i za sobre o assu n to :

http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988

9/44

01/12/2014

Laicidade, liberdade religiosa e questes polmicas - Jus Navigandi

Na atualidade, a assistncia religiosa no mundo prisional no ocupa


lugar preferencial nem o ponto central dos sistemas penitencirios,
tendo-se adaptado s circunstncias dos nossos tempos. No se pode
desconhecer, entretanto, a importncia da religio como um dos
fatores da educao integral das pessoas que se encontram internadas
em um estabelecimento penitencirio, razo pela qual a assistncia
religiosa prevista nas legislaes mais modernas. Em pesquisa
efetuada nos diversos institutos penais subordinados Secretaria de
Justia do Estado de So Paulo por um grupo de trabalho institudo
pelo ento Secretrio Manoel Pedro Pimentel, concluiu-se que a
religio tem, comprovadamente, influncia altamente benfica no
comportamento do homem encarcerado e a nica varivel que
contm em si mesma, em potencial, a faculdade de transformar o
homem encarcerado ou livre. Foram as seguintes as concluses desse
trabalho de pesquisa: I h necessidade de conscientizao dos
homens que lutam pela reabilitao do presidirio da marcante e
benfica influncia da religio no comportamento humano e de que ela
constitui a nica forma de tratamento que subsiste por si mesma,
independendo de qualquer outro para atuar como fator de valorizao
do homem; II essa influncia reflete-se em todas as reas de
tratamento penal e pode levar recuperao de delinqentes; III
de fundamental importncia dar ao presidirio condies de
expressar sua religiosidade ou de conscientizar-se de que ela existe
por meio da liberdade de culto, propiciando-lhe o exerccio do direito
de opo por uma religio com a qual se identifique; IV impe-se,
portanto, que se proceda com urgncia sistematizao, melhoria e
expanso dessas atividades nos estabelecimentos penais, para que
toda a populao carcerria seja beneficiada, possibilitando o ensino
religioso, leitura, dilogo, conforto espiritual, contribuindo, assim, para
sua evoluo moral e cultural.
Mi rabete adu z, ai n da, acerca da m an ei ra pel a qu al a assi stn ci a rel i gi osa dev e ser prestada aos presos e
[46]
i n tern ados :

http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988

10/44

01/12/2014

Laicidade, liberdade religiosa e questes polmicas - Jus Navigandi

A assistncia religiosa dos presos e internados, conforme a


regulamentao local, pode estar a cargo de um corpo de capeles, de
sacerdotes ou procos das diversas religies, e os internos devem ser
atendidos pelos ministros da religio que professem. O servio de
assistncia deve compreender todas as atividades que sejam
necessrias para o adequado desenvolvimento religioso da pessoa,
permitindo-se, portanto, a celebrao de missas, a realizao de
cultos, a promoo de atividades piedosas, como a leitura da Bblia ou
de outros livros sagrados, os cnticos, as oraes etc. No basta,
porm, que se permitam essas atividades religiosas, sendo preciso
que o capelo esteja sempre presente para escutar os presos que o
procuram e dizer-lhes a palavra de que necessitam, para gui-los,
aconselh-los ou censur-los.
Para qu e as ati v i dades dos serv i os de assi stn ci a rel i gi osa al can cem su as fi n al i dades n a execu o da pen a,
n ecessri o qu e se i n tegrem n a organ i zao de todos os serv i os pen i ten ci ri os, razo pel a qu al dev em ser el es
organ i zados pel o prpri o estabel eci m en to pen al , com o prev a l ei , i m pedi n do-se assi m qu e possam pertu rbar o
trabal h o pen i ten ci ri o com rel ao a h orri os, di sci pl i n a etc. A l m das cel ebraes regu l ares, dev e a di reo
program ar pal estras, i n stal ar bi bl i oteca especi al i zada para cada setor rel i gi oso, sem qu e se excl u a a perm i sso
l egal da posse, pel os presos e i n tern ados, de l i v ros de i n stru o rel i gi osa.
Para a cel ebrao de m i ssas, real i zao dos cu l tos e de ou tras ati v i dades rel i gi osas, i n di spen sv el qu e em
todas as pri ses h aja u m l ocal adequ ado e reserv ado, tal com o o determ i n a o art. 24, 1, da Lei de Execu o
Pen al .
A l gu n s dou tri n adores cri ti cam o i n ci so V II do arti go 5 da Con sti tu i o Federal , afi rm an do qu e n o h
com pati bi l i dade en tre u m Estado l ai co e a prev i so, com o di rei to i n di v i du al , de prestao de assi stn ci a
rel i gi osa n as en ti dades de i n tern ao col eti v a.
A l exan dre de Moraes rebate essa cr ti ca. Segu n do el e, o Estado brasi l ei ro, em bora l ai co, n o ateu , com o
com prov a o prem bu l o con sti tu ci on al , e, al m di sso, trata-se de u m di rei to su bjeti v o e n o de u m a obri gao,
[47]
preserv an do-se, assi m , a pl en a l i berdade rel i gi osa daqu el es qu e n o professam n en h u m a cren a .
Sobre a execu o pen al , A l di r Gu edes Sori an o traz ton a qu esto bastan te i n teressan te: i n daga-n os se o
con den ado, cu ja pen a pri v ati v a de l i berdade foi su bsti tu da, pode recu sar-se a cu m pri r a repri m en da de
prestao de serv i os com u n i dade em determ i n ado tem pl o rel i gi oso, com base n o di rei to l i berdade rel i gi osa,
por sen ti r-se con stran gi do com a tarefa [4 8].
Segu n do Sori an o, en ten de-se qu e tal repri m en da n o pode ser i m posta ao con den ado, poi s v i ol a o di rei to
l i berdade rel i gi osa, con sagrada n o art. 5, i n ci sos V I e V III [4 9 ]. H, i n cl u si v e, ju ri spru dn ci a n esse sen ti do.

4 . 4 A PRO IBI O DE O ES T A DO INT ERFERIR NA RELIG I O ( A RT . 1 9 , INC IS O I, DA


C O NS T IT U I O )
O arti go 19 da Con sti tu i o Federal est assi m redi gi do[50]:

http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988

11/44

01/12/2014

Laicidade, liberdade religiosa e questes polmicas - Jus Navigandi

Art. 19. vedado Unio, aos Estados, ao Distrito Federal e aos


Municpios:
I - estabelecer cultos religiosos ou igrejas, subvencion-los,
embaraar-lhes o funcionamento ou manter com eles ou seus
representantes relaes de dependncia ou aliana, ressalvada, na
forma da lei, a colaborao de interesse pblico;
II - recusar f aos documentos pblicos;
III - criar distines entre brasileiros ou preferncias entre si.
Para os fi n s do presen te estu do i n teressa-n os apen as a v edao con ti da n o i n ci so I aci m a.
De acordo com m agi stri o de Jos A fon so da Si l v a [51]:

Pontes de Miranda esclareceu bem o sentido das vrias prescries


nucleadas nos verbos do dispositivo: estabelecer cultos religiosos
est em sentido amplo: criar religies ou seitas, ou fazer igrejas ou
quaisquer postos de prtica religiosa, ou propaganda. Subvencionar
cultos religiosos est no sentido de concorrer, com dinheiro ou outros
bens da entidade estatal, para que se exera a atividade religiosa.
Embaraar o exerccio dos cultos religiosos significa vedar, ou
dificultar, limitar ou restringir a prtica, psquica ou material, de atos
religiosos ou manifestaes de pensamento religioso. Para evitar
qualquer forma de embaraos por via tributria, a Constituio
estatui imunidade dos templos de qualquer culto (art. 150, VI, b).
No se admitem tambm relaes de dependncia ou de aliana com
qualquer culto, igreja ou seus representantes, mas isso no impede as
relaes diplomticas com o Estado do Vaticano, porque a ocorre
relao de direito internacional entre dois Estados soberanos, no de
dependncia ou de aliana, que no pode ser feita.
4 . 4 . 1 PO S S IBILIDA DE DE PA RC ERIA ENT RE O ES T A DO E A IG REJA NA C O LA BO RA O DE
INT ERES S E P BLIC O
Segu n do Jos A fon so da Si l v a [52]:

http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988

12/44

01/12/2014

Laicidade, liberdade religiosa e questes polmicas - Jus Navigandi

Mais difcil definir o nvel de colaborao de interesse pblico


possibilitada na ressalva do dispositivo, na forma da lei. A lei, pois,
que vai dar a forma dessa colaborao. certo que no poder
ocorrer no campo religioso. Demais, a colaborao estatal tem que ser
geral a fim de no discriminar entre as vrias religies. A lei no
precisa ser federal, mas da entidade que deve colaborar. Se existe lei
municipal, por exemplo, que prev cesso de terreno para entidades
educacionais, assistenciais e hospitalares, tal cesso pode ser dada em
favor de entidades confessionais de igual natureza. A Constituio
mesma j faculta que recursos pblicos sejam, excepcionalmente,
dirigidos a escolas confessionais, como definido em lei, desde que
comprovem finalidade no lucrativa e apliquem seus excedentes
financeiros em educao, e assegurem a destinao de seu patrimnio
a outra escola comunitria, filantrpica ou confessional, ou ao Poder
Pblico, no caso de encerramento de suas atividades (art. 213).
mera faculdade que, por conseguinte, no d direito subjetivo algum a
essas escolas de receber recursos do Poder Pblico.
A l di r Gu edes Sori an o resu m e o arti go 19, i n ci so I, da Con sti tu i o Federal , m i n i stran do qu e o Estado l ai ci sta
n o pode fav orecer u m a rel i gi o em detri m en to de ou tras (...). Isso n o i m pede, en tretan to, qu e a Igreja e o
Estado possam ser parcei ros em obras soci ai s e de i n teresse p bl i co [53].

4 . 4 . 2 U S O DE S MBO LO S RELIG IO S O S EM LO C A IS P BLIC O S


bastan te com u m en con trar s m bol os rel i gi osos em prdi os p bl i cos (sal as de au di n ci a, tri bu n ai s, Con gresso
N aci on al etc.), em su a m ai ori a cru ci fi xos, m as tam bm pl acas n as en tradas de al gu n s m u n i c pi os,
especi al m en te do Estado de So Pau l o (Mau , Sorocaba, Itu , Itu pev a, den tre ou tros), n as qu ai s se faz refern ci a a
Jesu s Cri sto com o sen do o Sen h or da ci dade.
Isso trou xe qu esti on am en tos n o tocan te l i berdade rel i gi osa das m i n ori as n o adeptas de tai s s m bol os, j qu e
se di z qu e o Brasi l u m estado l ai co, sen do-l h e proi bi do i n terferi r n a rel i gi o.
Sobre esse aspecto, Fern an do Fon seca de Qu ei roz assi m se posi ci on a [54 ]:

Como bem afirma Dr. Roberto Arriada Lorea "(...) O Brasil um pas
laico e a liberdade de crena da minoria, que no se v representada
por qualquer smbolo religioso, deve ser igualmente respeitada pelo
Estado". (LOREA, O poder judicirio laico. Folha de So Paulo, So
Paulo, 24 set. 2005. Tendncias/Debates, p.03).
Sal i en te-se en to qu e, con form e n osso en ten di m en to, n o l ci to qu e prdi os p bl i cos osten tem qu ai squ er
s m bol os rel i gi osos, por con trari ar o pri n c pi o da i n v i ol abi l i dade de cren a rel i gi osa. O Estado dev e respei to ao
ate sm o e qu ai squ er ou tras form as de cren a rel i gi osa. O predom n i o do Catol i ci sm o n o Brasi l n o ju sti fi ca tai s
s m bol os.
N o en tram os n o m ri to das rel i gi es. N o av al i am os qu al ou qu ai s rel i gi es o cru ci fi xo represen ta. Isto n o
tem con otao p bl i ca e n o n os i n teressa. Se tai s s m bol os ofen dem a l i berdade de cren a ou descren a de u m a
n i ca pessoa, j se torn a ju sti fi cada a reti rada destes objetos.
En tretan to, Th i ago Teraoka al erta qu e

[55]

http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988

13/44

01/12/2014

Laicidade, liberdade religiosa e questes polmicas - Jus Navigandi

No Brasil, no mbito do Conselho Nacional de Justia, h


jurisprudncia no sentido de que os smbolos religiosos no devem ser
obrigatoriamente retirados dos diversos tribunais. Com exceo do
relator, todos os ministros entenderam que os objetos seriam
smbolos da cultura brasileira e que no interferiam na universalidade
e imparcialidade do Poder Judicirio. Tambm Gilmar Mendes, do
STF, j manifestou, em entrevistas, que h certo exagero naqueles
que pretendem a retirada de crucifixos nos tribunais. Na doutrina,
Jos Levi Mello do Amaral Jnior est entre os que defendem a
manuteno do crucifixo no Supremo Tribunal Federal, por motivos
culturais e artsticos.
In fel i zm en te, parece qu e, em rel ao a pron u n ci am en tos de rgos ofi ci ai s, n o Brasi l prev al ece a posi o de qu e
os s m bol os rel i gi osos u ti l i zados pel o Estado so con sti tu ci on al m en te l eg ti m os, por qu estes cu l tu rai s,
art sti cas e de tradi o[56 ], com o qu e n o con cordam os.

4 . 5 ES C U S A DE C O NS C INC IA PO R MO T IV O S RELIG IO S O S
[57]

A Con sti tu i o Federal , em seu arti go 5, i n ci so V III , precon i za qu e n i n gu m ser pri v ado de di rei tos por
m oti v o de cren a rel i gi osa ou de con v i co fi l osfi ca ou pol ti ca, sal v o se as i n v ocar para exi m i r-se de obri gao
l egal a todos i m posta e recu sar-se a cu m pri r prestao al tern ati v a fi xada em l ei .
Sobre a escu sa de con sci n ci a (ou objeo de con sci n ci a), Di rl ey da Cu n h a J n i or m i n i stra [58]:

Assim, por motivo de crena religiosa ou de convico filosfica ou


poltica ningum poder ser privado de direitos. Essa a regra, que
est em total harmonia com a liberdade de conscincia e de crena
declarada no inciso VI do art. 5. Porm, vai mais longe a
Constituio, pois admite que algum invoque a liberdade de crena
religiosa ou de convico filosfica ou poltica para se eximir de
obrigao legal a todos imposta desde que se preste a cumprir
obrigao alternativa fixada em lei. A Constituio assegura, assim, a
chamada escusa de conscincia, como um direito individual que
investe a pessoa de recusar prestar ou aceitar determinada obrigao
que contrarie as suas crenas ou convices.
De acordo com Di rl ey da Cu n h a J n i or, a l egi ti m i dade da escu sa de con sci n ci a depen de, todav i a, do
cu m pri m en to da prestao al tern ati v a fi xada em l ei . Caso con trri o, a escu sa n o l eg ti m a, dev en do a pessoa
respon der pel as con seq n ci as de seu s atos [59 ].
A su spen so ou perda dos di rei tos pol ti cos [6 0] a con sequ n ci a con sti tu ci on al m en te estabel eci da para qu em se
recu sar a cu m pri r obri gao a todos i m posta ou a prestao al tern ati v a (art. 15, IV )[6 1].
Di rl ey da Cu n h a J n i or arrem ata [6 2]:

http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988

14/44

01/12/2014

Laicidade, liberdade religiosa e questes polmicas - Jus Navigandi

Mas importante ressaltar que o cumprimento da prestao


alternativa depende de sua previso legal, s estando a pessoa
obrigada ao seu cumprimento quando fixada por lei. No correto
dizer que a escusa de conscincia depende de lei, sobretudo em face
da aplicabilidade imediata dos direitos fundamentais (art. 5, 1). O
que depende de lei a fixao da prestao alternativa, no o
exerccio da escusa de conscincia. Assim, fundada em suas crenas
ou convices, pode uma pessoa deixar de cumprir uma obrigao
legal a todos imposta, sem, no entanto, se sujeitar a uma prestao
alternativa, quando esta no estiver prevista em lei.
A s escu sas de con sci n ci a regu l am en tadas n o di rei to brasi l ei ro so as qu e fi xam prestao al tern ati v a ao
serv i o m i l i tar e ao serv i o do j ri , am bos obri gatri os.

4 . 5 . 1 S ERV I O MILIT A R O BRIG A T RIO


O serv i o m i l i tar obri gatri o est prev i sto n o arti go 143 da Con sti tu i o Federal [6 3]:

Art. 143. O servio militar obrigatrio nos termos da lei.


