Você está na página 1de 23

Estaaversoemhtmldoarquivo

http://projedata.grupoprojetar.ufrn.br/dspace/bitstream/123456789/1406/1/%23366.pdf.
Googlecriaautomaticamenteversesemtextodedocumentosmedidaquevasculhaaweb.

Page1

IVPROJETAR2009

PROJETOCOMOINVESTIGAO:ENSINO,PESQUISAEPRTICA
FAUUPMSOPAULOBRASIL
Outubro2009

EIXO:Interveno

OEnsinodoProjetoUrbano:AplicaodeMtodosdaPsicologia
AmbientaledaMorfologiaUrbananaLeituraeAnlisedoEspao

AlineWerneckBarbosadeCarvalho
EngenheiraArquiteta,DoutoraemArquiteturaeUrbanismopelaFAUUSP
ProfessoradoDepartamentodeArquiteturaeUrbanismoUFV
CampusdaUniversidadeFederaldeViosa
DepartamentodeArquiteturaeUrbanismoViosa,MG.
CEP:36570000

email:abarbosa@ufv.br

GeraldoBrowneRibeiroFilho
EngenheiroCivil,DoutoremPlanejamentoUrbanoeRegionalIPPURUFRJ
ProfessordoDepartamentodeArquiteturaeUrbanismoUFV
CampusdaUniversidadeFederaldeViosa
DepartamentodeArquiteturaeUrbanismoViosa,MG.
CEP:36570000
email:gbrowne@ufv.br

Page2

RESUMO

Nesteartigopropeseareflexosobreumaexperinciadeensinodeprojetourbano
desenvolvidanadisciplinaARQ346ProjetoVI,docursodeArquiteturaeUrbanismodaUFV,
cujotemacentraloprojetoderequalificaofsicoambientaldeumareadacidade.Parte
sedoprincpioqueaelaboraodoprojetourbansticodeveestarfundamentadaem
conhecimentoadequadodareadeintervenoeemconceitoscapazesdeconduziraprtica
projetualnoensinodearquitetura,desdeoentendimentodocontrovertidoconceitodeurban
design,passandoporoutrosconceitosfundamentais,formuladosporautorescomoLynch,
Cullen,Langeoutrospioneirosdosestudosmorfolgicosedasrelaesambiente
comportamento(RAC).Paradarsuportetericoaodesenvolvimentodotrabalho,asatividades
prticasdadisciplinasoacompanhadasporaulasexpositivasedediscussodetextos,onde
sointroduzidosimportantesconceitos,comoespaopblico,centralidade,legibilidade,
imaginabilidade,orientabilidade,identidadeetc.Almdisso,soabordadosediscutidosquatro
mtodosfundamentadosnascinciassociaisecomportamentais(MorfologiaUrbana,Anlise
VisualAnliseComportamentalePercepoAmbiental),apartirdosquaisosalunoselaboram
aleituraeaanlisedasreasdeestudoedeinterveno,comoobjetivodecompreenderas

relaessociaiseespaciaisqueseestabelecementreelas.Essesestudosfundamentamas
demaisetapasdoprocessodeprojeto,incluindoodiagnsticoeaformulaodeprincpios,
objetivosediretrizesurbansticas.Comadinmicaadotadanadisciplina,osalunosapreendem
osmtodoseconceitosmediantesuaaplicaoemcampoe,apartirdaprtica,reforamas
basestericaseareflexocriticanecessriasformulaodaspropostasdeinterveno
urbanstica.Nadiversidadedosexercciosdediagnsticoeprojetoqueessarealidadeoferece,
procuraseentenderopapeleanaturezadosistemadoespaopblico,dandoseespecial
nfaseaoprocesso,consideradotoimportantequantooprodutofinal.

Palavraschave:Ambienteconceitoformaprocessocomportamentopercepoensino

Page3

ABSTRACT

ThispaperaimstoreflectonanexperienceofteachinginurbanprojectinthecourseARQ346
ProjectVI,whosecentralthemeistheurbandesignofanareaofViosaMG,Brazil.Itis
assumedthatthelearningofurbandesignshouldbebasedonadequateknowledgeofthearea
ofinterventionandconceptsthatcanleadtopracticaldesignintheteachingofarchitecture,
fromtheunderstandingoftheconceptofurbandesign,andotherconceptsthatareformulated
byauthorssuchasLynch,Cullen,Langandotherpioneersofmorphologicalstudiesand
environmentbehaviorrelations(EAR).Thepracticalactivitiesofthecourseareaccompaniedby
lectureclassesanddiscussionoftextswhichintroduceimportantconceptssuchaspublic
space,urbanstructure,image,identityetc.Moreover,fourmethodsbasedonsocialand
behavioralsciences(UrbanMorphology,TownLandscape,EnvironmentalPerceptionand
BehavioralAnalysis)arediscussed,fromwhichstudentsdevelopthereadingandanalysisof
areasofstudyandintervention,withtheordertounderstandthesocialandspatialrelationships
thatareestablishedbetweenthem.Thesestudiessupporttheotherphasesoftheproject,
includingthediagnosisandformulationofprinciples,objectivesandurbanguidelines.Withthe
dynamicsusedinthiscourse,studentslearnthemethodsandconceptsthroughtheir
applicationtofieldandenhancethetheoreticalbasesandcriticalreflectionfortheformulationof
urbanproposals.
Keywords:environment,concept,form,process,behavior,perception,learning.

Page4

RESUMEN
Esteartculotieneporobjetoreflexionarsobreunaexperienciadeenseanzaenelproyectode
desarrollourbanoenladisciplinaARQ346ProyectoVI,delaUFV,cuyotemacentralesel
diseourbanodeunazonadelaciudad.Sesuponequeeldiseourbanodeberabasarseen
unconocimientoadecuadodelazonadeintervencindondelosconceptospuedenllevarala
prcticadeldiseoenlaenseanzadelaarquitectura,desdelacomprensindelanocinde
diseourbanoydeotrosconceptosclave,formuladosporautorescomoLynch,Cullen,Langy
otrospionerosdelosestudiosmorfolgicosydelasrelacionesmedioambiente
comportamiento(CAR).Paraapoyareldesarrollodeltrabajoterico,lasactividadesprcticas
deladisciplinaseacompaandeclasesdelecturaydiscusindetextos,enqueseintroducen
conceptoscomoespaciopblico,centralidad,imaginabilidad,legibilidad,identidadetc.
Adems,setratanysedebatencuatromtodosbasadosenlascienciassocialesyde
comportamiento(MorfologaUrbana,AnlisisVisual,PercepcinAmbientalyAnlisisdel
Comportamiento),apartirdelacuallosestudiantesdesarrollanlalecturayanlisisdelas
zonasdeestudioydeintervencin,paracomprenderlasituacinsocialylasrelaciones
espacialesqueseestablecenentreellos.Estosestudiossirvendeapoyoalasfasesdel
proyecto,incluyendoeldiagnsticoylaformulacindeprincipios,objetivosydirectrices
urbanas.Conladinmicautilizadaenladisciplina,losestudiantesaprendenyejercitanlos
mtodosyconceptosatravsdesuaplicacinalcampoyestablecenlasbasestericasyla
reflexincrticanecesariaparalaformulacindepropuestasparalaplanificacinde
intervenciones.Enestadiversidaddesituaciones,esposibleentenderelpapelylanaturaleza
delsistemadeespaciopblico,conespecialnfasisenelprocesodeproyecto.
Palabrasclave:ambienteconcepto,forma,proceso,comportamiento,percepcin,enseanza.

Page5

OEnsinodoProjetoUrbano:AplicaodeMtodosdaPsicologia
AmbientaledaMorfologiaUrbananaLeituraeAnlisedoEspao

1.Introduo

Nesteartigopropeseareflexosobreumaexperinciadoensinodeprojetodo
espaourbano,nadisciplinaProjetoVI,cujotemacentraloprojetodoespaopblico.Parte
sedoprincpioqueaelaboraodoprojetourbansticodeveestarfundamentadaem
conhecimentoadequadodareadeintervenoeemconceitoscapazesdeconduziraprtica
projetualnoensinodearquitetura,desdeoentendimentodocontrovertidoconceitodeurban
design,passandoporoutrosconceitosfundamentais,formuladosporautorescomoLynch,
Cullen,Langeoutrospioneirosdosestudosmorfolgicosedasrelaesambiente
comportamento(RAC).
AdisciplinatomacomocampodetrabalhoareacentraldacidadedeViosaMG,e
suasadjacncias,ondepossvelidentificaravariedadedesituaesqueinteressamao
exerccioprojetualconcentraodeatividadesterciriasedosetorinformal,usosdosolo
diversificados,centralidade,patrimniohistrico,verticalizao,conflitosdetrfegode
pedestres,automveis,nibuseciclistas,etc.
Oexercciodeintervenourbansticapropostocompreendeumconjuntode

atividades,abrangendonoapenasareadeintervenopropriamentedita,paraaqual
deverserelaboradooprojetourbanoacompanhadodediretrizesurbansticas,mas,tambm,
achamadareadeestudo,delimitadapelosbairrosadjacentes.Nasaulasexpositivasso
abordadosquatromtodosdeanlisedoespaourbano,fundamentadasnascinciassociaise
comportamentais:amorfologiaurbanaaanlisevisual,pormeiodatcnicadevisoseriala
anlisecomportamental,apartirdoentendimentodoconceitodebehaviorsetting,ea
percepoambiental.Nestafase,sointroduzidosimportantesconceitos,comoespao
pblico,centralidade,legibilidade,imaginabilidade,orientabilidade,identidade,permeabilidade,
entreoutros.Asaulassoacompanhadasdaleituraedadiscussodetextosrelativosaos
temasabordados.Emseguida,realizaseoprimeirotrabalhodecampoqueconsistenaleitura
eanlisemorfolgicadosbairrosdareadeestudo,comoobjetivodecompreenderas
relaessociaiseespaciaisquenelesseestabelecemesuarelaocomareade
interveno.Posteriormente,osalunosrealizamaleituraeaanlisedareadeinterveno
pormeiodosoutrostrsmtodosdeanliseapresentados,queservemdebaseparaa
realizaododiagnsticodareaedoseuentorno,bemcomoparaaformulaodos
princpios,objetivosediretrizesdoprojeto.Comisso,apreendemseosmtodoseconceitosa
partirdasuaaplicaoemcampoe,apartirdaprtica,reforamseasbasestericasea
reflexocriticanecessriasformulaodaspropostasdeintervenourbanstica.Na
diversidadedosexercciosdediagnsticoeprojetoqueessarealidadeoferece,procurase
entenderopapeleanaturezadosistemadoespaopblico,verificandosuaadequaoa
situaesreaisesuasrelaesfuncionaiseformaiscomoespaourbano.Assim,dse
especialnfaseaoprocesso,consideradotoimportantequantooprodutofinal.
Enfim,adisciplinatratadoprocessodeensinodoprojetoderequalificaofsico
espacialeambientaldeumareadacidade,medianteaaplicaodeumconjuntode
conceitosutilizadosnocampodaPsicologiaAmbientaledosestudosdapercepoambiental
edasrelaesambientecomportamento,almdeenfatizaraspectosimportantesdaforma
urbana.
Ocontedodoartigofoisubdivididoemtrspartes,almdaintroduo.Noprimeiro
itemapresentaseadinmicadadisciplinaeametodologiadeensinoadotada.Emseguida,
apresentamseosprincipaisconceitostomadosdasCinciasComportamentaisnosquaisse
apoiamasdiscussesdadisciplinaequedarosuportetericosdecisesdeprojeto.Para
finalizar,procuraserefletirsobreapertinnciadaaplicaodametodologiaaolongodosanos
deoferecimentodadisciplina.

Page6

Apartirdorelatodaexperinciadessadisciplina,pretendeselevantarquestese
proporreflexescrticassobreoensinodoprojetourbanodemodoacontribuirparaoseu
debateeaprimoramento.