1 - s Foras Armadas compete, na forma da lei, atribuir servio
alternativo aos que, em tempo de paz, aps alistados, alegarem
imperativo de conscincia, entendendo-se como tal o decorrente de
crena religiosa e de convico filosfica ou poltica, para se eximirem
de atividades de carter essencialmente militar.
2 - As mulheres e os eclesisticos ficam isentos do servio militar
obrigatrio em tempo de paz, sujeitos, porm, a outros encargos que a
lei lhes atribuir.
O capu t do arti go 143 da Con sti tu i o Federal foi regu l am en tado pel a Lei 4.375 [6 4 ], de 17.08.1964, e esta, por
su a v ez, foi regu l am en tada pel o Decreto 57.654 [6 5], de 20.01.1966. A Lei 8.239, de 04.10.1991 [6 6 ], regu l am en tou
os 1 e 2 do arti go 143 aci m a.
A l exan dre de Moraes expl i ca qu e a Lei 8.239/91 di spe sobre a prestao de serv i o al tern ati v o ao serv i o m i l i tar
obri gatri o. Segu n do el e[6 7]:

Assim, ao Estado-Maior das Foras Armadas compete, na forma da


lei e em coordenao com o Ministrio da defesa e os comandos
militares, atribuir servios alternativos aos que, em tempo de paz,
aps alistados, alegarem imperativo de conscincia decorrente de
crena religiosa ou de convico filosfica ou poltica, para se
eximirem de atividades de carter essencialmente militar. Entendese por servio militar alternativo o exerccio de atividades de carter
administrativo, assistencial filantrpico ou mesmo produtivo, em
substituio s atividades de carter essencialmente militar.
O serv i o al tern ati v o ser prestado em organ i zaes m i l i tares da ati v i dade e em rgos de form ao de reserv as
das Foras A rm adas ou em rgos su bordi n ados aos m i n i stri os ci v i s, m edi an te con v n i os en tre estes e o
Mi n i stri o da Defesa, desde qu e h aja i n teresse rec proco e, tam bm , qu e sejam aten di das as apti des do
http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988

15/44

01/12/2014

Laicidade, liberdade religiosa e questes polmicas - Jus Navigandi

con v ocado.
Di rl ey da Cu n h a J n i or m i n i stra qu e[6 8]:

Ao final do perodo de atividade, ser conferido ao escusante um


Certificado de Prestao Alternativa ao Servio Militar Obrigatrio,
com os mesmos efeitos jurdicos do Certificado de Reservista.
Contudo, segundo a lei, a recusa ou cumprimento incompleto do
servio alternativo, sob qualquer pretexto, por motivo de
responsabilidade pessoal do convocado, implicar o no-fornecimento
do certificado correspondente, pelo prazo de dois anos aps o
vencimento do perodo estabelecido. Findo esse prazo de dois anos, o
certificado ser emitido aps a decretao, pela autoridade
competente, da suspenso dos direitos polticos do inadimplente, que
poder, a qualquer tempo, regularizar sua situao mediante
cumprimento das obrigaes devidas.
A sei ta rel i gi osa das testem u n h as de Jeov u m a das qu e costu m a al egar a escu sa de con sci n ci a para n o
prestar o serv i o m i l i tar obri gatri o.
J. Cabral en si n a qu e as testem u n h as-de-Jeov recu sam pu bl i cam en te serv i r ptri a, sau dar a ban dei ra e
ou tros dev eres qu e a ptri a n os i m pe. A fi rm am ser ato de i dol atri a. Segu n do el e, essa posi o tem posto as
testem u n h as-de-jeov de v ez em qu an do em con fl i to com os tri bu n ai s [6 9 ].

4 . 5 . 2 S ERV I O DO J RI
O serv i o do j ri tam bm obri gatri o e est prev i sto n o arti go 436 do Cdi go de Processo Pen al [70]:

Art. 436.
O servio do jri obrigatrio. O alistamento
compreender os cidados maiores de 18 (dezoito) anos de notria
idoneidade. (Redao dada pela Lei n 11.689, de 2008)
1o Nenhum cidado poder ser excludo dos trabalhos do jri ou
deixar de ser alistado em razo de cor ou etnia, raa, credo, sexo,
profisso, classe social ou econmica, origem ou grau de instruo.
(Includo pela Lei n 11.689, de 2008)
2o A recusa injustificada ao servio do jri acarretar multa no
valor de 1 (um) a 10 (dez) salrios mnimos, a critrio do juiz, de
acordo com a condio econmica do jurado. (Includo pela Lei n
11.689, de 2008)
Con tu do, Th i ago Teraoka n os l em bra qu e, n os term os do Cdi go de Processo Pen al , al terado pel a Lei n 11.689 de
09/06/2008, em seu arti go 438, pode-se se recu sar prestao dos serv i os de ju rado, desde qu e se preste serv i o
[71]
al tern ati v o, fi xado pel o ju i z .
Ei s o teor do arti go 438 do Cdi go de Processo Pen al [72]:

http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988

16/44

01/12/2014

Laicidade, liberdade religiosa e questes polmicas - Jus Navigandi

Art. 438. A recusa ao servio do jri fundada em convico religiosa,


filosfica ou poltica importar no dever de prestar servio
alternativo, sob pena de suspenso dos direitos polticos, enquanto
no prestar o servio imposto. (Redao dada pela Lei n 11.689, de
2008)
1o Entende-se por servio alternativo o exerccio de atividades de
carter administrativo, assistencial, filantrpico ou mesmo produtivo,
no Poder Judicirio, na Defensoria Pblica, no Ministrio Pblico ou
em entidade conveniada para esses fins. (Includo pela Lei n 11.689,
de 2008)
2o O juiz fixar o servio alternativo atendendo aos princpios da
proporcionalidade e da razoabilidade. (Includo pela Lei n 11.689, de
2008)
Pel as m esm as razes expostas aci m a, os adeptos da sei ta das Testem u n h as de Jeov so al gu n s dos qu e i n v ocam
a escu sa de con sci n ci a por m oti v o rel i gi oso para n o prestar o serv i o do j ri .

4 . 6 IMU NIDA DE T RIBU T RIA


A Con sti tu i o Federal , em seu arti go 150, i n ci so V I, al n ea b, v edou Un i o, aos Estados, ao Di stri to Federal e
aos Mu n i c pi os i n sti tu i r i m postos sobre tem pl os de qu al qu er cu l to[73]. Trata-se de l i m i tao ao poder de
tri bu tar, con si derada cl u su l a ptrea pel o Su prem o Tri bu n al Federal [74 ].
O m en ci on ado di sposi ti v o con sti tu ci on al pro be a tri bu tao sobre qu al qu er tem pl o ju stam en te com a
fi n al i dade de n o di fi cu l tar seu fu n ci on am en to pel a v i a fi n an cei ra [75].
Para Sach a Cal m on N av arro Coel h o, o tem pl o, dada a su a i son om i a de todas as rel i gi es, n o s a catedral
catl i ca, m as a si n agoga, a casa esp ri ta kardeci sta, o terrei ro de can dom bl ou u m ban da, a i greja protestan te,
sh i n to sta ou bu di sta e a m esqu i ta m aom etan a [76 ].
Hu go de Bri to Mach ado professa qu e[77]:

http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988

17/44

01/12/2014

Laicidade, liberdade religiosa e questes polmicas - Jus Navigandi

Nenhum imposto incide sobre os templos de qualquer culto. Templo


no significa apenas a edificao, mas tudo quanto seja ligado ao
exerccio da atividade religiosa. No pode haver imposto sobre
missas, batizados ou qualquer outro ato religioso. Nem sobre
qualquer bem que esteja a servio do culto. Mas pode incidir imposto
sobre bens pertencentes Igreja, desde que no sejam instrumentos
desta. Prdios alugados, por exemplo, assim como os respectivos
rendimentos, podem ser tributados. No a casa paroquial, ou o
convento, ou qualquer outro edifcio utilizado para atividades
religiosas, ou para residncia dos religiosos.
A imunidade concerne ao que seja necessrio para o exerccio do
culto. Nem se deve restringir seu alcance, de sorte que o tributo
constitua um obstculo, nem se deve ampli-lo, de sorte que a
imunidade tributria constitua um estmulo prtica do culto
religioso.
H quem sustente que os imveis alugados, e os rendimentos
respectivos esto ao abrigo da imunidade desde que sejam destinados
manuteno do culto. A tese razovel quando se trate de locao
eventual de bens pertencentes ao culto. No, porm, quando se trate
de atividade permanente deste. A locao de imveis, com a ressalva
feita h pouco, uma atividade econmica que nada tem a ver com
um culto religioso. Coloc-la ao abrigo da imunidade nos parece
exagerada ampliao. A ser assim, as entidades religiosas poderiam
tambm, ao abrigo da imunidade, desenvolver atividades industriais e
comerciais quaisquer, a pretexto de angariar meios financeiros para a
manuteno do culto, e ao abrigo da imunidade estariam praticando
verdadeira concorrncia desleal, em detrimento da livre iniciativa e,
assim, impondo maus tratos ao art. 170, inciso IV, da Constituio.
(...)
Nenhum requisito pode a lei estabelecer. Basta que se trate de culto
religioso.
Th i ago Teraoka, en tretan to, l eci on a qu e h u m a i n terpretao m ai s am pl a para esse di sposi ti v o con sti tu ci on al ,
segu n do a qu al con si derar-se-o i m u n es n o som en te os tem pl os e as ati v i dades v i n cu l adas aos tem pl os, m as a
prpri a pessoa ju r di ca (organ i zao rel i gi osa), i n tegral m en te, em todas as su as ati v i dades, posi o qu al el e
se fi l i a e qu e tam bm foi adotada pel o Su prem o Tri bu n al Federal [78].
O Su prem o Tri bu n al Federal tem i n terpretado am pl i ati v am en te a i m u n i dade dos tem pl os de qu al qu er cu l to,
para abran ger n o som en te os prdi os desti n ados ao cu l to, m as tam bm o patri m n i o, as ren das e os serv i os
rel aci on ados com as ati v i dades essen ci ai s das en ti dades n el a m en ci on adas [79 ].
N essa toada qu e a Su prem a Corte en ten de qu e h i m u n i dade de Im posto Predi al e Terri tori al Urban o (IPTU)
tam bm em rel ao aos prdi os al u gados de propri edade de organ i zaes rel i gi osas [80]. N o m esm o sen ti do
am pl i ati v o, em 2008, o Su prem o Tri bu n al Federal recon h eceu a i m u n i dade tri bu tri a aos cem i tri os
perten cen tes s organ i zaes rel i gi osas [81], equ i paran do aos tem pl os de qu al qu er cu l to [82].

http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988

18/44

01/12/2014

Laicidade, liberdade religiosa e questes polmicas - Jus Navigandi

4 . 7 O ENS INO RELIG IO S O NA S ES C O LA S P BLIC A S


O 1 do art. 210 da Con sti tu i o estabel ece qu e o en si n o rel i gi oso, de m atr cu l a facu l tati v a, con sti tu i r
di sci pl i n a dos h orri os n orm ai s das escol as p bl i cas de en si n o fu n dam en tal [83].
Para A l di r Gu edes Sori an o, ev i den te qu e, se a m atr cu l a do en si n o rel i gi oso n as escol as p bl i cas fosse
obri gatri a, o di rei to l i berdade rel i gi osa estari a sen do v i ol ado [84 ]. Segu n do el e, a m i n i strao de ati v i dade de
cu n h o rel i gi oso s poder acon tecer com o con sen ti m en to do al u n o ou respon sv el [85].
De acordo com A n n a Cn di da da Cu n h a Ferraz, o desdobram en to desse precei to con sti tu ci on al qu e os al u n os
podem optar por segu i r au l as de rel i gi o, podem n o optar por en si n o rel i gi oso, podem m u dar de rel i gi o qu an do
en ten dam , n o fi cam obri gados a segu i r au l as de rel i gi o ai n da qu an do optem pel a di sci pl i n a n o i n ci o do
an o [86 ], sob pen a de ofen sa ao di rei to de l i berdade rel i gi osa.
A s escol as parti cu l ares, con tu do, esto l i v res para prom ov er o en si n o rel i gi oso, segu n do a fi l osofi a adotada, sem
qu e i sso l esi on e o di rei to l i berdade rel i gi osa, j qu e a cl i en tel a, ao procu rar a escol a, tem ci n ci a da rel i gi o
propagada pel a i n sti tu i o de en si n o. A m atr cu l a do al u n o n o estabel eci m en to equ i v al e a u m con sen ti m en to
tci to para o en si n o de determ i n ada dou tri n a rel i gi osa [87].

4 . 8 C A S A MENT O RELIG IO S O C O M EFEIT O S C IV IS


Con form e l eci on a Jos A fon so da Si l v a, o casam en to v l i do ju ri di cam en te o ci v i l , m as o casam en to rel i gi oso
ter efei to ci v i l , n os term os da l ei [88] (art. 226, 1 e 2, da Con sti tu i o Federal ).
Em ou tras pal av ras, cu m pri das as form al i dades l egai s, ser recon h eci da a v al i dade ju r di ca do casam en to
rel i gi oso.
Para Th i ago Teraoka [89 ]:

No entanto, deve-se observar que a existncia do reconhecimento de


efeitos jurdicos ao casamento religioso no implica no reconhecimento
de uma determinada verdade teolgica. H uma mitigao razovel
do princpio da separao Igreja-Estado. Essa mitigao vlida, pois
plenamente justificada em razo da realidade social brasileira, alm
de ter sido instituda pelo Poder Constituinte Originrio.
A i n da segu n do Teraoka, Cai o Mari o da Si l v a Perei ra, sob a gi de da Con sti tu i o de 1967/69, professav a qu e
apen as o casam en to cel ebrado por m i n i stro de con fi sso rel i gi osa recon h eci da seri a v l i do em term os ci v i s.
De acordo com Teraoka, para esse au tor, n o se adm i te, todav i a, o qu e se real i za em terrei ro de m acu m ba,
cen tros de bai xo espi ri ti sm o, sei tas u m ban di stas, ou ou tras form as de cren di ces popu l ares qu e n o tragam a
con fi gu rao de sei ta rel i gi osa recon h eci da com o tal [9 0].
Teraoka en ten de qu e essa v i so precon cei tu osa con trri a s rel i gi es afro-brasi l ei ras n o pode prev al ecer n a
Con sti tu i o de 1988, m as adu z qu e n o seri a desarrazoado exi gi r qu e a organ i zao rel i gi osa seja regu l arm en te
con sti tu da, n os term os das l ei s brasi l ei ras [9 1].
A Lei de Regi stros P bl i cos (Lei 6.015/73 [9 2]), porm , n o exi ge qu al qu er com prov ao da regu l ari dade da
organ i zao rel i gi osa, bastan do qu e os n u ben tes se su bm etam ao procedi m en to de h abi l i tao peran te o ofi ci al
de regi stro ci v i l [9 3].

5 LIMIT ES DO DIREIT O LIBERDA DE RELIG IO S A


Con form e l eci on a Edi son Mi gu el da Si l v a J n i or, n o Estado Dem ocrti co de Di rei to brasi l ei ro, n o exi ste
n en h u m di rei to absol u to [9 4 ].
Para el e, a tarefa do profi ssi on al do di rei to ju stam en te a de con stru i r a sol u o ju sta para cada caso con creto e
n o, si m pl esm en te, apl i car a l i teral i dade do texto l egal para todos os casos qu e possam su rgi r em u m a soci edade
di n m i ca, cada v ez m ai s com pl exa e sofi sti cada [9 5].
Di an te da i n exi stn ci a de di rei tos absol u tos, n o h d v i das de qu e o di rei to l i berdade rel i gi osa tam bm
en con tra l i m i tes, poden do n o prev al ecer sobre ou tros di rei tos em al gu m as si tu aes.
A bai xo an al i sarem os al gu m as h i pteses em qu e poder h av er con fl i to de di rei tos, cu ja sol u o caber ao
m agi strado deci di r n o caso con creto posto a seu exam e.

http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988

19/44

01/12/2014

Laicidade, liberdade religiosa e questes polmicas - Jus Navigandi

5 . 1 DIREIT O V IDA X N O -REC EP O DE S A NG U E PO R T ES T EMU NH A S DE JEO V


Por cren as rel i gi osas, os adeptos da sei ta das Testem u n h as de Jeov n o se su bm etem a tran sfu so de
san gu e[9 6 ]:

Transfuso de Sangue o livreto Sangue, Medicina e a Lei de Deus


uma apologia da posio que assumem contra a transfuso. Citam
textos como: Gnesis 9:3,4; Levtico 3:17; Deuteronmio 12:23-35;
Salmo 14:32,33; Atos 15:28,29. Afirmam que sendo o sangue a alma,
no podemos pass-la a outra pessoa, pois desobedecemos ao
mandamento de amar a Deus com toda a alma.
N a prti ca, a n o acei tao ao tratam en to h em oterpi co pode resu l tar n a m orte do paci en te, pon do em con fron to
doi s pri n c pi os garan ti dos con sti tu ci on al m en te: o di rei to l i berdade rel i gi osa e o di rei to v i da.
Sobre i sso, Fbi o Dan tas de Ol i v ei ra professa qu e

[97]

Em caso de situao emergente o mdico pode solucionar de acordo


com sua tica ou a soluo pode ser dada pela justia. Entretanto,
pode o mdico conseguir uma liminar que o autorize a realizar os
tratamentos mdicos devidos. De acordo com o artigo 2 do Conselho
Federal de Medicina, independentemente do consentimento do
enfermo ou dos seus representantes legais, o mdico pode praticar a
transfuso sangnea, em caso grave onde a vida do paciente est em
risco.
Em se tratan do de paci en te m ai or e capaz, Th i ago Massao Corti zo Teraoka, por su a v ez, adu z