2.ADinmicadaDisciplinaeaMetodologiadeEnsinoAdotada

AdisciplinaARQ346ProjetoVIestlocadanostimoperododagradecurriculardo

CursodeArquiteturaeUrbanismodaUFV,inserindosenasequnciadasdisciplinasde
projeto,emboraseucontedosejaentendidocomosituadonainterfaceentreasdisciplinasde
projetoarquitetnicoedeplanejamentourbano.Otemadadisciplinaoprojetodoespao
pblico,entendidocomoumsistemaderedesfsicas,funesesignificaes,quese
expressamnamorfologiaurbanaeservemdesuporteaatividadesemodosdevidapresentes
noespaourbano.
TomasecomocampodetrabalhoacidadedeViosa,incluindonoapenasaleiturae
anlisedoespaourbano,mas,tambm,eelaboraodeumprojetourbansticovisando
requalificaourbanadeumareadacidade.Paraosexercciosdeprojeto,soescolhidas
reasquerenamumagrandevariedadedesituaesquefazempartedeumprojetourbano,
comoconcentraodeatividadestercirias,usosdiversificadosdosolo,centralidade,
verticalizao,conflitosdetrfegodeautomveis,nibus,pedestreseciclistas,etc.Aescolha
dareadeintervenovariadeacordocomosemestreemqueadisciplinaoferecida.
Apartirdametodologiaadotadaaolongododesenvolvimentodoprojeto,tmsecomo
objetivos:colocaroestudanteemcontatocomarealidadeurbanademodoadesenvolversua
percepoacercadoambienteconstrudoecontribuirparaaconstruodeumvocabulrio
sobretemasurbanosformadoapartirdaobservaoedolevantamentodascondiesfsicas
eambientaisdepartesdacidadedesenvolverapercepodaescaladacidadeedasua
dimensofsicoambientalampliaravisocrticadarealidadeurbanae,porfim,desenvolvera
capacidadedeintervenonacidadeatravsdepropostasdereestruturaourbana.Na
diversidadedosexercciosdediagnsticoedeprojetoquearealidadeempricaurbana
oferece,pretendesequeoalunoentendaopapeleanaturezadosistemadosespaos
pblico,coletivoeprivado,verificandoasuaadequaoeasrelaesfuncionaiseformais
estabelecidascomostiposdeedificaesporeleservidas.Pretendesetambmenfatizara
importnciadavalorizaodostraoscomunsquecaracterizamcertasformasurbanase
permitamapercepoealeiturado"todo"urbano,apesardasdiferenasdoslugaresou
partesqueointegram.Paratanto,sointroduzidosimportantesconceitos,comoespao
pblico,espaocoletivo,centralidade,legibilidade,orientabilidade,identidade,mobilidade,
entreoutrosquepodemseradotadosnoprojetourbano.
Adisciplinapossuicargahorriadeoitohorassemanais,distribudasemaulastericas
eprticas.Nasaulastericassoapresentadososconceitos,teoriaseinformaestcnicas
queservirodeapoioaosprojetosetrabalhospropostos,almdadiscussodetextosrelativos
aostemasabordados.Asaulasprticassodestinadasaodesenvolvimentodostrabalhos
prticos,incluindoasetapasdelevantamentodedados(visitaaolocal,levantamentodedados
juntoaosrgospblicosecomunidade),diagnsticoeelaboraodosprojetosemsalade
aula.
Apesardesetratardeumadisciplinaeminentementeprtica,conferesegrande
importnciasaulastericas,queacompanhamparipassuodesenvolvimentodoprojeto,
introduzindoseconceitosepromovendosediscussesapartirdaleituradetextosque
servirodeapoioaodesenvolvimentodasetapasdotrabalho.
Tendoemvistaque,nasdisciplinasanterioresdareadeplanejamentourbanoe
regional,adotamsemtodosetcnicasdecoletadedadoseconmicos,sociais,demogrficos
etc.,nestadisciplinaprocuraseintroduzirnovosmtodosdeleituraedeanlisedoespao
urbano,oriundosdascinciascomportamentais,quelevamemconsideraoopontodevista
dousurio.
Partesedoprincpioqueoensinodoprojetourbanodeveestarfundamentadoem
conceitoscapazesdeconduziraprticaprojetual.Assim,emboraconstituaumadisciplinade
proposio,tendo,portanto,comometaoprojetoderequalificaourbanadeumadadarea
deinterveno,ocontedotericoapresentadoediscutidoaolongododesenvolvimentodo

Page7

projetoconstituiumabaseessencialparaafundamentaodaspropostasprojetuaisdos
alunos.
IniciasepeladiscussodoconceitodeUrbanDesign,entendendoocomoumcampo
disciplinarespecficodoUrbanismo,conformedefendeDELRIO(1990),esituandoo
historicamentenotempoenoespaodemodoarelacionlocomcontedosjabordadosnas
disciplinasdeTeoriadoUrbanismoedoPlanejamentoUrbano1 .Apsaaulaexpositiva,feita
adiscussodetextosrelativosaoconceitoeaocontedodoDesenhoUrbano.Ostextosso
distribudosentregruposdealunos,queapresentamediscutemaposturadoautor,
promovendoseodebateentreeles.Essadiscussofundamentalnosparasituaros
estudantesemrelaoaoescopodaprpriadisciplina,mas,sobretudo,paraquese
posicionemcriticamentediantedaproduourbansticacontempornea.
Naprimeirasessodediscussodetextostemseoobjetivodeconfrontaropiniesde
diferentesautoressobreoconceitoeoescopodoDesenhoUrbano.Solidosediscutidos
quatrotextos:Papeldodesenhourbanonoplanejamentoestratgico:anovaposturado
arquitetonoplanourbanocontemporneo,deZecaBrando,noqualoDesenhoUrbano
tratadocomoinstrumentotericodoplanejamentoestratgicoumdoscaptulosdolivro
UrbanismoemFimdeLinha,deOtliaArantes,noqualaautoraquestionaasconsequncias
daadoodesoluespontuaisedoqueelachamadeideologiadadiversidade,emqueos
conflitossoescamoteadosporumaespciedeestetizaodoheterogneo...otexto
Desenvolvimentolocaleprojetosurbanos,deNdiaSomekheCndidoMaltaCampos,que
analisamosalcanceselimitesdaimplementaodeprojetosurbanosemreasindustriais,
comfoconageraodetrabalhoerendaenocombateexclusosocial,dentrodeuma
perspectivadedesenvolvimentolocal,e,porfim,umtextobastanteabrangentesobreaprtica
atualdeprojetosurbanos,intituladoOprojetourbanohoje:entresituaesetenses,de
YannisTisiomis,dolivroUrbanismoemQuesto,organizadoporMACHADO(2003).Na
segundaeterceirasessesdediscusso,queocorremduranteodesenvolvimentodaproposta
projetual,soabordadoscincocaptulosdolivroSobreacidadedeSrgioMagalhes,ondeo
autordiscuteconceitosdecontigidade,espaopblico,urbanicidade,dentreoutros,e,
posteriormente,doisimportantesdocumentosdourbanismocontemporneo:ACartadoNovo
UrbanismoAmericanoeaNovaCartadeAtenas,apartirdosartigosdeLARA(2001),
MACEDO(2007),OLIVEIRA(2007)publicadosnoArquitextosVitruviusedotextooriginal
dessascartas.RestaacrescentarqueaUniversidadedispedeumsistemade
acompanhamentodasdisciplinasonlinePVANetdesenvolvidopelaCoordenadoriade
EducaoAbertaeDistncia,pormeiodoqualtodoomaterialproduzidoparaasaulas
(slidesdasaulasemPowerPoint,textos,leis,documentosformais,manuais,normas,estudos
decasosetc.)disponibilizadoparaosalunos,quepodemacesslosemprequenecessrio2 .
Apsasaulastericasintrodutrias,apresentaseotemadoexercciodeprojeto
urbansticoaserrealizadoduranteoperodoletivoeametodologiaqueserutilizadaparao
seudesenvolvimento.OtemadoexercciopropostocomoumConcursodeIdeias,
contendoumconjuntoderegrasaseremseguidas,comoformatoenmeromximode
pranchas,contedomnimodaspranchasedatafinaldeentregadoprojeto.Comisso,
objetivasequeocontedodosdesenhos,imagensetextosapresentadosnaspranchasseja
suficientementeautoexplicativo,almdeexigirdosalunosaseleodeescalasadequadas
1

OconceitodeDesenhoUrbanoabordadoapartirdeLAMAS(1995),MACHADOeVASCONCELLOS

(1996),MACHADO(2006),DelRIO(1990),RUANO(1999)eVARGAS(2006).
2 Ficadisponibilizadoparaosalunososeguintematerialdeapoiosaulas:MINISTRIODASCIDADES.