[98]

Na parte que trata dos direitos da personalidade, o artigo 15 do


Cdigo Civil determina que ningum pode ser constrangido a
submeter-se, com risco de vida, a tratamento mdico ou a
interveno cirrgica.
Em u m a i n terpretao si m pl i sta e con trari o sen su , poderi a se adm i ti r qu e todos podem ser su bm eti dos a
tratam en to de sa de, desde qu e n o h ou v esse ri sco de v i da n o tratam en to. Ou seja, por exem pl o, todos n s
poder am os ser com pu l sori am en te su bm eti dos a tratam en to estti co peran te u m derm atol ogi sta, desde qu e o
tratam en to n o trou xesse ri sco de v i da.
Porm , i n terpretao qu e con sagre a com pu l sori edade de tratam en to m di co, seja qu al for, n o parece
con sen tn ea com os pri n c pi os da l i berdade e da di gn i dade da pessoa h u m an a.
A ssi m , a m el h or i n terpretao da l egi sl ao i n fracon sti tu ci on al dev e con du zi r ao sen ti do de qu e todos podem se
opor ao tratam en to m di co, ai n da qu e esteja em ri sco de v i da. Essa i n terpretao, al m de m ai s con sen tn ea
com o restan te do orden am en to ju r di co, n o afron ta a l i teral i dade do di sposi ti v o.
Di an te di sso, con cl u m os qu e a recu sa ao tratam en to m di co por pessoa m ai or e capaz absol u tam en te l eg ti m a,
desde qu e a recu sa seja expressa e l i v re. N o h m oti v os para se descon si derar a v on tade do prpri o paci en te,
real i zada de m an ei ra expressa.
O pri n ci pal argu m en to con trri o di z respei to i n di spon i bi l i dade do di rei to a v i da. Porm , n o caso, a l i berdade
de cren a, o di rei to pri v aci dade e o di rei to de au todeterm i n ao do paci en te dev em prev al ecer. A t porqu e a
recu sa a tratam en to m di co n o v edada por Lei , con form e a correta i n terpretao do arti go 15 do Cdi go Ci v i l .
N o caso de m an i festao prv i a da v on tade, por pessoa m ai or e capaz, a sol u o a ser adotada a aci m a referi da.
A recu sa perm an ece sen do v l i da. Por m an i festao prv i a, con si deram os aqu el a em qu e a pessoa recu sa-se a
determ i n ado procedi m en to m di co, ai n da an tes de i n i ci ado o tratam en to. A m an i festao prv i a v l i da, ai n da
qu e n o m om en to da n ecessi dade do tratam en to m di co, o paci en te esteja i n con sci en te.

http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988

20/44

01/12/2014

Laicidade, liberdade religiosa e questes polmicas - Jus Navigandi

Qu an do, todav i a, o paci en te ju ri di cam en te i n capaz, n ecessri o an al i sarm os a possi bi l i dade de recu sa de
tratam en to m di co pel o represen tan te l egal .
Th i ago Massao Corti zo Teraoka expl i ca qu e, n essa h i ptese, n o h m an i festao expressa de v on tade. H
m an i festao de v on tade por represen tao-i m pu tao. A v on tade do represen tan te i m pu tada ju ri di cam en te
[99]
ao represen tado, poi s este n o pode m an i festar su a v on tade .
O m esm o au tor apon ta a sol u o qu e en ten de m ai s adequ ada a essa h i ptese

[100]

Assim, a recusa do representante legal no pode ser considerada


vlida, para a finalidade de se impedir o tratamento mdico
convencional. A liberdade de crena, para prevalecer no caso, deve
ser absolutamente inequvoca e livre. A crena, ainda que possa ser
manifestada publicamente, interna e personalssima prpria
pessoa; a deciso de no se submeter a tratamento mdico, que pode
salvar-lhe a vida terrena em nome de uma vida divina tambm.
Mesmo se houver comprovao de que adepto de determinada
religio (por exemplo: Testemunhas de Jeov) no significa que o
paciente debilitado aprove todos os seus dogmas e mandamentos. Um
catlico, ainda que fervoroso praticante, pode se utilizar de mtodos
anticoncepcionais. Da mesma forma, um adepto das Testemunhas de
Jeov pode no estar disposto a correr risco de vida por sua religio.
A ssi m , para a recu sa a tratam en to m di co tradi ci on al , a m an i festao por represen tao ou presu m i da n o
pode ser acei ta.
Em rel ao aos m en ores, i m portan te a an l i se do Estatu to da Cri an a e do A dol escen te (ECA ) aprov ado pel a Lei
n 8.069, de 13/07/1990.
(...)
A cren a rel i gi osa do m en or dev e ser respei tada, ai n da qu e em con fron to com a v on tade dos pai s. (...)
A ssi m , en ten dem os qu e a m an i festao de v on tade i n equ v oca e l i v re da cri an a e do adol escen te dev e ser
con si derada, n o caso da recu sa de tratam en to m di co con v en ci on al . E, fri se-se, ai n da qu e con tra a v on tade dos
pai s.
(...)
Porm , se n o h ou v er m an i festao i n equ v oca de v on tade do m en or, dev e-se optar pel o tratam en to
con v en ci on al . En ten dem os qu e a m an i festao do m en or dev e ser con si derada, especi al m en te se se tratar de
adol escen te, con form e cri tri o l egal presen te n o ECA .
Cel so Ri bei ro Bastos, con tu do, adota en ten di m en to di v erso qu an to aos m en ores

[101]

Sabe-se que o ptrio poder inclui a tomada de decises que envolvem


toda a vida dos filhos menores sob sua tutela. No se pode negar, pois,
a tomada de decises pelos pais, desde que os filhos sejam atingidos
pela incapacidade jurdica de decidirem por si mesmos. A deciso
sobre no submeter-se a determinado tratamento mdico, como
visto, perfeitamente legtima e, assim, inclui-se, como qualquer
outra, no mbito da deciso dos pais quando tratar-se de filho menor
de idade.
Por fi m , cabe a an l i se da respon sabi l i dade do m di co ou do h ospi tal qu e su bm ete com pu l sori am en te a
tratam en to m di co o paci en te qu e o recu sou sob a al egao de l i berdade de cren a.

http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988

21/44

01/12/2014

Laicidade, liberdade religiosa e questes polmicas - Jus Navigandi

Th i ago Massao Corti zo Teraoka en ten de qu e caber i n den i zao por dan os m orai s, por l eso a di rei to da
person al i dade, con si sten te n o di rei to di sposi o do prpri o corpo e da su a l i berdade de cren a. En tretan to,
para el e, cab v el a redu o equ i tati v a da i n den i zao pel o ju i z, n os term os do arti go 944, pargrafo n i co, do
Cdi go Ci v i l , dada a boa-f presu m i da dos agen tes [102].

5 . 2 PRO T E O A MBIENT A L X S A C RIFC IO DE A NIMA IS NO S RIT U A IS RELIG IO S O S


Leci on a Th i ago Massao Corti zo Teraoka qu e o sacri f ci o de an i m ai s am pl am en te di fu n di do en tre as rel i gi es.
Com o exem pl o, m en ci on a o h i n du sm o, o i sl am i sm o e as rel i gi es afro-brasi l ei ras (can dom bl , xan g, batu qu e
e u m ban da)[103].
O arti go 32 da Lei 9.605/98 estabel ece

[104]

Art. 32. Praticar ato de abuso, maus-tratos, ferir ou mutilar animais


silvestres, domsticos ou domesticados, nativos ou exticos:
Pena - deteno, de trs meses a um ano, e multa.
1 Incorre nas mesmas penas quem realiza experincia dolorosa ou
cruel em animal vivo, ainda que para fins didticos ou cientficos,
quando existirem recursos alternativos.
2 A pena aumentada de um sexto a um tero, se ocorre morte do
animal.
Su rge, en to, a segu i n te i n dagao: sacri fi car an i m ai s em ri tu ai s rel i gi osos con fi gu ra ou n o cri m e
am bi en tal ?
Th i ago Massao Corti zo Teraoka n os traz al gu n s del i n eam en tos sobre o assu n to[105]:

Em interessante artigo Daniel Braga Loureno sustenta que a prtica


de rituais religiosos, consistente na matana de animais no humanos,
condenvel, filosfica, tica e juridicamente, constituindo tais
condutas atos ilcitos que acarretam responsabilidade civil e criminal,
devendo ser enquadradas nos tipos penais pertinentes, especialmente
no previsto no art. 32 da Lei 9.605/98.
Jay m e Wei n gartn er N eto, por ou tro l ado, en ten de qu e a Lei n 9.605/1998 n o se apl i ca ao sacri f ci o ri tu al de
an i m ai s. N o faz parte do program a das n orm as am bi en tai s v ed-l o, n em se en con tra n o m bi to n orm ati v o a
proi bi o das si tu aes decorren tes do exerc ci o rel i gi oso. A ssi m , Jay m e Wei n gatn er N eto n o se m an i festa
con cl u si v am en te a respei to; l i m i ta-se a afi rm ar qu e a l ei am bi en tal n o se apl i ca, poi s n o trata de sacri f ci o de
an i m ai s.
N o podem os con cordar com o argu m en to de Jay m e Wei n gartn er N eto. O arti go 121 do Cdi go Pen al qu e trata do
cri m e de h om i c di o tam bm n o espec fi co para a proi bi o de sacri f ci os h u m an os. E n em por i sso al gu m
argu m en tari a qu e o sacri f ci o h u m an o poss v el em n ossa ordem con sti tu ci on al , em razo da l i berdade de
cu l to.
Pel a au sn ci a de exceo n a regra am bi en tal , en ten dem os qu e o sacri f ci o de an i m ai s em cu l tos rel i gi osos
en qu adra-se n a descri o l egal da con du ta prev i sta n a l egi sl ao. Porm , em razo da proteo con sti tu ci on al
l i berdade de cu l to, a con du ta passa a ser at pi ca.
Teraoka con cl u i a di scu sso expon do su a opi n i o, da qu al parti l h am os, n o sen ti do de qu e i m pedi r total m en te o
sacri f ci o de an i m ai s si gn i fi cari a i m pedi r a prpri a prti ca de di v ersas rel i gi es. A l egi sl ao pen al referen te
ao di rei to am bi en tal n o pode ser l ev ada a i n terpretao de i m pedi r a prti ca rel i gi osa [106 ].

5 . 3 C U RA NDEIRIS MO X MINIS T RA O DE C U RA S NO S RIT U A IS RELIG IO S O S


O arti go 284 do Cdi go Pen al prev o cri m e de cu ran dei ri sm o[107]:

http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988

22/44

01/12/2014

Laicidade, liberdade religiosa e questes polmicas - Jus Navigandi

Curandeirismo
Art. 284 - Exercer o curandeirismo:
I - prescrevendo, ministrando ou aplicando, habitualmente, qualquer
substncia;
II - usando gestos, palavras ou qualquer outro meio;
III - fazendo diagnsticos:
Pena - deteno, de seis meses a dois anos.
Pargrafo nico - Se o crime praticado mediante remunerao, o
agente fica tambm sujeito multa.
O bem ju r di co protegi do pel a n orm a pen al a i n col u m i dade p bl i ca, parti cu l arm en te a sa de p bl i ca

[108]

Segu n do Dam si o Ev an gel i sta de Jesu s, o su jei to ati v o pode ser qu al qu er pessoa qu e n o possu a con h eci m en tos
m di cos. Todav i a, n o so su jei tos ati v os do del i to as pessoas qu e se dedi cam cu ra por m ei o de m todos qu e
fazem parte do ri tu al da rel i gi o qu e abraaram . N o espi ri ti sm o, u m ban da etc., os passes fazem parte do ri tu al
da rel i gi o, n o i n tegran do a fi gu ra t pi ca. Para o m en ci on ado au tor, as pal av ras e gestos, qu an do atos de f,
n o caracteri zam o del i to [109 ].
De acordo com Cezar Roberto Bi ten cou rt, su jei to passi v o a col eti v i dade, bem com o qu al qu er pessoa qu e seja
tratada pel o agen te [110].
O en ten di m en to de qu e so at pi cos os atos das pessoas qu e se dedi cam cu ra por m ei o de m todos qu e fazem
parte do ri tu al da rel i gi o qu e professam u m ev i den te desdobram en to do di rei to l i berdade rel i gi osa.
Os pastores ev an gl i cos, por exem pl o, m i n i stram a cu ra aos fi i s em n om e do Sen h or Jesu s Cri sto. Isso, al m de
ter respal do b bl i co[111], jam ai s poder ser con si derado cu ran dei ri sm o pel o orden am en to ju r di co brasi l ei ro, sob
pen a de ofen sa ao di rei to l i berdade rel i gi osa.
A l exan dre de Moraes precon i za qu e (...) a qu esto das pregaes e cu ras rel i gi osas dev e ser an al i sada de m odo
qu e n o obstacu l i ze a l i berdade rel i gi osa garan ti da con sti tu ci on al m en te, n em tam pou co acoberte prti cas
i l ci tas [112].

5 . 4 PRO JET O S DE LEI DA C MA RA DO S DEPU T A DO S 6 . 4 1 8 /2 0 0 5 E 1 2 2 /2 0 0 6


Th i ago Massao Corti zo Teraoka n os rel ata qu e al gu n s l deres cri stos ev an gl i cos se i n su rgi ram con tra doi s
projetos de l ei (PL n s 122/06 e 6.418/2005), qu e cri m i n al i zam con du tas h om ofbi cas, com a preocu pao de
qu e h av eri a restri es pregao[113].
O au tor tam bm expl i ca qu e, atu al m en te, a di scri m i n ao por opo sexu al con sti tu i ato i l ci to, repri m i do n o
m bi to ci v i l , n o h av en do di sposi o espec fi ca a respei to do assu n to n o m bi to pen al [114 ].
En tretan to, Teraoka en ten de i m portan te a ti pi fi cao pen al da di scri m i n ao por ori en tao sexu al [115], m as
sem qu e i sso i m pl i qu e restri o ao exerc ci o do di rei to l i berdade rel i gi osa de se pregar con tra o
h om ossexu al i sm o.
Segu n do el e[116 ]:

Porm, seja qual for a tipificao da conduta, a legislao no poder


impedir a divulgao ou propagao de idias religiosas. Os lderes
religiosos, suas homilias e livros podero continuar a desestimular a
prtica homossexual. Porm, j no podem e no podero humilhar
ou estimular atos violentos ou repulsa aos homossexuais.

http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988

23/44

01/12/2014

Laicidade, liberdade religiosa e questes polmicas - Jus Navigandi

Ou tra i n terpretao seri a desarrazoada. A total cri m i n al i zao de opi n i o desfav orv el ao h om ossexu al i sm o
i m pedi ri a a pu bl i cao de m u i tos l i v ros sagrados, assi m con si derados pel as rel i gi es. N a prpri a B bl i a, n o
N ov o e n o A n ti go Testam en to (este tam bm apl i cv el aos ju deu s), h trech os qu e con si deram pecado o
h om ossexu al i sm o. N o A l coro, l i v ro sagrado dos m u u l m an os, tam bm h prescri o sem el h an te.
N o preci so n em di zer qu e a proi bi o, l egi sl ati v a ou ju di ci al , da di v u l gao e pu bl i cao da B bl i a e do
A l coro seri a afron tosa l i berdade rel i gi osa e Con sti tu i o Federal . Da m esm a form a, pregaes ou
com en tri os baseados em tai s l i v ros n o podem ser con si derados i l ci to pen al ou ci v i l .
Teraoka fi n al i za si n al i zan do qu e dev e h av er l i m i tes at m esm o l i berdade rel i gi osa, poi s a h u m i l h ao de u m
h om ossexu al em parti cu l ar e/ou m esm o o est m u l o i n tol ern ci a e v i ol n ci a n o podem ser adm i ti dos em
n osso orden am en to ju r di co [117].
A l exan dre de Moraes adu z qu e obv i am en te, assi m com o as dem ai s l i berdades p bl i cas, tam bm a l i berdade
rel i gi osa n o ati n ge grau absol u to, n o sen do, poi s, perm i ti dos a qu al qu er rel i gi o ou cu l to atos aten tatri os
l ei , sob pen a de respon sabi l i zao ci v i l e cri m i n al [118].

6 A LIBERDA DE RELIG IO S A NA LEG IS LA O INFRA C O NS T IT U C IO NA L FEDERA L


A proteo con sti tu ci on al da l i berdade rel i gi osa i rradi a seu s efei tos para todo o orden am en to ju r di co, sen do
com u m en con trar di sposi ti v os da l egi sl ao i n fracon sti tu ci on al federal di spon do sobre o tem a, con form e
v erem os a segu i r.

6 . 1 A T RIBU I O DE PERS O NA LIDA DE JU RDIC A S O RG A NIZA ES RELIG IO S A S


O i n ci so IV do arti go 44 do Cdi go Ci v i l [119 ], i n trodu zi do pel a Lei 10.825, de 22.12.2003, i n cl u i u as organ i zaes
rel i gi osas n o rol das pessoas ju r di cas de di rei to pri v ado, ao l ado das associ aes, das soci edades, das fu n daes
e dos parti dos pol ti cos:

Art. 44. So pessoas jurdicas de direito privado:


I - as associaes;
II - as sociedades;
III - as fundaes.
IV - as organizaes religiosas;
V - os partidos polticos.
1 So livres a criao, a organizao, a estruturao interna e o
funcionamento das organizaes religiosas, sendo vedado ao poder
pblico negar-lhes reconhecimento ou registro dos atos constitutivos
e necessrios ao seu funcionamento.
2 As disposies concernentes s associaes aplicam-se
subsidiariamente s sociedades que so objeto do Livro II da Parte
Especial deste Cdigo.
3 Os partidos polticos sero organizados e funcionaro conforme o
disposto em lei especfica.
Pabl o Stol ze Gagl i an o e Rodol fo Pam pl on a Fi l h o en si n am qu e[120]:

http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988

24/44

01/12/2014

Laicidade, liberdade religiosa e questes polmicas - Jus Navigandi

Juridicamente, podem ser consideradas organizaes religiosas todas


as entidades de direito privado, formadas pela unio de indivduos
com o propsito de culto a determinada fora ou foras sobrenaturais,
por meio de doutrina e ritual prprios, envolvendo, em geral,
preceitos ticos.
N esse con cei to en qu adram -se, portan to, desde i grejas e sei tas at com u n i dades l ei gas, com o con frari as ou
i rm an dades.
A i n da segu n do Gagl i an o e Pam pl on a Fi l h o, o 1 do art. 44 do Cdi go Ci v i l , aci m a tran scri to, soa di spen sv el ,
poi s o art. 19, i n ci so I, da Con sti tu i o Federal v i gen te j v edou Un i o, aos Estados, ao Di stri to Federal e aos
Mu n i c pi os estabel ecer cu l tos rel i gi osos ou i grejas, su bv en ci on -l os, em baraar-l h es o fu n ci on am en to ou
m an ter com el es ou seu s represen tan tes rel aes de depen dn ci a ou al i an a, ressal v ada, n a form a da l ei , a
[121]
col aborao de i n teresse p bl i co .
Prossegu em os au tores l eci on an do qu e trata-se, portan to, do qu e se con v en ci on ou ch am ar ju stam en te de
l i berdade de organ i zao rel i gi osa, u m a das form as de expresso da l i berdade rel i gi osa, coexi sti n do com a
l i berdade de cren a e de cu l to [122].
Logo, i n equ v oca a i m portn ci a desse recon h eci m en to, trazi do pel a Lei 10.825/03, das organ i zaes rel i gi osas
com o pessoas ju r di cas de di rei to pri v ado, por reforar o di rei to fu n dam en tal de l i berdade rel i gi osa,
especi fi cam en te n o aspecto da l i berdade de organ i zao rel i gi osa.

6 . 2 FERIA DO S RELIG IO S O S
Ou tro aspecto bastan te pol m i co a (i n )con sti tu ci on al i dade dos feri ados rel i gi osos n o Brasi l , u m (su posto)
Estado l ai co.
Iso Ch ai tz Sch erkerkewi tz defen de a con sti tu ci on al i dade da exi stn ci a dos feri ados rel i gi osos em si . Segu n do
[123]
el e :

Creio no ser inconstitucional a existncia dos feriados religiosos em


si. O que reputo ser inconstitucional a proibio de se trabalhar
nesse dia, por outras palavras, no reputo ser legtima a proibio de
abertura de estabelecimentos nos feriados religiosos. Cada indivduo,
por sua prpria vontade, deveria possuir a faculdade de ir ou no
trabalhar. Se no desejasse trabalhar, a postura legal lhe seria
favorvel (abono do dia por expressa determinao legal), se
resolvesse ir trabalhar no estaria obrigado a obedecer uma postura
vlida para uma religio que no segue. Pode-se ir mais alm nesse
raciocnio. Qual a lgica da proibio de abertura de estabelecimento
aos domingos? Com certeza existe uma determinao religiosa por
trs da lei que proibiu a abertura de estabelecimentos nos domingos
(dia de descanso obrigatrio para algumas religies). Como ficam os
adeptos de outras religies que possuem o sbado como dia de
descanso obrigatrio (v.g., os judeus e os adventistas)? Dever-se-ia
facultar aos estabelecimentos a abertura aos sbados ou aos
domingos, sendo que a ratio legis estaria assim atendida, ou seja,
possibilitar o descanso semanal remunerado.
Para gran de parte da dou tri n a, todav i a, a ofi ci al i zao de feri ados rel i gi osos i n con sti tu ci on al , por afron tar a
l i berdade rel i gi osa daqu el es qu e n o professam a m esm a rel i gi o em fav or da qu al o feri ado foi i n sti tu do.

6 . 2 . 1 A LEI 9 . 0 9 3 /9 5
A Lei 9.093, de 12 de setem bro de 1995, a qu e di spe acerca dos feri ados.
[124]

http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988

25/44

01/12/2014

Laicidade, liberdade religiosa e questes polmicas - Jus Navigandi

Segu n do esse di pl om a l egal

[124]

Art. 1 So feriados civis:


I - os declarados em lei federal;
II - a data magna do Estado fixada em lei estadual.
III - os dias do incio e do trmino do ano do centenrio de fundao
do Municpio, fixados em lei municipal. (Inciso includo pela Lei n
9.335, de 10.12.1996)
Art. 2 So feriados religiosos os dias de guarda, declarados em lei
municipal, de acordo com a tradio local e em nmero no superior a
quatro, neste includa a Sexta-Feira da Paixo.
A Lei 662, de 6 de abri l de 1949, e posteri ores al teraes, decl ara os feri ados n aci on ai s ci v i s. So sete: 1 de
jan ei ro (Di a da Con fratern i zao Un i v ersal ), 21 de abri l (Di a de Ti raden tes), 1 de m ai o (Di a do Trabal h o), 7 de
setem bro (Di a da In depen dn ci a do Brasi l ), 2 de n ov em bro (Di a de Fi n ados), 15 de n ov em bro (Di a da
[125]
Procl am ao da Rep bl i ca) e 25 de dezem bro (N atal ) .
A l m dos sete feri ados con stan tes n a Lei 662/49, tam bm con si derado feri ado n aci on al o di a 12 de ou tu bro,
cri ado pel a Lei 6.802, de 30 de ju n h o de 1980, dedi cado Sen h ora A pareci da dos catl i cos. Dessa form a, so oi to
os feri ados n aci on ai s n o Brasi l .
Con si deran do a au tori zao l egi sl ati v a geral con ti da n o art. 2 da Lei 9.093/95 (aci m a tran scri to), al gu m as
com em oraes rel i gi osas podem ser fi xadas com o feri ados por l ei m u n i ci pal , observ ado o l i m i te m xi m o de 4
(qu atro).
A sexta-fei ra da Sem an a San ta e o "Corpu s Ch ri sti ", por exem pl o, so feri ados rel i gi osos com datas m v ei s. N o
m u n i c pi o de So Pau l o, a Lei 14.485/07, qu e con sol i da a l egi sl ao referen te a datas com em orati v as, ev en tos e
[126]
feri ados, qu e os prev .
Os di as de Carn av al n o esto i n cl u dos den tre os feri ados ofi ci ai s, sen do di as tei s para todos, estan do os
[127]
festejos carn av al escos som en te i n cl u dos n o Cal en dri o de Ev en tos da Ci dade de So Pau l o .

6 . 2 . 2 A S ENH O RA A PA REC IDA DO S C A T LIC O S C O MO PA DRO EIRA DO BRA S IL ( LEI 6 . 8 0 2 /8 0 )


Con form e exposto aci m a, a Lei 6.802/80 decl ara feri ado n aci on al o di a 12 de ou tu bro, con sagrado Sen h ora
A pareci da dos catl i cos, ti da com o padroei ra do Brasi l .
Segu n do o arti go 2 dessa l ei , o di a 12 de ou tu bro dev e ser dedi cado a cu l to p bl i co e ofi ci al m en ci on ada
en ti dade[128], con tra o qu e protesta gran de parte da dou tri n a.
[129]

De acordo com Dan i l o Gon al v es Mon tem u rro

Apesar de a referenciada lei ser inconstitucional e relacionar-se a


culto bastante especfico, possui carter histrico e origina-se de
religio que possui um grande nmero de seguidores (cerca de um
tero da populao), sendo sua revogao perigosa, podendo causar
conflitos entre seus membros e o Estado, constituindo um assombroso
pesadelo para aqueles que se preocupam com a interferncia da
Igreja no Estado democrtico.
Data m axi m a v en i a s rel i gi es, respecti v os dogm as e m em bros, n o se pode perm i ti r qu e seu poder e seu s i deai s
i n terfi ram n a adm i n i strao p bl i ca, u m a v ez qu e a n ao v i rari a u m caos. Se ergu erm os u m a esttu a da
i m agem da V i rgem de N azar com o di n h ei ro dos cofres p bl i cos, terem os de con stru i r a i m agem de Iem an j e a

http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988

26/44

01/12/2014

Laicidade, liberdade religiosa e questes polmicas - Jus Navigandi

i m agem de Bu da e de m u i tos ou tros san tos e deu ses dos v ri os cu l tos rel i gi osos exi sten tes, assi m com o teri am de
ser ofi ci al i zados v ri os feri ados em v i rtu de de com em oraes rel i gi osas. Im agi n em os se fosse ofi ci al i zado o
feri ado m u u l m an o Ram adh am : 30 di as de feri ado seri a i n v i v el e i m prati cv el para a econ om i a do pa s.
De sorte qu e n o acei tv el a i n terfern ci a ou a i n fl u n ci a, pel as v ri as rel i gi es exi sten tes n o pa s. N o
adm i ss v el qu e o poder p bl i co i n terfi ra em al gu m cu l to rel i gi oso ou su bv en ci on e em n en h u m a h i ptese,
ev i tan do, assi m , con fu n di r Estado dem ocrti co com cu l to rel i gi oso.
Ren ata Ei ras dos San tos observ a, com perspi cci a, qu e, se o Estado em seu s trs poderes Execu ti v o, Legi sl ati v o
e Ju di ci ri o, l ei go, com o poder a A dm i n i strao P bl i ca, atrav s de l ei , i m por aos seu s adm i n i strados o
[130]
respei to a u m feri ado de cu n h o fl agran tem en te catl i co, com o o di a 12 de ou tu bro (...)? .
Fi ca a i n dagao.
Para el i m i n ar qu al qu er resqu ci o de i n con sti tu ci on al i dade, Sch erkerkewi tz prope o al argam en to do
cal en dri o de feri ados e di as san ti fi cados para i n cl u i r as datas das m ai ores rel i gi es exi sten tes n o n osso pa s e
torn an do estes feri ados e di as san ti fi cados facu l tati v os (n o sen ti do de ser fei ta a opo en tre i r trabal h ar ou
n o).
N o con cordam os com a proposta do au tor. N a n ossa opi n i o, a con seq n ci a l gi ca da l ai ci dade do Estado
dev eri a ser a el i m i n ao da exi stn ci a ofi ci al de feri ados rel i gi osos.

6 . 3 O ES T A T U T O DA C RIA N A E DO A DO LES C ENT E


O Estatu to da Cri an a e do A dol escen te (Lei 8.069/90[131]) el en ca u m a sri e de di rei tos dos qu ai s as cri an as e os
adol escen tes so portadores, den tre os qu ai s se en con tra o di rei to l i berdade de cren a e de cu l to rel i gi oso
(i n ci so III), com o poss v el v eri fi car dos arti gos 15 e 16 desse di pl om a l egal :

Art. 15. A criana e o adolescente tm direito liberdade, ao respeito


e dignidade como pessoas humanas em processo de
desenvolvimento e como sujeitos de direitos civis, humanos e sociais
garantidos na Constituio e nas leis.
Art. 16. O direito liberdade compreende os seguintes aspectos:
I - ir, vir e estar nos logradouros pblicos e espaos comunitrios,
ressalvadas as restries legais;
II - opinio e expresso;
III - crena e culto religioso;
IV - brincar, praticar esportes e divertir-se;
V - participar da vida familiar e comunitria, sem discriminao;
VI - participar da vida poltica, na forma da lei;
VII - buscar refgio, auxlio e orientao.
A ssi m , n o bastasse a Con sti tu i o Federal j assegu rar, em seu art. 5, i n ci so V I, o di rei to de l i berdade
rel i gi osa aos i n di v du os em geral , o Estatu to da Cri an a e do A dol escen te h ou v e por bem refri s-l o, tam an h a a
i m portn ci a do tem a.

6 . 4 O ES T A T U T O DO IDO S O
O Estatu to do Idoso (Lei 10.741/03 [132]) tam bm assegu ra pessoa i dosa a l i berdade de cren a e de cu l to rel i gi oso
(i n ci so III), com o poss v el v eri fi car n o 1 do arti go 10 desse di pl om a l egal :

http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988

27/44

01/12/2014

Laicidade, liberdade religiosa e questes polmicas - Jus Navigandi

Art. 10. obrigao do Estado e da sociedade, assegurar pessoa


idosa a liberdade, o respeito e a dignidade, como pessoa humana e
sujeito de direitos civis, polticos, individuais e sociais, garantidos na
Constituio e nas leis.
1 O direito liberdade compreende, entre outros, os seguintes
aspectos:
I faculdade de ir, vir e estar nos logradouros pblicos e espaos
comunitrios, ressalvadas as restries legais;
II opinio e expresso;
III crena e culto religioso;
IV prtica de esportes e de diverses;
V participao na vida familiar e comunitria;
VI participao na vida poltica, na forma da lei;
VII faculdade de buscar refgio, auxlio e orientao.
2 O direito ao respeito consiste na inviolabilidade da integridade
fsica, psquica e moral, abrangendo a preservao da imagem, da
identidade, da autonomia, de valores, idias e crenas, dos espaos e
dos objetos pessoais.
3 dever de todos zelar pela dignidade do idoso, colocando-o a
salvo de qualquer tratamento desumano, violento, aterrorizante,
vexatrio ou constrangedor.
Tal com o se deu com as cri an as e com os adol escen tes n a Lei 8.069/90, o l egi sl ador ordi n ri o en ten deu
i m portan te ressal tar o di rei to de l i berdade rel i gi osa dos i dosos, a despei to da prev i so con sti tu ci on al qu e j o
assegu ra a todos (art. 5, i n ci so V I).

6 . 5 A PRO T E O PENA L LIBERDA DE RELIG IO S A


Th i ago Teraoka prel eci on a qu e n a l egi sl ao pen al , h v ri os exem pl os de arti gos qu e preten dem con feri r
[133]
proteo pen al ao exerc ci o da l i berdade rel i gi osa .
N o Cdi go Pen al , por exem pl o, v eri fi cam os o arti go 140, 3, o arti go 149, 2, i n ci so II, e o arti go 208[134 ]:

Injria
Art. 140 - Injuriar algum, ofendendo-lhe a dignidade ou o decoro:
Pena - deteno, de um a seis meses, ou multa.
1 - O juiz pode deixar de aplicar a pena:

http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988

28/44

01/12/2014

Laicidade, liberdade religiosa e questes polmicas - Jus Navigandi

I - quando o ofendido, de forma reprovvel, provocou diretamente a


injria;
II - no caso de retorso imediata, que consista em outra injria.
2 - Se a injria consiste em violncia ou vias de fato, que, por sua
natureza ou pelo meio empregado, se considerem aviltantes:
Pena - deteno, de trs meses a um ano, e multa, alm da pena
correspondente violncia.
3o Se a injria consiste na utilizao de elementos referentes a raa,
cor, etnia, religio, origem ou a condio de pessoa idosa ou
portadora de deficincia: (Redao dada pela Lei n 10.741, de 2003)
Pena - recluso de um a trs anos e multa. (Includo pela Lei n
9.459, de 1997)
Reduo a condio anloga de escravo
Art. 149. Reduzir algum a condio anloga de escravo, quer
submetendo-o a trabalhos forados ou a jornada exaustiva, quer
sujeitando-o a condies degradantes de trabalho, quer restringindo,
por qualquer meio, sua locomoo em razo de dvida contrada com o
empregador ou preposto: (Redao dada pela Lei n 10.803, de
11.12.2003)
Pena - recluso, de dois a oito anos, e multa, alm da pena
correspondente violncia. (Redao dada pela Lei n 10.803, de
11.12.2003)
1o Nas mesmas penas incorre quem: (Includo pela Lei n 10.803,
de 11.12.2003)
I cerceia o uso de qualquer meio de transporte por parte do
trabalhador, com o fim de ret-lo no local de trabalho; (Includo pela
Lei n 10.803, de 11.12.2003)
II mantm vigilncia ostensiva no local de trabalho ou se apodera
de documentos ou objetos pessoais do trabalhador, com o fim de retlo no local de trabalho. (Includo pela Lei n 10.803, de 11.12.2003)
2o A pena aumentada de metade, se o crime cometido: (Includo
pela Lei n 10.803, de 11.12.2003)

http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988

29/44

01/12/2014

Laicidade, liberdade religiosa e questes polmicas - Jus Navigandi

I contra criana ou adolescente; (Includo pela Lei n 10.803, de


11.12.2003)
II por motivo de preconceito de raa, cor, etnia, religio ou
origem. (Includo pela Lei n 10.803, de 11.12.2003)
CAPTULO I