Brasilacessvel.ProgramaBrasileirodeAcessibilidadeUrbana.Braslia:SecretariaNacionalde
TransporteeMobilidadeUrbana,s/d.MINISTRIODASCIDADES.ColeoBicicletaBrasil.Programa
BrasileirodeMobilidadeporBicicleta.Caderno1.Braslia:SecretariaNacionaldeTransportee
MobilidadeUrbana,2007PREFEITURAMUNICIPALDEGUARULHOS.Manualdeacessibilidadeem
viaspblicas.Guarulhos:SecretariadeTransporteeTrnsito,s/d.RIBEIROFILHO,GeraldoBrowne.A
formaodoespaoconstrudo:cidadeelegislaourbansticaemViosa,MG.RiodeJaneiro:
UFRJ/PROURB,1997.DissertaodeMestradoemUrbanismoFaculdadedeArquiteturaeUrbanismo,
UFRJ,1997RIODEJANEIRO.PrefeituradaCidadedoRiodeJaneiro/IPLANRIO.RioCidade:o
urbanismodevoltasruas.RiodeJaneiro:Mauad,1996RIODEJANEIRO.PrefeituradaCidadedoRio
deJaneiro.SecretariaMunicipaldeUrbanismo.SuperintendnciadeProjetos.Manualparaimplantao
demobiliriourbanonacidadedoRiodeJaneiro.RiodeJaneiro:IBAM/CPU/PCRJ/SMU,1996NBR
9050/2004aCartadoNovoUrbanismoAmericano(1996),aNovaCartadeAtenas(2003),dentreoutros.

Page8

pararepresentaodosdiferentesdesenhos,aorganizaoeadiagramaodocontedo,de
modoaexplicitlocomclarezanumespaolimitado.
Odesenvolvimentodoprojetourbansticopropostocompreendeumconjuntode
atividadesaseremrealizadaspelosalunos,abrangendonoapenasareadeinterveno
propriamentedita,paraaqualdeverserelaboradooprojetourbanoacompanhadode
diretrizesurbansticas,mas,tambm,achamadareadeestudo,delimitadapelosbairros
adjacentesreadeinterveno,numraiovarivelemfunodainflunciaporelaexercida.
Nasaulasexpositivas,soabordadosediscutidosquatromtodosdeleituraeanlise
doespaourbano,fundamentadosnascinciassociaisecomportamentais:aMorfologia
UrbanaaAnliseVisual,pormeiodatcnicadevisoserialaAnliseComportamental,a
partirdoentendimentodoconceitodebehaviorsetting,eaanlisedaPercepoAmbiental.
Nestafase,sointroduzidosconceitosimportantescomoespaopblico,centralidade,
legibilidade,imaginabilidade,orientabilidade,identidade,permeabilidade,etc.,formuladospor
autorescomoLynch,Cullen,Lang,Tuaneoutros,quesededicaramaoestudodasrelaes
ambientecomportamento(RAC)edapercepodoespaourbanoapartirdopontodevista
dosseususurios.Asaulassoacompanhadasdaleituraedadiscussodetextosrelativos
aostemasabordados.
Paralelamente,nasaulasprticas,teminciooprocessodeprojetao,queabrange
vriasetapas.Aprimeiradelasoreconhecimentodareadeestudo,queabrangeum
conjuntodebairrosadjacentesreadeinterveno.Paratanto,cadagrupode4alunos
realizaaleituraeaanlisemorfolgicadeumbairro,pormeiodetrabalhodecampoqueinclui
visitaelevantamentodedadosinlocoelevantamentodedadosjuntoaosrgospblicose
comunidade.Comessetrabalhoprtico,temseumduploobjetivo:primeiramente,
proporcionaraoalunooentendimentodascaractersticasmorfolgicasedasrelaesscio
espaciaisqueseestabelecemnoentornodareadeinterveno,e,emsegundolugar,a
apreensodastcnicasdelevantamentoeanlisedaMorfologiaUrbana,apartirdasua
aplicaoemprica.Ostrabalhosprticossobreosbairrossorepresentadosemformade
pstereapresentadosoralmentepelosalunos,emsaladeaula,comafinalidadede
compartilharasinformaesentreosgrupos(Figuras1e2).

Figura1ExemplodeanlisemorfolgicadoBairroBarrinha.Viosa,MG.
Fonte:arquivodadisciplina.

Page9

Figura2ExemplodeanlisemorfolgicadoBairroAmoras.Viosa,MG.
Fonte:arquivodadisciplina.

Posteriormente,osalunosrealizamaleituraeodiagnsticodareadeinterveno
propriamentedita,apartirdosoutrostrsmtodosdeanlise:AnliseVisual,Anlise
ComportamentalePercepoAmbiental,demodoquecadagrupotenhaaoportunidadede
aplicarumdessesmtodos.Apartirdessadinmica,temsecomoobjetivocomplementara
leituraeodiagnsticodareadeintervenoapartirdopontodevistadosseususurios,
identificandoseostiposdeusurios,seuspercursosusuais,suasprefernciasepercepodo
espaourbano,afrequnciaeostiposdeusosdosespaos,asqualidadesvisuaise
ambientaisdareadeintervenoedeseusarredores,dentreoutros.Osdadoslevantados
emcamposoorganizadosemmapas,grficos,tabelaseapresentadospelosalunos,em
painis,visandonosdisponibilizarasinformaescoletadas,mas,tambm,atrocade
informaesentreosgrupossobreaaplicaodosmtodosprocedimentosetcnicas
utilizados,dificuldadesoufacilidadesencontradasepertinnciadesuaaplicao.Comisso,os
alunosapreendemosmtodoseconceitosdaPsicologiaAmbientaledaPercepoAmbiental
pormeiodesuaaplicaoemcampoe,comaprtica,reforamasbasestericaseareflexo
crticanecessriasformulaodaspropostasdeintervenourbanstica.Todoomaterial
produzidopelosalunosficadisponvelparaconsultapelosgruposaolongododesenvolvimento
doprojeto.
Nestemomentodadisciplinarealizadaumaviagemdeestudos3 ,comafinalidadede
ampliarorepertriodosalunosapartirdevisitasguiadasaobrasdeintervenourbanstica
implantadase,tambm,aescritriosdearquitetosourgospblicosvoltadosparaoprojetoe
planejamentodereasurbanas.
Apartirdasanlisesempreendidasedorepertrioconstrudo,osgruposelaboramo
diagnsticodareadeinterveno,identificandoproblemas,potencialidadesevocao.Em
seguida,estabelecemosprincpiosdeprojetoaideiacentraleoprincipalobjetivodoprojeto
3

Page10

TmsidofeitasviagensaoRiodeJaneiroouaBeloHorizonte.

seguidosdadefiniodeobjetivosespecficosparaosquaisseestabelecemasdiretrizese
aslinhasdeao.Esseselementosdevemcomporaprimeiraprancha,juntamentecoma
caracterizaodareadeintervenoeseudiagnstico.Ocontedodasdemaispranchas
livre,devendoentretantoconterdetalhes,seestransversaiseperspectivasoucroquis,alm
dasplantasbaixascomamacropropostaeapropostadeinterveno(Figura3).

Figura3Exemplodepropostaurbansticaparaumtrechodoleitodalinhafrrea.Viosa,MG.
Fonte:arquivodadisciplina.

Apsaentregadoprojeto,realizadaumasessopblicadeapresentaodo
trabalho,paraaqualsoconvidadosrepresentantesdopoderexecutivo(Prefeitomunicipale
secretriosmunicipaisdeobras,trnsito,cultura,meioambienteepatrimniocultural),do
poderlegislativo,dasociedadecivilorganizada(ADEVIAgnciadeDesenvolvimentoLocal,
AssociaoComercial),dentreoutrosagenteslocaismaisdiretamenterelacionadoscomo
temaecomareaobjetodeestudo.
Esteummomentoimportantedadisciplina,noqualosalunosapresentame
defendemsuaspropostasperanterepresentantesdapopulaolocal,esesubmetema
questionamentosecrticas.Almdisso,assoluesapresentadassoacolhidascomgrande
interessepelosrepresentantesdosrgosmunicipais.Essetipodereuniotemsidorealizada
todososanos,desdeoinciodeoferecimentodestadisciplinaetemcontadosemprecoma
presenadevriosrepresentantesdacomunidadelocal.Emboranenhumdosprojetos
urbansticosapresentadostenhasidoimplantadonacidade,podeseafirmarquevrias
intervenesurbansticaspontuaisrealizadaspelaPrefeiturativeraminspiraoemprojetos
apresentadosnessasreunies.

3.OsMtodoseTcnicasdaPsicologiaAmbientaledaMorfologiaUrbanana
LeituraeAnlisedoEspao
Conformemencionadoanteriormente,odesenvolvimentodostrabalhos
prticossobreosbairrosrespaldadoporaulasexpositivasacercadosmtodosaserem
adotadospelosgruposdealunosparaaleituraeanlisedosbairros(MorfologiaUrbana)eda
readeinterveno(PercepoAmbiental,AnliseVisualeAnliseComportamental).
Paraoestabelecimentodametodologiadadisciplina,osprofessoresapoiaramseem
CANTERapudDELRIO(1990),segundooqualosentidodelugarconstitudonamente
humanaapartirdasobreposiodetrsdimenses:fsica,comportamentaleperceptual.A
partirdaMorfologiaUrbanaidentificamseosatributosfsicosdolugarasconcepese

imagenspblicassoobtidasapartirdasanlisesvisualedepercepoambientale,porfim,
asatividadeseusos(morfologiadosusos)solidosapartirdaanlisecomportamental.

Page11

AMorfologiaUrbana
AprincipalrefernciaparaaorganizaodocontedorelacionadocomaMorfologia
UrbanaolivrodeLAMAS(1995):Morfologiaurbanaedesenhodacidade,tendoemvistaque
osalunosjleramautorescomoROSSI(1977),JACOBS(2000),PANERAI(2006),CHOAY
(1979)eMONTANER(2008)emdisciplinasdeTeoriadoUrbanismoedoPlanejamento
Urbano.
AMorfologiaUrbanatratadosprocedimentosdeapreensodacidadeporintermdio
desuaforma.Estudaotecidourbanoeseuselementosconstrudos(formadores),atravsde
suaevoluo,formao,transformao,interrelaesedosprocessossociaisqueos
geraram.
Apartirdosestudosdemorfologiaurbanabuscasecompreenderalgicadaformao,
evoluoetransformaodoselementosurbanosesuasinterrelaes,demodoaidentificar
asformasmaisapropriadasculturalesocialmenteparaaintervenonacidadeexistentee
paraodesenhodenovasreas.
ConformeapontaLAMAS(1995:31),
Oprimeirograudeleituradacidadeeminentementefsicoterritoriale
morfolgico,portantoespecficodaArquitetura,eonicoquepermite
evidenciaradiferenaentreesteeoutroespao,entreestaeaquelaforma,e
explicarascaractersticasdecadapartedacidade.Aestesejuntamoutros
nveisdeleituraquerevelamdiferentescontedos(histricos,econmicos,
sociaiseoutros).Masesseconjuntodeleiturasspossvelporqueacidade
existecomofatofsicoematerial.Todososinstrumentosdeleituratmo
mesmoobjetooespaofsico,aformaurbana.

Defato,aformafsicaumdadorealquepredominaemqualquerdescriodeuma
cidade,paraaqualcontribuiumconjuntodefatoressociais,econmicos,polticoseculturais.
Assim,asformasurbanas...notmapenasavercomasconcepesestticas,ideolgicas,
culturaisouarquitetnicas,masencontramseindissociavelmenteligadasacomportamentos,
apropriaoeutilizaodoespaoevidacomunitriadocidado.(Lamas,1995,p.28).
Nasaulasexpositivas,introduzsetambmoconceitodeelementosmorfolgicos,
entendidoscomoasunidadesoupartesfsicasdacidadeque,associadaseestruturadas,
constituemaforma(Lamas,1995).Visandoelaboraodaanlisemorfolgicadosbairros,
osalunosdevemidentificaroselementosmorfolgicosnelespresentes,abordandoos
seguintestpicos:
histricodobairro,abrangendoapocadeaprovaoouimplantaoeaformade
ocupao
formadeassentamentoeinserodobairronacidade,incluindoarelaocomamalha
urbanaeosbairrosadjacentessuaimplantaonostiocondiesdorelevoesuas