DOS CRIMES CONTRA O SENTIMENTO RELIGIOSO


Ultraje a culto e impedimento ou perturbao de ato a ele relativo
Art. 208 - Escarnecer de algum publicamente, por motivo de crena
ou funo religiosa; impedir ou perturbar cerimnia ou prtica de
culto religioso; vilipendiar publicamente ato ou objeto de culto
religioso:
Pena - deteno, de um ms a um ano, ou multa.
Pargrafo nico - Se h emprego de violncia, a pena aumentada de
um tero, sem prejuzo da correspondente violncia.
De acordo com A n dr Estefam , o 3 do arti go 140 do Cdi go Pen al cu i da da i n j ri a qu al i fi cada pel o precon cei to,
poi s a ofen sa l i gada a el em en tos de precon cei to de raa, cor, etn i a, rel i gi o, ori gem ou con di o de pessoa
i dosa ou portadora de defi ci n ci a [135].
Qu an to ao arti go 149, 2, i n ci so II, Th i ago Teraoka destaca qu e, n o cri m e de redu o a con di o an l oga de
escrav o, h cau sa de au m en to de pen a se o agen te o com eter por m oti v o rel i gi oso [136 ].
N o qu e ati n e ao arti go 208 do Cdi go Pen al , Dam si o Ev an gel i sta de Jesu s expl i ca qu e tal di sposi ti v o l egal
protege o sen ti m en to rel i gi oso, i n depen den tem en te da rel i gi o escol h i da. De form a secu n dri a, assegu ra-se a
[137]
l i berdade de cu l to .
A i n da de acordo com Dam si o, o arti go 208 do Cdi go Pen al con tm trs fi gu ras t pi cas: 1) escarn ecer de
al gu m pu bl i cam en te, por m oti v o de cren a ou fu n o rel i gi osa; 2) i m pedi r ou pertu rbar ceri m n i a ou prti ca
de cu l to rel i gi oso; 3) v i l i pen di ar pu bl i cam en te ato ou objeto de cu l to rel i gi oso [138].
N a l egi sl ao pen al especi al tam bm poss v el en con trar ou tros di sposi ti v os qu e rev el am a preocu pao do
l egi sl ador de proteger a l i berdade rel i gi osa.
Con form e l eci on a Th i ago Teraoka [139 ]:

http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988

30/44

01/12/2014

Laicidade, liberdade religiosa e questes polmicas - Jus Navigandi

A Lei 4.898, de 09/12/1965, considera como abuso de autoridade


qualquer atentado ao livre exerccio de culto religioso. Porm, a
abrangncia da norma penal deve ser reduzida a ponto de proteger
somente os cultos religiosos protegidos em definitivo pela liberdade
religiosa, prevista constitucionalmente. evidente, no entanto, que
no deve ser considerado como abuso de autoridade impedir a
realizao de cultos religiosos, fora da proteo constitucional, como
eventual reunio religiosa na qual pretenda oferecer sacrifcios
humanos.

A Lei n 7.716, de 05/01/1989, pretende criminalizar condutas que


manifestem preconceito de raa, cor, etnia, religio ou procedncia
nacional. Nesse ponto, merece destaque o genrico artigo 20, que
criminaliza a prtica, a induo ou a incitao de discriminao ou
preconceito.
(...)
A Lei n 2.889, de 01/10/1956, tipifica como genocdio algumas
condutas praticadas com a inteno de destruir, no todo ou em parte,
grupo nacional, tnico, racial ou religioso. O genocdio mais
abrangente do que o preconceito, e exige a inteno especfica de
destruir grupos homogneos (nacional, tnico, racial ou religioso). O
nimo do agente no atingir determinada pessoa em razo do
preconceito, mas destruir o grupo nacional, tnico, racial ou religioso.
Teraoka tam bm n os recorda de qu e h di sposi o espec fi ca qu e i m pe san o pen al a qu em escarn ea de ri tos
rel i gi osos i n d gen as [14 0]. Trata-se do i n ci so I do arti go 58 da Lei n 6.001/73 (Estatu to do n di o)[14 1]:

http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988

31/44

01/12/2014

Laicidade, liberdade religiosa e questes polmicas - Jus Navigandi

Art. 58. Constituem crimes contra os ndios e a cultura indgena:


I - escarnecer de cerimnia, rito, uso, costume ou tradio culturais
indgenas, vilipendi-los ou perturbar, de qualquer modo, a sua
prtica. Pena - deteno de um a trs meses;
II - utilizar o ndio ou comunidade indgena como objeto de
propaganda turstica ou de exibio para fins lucrativos. Pena deteno de dois a seis meses;
III - propiciar, por qualquer meio, a aquisio, o uso e a disseminao
de bebidas alcolicas, nos grupos tribais ou entre ndios no
integrados. Pena - deteno de seis meses a dois anos.

Pargrafo nico. As penas estatudas neste artigo so agravadas de


um tero, quando o crime for praticado por funcionrio ou empregado
do rgo de assistncia ao ndio.
Por fi m , h , ai n da, a Lei n 11.343/2006 [14 2], qu e di spe acerca da proi bi o da pl an tao, cu l ti v o e
com erci al i zao de pl an tas qu e podem ser u ti l i zadas n a produ o de pl an tas psi cotrpi cas.
Th i ago Teraoka m i n i stra qu e referi da l ei estabel ece com o exceo as pl an tas de u so ri tu al sti co-rel i gi oso.
Con form e seu m agi stri o, a exceo da Lei n 11.343/2006 e da Con v en o de V i en a so i m portan tes ao exerc ci o
da l i berdade rel i gi osa. O h i n du sm o, por exem pl o, u m a das sei tas rel i gi osas qu e u ti l i za drogas em seu s
ri tu ai s (a m acon h a)[14 3].

7 O U T RA S MA NIFES T A ES DA Q U ES T O DA LIBERDA DE RELIG IO S A NO BRA S IL


7 . 1 A EX PRES S O DEU S S EJA LO U V A DO NO DINH EIRO BRA S ILEIRO
Em con form i dade com o qu e en si n a Th i ago Massao Corti zo Teraoka, a refern ci a Deu s seja l ou v ado n as cdu l as
de Real n o si gn i fi ca qu e o Estado brasi l ei ro possa fazer apol ogi a a cren a rel i gi osa [14 4 ].
Segu n do Teraoka

[145]

(...) a opo pela meno Deus seja louvado, nas notas de Real,
opo vlida eleita pelo administrador, pois (i) o prprio prembulo da
Constituio faz referncia genrica a Deus; e (ii) na anlise das
cdulas de Real, percebe-se que no houve apologia a uma doutrina
religiosa especfica; a palavra Deus pode ser representativa de
tantas crenas, que acaba esvaziando seu significado teolgico
especfico.
O au tor em com en to, con tu do, en ten de qu e qu al qu er refern ci a a Deu s, ai n da qu e de form a gen ri ca (Deu s seja
l ou v ado), em docu m en tos p bl i cos, poderi a v i ol ar o di rei to de qu em n o acredi ta em qu al qu er rel i gi o, m oti v o
pel o qu al tal refern ci a dev eri a ser reti rada de docu m en tos p bl i cos, com o o caso da m oeda Real [14 6 ], opi n i o
da qu al parti l h o.

7 . 2 A T U A O DE BA NC A DA S RELIG IO S A S NA PO LT IC A

http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988

32/44

01/12/2014

Laicidade, liberdade religiosa e questes polmicas - Jus Navigandi

De acordo com Iso Ch ai tz Sch erkerkewi tz, n o exi ste n en h u m em peci l h o con sti tu ci on al parti ci pao de
m em bros rel i gi osos n o Gov ern o ou n a v i da p bl i ca. O qu e n o pode h av er u m a rel ao de depen dn ci a ou de
al i an a com a en ti dade rel i gi osa qu al a pessoa est v i n cu l ada [14 7].
A Igreja do Ev an gel h o Qu adran gu l ar, por exem pl o, tem , n a atu al l egi sl atu ra (2010-2014), m em bros n a Cm ara
dos Depu tados (Pastor Mri o de Ol i v ei ra [14 8] e Pastor Jefferson Cam pos [14 9 ]) e n a A ssem bl i a Legi sl ati v a do
Estado de So Pau l o (Pastor Carl os Cezar [150]).

7 . 3 DIA S DE Y O M KIPU R , PES S A C H E RO S H H A S H A N E PRO FIS S IO NA IS JU DEU S


V al ri a Gerber Mari scal apon ta l egi sl ao qu e v i sa a torn ar efeti v o o di rei to l i berdade rel i gi osa dos
profi ssi on ai s ju deu s. Trata-se da Lei 1.410, de 21 de ju n h o de 1989, do Mu n i c pi o do Ri o de Jan ei ro, tam bm
con h eci da com o Lei Gom l ev ky , qu e di spen sa os serv i dores do Poderes Legi sl ati v o e Execu ti v o, da
A dm i n i strao di reta e i n di reta, qu e professam a rel i gi o ju dai ca, de assi n ar pon to n os di as determ i n ados
observ n ci a de Y om Ki pu r, Pessach e Rosh Hash an , e da Lei n 2.874, de 19 de dezem bro de 1997, do
Estado do Ri o de Jan ei ro, qu e au tori za o Poder Execu ti v o estadu al a di spen sar os fu n ci on ri os qu e professam a
[151]
rel i gi o ju dai ca n os di as determ i n ados observ n ci a de Y om Ki pu r, Pessach e Rosh Hash an .
Gabri el a Roch a, jorn al i sta do si te Con su l tor Ju r di co, tam bm n oti ci a i n teressan te deci so do Su prem o
Tri bu n al Federal , n o Man dado de Segu ran a n 30.491, sobre o adi am en to de au di n ci as qu e coi n ci dam com o
feri ado ju dai co do Y om Ki pu r [152]:

Audincia no dia de feriado religioso pode ser adiada


O m i n i stro Marco A u rl i o, do Su prem o Tri bu n al Federal , su spen deu a deci so do Con sel h o N aci on al de Ju sti a
qu e cassou a recom en dao, do Con sel h o da Magi stratu ra do Tri bu n al de Ju sti a do Ri o de Jan ei ro, de qu e ju zes
acol h am pedi dos de adi am en to para as au di n ci as qu e recai am n o feri ado ju dai co do Y om Ki pu r (di a do perdo).
Segu n do o m i n i stro, o ato do TJ-RJ, qu e s perm i te o adi am en to qu e n o preju di car as partes, foi m era
recom en dao aos ju zes e respei tou o pri n c pi o con sti tu ci on al bsi co de respei to cren a rel i gi osa. Em
m om en to al gu m , aden trou a seara da n orm ati zao. In terpretou , si m , a Con sti tu i o Federal e, sem di screpar
da razoabi l i dade, sopesan do v al ores caros em u m Estado Dem ocrti co de Di rei to.
Marco A u rl i o con si derou qu e ao Poder Ju di ci ri o assegu rada au ton om i a adm i n i strati v a e fi n an cei ra. A
atu ao do Con sel h o N aci on al de Ju sti a l i m i ta-se ao m bi to adm i n i strati v o e dev e ser con ci l i ada com a ci tada
i n depen dn ci a. A real i zao, ou n o, de au di n ci a ci rcu n screv e-se ao cam po ju ri sdi ci on al .
Segu n do Fern an do Lotten berg, adv ogado e secretri o-geral da Con federao Israel i ta do Brasi l Con i b, o m i n i stro
Marco A u rl i o dem on strou sen si bi l i dade para com o assu n to, respei tan do, ao m esm o tem po, os pri n c pi os
con sti tu ci on ai s e as prerrogati v as do CN J.
Fal ta de com petn ci a
O Man dado de Segu ran a n o qu al a m edi da cau tel ar foi con cedi da pel o m i n i stro foi apresen tada pel a Federao
Israel i ta do Estado do Ri o de Jan ei ro e pel a A ssoci ao N aci on al de A dv ogados e Ju ri stas Brasi l -Israel .
O ato do TJ-RJ foi pu bl i cado n o Di ri o Ofi ci al do Estado em 4 de abri l de 2006, n os segu i n tes term os:

Por unanimidade, deliberou o Conselho da Magistratura em


recomendar aos Excelentssimos Senhores Juzes de Direito, em
atuao no 1 Grau de Jurisdio, no sentido de, mediante prvio
requerimento dos advogados de f mosaica, sem prejuzo s partes,
recolhidas as custas que forem devidas para eventuais intimaes,
acolher pedidos de adiamento ou de designao de nova data para as
audincias que recaiam no feriado religioso do Yom Kipur (Dia do
Perdo).
Em 23 de n ov em bro de 2010, o CN J en ten deu qu e o con te do da recom en dao s poderi a ter si do edi tado em l ei
federal , poi s o con te do n orm ati v o ati n ge a ordem processu al .
O Con sel h o con si derou qu e a recom en dao ato n orm ati v o com certo grau de cogn ci a, poi s, n os casos em qu e o
ju i z adm i ta terem si do preen ch i dos os pressu postos fti cos e ju r di cos para su a apl i cao, o seu
descu m pri m en to si stem ti co e osten si v o poder dar en sejo a san es.

7 . 4 C O NC U RS O S P BLIC O S E V ES T IBU LA RES X A DV ENT IS T A S DE S T IMO DIA


http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988

33/44

01/12/2014

Laicidade, liberdade religiosa e questes polmicas - Jus Navigandi

Fbi o Dan tas de Ol i v ei ra n os traz m ai s u m exem pl o de i n ci dn ci a do pri n c pi o da l i berdade rel i gi osa

[153]

Outro exemplo de invocao do princpio da liberdade religiosa foi a


controvrsia acerca da possibilidade de candidato a concurso pblico,
em razo de ser membro da Igreja Adventista do Stimo Dia, ter
como justificada sua ausncia no dia de sbado, em curso de formao.
O Tribunal de Justia do Distrito Federal e Territrios julgou
procedente a ao judicial em favor de candidato, sob o argumento de
que o texto constitucional respalda todas as crenas, consagrando o
Estado Democrtico de Direito com sua mxima liberdade religiosa.
O Su prem o Tri bu n al Federal tam bm n oti ci ou qu e an al i sar a possi bi l i dade de m u dan a da data de con cu rso
[154]
por cren a rel i gi osa :
Mu dan a de data de con cu rso por cren a rel i gi osa ser an al i sada em repercu sso geral
A ssu n to tratado n o Recu rso Extraordi n ri o (RE) 611874 i n terposto pel a Un i o tev e m an i festao fav orv el do
Su prem o Tri bu n al Federal (STF) qu an to repercu sso geral . O Pl en ri o V i rtu al da Corte, por v otao u n n i m e,
con si derou qu e o caso extrapol a os i n teresses su bjeti v os das partes, u m a v ez qu e trata da possi bi l i dade de
al terao de data e h orri o em con cu rso p bl i co para can di dato adv en ti sta.
O caso
O caso di z respei to an l i se de u m m an dado de segu ran a, pel a Corte Especi al do Tri bu n al Regi on al Federal da
1 Regi o (TRF1), qu e en ten deu qu e can di dato adv en ti sta pode al terar data ou h orri o de prov a estabel eci do n o
cal en dri o de con cu rso p bl i co, con tan to qu e n o h aja m u dan a n o cron ogram a do certam e, n em preju zo de
espci e al gu m a ati v i dade adm i n i strati v a. O TRF1 con cedeu a ordem por en ten der qu e o deferi m en to do pedi do
aten di a fi n al i dade p bl i ca de recru tar os can di datos m ai s bem preparados para o cargo. Essa a deci so
qu esti on ada pel a Un i o peran te o Su prem o.
N atu ral de Marab (PA ), o can di dato se i n screv eu em con cu rso p bl i co para prov i m en to de v aga n o TRF-1. El e
foi aprov ado em pri m ei ro l u gar n a prov a objeti v a para o cargo de tcn i co ju di ci ri o, especi al i dade segu ran a e
tran sporte, cl assi fi cado para Ri o Bran co, n o Estado do A cre.
A o obter aprov ao n a prov a objeti v a, o i m petran te se h abi l i tou para a real i zao da prov a prti ca de
capaci dade f si ca qu e, con form e edi tal de con v ocao, dev eri a ser real i zada n os di as: 22 de setem bro de 2007
(sbado) n as ci dades de Bras l i a (DF), Sal v ador (BA ), Goi n i a (GO), So Lu s (MA ), Bel o Hori zon te (MG) e
Teresi n a (PI); 29 de setem bro de 2007 (sbado) n as ci dades de Ri o Bran co (A C), Macap (A P), Cu i ab (MT),
Bel m (PA ), Porto V el h o (RO), Boa V i sta (RR) e Pal m as (TO); e 30 de setem bro de 2007 (dom i n go) para as prov as
em Man au s (A M).
Desde a di v u l gao do Edi tal de Con v ocao para as prov as prti cas, o can di dato ten ta ju n to organ i zadora do
con cu rso - Fu n dao Carl os Ch agas - obter au tori zao para real i zar a prov a prti ca n o dom i n go (30/09/2007),
m as n o tev e su cesso. Por em ai l , a Fu n dao afi rm ou qu e n o h apl i cao fora do di a e l ocal determ i n ados em
edi tal .
Com base n esta resposta, o can di dato i m petrou m an dado de segu ran a e en ten deu qu e seu di rei to de l i berdade de
con sci n ci a e cren a rel i gi osa, assegu rados pel a Con sti tu i o Federal (arti go 5, i n ci sos V I e V III), foram
su m ari am en te descon si derados e, con sequ en tem en te, su a parti ci pao n o exam e de capaci dade f si ca do
con cu rso est am eaada, fato qu e cu l m i n ar com a excl u so do Im petran te do certam e e o preju di car
i m en sam en te.
Segu n do el e, o caso tem cau sado u m gran de tran storn o, u m a v ez qu e professa o Cri sti an i sm o sen do m em bro da
Igreja A dv en ti sta do Sti m o Di a, i n sti tu i o rel i gi osa qu e determ i n a gu ardar o sbado para ati v i dades l i gadas
B bl i a.
Por m ei o do recu rso extraordi n ri o, a Un i o su sten ta qu e h repercu sso geral da m atri a por esta se tratar de
i n terpretao do pri n c pi o da i gu al dade (arti go 5, capu t, da Con sti tu i o Federal ) em com parao com a n orm a
do m esm o arti go (i n ci so V III) qu e pro be a pri v ao de di rei tos por m oti v o de cren a rel i gi osa. Para a au tora, as
ati v i dades adm i n i strati v as, desen v ol v i das com o objeti v o de prov er os cargos p bl i cos, n o podem estar
con di ci on adas s cren as dos i n teressados.
Repercu sso