conseqnciasparaaocupaourbanalimitesnsfatoresdecristalizaodobairro
problemasdecorrentesdesuaimplantao(drenagem,infraestrutura,declividade,reas
alagadias,reaslindeirasaoscursosdgua,reasemencostas,reasinsalubres)etc.
usoeocupaodosolo,comaidentificaodopadrofundirio,caractersticasdaocupao
(projeodasconstruesnoslotes)edosusosdosolo(indicaodosusos)relao
pblico/privadoendicesurbansticos(taxadeocupao,gabarito,afastamentosfrontale
laterais)
sistemavirio,abrangendoaestruturadamalhaurbanacontendotraadoeperfis
transversaisdasvias,hierarquizaodosistemavirio,indicaodopercursodotransporte
coletivo,funodavia,arborizao,coletadelixo,redesdegua,esgotoedrenagemde
guapluvial
mobiliriourbano,medianteaidentificaodomobiliriourbanoexistente,suaspropores,
localizao,quantidade,adequaoetc.,e,porfim,
caractersticasdacomunidaderesidente,contendoarelaodosmoradorescomobairro
perfilprofissionalederendadosmoradoresapropriaodoespaopelosmoradores
transformaodoespaoprincipaisproblemasvivenciadospelacomunidaderesidente,etc.
Apartirdolevantamentodessestpicos,osgruposdevemanalisar:

Page12

astendnciasdecrescimentodobairro(intensidade,direodocrescimento(horizontalou
vertical),elementosgeradoresdocrescimento(loteamento,asedificaes,osespaos
vazios,asreasverdes)barreirasoulimitesaocrescimentoepossveisformasde
superaodesseslimitesestruturasurbanasqueestosemodificandoecomo,eospontos
decristalizaonobairro
otipodetraadovirioedeparcelamentodosolo(elementosordenadoresdoespao(ruas,
praas,rios,reasverdes,edificaes,fachadas,etc.)estruturafundiria,tipode
parcelamento,sistemaviriodistnciasentreoselementosmorfolgicossistemasde
circulao(pedestreseveculos)eacessibilidadeespaospblicoseprivadosespaos
construdosevaziosurbanosetc.
atipologiadoselementosurbanosoumorfolgicos(inventrioecategorizaodetipologias
edilciasedastipologiasfundirias(lotesesuaocupaoquadrasesuaocupaopraas
esquinas,etc.,e
articulaes(relaesentreoselementosmorfolgicos,hierarquia,domniosdopblicoedo
privado,densidades,relaesentrecheiosevazios,centralidade(graudeconcentraode
edificaes,graudeconcentraodeatividadesatrativasegraudeacessibilidade).
Nasapresentaesoraisdosgrupos,ficaclaroqueoselementosmorfolgicos
presentesnosbairrospodemserosmesmos,masomodocomoesseselementosse
posicionam,organizamseearticulamseentresiparaconstituiroespaourbanogera
diferentesformasurbanas.
Paraexpressaraleituraeanlisedosdadoslevantadosemcampo,osalunosso
orientadosautilizarasseguintestcnicasderegistrodasinformaes:mapasecroquis

indicativosdasinterrelaeseprincipaiscaractersticasdoselementosmorfolgicosmapas
"figurafundo"mapasaxiaisinventrioanalticodasfachadas,porcategoriasoutemas
compositivos(Figura4).

Figura4.Exemplosdeanlisemorfolgicaapartirdemapas.BairroUnio.Viosa,MG.
Fonte:Arquivodadisciplina.
AnliseComportamental
AaplicaodosestudoscomportamentaisnaArquiteturaenoUrbanismodesenvolveu
seapartirdadcadade1960,apartirdapreocupaocomasatisfaodapopulaoquanto
qualidadedeseusambientesresidenciaisedetrabalho(LANG1974).Nosltimosanos,
essesestudostmcrescidomuito,particularmentenosEstadosUnidos,dandoorigemaum
campoespecficodenominado"AvaliaoPsOcupao(APO)",cujosestudosprocuram
analisarodesempenhodoambienteconstrudoapartirdetrstemticasbsicas:
comportamental,tcnicaefuncional.

Page13

Nosestudoscomportamentaispartesedapremissaqueoambientefsicoespacialque
noscercainfluencia,dealgumaforma,onossocomportamentoegeraesquemasterritoriais
nosusurios,sejademodoconscienteouinconsciente.Podesedizerqueoambientesugere,
facilita,inibeoudefinecomportamentos,ouseja,queeleagecomocatalisador(positivoou
negativo).Dessemodo,aintensidade(freqncia)eaformadeusodeumespaoso
proporcionaisqualidadedoespaoedeseuselementos.
Assim,osmtodosdeanlisenessareatmcomoobjetivoidentificarcomoos

ambientesafetamaspessoas(individualmenteeemgrupo),ecomo,porsuavez,aspessoas
afetamosambientes.Interessafundamentalmenteobservar:quemsoosatoressociais,o
queestofazendo(ato)comquemestofazendocertasatividades(outrosparticipantes
significativos)quaisasrelaesentreeles(visuais,auditivas,simblicas,etc.)e,porfim,o
contextoeseuarranjofsico(Zeisel,1984).
OspsiclogosambientaisRogerBakereHerbertWrightsugeremaadoodeuma
unidadedeanliseparaocomportamentoambientaldenominadabehaviorsettingou"cenrio
comportamental",consideradoaunidadebsicadasrelaesentreambientee
comportamento.Obehaviorsettingconsistenaocorrnciadeumgrandevolumede
comportamentosqueinteragemcomoespaofsico,constituindopadresrepetitivosde
comportamentos,atreladosacertoslocais,elementosetempos.Pressupese,portanto,que
certosarranjosespaciaistendemafazercomquediferentesatoressecomportemdamesma
maneira.Arepetiodecomportamentospodesergeradaporatributosfsicos,climticosede
usodoespao,comoporexemplo,assombrasprojetadaspelosedifcios,queestimulamou
inibemautilizaodedeterminadoslocaisconformeaestaodoanoobstculosfsicosno
espaodascaladasentradasdeedifciospblicos,ondehumatendnciaconcentrao
daspessoas,adaptaesdoespaoparaadequao,entreoutros.
Atreladoaoconceitodecenriocomportamental,temseoconceitodebehavioralfocal
point,queconsistenocenriooulocaldecomportamentosmaisacessvelaomaiornmero
depontosdetiposdiversificadosdepessoasemqualquerreageogrfica(BAKER,apud
ORNSTEINetali,1995).
Astemticasdeinvestigaonestacategoriadeanlisepodemseragrupadasem
quatrogruposprincipais,queprocuramidentificar:
asseqnciascomportamentais,pormeiodasquaisprocuraseidentificaros
comportamentosdeummesmousurioougruposdeusuriosduranteumdeterminado
percursoouevento,bemcomooslocaisdeconcentraodepessoasaolongodesses
percursos,apartirdatcnicadeobservaodireta
oscenrioscomportamentaisoubehaviorsettings,ondeseprocuraidentificar
comportamentosqueserepetemeosatributosoumodificaesambientaisquegeramesses
comportamentos
osbehavioralfocalpoints,oupontosdegeraodeatividadesespecficas,demodoaindicar
onde,comoequandoocorremusos,relaesoumovimentosespecficos,e,porfim,
osterritrios,ondeseprocuraidentificardistnciaseespaosdelimitadoscomo"espaosde
defesa"oucomsuaprivacidadecontroladaporumindivduoougrupodeindivduos.
Todasestasinformaesdevemserexpressasatravsdedoistiposdemapas:mapa
depercursosemapadeatividades,quedevemserfeitosemdiferentesdiasdasemana,
horriosesituaesclimticas(Figura5).

Page14

Figura5.ExemplodemapadepercursosaolongodaAv.MarechalCasteloBranco,numdomingo
tarde.2002.Viosa,MG.
Fonte:Arquivodadisciplina.

Aanlisecomportamentaltemsereveladocomoumimportanteinstrumentoparaa
compreensodareadeinterveno,permitindoidentificarostiposdeusuriosmais
freqentes,aformacomoutilizameseapropriamdoespaourbano,almdasrelaesde
sociabilidadequeneleseestabelecem.

APercepoAmbiental
Apercepofoiinicialmentetrabalhadanosdomniosdafilosofia.Porm,foinosanos
60dosculopassadoqueseiniciaramaspesquisasdepercepodomeioambienteurbano,a
partirdeconceitosdemtodosdaPsicologia,tendocomofontesinspiradorasaTeoriada
GestalteateoriadePiaget.
Naanliseurbana,apercepoabordadaapartirdosestmulosqueoambiente
emiteaseususurios.Essesestmulosenvolvemquasetodososnossossentidos:aviso,a
audio,oolfatoeotatovariamdeindivduoparaindivduoesodependentesdosvalores
individuaiseculturais.ComoafirmaLynch(1988),nossapercepodacidadenointegral,
massimbastanteparcialefragmentria,envolvidanoutrasreferncias.Quasetodosos
sentidosestoenvolvidoseaimagemocompostodetodoseles.
AlinhadepesquisamaisinfluentenestesentidosurgiucomostrabalhosdeKevin
Lynch,quefoioprimeiropesquisadorapreocuparsecomapercepodacidadesoboponto
devistadosseususurios,diferenciandosedoprocessoanalticoquedependia
exclusivamentedopesquisador4 .SeumtododepesquisaestdescritonolivroAImagemda
Cidade,ondeoautoranalisouaqualidadevisualdacidadenorteamericanaapartirda
imagemmentalqueoscidadostmdela,visandoidentificaodasimagenspblicaseda
memriacoletiva(sobreposiodaimagemdemuitosindivduos)eaferiodasrelaes
entreasimagenspblicas"eas"prticascotidianas".Apartirdoseuestudo,Lynchconcluiu

queaclarezadaimagemdomeioambientefunciona,nacidade,comoum"elemento
orientador",quepermiteaoindivduodeslocarseeorientarse,propondoimportantesconceitos
paraaleituradacidade,comolegibilidade,imaginabilidade,identidade,estruturaesignificado5 .

AlmdostrabalhosdeLynch,existeocampodeanliseclassificadocomoGeografiadaPercepo,

cujosrepresentantessoYiFuTuan,comseulivroTopofilia,EspaoeLugareChristianNorberg
Schulz,comasuateoriadogeniusloci.NoBrasil,vriospesquisadorestmsededicadoaosestudos
depercepoambiental,dentreeles:LineuCastello,VicenteDelRio,MariaElaineKolhsdorf,Frederico
deHolandaeLucrciadAlessioFerrara.
5 Alegibilidadedesignaafacilidadecomaqualaspartespodemserreconhecidaseorganizadasnuma
estruturacoerente.Correspondeclarezadaimagem,suafacilidadedepercepoedeestruturao.
ParaLynch,aprincipalqualidadedeumacidade,capazdetornarforteasuaimagem.Aimageabilidade

Page15

Apartirdaaplicaodessesconceitos,Lynchidentificouoqueelechamoude
princpiosdaboaformaurbana(singularidade,simplicidade,continuidade,predominncia,
clarezadeligao,diferenciaodirecional,alcancevisual,conscinciadomovimento,sries
temporais,nomesesignificados)edeelementosdaimagemurbana,entendidoscomoos
elementosquereforamalegibilidadeeaimaginabilidadeurbana(percursos,limites,setores
oudistritos,marcosens)6 .
Assim,aaplicaodomtododaPercepoAmbientalnadisciplinavisafazeraleitura
dareadeintervenoapartirdaaplicaodomtodoutilizadoporLYNCH.Sorealizadas
entrevistascomosusuriosdareaobjetodeestudoeelaboradosmapasmentaispelos
entrevistados,paraqueosalunospossamidentificaroselementosurbanosformadoresda
imagemurbanaeaqualidadedoespaourbanoapartirdecaractersticascomo
imageabilidade,legibilidade,significadoeidentidade.
Asinformaesobtidassoapresentadassobaformadegrficos,tabelasemapas
contendooselementosdaimagemurbana(ns,percursos,limites,distritosemarcos)eos
problemasepotencialidadesdaimagem(Figura6).

Figura6.Exemplodemapadoselementosdaimagemurbana.

Av.BuenoBrando(balastre).Viosa,MG.
Fonte:Arquivodadisciplina.

ATeoriadaPaisagemUrbana(TownLandscape)ouAnliseVisual
ATeoriadaPaisagemUrbana,TownLandscapeouAnliseVisualtambmuma
categoriadepercepoambiental.Nelasedespecialimportnciaaosentidodaviso.
SegundoCullen(1961),"(...)quaseinteiramenteatravsdavisoqueapreendemosoque
nosrodeia".

ouimaginabilidadeacapacidadedeumobjetoproduzirumaimagemfortenumdadoobservador.
Objetosdotadosdeforteimaginabilidadesoaquelesqueseapresentamdeumaformadefinidae
intensaaosnossossentidos.Aidentidadeaqualidadequepermiteaidentificaodeumobjeto,oque
implicaasuadistinodeoutrascoisasepermiteoseureconhecimentocomumaentidadeseparvel.A
estruturaurbanaumconceitocomplexoestabelecidotantopelaestruturafsica,condicionadapela
disposiodoselementospresentesnosolourbano,quantopelaestruturafuncional,aqualcompreende
oconjuntodeatividades,resultadodasinterrelaesentreasprticassociaisque,alocadasnos
componentesfsicos,geramfluxosemovimentos.Porfim,osignificadoumacaractersticanofsica
quereforaaimagemeaidentidadedeumarea.
6 Percursossooscanaisaolongodosquaisoobservadorsemovimentasooselementosmais
importantesequecompemmaisfortementeaestruturadacidadenamentedosobservadores.Os
limitessoelementoslinearesnoutilizadoscomopercursosequegeralmentedemarcamolimitede
umareaoudeumazonaconhecidaparaoobservador.Soimportantes,poisquasesempre
representamumainterrupodecontinuidadedaimagemurbana.Osdistritosousetoressoreasda
cidadedecertaextensoequeoobservadoridentificacomopossuidorasdeumaidentidadeprpria.Os
marcosconstituemumtipodereferencialquesedestacanapaisagemurbana.Finalmente,osnsso
locaisestratgicosnacidadeondeseconcentramatividadesouhumaconvergnciafsicadotecido
urbano.