http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988

34/44

01/12/2014

Laicidade, liberdade religiosa e questes polmicas - Jus Navigandi

De acordo com o m i n i stro Di as Toffol i , rel ator do RE, a qu esto apresen ta den si dade con sti tu ci on al e extrapol a os
i n teresses su bjeti v os das partes, sen do rel ev an te para todas as esferas da A dm i n i strao P bl i ca, qu e esto
su jei tas a l i dar com si tu aes sem el h an tes ou i dn ti cas.
Cu i da-se, assi m , de di scu sso qu e tem o poten ci al de repeti r-se em i n m eros processos, v i sto ser prov v el qu e
sejam real i zadas etapas de con cu rsos p bl i cos em di as con si derados sagrados para determ i n ados credos
rel i gi osos, o qu e i m pedi ri a, em tese, os seu s segu i dores a efetu ar a prov a n a data esti pu l ada, afi rm a Toffol i .
V al ri a Gerber Mari scal tam bm n os al erta para atu aes posi ti v as do Poder P bl i co n o sen ti do de efeti v ar o
di rei to l i berdade rel i gi osa. So exem pl os de tai s atu aes: a Lei n 1.631/2006, do Estado de Ron dn i a, qu e
determ i n a qu e as prov as de con cu rsos p bl i cos e exam es v esti bu l ares, em todo o Estado, sejam apl i cados de
dom i n go sexta-fei ra en tre 8 (oi to) e 18 (dezoi to) h oras, e a Lei n 73/2006, do m u n i c pi o de Man au s, qu e
estabel ece per odos para os con cu rsos, v esti bu l ares e tam bm o abon o de fal tas para os al u n os qu e gu ardam o
[155]
sbado .

8 C O NC LU S O
O Brasi l u m estado teori cam en te l ai co, on de, todav i a, ocorrem si tu aes qu e pem em xequ e tal l ai ci dade, com o
o caso do u so de s m bol os rel i gi osos em l ocai s p bl i cos e dos feri ados rel i gi osos.
Com o decorrn ci a da l ai ci dade estatal (ai n da qu e qu esti on v el ), a Con sti tu i o Federal de 1988 con fere aos
i n di v du os o di rei to n o absol u to l i berdade rel i gi osa.
O di rei to l i berdade rel i gi osa, por su a v ez, tem a qu e tem m u i tos desdobram en tos e cada u m del es poderi a,
i sol adam en te, dar ori gem a u m a m on ografi a.
A am pl i tu de do tem a tam an h a qu e v ri os ou tros desdobram en tos n o foram abordados n o presen te trabal h o,
tai s com o o prosel i ti sm o rel i gi oso, o u so de docu m en tos espi ri tu ai s com o prov a n os processos ju di ci ai s, os
ju ram en tos rel i gi osos, a pri v aci dade em m atri a rel i gi osa, o estatu to ju r di co dos m i n i stros rel i gi osos, den tre
ou tros.
Optam os por n o abordar tai s qu estes porqu e, al m de n o ser poss v el esgotar o assu n to em u m trabal h o de
con cl u so de cu rso, tam bm ti v em os a i n ten o de dei xar o l ei tor com o desejo de bu scar ou tras fon tes de estu do
para se aprofu n dar m ai s n o assu n to.

REFERNC IA BIBLIO G R FIC A


BA STOS, Cel so Ri bei ro. Cu rso de Di rei t o Con st i t u ci on a l . 21. ed. So Pau l o: Sarai v a, 2000.
BA STOS, Cel so Ri bei ro. Di rei t o de recu sa de pa ci en t es su bmet i dos a t ra t a men t o t era pu t i co s
t ra n sf u ses de sa n gu e, por ra zes ci en t f i ca s e con v i ces rel i gi osa s (pa recer). So Pau l o: Rev i sta dos
Tri bu n ai s, 2001, v ol u m e 90, n 787, p.493-507.
BBLIA . Portu gu s. B bl i a Apol ogt i ca de Est u do. Tradu o: Joo Ferrei ra de A l m ei da. 2. ed. So Pau l o:
In sti tu to Cri sto de Pesqu i sas, 2005.
BITEN COURT, Cezar Roberto. Cdi go Pen a l Comen t a do. 4. ed. So Pau l o: Sarai v a, 2007.
BRA SIL.
Con sti tu i o
Pol ti ca
do
Im pri o
do
Brazi l .
Di spon v el
em :
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/con sti tu i cao/con sti tu i %C3%A 7ao24.h tm >. A cesso em 14 ou t. 2011.
BRA SIL. Con sti tu i o da Rep bl i ca dos Estados Un i dos do Brasi l de 1891. Di spon v el
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/con sti tu i cao/Con sti tu i cao91.h tm >. A cesso em 14 ou t. 2011.

em :

BRA SIL. Con sti tu i o da Rep bl i ca dos Estados Un i dos do Brasi l de 1934. Di spon v el em :
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/con sti tu i cao/con sti tu i %C3%A 7ao34.h tm >. A cesso em 14 ou t. 2011.
BRA SIL.
Con sti tu i o
dos
Estados
Un i dos
do
Brasi l
de
1937.
Di spon v el
em :
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/con sti tu i cao/con sti tu i %C3%A 7ao37.h tm >. A cesso em 14 ou t. 2011.
BRA SIL.
Con sti tu i o
dos
Estados
Un i dos
do
Brasi l
de
1946.
Di spon v el
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/con sti tu i cao/con sti tu i cao46.h tm >. A cesso em 14 ou t. 2011.

em :

BRA SIL.
Con sti tu i o
da
Rep bl i ca
Federati v a
do
Brasi l
de
1967.
Di spon v el
em :
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/con sti tu i cao/Con sti tu i %C3%A 7ao67.h tm >. A cesso em 14 ou t. 2011.
BRA SIL.
Con sti tu i o
da
Rep bl i ca
Federati v a
do
Brasi l
de
1988.
Di spon v el
em :
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/con sti tu i cao/Con sti tu i caoCom pi l ado.h tm >. A cesso em 14 ou t. 2011.

http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988

35/44

01/12/2014

Laicidade, liberdade religiosa e questes polmicas - Jus Navigandi

BRA SIL.
Decreto-l ei
2.848,
de
07
de
dezem bro
de
1940.
Di spon v el
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/decreto-l ei /Del 2848com pi l ado.h tm >. A cesso em 21 ou t. 2011.

em :

BRA SIL.
Decreto-l ei
3.689,
de
03
de
ou tu bro
de
1941.
Di spon v el
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/decreto-l ei /Del 3689Com pi l ado.h tm >. A cesso em 25 ou t. 2011.

em :

BRA SIL.
Decreto
57.654,
de
20
de
jan ei ro
de
1966.
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/decreto/D57654.h tm >. A cesso em 25 ou t. 2011.

em :

Di spon v el

BRA SIL.
Lei
662,
de
06
de
abri l
de
1949.
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/l ei s/L0662.h tm >. A cesso em 20 ou t. 2011.

Di spon v el

em :

BRA SIL.
Lei
4.375,
de
17
de
agosto
de
1964.
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/l ei s/L4375.h tm >. A cesso em 25 ou t. 2011.

Di spon v el

em :

BRA SIL.
Lei
6.001,
de
19
de
dezem bro
de
1973.
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/Lei s/L6001.h tm >. A cesso em 25 ou t. 2011.

Di spon v el

em :

BRA SIL.
Lei
6.015,
de
31
de
dezem bro
de
1973.
Di spon v el
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/l ei s/L6015com pi l ada.h tm >. A cesso em 29 ou t. 2011.

em :

BRA SIL.
Lei
6.802,
de
30
de
ju n h o
de
1980.
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/l ei s/l 6802.h tm >. A cesso em 20 ou t. 2011.

Di spon v el

em :

BRA SIL.
Lei
7.210,
de
11
de
ju l h o
de
1984.
Di spon v el
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/l ei s/L7210com pi l ado.h tm >. A cesso em 14 ou t. 2011.

em :

BRA SIL.
Lei
8.069,
de
13
de
ju l h o
de
1990.
Di spon v el
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/l ei s/L8069Com pi l ado.h tm >. A cesso em 14 ou t. 2011.

em :

BRA SIL.
Lei
8.239,
de
04
de
ou tu bro
de
1991.
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/Lei s/L8239.h tm >. A cesso em 25 ou t. 2011.

Di spon v el

em :

BRA SIL.
Lei
9.093,
de
12
de
setem bro
de
1995.
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/l ei s/L9093.h tm >. A cesso em 20 ou t. 2011.

Di spon v el

em :

BRA SIL.
Lei
9.605
de
12
de
fev erei ro
de
1998.
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/l ei s/L9605.h tm >. A cesso em 21 ou t. 2011.

Di spon v el

em :

BRA SIL.
Lei
10.406,
de
10
de
jan ei ro
de
2002.
Di spon v el
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/l ei s/2002/L10406com pi l ada.h tm >. A cesso em 21 ou t. 2011.

em :

BRA SIL.
Lei
10.741,
de
01
de
ou tu bro
de
2003.
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/l ei s/2003/L10.741.h tm >. A cesso em 14 ou t. 2011.

em :

Di spon v el

BRA SIL. Lei 11.343, de 23 de agosto de 2006. Di spon v el em : <h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/_ato20042006/2006/l ei /l 11343.h tm >. A cesso em 29 ou t. 2011.
BRA SIL. Su prem o Tri bu n al Federal . Pl en o. RE n 325822/SP. Rel ator: Mi n i stro Il m ar Gal v o. Rel ator para
acrdo: Mi n i stro Gi l m ar Men des. DJ 14.05.2004.
BRA SIL. Su prem o Tri bu n al Federal . Pl en o. RE n 578562/BA . Rel ator: Mi n i stro Eros Grau . DJ 12.09.2008.
CA BRA L, J. Rel i gi es Sei t a s & Heresi a s l u z da B bl i a . 8. ed. Ri o de Jan ei ro: Grfi ca Un i v ersal , 1993.
CA MPOS, Pr. Jefferson . Di spon v el em : <h ttp://www.jefferson cam pos.com .br/portal />. A cesso em 13 ou t. 2011.
CEZA R, Pr. Carl os. Di spon v el em : <h ttp://www.prcarl oscezar.com .br/>. A cesso em 13 ou t. 2011.
COELHO, Sach a Cal m on N av arro. Cu rso de Di rei t o Tri bu t ri o Bra si l ei ro. 4. ed. Ri o de Jan ei ro: Foren se,
1999.
ESTEFA M, A n dr. Di rei t o Pen a l Pa rt e Especi a l . So Pau l o: Sarai v a, 2010, v ol u m e 2.
FERRA Z, A n n a Cn di da da Cu n h a. Regi st ro h i st ri co docu men t a l : Pa recer Ju r di co a presen t a do a o
Gov ern a dor do Est a do de S o Pa u l o (a qu est o do en si n o rel i gi oso n a s escol a s p bl i ca s). In : En si n o
Rel i gi oso em Escol as P bl i cas Im pactos sobre o Estado Lai co. So Pau l o: Factash , 2008.
FIESP. Pa recer: Feri a dos do a n o-ca l en d ri o de 201 1 . Departam en to Ju r di co. Di spon v el em :
<h ttp://www.fi esp.com .br/si n di cal -ju ri di ca/pdf/parecer%20feri ados%202011.pdf>. A cesso em 20 ou t. 2011.
FILHO, Man oel Gon al v es Ferrei ra. Rel i gi o, Est a do e Di rei t o. Rev i sta de Di rei to Macken zi e, an o 3, n m ero
2, So Pau l o, 2002.

http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988

36/44

01/12/2014

Laicidade, liberdade religiosa e questes polmicas - Jus Navigandi

GA GLIA N O E FILHO, Pabl o Stol ze e Rodol fo Pam pl on a. Nov o Cu rso de Di rei t o Ci v i l . 9. ed. So Pau l o:
Sarai v a, 2007, v ol u m e I.
JESUS, Dam si o Ev an gel i sta de. Di rei t o Pen a l Pa rt e Especi a l . 19. ed. So Pau l o: Sarai v a, 2010, v ol u m e 3.
JN IOR, Di rl ey da Cu n h a. Cu rso de Di rei t o Con st i t u ci on a l . Sal v ador: Ju s Podi v m , 2008.
LA FER, Cel so. Est a do La i co. In : Di rei tos Hu m an os, Dem ocraci a e Rep bl i ca Hom en agem a Fbi o Kon der
Com parato. So Pau l o: Qu arti er Lati n do Brasi l , 2009.
MA CHA DO, Hu go de Bri to. Cu rso de Di rei t o Tri bu t ri o. 30. ed., So Pau l o: Mal h ei ros, 2009.
MA RISCA L, V al ri a Gerber. Feri a dos rel i gi osos em u m pa s l a i co. Di spon v el em : <h ttp://www.pu cri o.br/pi bi c/rel atori o_resu m o2008/resu m os/ccs/di r/j_v al eri agm .pdf>. A cesso em 20 ou t.2011.
MICHA ELIS: Mi n i di ci on ri o Escol a r da L n gu a Port u gu esa . So Pau l o: Com pan h i a Mel h oram en tos,
2000.
MIRA BETE, Ju l i o Fabbri n i . Ex ecu o Pen a l . 10. ed. So Pau l o: A tl as, 2002.
MON TEMURRO, Dan i l o Gon al v es. N o pode h av er feri ado rel i gi oso em u m Estado l ai co. Con su l t or Ju r di co,
So
Pau l o,
05.10.2006.
Di spon v el
em :
<h ttp://www.con ju r.com .br/2006-ou t05/n ao_h av er_feri ado_rel i gi oso_estado_l ai co>. A cesso em 20 ou t. 2011.
MORA ES, A l exan dre de. Di rei t o Con st i t u ci on a l . 24. ed. So Pau l o: A tl as, 2009.
Mu dan a da data de con cu rso por cren a rel i gi osa ser an al i sada em repercu sso geral . Not ci a s STF,
Bras l i a,
19.04.2011.
Di spon v el
em :
<h ttp://www.stf.ju s.br/portal /cm s/v erN oti ci aDetal h e.asp?
i dCon teu do=177596>. A cesso em 20 ou t. 2011.
OLIV EIRA , Fbi o Dan tas de. Aspect os da l i berda de rel i gi osa n o orden a men t o ju r di co bra si l ei ro. Ju s
N av i gan di , Teresi n a, an o 16, n . 2966, 15 ago. 2011. Di spon v el em : <h ttp://ju s.com .br/rev i sta/texto/19770
(http://jus.com.br/revista/texto/19770) >. A cesso em : 19 ou t. 2011.
OLIV EIRA , Pr. Mri o de. Di spon v el em : <h ttp://www.m ari odeol i v ei ra.org/si te/>. A cesso em 05 n ov . 2011.
QUEIROZ, Fern an do Fon seca de. Brasi l : Est a do l a i co e a i n con st i t u ci on a l i da de da ex i st n ci a de
s mbol os rel i gi osos em prdi os p bl i cos. Ju s N av i gan di , Teresi n a, an o 11, n . 1081, 17 ju n . 2006. Di spon v el
em : <h ttp://ju s.com .br/rev i sta/texto/8519 (http://jus.com.br/revista/texto/8519) >. A cesso em : 19 ou t. 2011.
ROCHA , Gabri el a. A u di n ci a do di a de feri ado rel i gi oso pode ser adi ada. Con su l t or Ju r di co, So Pau l o,
17.05.2011.
Di spon v el
em :
<h ttp://www.con ju r.com .br/2011-m ai -17/stf-su spen de-deci sao-cn j-v etou adi am en tos-feri ado-rel i gi oso>. A cesso em 21 ou t. 2011.
SA N TOS, Ren ata Ei ras. O Est a do l a i co e a i n st i t u i o de f eri a do n a ci on a l em h omen a gem
ca n on i za o de Frei Ga l v o. Di spon v el em : <h ttp://www.di rei ton et.com .br/arti gos/exi bi r/3473/O-Estadol ai co-e-a-i n sti tu i cao-de-feri ado-n aci on al -em -h om en agem -a-can on i zacao-de-Frei -Gal v ao>. A cesso em 20 ou t.
2011.
S O
PA ULO.
Lei
14.485,
de
19
de
ju l h o
de
2007.
Di spon v el
<h ttp://www3.prefei tu ra.sp.gov .br/cadl em /secretari as/n egoci os_ju ri di cos/cadl em /i n tegra.asp?
al t=03082007L 144850000>. A cesso em 20 ou t. 2011.

em :

SCHERKERKEWITZ, Iso Ch ai tz. O Di rei t o de Rel i gi o n o Bra si l . Rev i sta da Procu radori a Geral do Estado de
So Pau l o. Di spon v el em
<h ttp://www.pge.sp.gov .br/cen trodeestu dos/rev i staspge/rev i sta2/arti go5.h tm >. A cesso em 11 ju l . 2011.
SILV A , Jos A fon so da. Cu rso de Di rei t o Con st i t u ci on a l Posi t i v o. 16. ed., So Pau l o: Mal h ei ros, 1999.
SORIA N O, A l di r Gu edes. Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l e In t ern a ci on a l . So Pau l o:
Ju arez de Ol i v ei ra, 2002.
TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o.

NO T A S
[1]

Li tu rgi a: 1. Ordem das ceri m n i as e preces de qu e se com pe o serv i o di v i n o, com o se en con tra determ i n ado
n o ri tu al ecl esi sti co. 2. A s frm u l as con sagradas das oraes (MICHA ELIS: Mi n i di ci on ri o Escol ar da L n gu a
Portu gu esa. So Pau l o: Com pan h i a Mel h oram en tos, 2000, p. 369).
[2]

http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988

37/44

01/12/2014

Laicidade, liberdade religiosa e questes polmicas - Jus Navigandi


[2]

JN IOR, Di rl ey da Cu n h a. Cu rso de Di rei t o Con st i t u ci on a l . Sal v ador: Ju s Podi v m , 2008, pp. 650-651.

[3]

JN IOR, Di rl ey da Cu n h a. Cu rso de Di rei t o Con st i t u ci on a l . Sal v ador: Ju s Podi v m , 2008, p. 651.

[4 ]

MICHA ELIS: Mi n i di ci on ri o Escol a r da L n gu a Port u gu esa . S o Pa u l o: Com pan h i a Mel h oram en tos,
2000, p. 355.
[5]

LA FER, Cel so. Est a do La i co. In : Di rei tos Hu m an os, Dem ocraci a e Rep bl i ca Hom en agem a Fbi o Kon der
Com parato. So Pau l o: Qu arti er Lati n do Brasi l , 2009, p. 226.
[6 ]

LA FER, Cel so. Est a do La i co. In : Di rei tos Hu m an os, Dem ocraci a e Rep bl i ca Hom en agem a Fbi o Kon der
Com parato. So Pau l o: Qu arti er Lati n do Brasi l , 2009, p. 226.
[7]

LA FER, Cel so. Est a do La i co. In : Di rei tos Hu m an os, Dem ocraci a e Rep bl i ca Hom en agem a Fbi o Kon der
Com parato. So Pau l o: Qu arti er Lati n do Brasi l , 2009, p. 227.
[8]

LA FER, Cel so. Est a do La i co. In : Di rei tos Hu m an os, Dem ocraci a e Rep bl i ca Hom en agem a Fbi o Kon der
Com parato. So Pau l o, Qu arti er Lati n do Brasi l , 2009, p. 228.
[9 ]

LA FER, Cel so. Est a do La i co. In : Di rei tos Hu m an os, Dem ocraci a e Rep bl i ca Hom en agem a Fbi o Kon der
Com parato. So Pau l o: Qu arti er Lati n do Brasi l , 2009, p. 227.
[10]

TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 110.
[11]

A rt. 5. A Rel i gi o Cath ol i ca A postol i ca Rom an a con ti n u ar a ser a Rel i gi o do Im pri o. Todas as ou tras
Rel i gi es sero perm i ti das com seu cu l to dom esti co, ou parti cu l ar em casas para i sso desti n adas, sem form a
al gu m a exteri or do Tem pl o.
[12]

BA STOS, Cel so Ri bei ro. Cu rso de Di rei t o Con st i t u ci on a l . 21. ed. So Pau l o: Sarai v a, 2000, p. 191.

[13]

TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 111.
[14 ]

TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 111.
[15]

TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 111.
[16 ]

SORIA N O, A l di r Gu edes. Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l e In t ern a ci on a l . So


Pau l o: Ju arez de Ol i v ei ra, 2002, p. 85.
[17]

OLIV EIRA , Fbi o Dan tas de. Aspect os da l i berda de rel i gi osa n o orden a men t o ju r di co bra si l ei ro.
Ju s N av i gan di , Teresi n a, an o 16, n . 2966, 15 ago. 2011. Di spon v el em : <h ttp://ju s.com .br/rev i sta/texto/19770
(http://jus.com.br/revista/texto/19770) >. A cesso em : 19 ou t. 2011.
[18]

TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 113.
[19 ]

TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 115.
[20]

TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 117.
[21]

Con sti tu i o
dos
Estados
Un i dos
do
Brasi l
de
1946.
Di spon v el
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/con sti tu i cao/con sti tu i cao46.h tm >. A cesso em 14 ou t. 2011.

em :

[22]

TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, pp. 118-119.
[23]

TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, pp. 120-121.
[24 ]

Con sti tu i o
da
Rep bl i ca
Federati v a
do
Brasi l
de
1988.
Di spon v el
em :
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/con sti tu i cao/Con sti tu i caoCom pi l ado.h tm >. A cesso em 14 ou t. 2011.
[25]

TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, pp. 122-123.
[26 ]

A pu d SCHERKERKEWITZ, Iso Ch ai tz. O Di rei t o de Rel i gi o n o Bra si l . Rev i sta da Procu radori a Geral do
Estado
de
So
Pau l o.
Di spon v el
em
<h ttp://www.pge.sp.gov .br/cen trodeestu dos/rev i staspge/rev i sta2/arti go5.h tm >. A cesso em 11 ju l . 2011.
[27]

http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988

38/44

01/12/2014

Laicidade, liberdade religiosa e questes polmicas - Jus Navigandi


[27]

SILV A , Jos A fon so da. Cu rso de Di rei t o Con st i t u ci on a l Posi t i v o. 16. ed. So Pau l o: Mal h ei ros, 1999, p.
251.
[28]

SILV A , Jos A fon so da. Cu rso de Di rei t o Con st i t u ci on a l Posi t i v o. 16. ed. So Pau l o: Mal h ei ros, 1999, p.
252.
[29 ]

SILV A , Jos A fon so da. Cu rso de Di rei t o Con st i t u ci on a l Posi t i v o. 16. ed. So Pau l o: Mal h ei ros, 1999, p.
252.
[30]

SILV A , Jos A fon so da. Cu rso de Di rei t o Con st i t u ci on a l Posi t i v o. 16. ed. So Pau l o: Mal h ei ros, 1999, pp.
252-253.
[31]

SILV A , Jos A fon so da. Cu rso de Di rei t o Con st i t u ci on a l Posi t i v o. 16. ed. So Pau l o: Mal h ei ros, 1999, p.
253.
[32]

SCHERKERKEWITZ, Iso Ch ai tz. O Di rei t o de Rel i gi o n o Bra si l . Rev i sta da PGE. Di spon v el em
<h ttp://www.pge.sp.gov .br/cen trodeestu dos/rev i staspge/rev i sta2/arti go5.h tm >. A cesso em 11 ju l . 2011.
[33]

SCHERKERKEWITZ, Iso Ch ai tz. O Di rei t o de Rel i gi o n o Bra si l . Rev i sta da PGE. Di spon v el em
<h ttp://www.pge.sp.gov .br/cen trodeestu dos/rev i staspge/rev i sta2/arti go5.h tm >. A cesso em 11 ju l . 2011.
[34 ]

OLIV EIRA , Fbi o Dan tas de. Aspect os da l i berda de rel i gi osa n o orden a men t o ju r di co bra si l ei ro.
Ju s N av i gan di , Teresi n a, an o 16, n . 2966, 15 ago. 2011. Di spon v el em : <h ttp://ju s.com .br/rev i sta/texto/19770
(http://jus.com.br/revista/texto/19770) >. A cesso em : 19 ou t. 2011.
[35]

QUEIROZ, Fern an do Fon seca de. Bra si l : Est a do l a i co e a i n con st i t u ci on a l i da de da ex i st n ci a de


s mbol os rel i gi osos em prdi os p bl i cos. Ju s N av i gan di , Teresi n a, an o 11, n . 1081, 17 ju n . 2006. Di spon v el
em : <h ttp://ju s.com .br/rev i sta/texto/8519 (http://jus.com.br/revista/texto/8519) >. A cesso em : 19 ou t. 2011.
[36 ]

Con sti tu i o
da
Rep bl i ca
Federati v a
do
Brasi l
de
1988.
Di spon v el
em :
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/con sti tu i cao/Con sti tu i caoCom pi l ado.h tm >. A cesso em 20 ou t. 2011.
Gri fos e destaqu es n ossos.
[37]

TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 229.
[38]

OLIV EIRA , Fbi o Dan tas de. Aspect os da l i berda de rel i gi osa n o orden a men t o ju r di co bra si l ei ro.
Ju s N av i gan di , Teresi n a, an o 16, n . 2966, 15 ago. 2011. Di spon v el em : <h ttp://ju s.com .br/rev i sta/texto/19770
(http://jus.com.br/revista/texto/19770) >. A cesso em : 19 ou t. 2011.
[39 ]

SILV A , Jos A fon so da. Cu rso de Di rei t o Con st i t u ci on a l Posi t i v o. 16. ed. So Pau l o: Mal h ei ros, 1999, p.
252.
[4 0]

MORA ES, A l exan dre de. Di rei t o Con st i t u ci on a l . 24. ed. So Pau l o: A tl as, 2009, p. 47.

[4 1]

JN IOR, Di rl ey da Cu n h a. Cu rso de Di rei t o Con st i t u ci on a l . Sal v ador: Ju s Podi v m , 2008, pp. 650-651.

[4 2]

BRA SIL. Con sti tu i o da


Rep bl i ca
Federati v a
do Brasi l
de 1988. Di spon v el
em :
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/con sti tu i cao/Con sti tu i caoCom pi l ado.h tm >. A cesso em 14 ou t. 2011.
[4 3]

MORA ES, A l exan dre de. Di rei t o Con st i t u ci on a l . 24. ed. So Pau l o: A tl as, 2009, p. 49.

[4 4 ]

Lei 7.210/84. Di spon v el em : < h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/l ei s/L7210com pi l ado.h tm >. A cesso
em 25 ou t. 2011.
[4 5]

MIRA BETE, Ju l i o Fabbri n i . Ex ecu o Pen a l . 10. ed. So Pau l o: A tl as, 2002, p. 82.

[4 6 ]

MIRA BETE, Ju l i o Fabbri n i . Ex ecu o Pen a l . 10. ed.. So Pau l o: A tl as, 2002, p. 83.

[4 7]

MORA ES, A l exan dre de. Di rei t o Con st i t u ci on a l . 24. ed. So Pau l o: A tl as, 2009, p. 49.

[4 8]

SORIA N O, A l di r Gu edes. Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l e In t ern a ci on a l . So


Pau l o: Ju arez de Ol i v ei ra, 2002, p. 97.
[4 9 ]

SORIA N O, A l di r Gu edes. Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l e In t ern a ci on a l . So


Pau l o: Ju arez de Ol i v ei ra, 2002, p. 97.
[50]

Con sti tu i o
da
Rep bl i ca
Federati v a
do
Brasi l
de
1988.
Di spon v el
em :
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/con sti tu i cao/Con sti tu i caoCom pi l ado.h tm >. A cesso em 20 ou t. 2011.
[51]

SILV A , Jos A fon so da. Cu rso de Di rei t o Con st i t u ci on a l Posi t i v o. 16. ed. So Pau l o: Mal h ei ros, 1999, pp.
254-255.

[52]

http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988

39/44

01/12/2014

Laicidade, liberdade religiosa e questes polmicas - Jus Navigandi


[52]

SILV A , Jos A fon so da. Cu rso de Di rei t o Con st i t u ci on a l Posi t i v o. 16. ed. So Pau l o: Mal h ei ros, 1999, p.
255.
[53]

SORIA N O, A l di r Gu edes. Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l e In t ern a ci on a l . So


Pau l o: Ju arez de Ol i v ei ra, 2002, p. 85.
[54 ]

QUEIROZ, Fern an do Fon seca de. Bra si l : Est a do l a i co e a i n con st i t u ci on a l i da de da ex i st n ci a de


s mbol os rel i gi osos em prdi os p bl i cos. Ju s N av i gan di , Teresi n a, an o 11, n . 1081, 17 ju n . 2006. Di spon v el
em : <h ttp://ju s.com .br/rev i sta/texto/8519 (http://jus.com.br/revista/texto/8519) >. A cesso em : 19 ou t. 2011.
[55]

TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 237.
[56 ]

TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, pp. 237-238.
[57]

Con sti tu i o
da
Rep bl i ca
Federati v a
do
Brasi l
de
1988.
Di spon v el
em :
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/con sti tu i cao/Con sti tu i caoCom pi l ado.h tm >. A cesso em 20 ou t. 2011.
[58]

JN IOR, Di rl ey da Cu n h a. Cu rso de Di rei t o Con st i t u ci on a l . Sal v ador: Ju s Podi v m , 2008, p. 652.

[59 ]

JN IOR, Di rl ey da Cu n h a. Cu rso de Di rei t o Con st i t u ci on a l . Sal v ador: Ju s Podi v m , 2008, p. 652.

[6 0]

H di v ergn ci a dou tri n ri a sobre a qu esto, ten do au tores qu e defen dem qu e se trata de h i ptese de
su spen so dos di rei tos pol ti cos, en qu an to al gu n s ou tros en ten dem qu e se cu i da de h i ptese de perda dos di rei tos
pol ti cos.
[6 1]

Con sti tu i o
da
Rep bl i ca
Federati v a
do
Brasi l
de
1988.
Di spon v el
em :
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/con sti tu i cao/Con sti tu i caoCom pi l ado.h tm >. A cesso em 20 ou t. 2011.
[6 2]

JN IOR, Di rl ey da Cu n h a. Cu rso de Di rei t o Con st i t u ci on a l . Sal v ador: Ju s Podi v m , 2008, p. 652.

[6 3]

Con sti tu i o
da
Rep bl i ca
Federati v a
do
Brasi l
de
1988.
Di spon v el
em :
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/con sti tu i cao/Con sti tu i caoCom pi l ado.h tm >. A cesso em 20 ou t. 2011.
[6 4 ]

Lei 4.375/64. Di spon v el em : <h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/l ei s/L4375.h tm >. A cesso em 25 ou t.
2011.
[6 5]

Decreto 57.654/66. Di spon v el em : <h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/decreto/D57654.h tm >. A cesso
em 25 ou t. 2011.
[6 6 ]

Lei 8.239/91. Di spon v el em : <h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/Lei s/L8239.h tm >. A cesso em 25 ou t.
2011.
[6 7]

MORA ES, A l exan dre de. Di rei t o Con st i t u ci on a l . 24. ed. So Pau l o: A tl as, 2009, pp. 47-48.

[6 8]

JN IOR, Di rl ey da Cu n h a. Cu rso de Di rei t o Con st i t u ci on a l . Sal v ador: Ju s Podi v m , 2008, p. 653.

[6 9 ]

CA BRA L, J. Rel i gi es Sei t a s & Heresi a s l u z da B bl i a . 8 ed. Ri o de Jan ei ro: Grfi ca Un i v ersal , 1993,
p. 261.
[70]

Decreto-l ei 3.689, de 03 de ou tu bro de 1941. Di spon v el em : <h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/decretol ei /Del 3689Com pi l ado.h tm >. A cesso em 25 ou t. 2011.
[71]

TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 151.
[72]

Decreto-l ei
3.689/41.
Di spon v el
em :
l ei /Del 3689Com pi l ado.h tm >. A cesso em 25 ou t. 2011.

<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/decreto-

[73]

Con sti tu i o
da
Rep bl i ca
Federati v a
do
Brasi l
de
1988.
Di spon v el
em :
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/con sti tu i cao/Con sti tu i caoCom pi l ado.h tm >. A cesso em 20 ou t. 2011.
[74 ]

TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 217.
[75]

QUEIROZ, Fern an do Fon seca de. Bra si l : Est a do l a i co e a i n con st i t u ci on a l i da de da ex i st n ci a de


s mbol os rel i gi osos em prdi os p bl i cos. Ju s N av i gan di , Teresi n a, an o 11, n . 1081, 17 ju n . 2006. Di spon v el
em : <h ttp://ju s.com .br/rev i sta/texto/8519 (http://jus.com.br/revista/texto/8519) >. A cesso em : 19 ou t. 2011.
[76 ]

COELHO, Sach a Cal m on N av arro. Cu rso de Di rei t o Tri bu t ri o Bra si l ei ro. 4. ed. Ri o de Jan ei ro: Foren se,
1999, p. 269.
[77]

MA CHA DO, Hu go de Bri to. Cu rso de Di rei t o Tri bu t ri o. 30. ed. So Pau l o: Mal h ei ros, 2009, p. 288.

[78]

http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988

40/44

01/12/2014

Laicidade, liberdade religiosa e questes polmicas - Jus Navigandi


[78]

TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 213.
[79 ]

TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, pp. 213-214.
[80]

STF, Pl en o, RE n 325822/SP, Rel . Mi n . Il m ar Gal v o, Rel . para acrdo Mi n . Gi l m ar Men des, DJ


14/05/2004.
[81]

STF, Pl en o, RE n 578562/BA , Rel . Mi n . Eros Grau , DJ 12/09/2008.

[82]

TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 214.
[83]

Con sti tu i o
da
Rep bl i ca
Federati v a
do
Brasi l
de
1988.
Di spon v el
em :
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/con sti tu i cao/Con sti tu i caoCom pi l ado.h tm >. A cesso em 20 ou t. 2011.
[84 ]

SORIA N O, A l di r Gu edes. Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l e In t ern a ci on a l . So


Pau l o: Ju arez de Ol i v ei ra, 2002, p. 101.
[85]

SORIA N O, A l di r Gu edes. Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l e In t ern a ci on a l . So


Pau l o: Ju arez de Ol i v ei ra, 2002, p. 101.
[86 ]

FERRA Z, A n n a Cn di da da Cu n h a. Regi st ro h i st ri co docu men t a l : Pa recer Ju r di co a presen t a do


a o Gov ern a dor do Est a do de S o Pa u l o (a qu est o do en si n o rel i gi oso n a s escol a s p bl i ca s). In :
En si n o Rel i gi oso em Escol as P bl i cas Im pactos sobre o Estado Lai co, So Pau l o: Factash , 2008, p. 82.
[87]

SORIA N O, A l di r Gu edes. Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l e In t ern a ci on a l . So


Pau l o: Ju arez de Ol i v ei ra, 2002, p. 102.
[88]

SILV A , Jos A fon so da. Cu rso de Di rei t o Con st i t u ci on a l Posi t i v o. 16. ed. So Pau l o: Mal h ei ros, 1999, p.
256.
[89 ]

TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 256.
[9 0]

TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 256.
[9 1]

TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 256.
[9 2]

Lei 6.015/73. Di spon v el em : < h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/l ei s/L6015com pi l ada.h tm >. A cesso
em 29 ou t. 2011.
[9 3]

TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 256.
[9 4 ]

JN IOR, Edi son Mi gu el da Si l v a. No Est a do Democr t i co, n o ex i st e n en h u m di rei t o a bsol u t o.


Di spon v el
em :
<h ttp://www.con ju r.com .br/2007-m ar27/estado_dem ocrati co_n ao_exi ste_n en h u m _di rei to_absol u to>. A cesso em 25 ou t. 2011.
[9 5]

JN IOR, Edi son Mi gu el da Si l v a. No Est a do Democr t i co, n o ex i st e n en h u m di rei t o a bsol u t o.


Di spon v el
em :
<h ttp://www.con ju r.com .br/2007-m ar27/estado_dem ocrati co_n ao_exi ste_n en h u m _di rei to_absol u to>. A cesso em 25 ou t. 2011.
[9 6 ]

CA BRA L, J. Rel i gi es Sei t a s & Heresi a s l u z da B bl i a . 8 ed. Ri o de Jan ei ro: Grfi ca Un i v ersal , 1993,
pp. 261-262.
[9 7]

OLIV EIRA , Fbi o Dan tas de. Aspect os da l i berda de rel i gi osa n o orden a men t o ju r di co bra si l ei ro.
Ju s N av i gan di , Teresi n a, an o 16, n . 2966, 15 ago. 2011. Di spon v el em : <h ttp://ju s.com .br/rev i sta/texto/19770
(http://jus.com.br/revista/texto/19770) >. A cesso em : 19 ou t. 2011.
[9 8]

TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, pp. 161-163.
[9 9 ]

TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 163.
[100]

TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, pp. 163-165.

[101]

http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988

41/44

01/12/2014

Laicidade, liberdade religiosa e questes polmicas - Jus Navigandi


[101]

BA STOS, Cel so Ri bei ro. Di rei t o de recu sa de pa ci en t es su bmet i dos a t ra t a men t o t era pu t i co s
t ra n sf u ses de sa n gu e, por ra zes ci en t f i ca s e con v i ces rel i gi osa s (pa recer). So Pau l o: Rev i sta dos
Tri bu n ai s, 2001, v ol u m e 90, n 787, pp. 504-505.
[102]

TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 166.
[103]

TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 181.
[104 ]

Lei 9.605/98. Di spon v el em : <h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/l ei s/L9605.h tm >. A cesso em 21 ou t.
2011.
[105]

TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, pp. 180-182.
[106 ]

TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 182.
[107]

Decreto-l ei
2.848/40.
Di spon v el
em :
l ei /Del 2848com pi l ado.h tm >. A cesso em 21 ou t. 2011.
[108]

<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/decreto-

BITEN COURT, Cezar Roberto. Cdi go Pen a l Comen t a do. 4. ed. So Pau l o: Sarai v a, 2007, p. 1021.

[109 ]

JESUS, Dam si o Ev an gel i sta de. Di rei t o Pen a l Pa rt e Especi a l . 19. ed. So Pau l o: Sarai v a, 2010,
v ol u m e 3, pp. 431-432.
[110]

BITEN COURT, Cezar Roberto. Cdi go Pen a l Comen t a do. 4. ed. So Pau l o: Sarai v a, 2007, p. 1021.

[111]

Ev an gel h o de Marcos, cap tu l o 16, v ers cu l os 17 e 18: E estes si n ai s segu i ro aos qu e crerem : Em m eu n om e
expu l saro os dem n i os; fal aro n ov as l n gu as; Pegaro n as serpen tes; e, se beberem al gu m a coi sa m ort fera,
n o l h es far dan o al gu m ; e poro as m os sobre os en ferm os, e os cu raro.
[112]

MORA ES, A l exan dre de. Di rei t o Con st i t u ci on a l . 24. ed. So Pau l o: A tl as, 2009, p. 48.

[113]

TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, pp. 193-194.
[114 ]

TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 194.
[115]

TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 194.
[116 ]

TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 194.
[117]

TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 195.
[118]

MORA ES, A l exan dre de. Di rei t o Con st i t u ci on a l . 24. ed. So Pau l o: A tl as, 2009, p. 48.

[119 ]

Lei
10.406/2002.
Di spon v el
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/l ei s/2002/L10406com pi l ada.h tm >. A cesso em 21 ou t. 2011.

em :

[120]

GA GLIA N O E FILHO, Pabl o Stol ze e Rodol fo Pam pl on a. Nov o Cu rso de Di rei t o Ci v i l . 9. ed. So Pau l o:
Sarai v a, 2007, v ol u m e I, pp. 223-224.
[121]

GA GLIA N O E FILHO, Pabl o Stol ze e Rodol fo Pam pl on a. Nov o Cu rso de Di rei t o Ci v i l . 9. ed. So Pau l o:
Sarai v a, 2007, v ol u m e I, p. 224.
[122]

GA GLIA N O E FILHO, Pabl o Stol ze e Rodol fo Pam pl on a. Nov o Cu rso de Di rei t o Ci v i l . 9. ed. So Pau l o:
Sarai v a, 2007, v ol u m e I, p. 224.
[123]

SCHERKERKEWITZ, Iso Ch ai tz. O Di rei t o de Rel i gi o n o Bra si l . Rev i sta da PGE. Di spon v el em
<h ttp://www.pge.sp.gov .br/cen trodeestu dos/rev i staspge/rev i sta2/arti go5.h tm >. A cesso em 11 ju l . 2011.
[124 ]

Lei 9.093/95. Di spon v el em : <h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/l ei s/L9093.h tm >. A cesso em 20 ou t.
2011.
[125]

Lei 662/49. Di spon v el em : <h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/l ei s/L0662.h tm >. A cesso em 20 ou t.
2011.

[126 ]

http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988

42/44

01/12/2014

Laicidade, liberdade religiosa e questes polmicas - Jus Navigandi


[126 ]

Lei
Mu n i ci pal
14.485,
de
19
de
ju l h o
de
2007.
Di spon v el
<h ttp://www3.prefei tu ra.sp.gov .br/cadl em /secretari as/n egoci os_ju ri di cos/cadl em /i n tegra.asp?
al t=03082007L 144850000>. A cesso em 20 ou t. 2011.

em :

[127]

FIESP. Pa recer: Feri a dos do a n o-ca l en d ri o de 201 1 . Departam en to Ju r di co. Di spon v el em :


<h ttp://www.fi esp.com .br/si n di cal -ju ri di ca/pdf/parecer%20feri ados%202011.pdf>. A cesso em 20 ou t. 2011.
[128]

Lei 6.802/80. Di spon v el em : <h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/l ei s/l 6802.h tm >. A cesso em 20 ou t.
2011.
[129 ]

MON TEMURRO, Dan i l o Gon al v es. N o pode h av er feri ado rel i gi oso em u m Estado l ai co. Con su l t or
Ju r di co,
So
Pau l o,
05.10.2006.
Di spon v el
em :
<h ttp://www.con ju r.com .br/2006-ou t05/n ao_h av er_feri ado_rel i gi oso_estado_l ai co>. A cesso em 20 ou t. 2011.
[130]

SA N TOS, Ren ata Ei ras dos. O Est a do l a i co e a i n st i t u i o de f eri a do n a ci on a l em h omen a gem


ca n on i za o de Frei Ga l v o. Di spon v el em : <h ttp://www.di rei ton et.com .br/arti gos/exi bi r/3473/O-Estadol ai co-e-a-i n sti tu i cao-de-feri ado-n aci on al -em -h om en agem -a-can on i zacao-de-Frei -Gal v ao>. A cesso em 20 ou t.
2011.
[131]

Lei 8.069/90. Di spon v el em : < h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/l ei s/L8069Com pi l ado.h tm >. A cesso
em 21 ou t. 2011. Gri fos e destaqu es n ossos.
[132]

Lei 10.741/03. Di spon v el em : <h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/l ei s/2003/L10.741.h tm >. A cesso em
21 ou t. 2011. Gri fos e destaqu es n ossos.
[133]

TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 82.
[134 ]

Decreto-l ei
2.848/40.
Di spon v el
em :
<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/decretol ei /Del 2848com pi l ado.h tm >. A cesso em 21 ou t. 2011. Gri fos e destaqu es n ossos.
[135]

ESTEFA M, A n dr. Di rei t o Pen a l Pa rt e Especi a l . So Pau l o: Sarai v a, 2010, v ol u m e 2, p. 261.

[136 ]

TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 83.
[137]

JESUS, Dam si o Ev an gel i sta de. Di rei t o Pen a l Pa rt e Especi a l . 19. ed. So Pau l o: Sarai v a, 2010,
v ol u m e 3, p. 99.
[138]

JESUS, Dam si o Ev an gel i sta de. Di rei t o Pen a l Pa rt e Especi a l . 19. ed. So Pau l o: Sarai v a, 2010,
v ol u m e 3, pp. 99-100.
[139 ]

TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, pp. 84-86.
[14 0]

TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 86.
[14 1]

Lei 6.001/73. Di spon v el em : <h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/Lei s/L6001.h tm >. A cesso em
25.10.2011.
[14 2]

Lei
11.343/2006.
Di spon v el
em :
2006/2006/l ei /l 11343.h tm >. A cesso em 29 ou t. 2011.

<h ttp://www.pl an al to.gov .br/cci v i l _03/_ato2004-

[14 3]

TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 87.
[14 4 ]

TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 230.
[14 5]

TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 230.
[14 6 ]

TERA OKA , Th i ago Massao Corti zo. A Li berda de Rel i gi osa n o Di rei t o Con st i t u ci on a l Bra si l ei ro. So
Pau l o, 2010. 282f. Tese de dou torado em Di rei to. Facu l dade de Di rei to, Un i v ersi dade de So Pau l o, p. 230.
[14 7]

SCHERKERKEWITZ, Iso Ch ai tz. O Di rei t o de Rel i gi o n o Bra si l . Rev i sta da


<h ttp://www.pge.sp.gov .br/cen trodeestu dos/rev i staspge/rev i sta2/arti go5.h tm >. A cesso em 11 ju l . 2011.

PGE

[14 8]

Si te do Pr. Mri o de Ol i v ei ra. Di spon v el em : <h ttp://www.m ari odeol i v ei ra.org/si te/>. A cesso em 05 n ov .
2011.
[14 9 ]

Si te do Pr. Jefferson Cam pos. Di spon v el em : <h ttp://www.jefferson cam pos.com .br/portal />. A cesso em 13
ou t. 2011.
[150]

http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988

43/44

01/12/2014

Laicidade, liberdade religiosa e questes polmicas - Jus Navigandi


[150]

Si te do Pr. Carl os Cezar. Di spon v el em : <h ttp://www.prcarl oscezar.com .br/>. A cesso em 13 ou t. 2011.

[151]

MA RISCA L, V al ri a Gerber. Feri a dos rel i gi osos em u m pa s l a i co. Di spon v el em : <h ttp://www.pu cri o.br/pi bi c/rel atori o_resu m o2008/resu m os/ccs/di r/j_v al eri agm .pdf>. A cesso em 20 ou t. 2011.
[152]

ROCHA , Gabri el a. A u di n ci a do di a de feri ado rel i gi oso pode ser adi ada. Con su l t or Ju r di co, So Pau l o,
17.05.2011.
Di spon v el
em :
<h ttp://www.con ju r.com .br/2011-m ai -17/stf-su spen de-deci sao-cn j-v etou adi am en tos-feri ado-rel i gi oso>. A cesso em 21 ou t. 2011.
[153]

OLIV EIRA , Fbi o Dan tas de. Aspect os da l i berda de rel i gi osa n o orden a men t o ju r di co bra si l ei ro.
Ju s N av i gan di , Teresi n a, an o 16, n . 2966, 15 ago. 2011. Di spon v el em : <h ttp://ju s.com .br/rev i sta/texto/19770
(http://jus.com.br/revista/texto/19770) >. A cesso em : 19 ou t. 2011.
[154 ]

Mu dan a da data de con cu rso por cren a rel i gi osa ser an al i sada em repercu sso geral . Not ci a s STF,
Bras l i a,
19.04.2011.
Di spon v el
em :
<h ttp://www.stf.ju s.br/portal /cm s/v erN oti ci aDetal h e.asp?
i dCon teu do=177596>. A cesso em 20 ou t. 2011.
[155]

MA RISCA L, V al ri a Gerber. Feri ados rel i gi osos em u m pa s l ai co. Di spon v el em : <h ttp://www.pu cri o.br/pi bi c/rel atori o_resu m o2008/resu m os/ccs/di r/j_v al eri agm .pdf>. A cesso em 20 ou t. 2011.

A u tor
A n dr ea Ru ssa r Ra ch el
A dv ogada. Professora pl an ton i sta da Rede de En si n o Lu i z Fl v i o Gom es (LFG). Psgradu ada em Processo Ci v i l pel a PUC/SP. Especi al i sta em Gran des
Tran sform aes do Processo pel a Un i v ersi dade do Su l de San ta Catari n a (UN ISUL).
Ps-gradu an da em Di rei to P bl i co pel a Un i v ersi dade do Su l de San ta Catari n a
(UN ISUL). Li cen ci ada em Fi l osofi a pel a Un i v ersi dade So Ju das Tadeu . Estu dan te de Teol ogi a n o
In sti tu to Teol gi co Qu adran gu l ar.

In for m a es sobr e o tex to


C om o c it a r est e t ex t o ( NBR 6 0 2 3 :2 0 0 2 A BNT )
RA CHEL, A n drea Ru ssar. Brasi l : a l ai ci dade e a l i berdade rel i gi osa desde a Con sti tu i o da Rep bl i ca
Federati v a de 1988. Ju s Na v i ga n di , Teresi n a, an o 17, n . 3300, 14 ju l . 2012. Di spon v el em :
<h ttp://ju s.com .br/arti gos/22219>. A cesso em : 1 dez. 2014.

http://jus.com.br/imprimir/22219/brasil-a-laicidade-e-a-liberdade-religiosa-desde-a-constituicao-da-republica-federativa-de-1988

44/44

Você também pode gostar