Page16

Estemtododeanlisedoambienteenfatizaapercepoambientalapartirdosentido
davisoeapercepovisualdoespaoenquantoexperinciaestticaeemocional.Visaa
analisarascaractersticasformaise,ouestticasdosambientesarquitetnicoseurbanos,a
partirdosimpactosvisuaisousensaesqueelestransmitemaosusurios.Surgiunadcada
de50,naEuropa,apartirdointeressecrescentepelarecuperaoerevitalizaode
ambienteshistricosevernaculares.
Aideiado"townscape"partedoprincpioque"umaedificaoisoladaumaobrade
arquitetura,masumgrupodelasjconformaumaoutraartediferentedaarquiteturaumaarte
derelacionamento"(Cullen,1961),ondevrioselementosalmdoedifcio(rvores,bancos,
anncios,trfego,guaetc.)concorremparaacriaodoambienteoudapaisagem.
DeacordocomCullen(1961),htrsmaneirasdesepercebervisualmenteo
ambiente:atravsdavisoserial,daposiodoobservadoremrelaoaumconjuntode
elementosqueorodeiam(sentidodelocalizaoousentidotopolgico),edassensaes
transmitidasapartirdeelementosqueincitamouativamossentidos,taiscomo:cor,textura,
escala,estilo,carterouunidade(contedodoespao).

Atcnicadavisoserial(outcnicadarepresentaoseqencial)umadasmais
utilizadaspelomtododaAnliseVisual.Temcomoprincpioqueapercepovisualdos
ambientesoudapaisagemurbanasedatravsdosnossosdeslocamentos,demodoqueo
movimentoconsideradoumimportantefatornapercepodoespaoedaforma.Aolongo
dospercursosedaspercepesvisuaisdecorrentesdaposiorelativadoobservadoredos
elementosqueincitamouativamseussentidos,oespaotransmiteumconjuntodesensaes
topolgicas,chamadasporKolhsdorf(1996)deefeitostopoceptivoseperspectivos.Osefeitos
topoceptivosrepresentamsensaesapartirderefernciastopolgicasbsicasdoser
humano:frente/atrs,acima/abaixo,aolado,direita/esquerda,dentro/fora,aqui/ali,etc.
Osefeitosperspectivos,porsuavez,soaquelesnosquaisonveldapercepoapoiasenas
caractersticasmorfolgicasderepresentaoperspectiva,envolvendonoesde
direcionamento,emolduramento,barreirasvisuais,dominncias,estreitamentos/alargamentos,
equilbrio/desequilbrio,continuidade/ruptura,variedade/monotonia,contrastesetc.
Estaatcnicautilizadapelosgruposdealunosnaleituraeanlisevisualdareade
interveno.Aaplicaodatcnicadavisoserialemcampoconsisteemdefinirospercursos
principaisaolongodosquaissoregistradasascaractersticasestticaseosimpactosvisuais
doespaourbanosobreoobservador.Recomendasequeopercursosejaindicadosobreum
mapaouplantadolocal,marcandosesobreeleestaes(locaisondesedoosregistros
perceptivos),oscamposvisuais,osregistrosdasimagenspormeiodefotografiase,porfim,os
registrosdosefeitosvisuaisouperceptivos(Figura7).

Figura7.ExemplodatcnicadevisoserialaolongodaAv.CasteloBranco.
Viosa,MG.
Fonte:Arquivodadisciplina.

Page17

Tratasedeummtododeanlisebastantesubjetivo,poisdependebasicamenteda
capacidadedeobservaoeinterpretaodoobservador,estando,consequentemente,
permeadoporseusprpriossistemasdevalores.

4.ConsideraessobreaMetodologiaAdotada
Estametodologiadetrabalhovemsendoadotadanadisciplinahcercadedezanos.A
cadaanoescolhidoumtemaeumareadeintervenodistintacomoobjetodeestudo,a
partirdoentendimentodacidadeedosseusproblemas.Assim,jforamdesenvolvidos
projetosurbansticosparareasurbanasatravessadasporimportanteseixosvirios(comoa
Av.CasteloBranco,aAv.BuenoBrandoeaAv.P.H.Rolfs),paraareacentraleparaas
reasadjacentesaoleitodesativadodaantigalinhafrrea,entendidocomoimportanteeixo
articuladordoespaourbanoemViosa.
Simultaneamente,foramrealizadosestudosmorfolgicosdevriosbairros,planejados
ouno,identificandosesuahistria(quasesempreapartirdahistriaoralobtidapormeiode
entrevistascomantigosmoradores),osseuselementosformadores,astransformaes
ocorridasaolongodotempoeasrelaessociaisquenelesseestabelecem.Comaanlise
morfolgicadosbairrospretendesequeosalunospercebamapertinnciadacontinuidadede
certasformasurbanasquegarantamapercepoealeituradaidentidadedo"todo"urbano,
apesardasdiferenasdoslugaresoupartesqueointegram.
AadoodemtodosdaPsicologiaAmbientalcomplementaaanlisemorfolgica,
tendocomoobjetivopropiciaraleituraeoentendimentodasreasobjetodeestudoapartirdo
pontodevistadousurio,almdeforneceraosalunosumnovoinstrumentalmetodolgico
paraaanliseurbana.Assim,comessametodologia,osalunosapreendemosmtodose
conceitos,eapartirdaprtica,reforamasbasestericaseareflexocriticanecessrias
formulaodaspropostasdeintervenourbanstica.
Nadiversidadedosexercciosdeleitura,dediagnsticoedeprojetopropostosao
longodosemestre,esperasequeoalunoconstruaumarcabouoterico,tcnicoecrtico
capazdeorientarsuasdecisesprojetuais.
Assim,comametodologiaadotadaconfereseespecialnfaseaoprocessode
projetao,acompanhandosetodasasetapasdoprojetocomreflexestericas(apartirdos
conceitosadotadospordiversosautores,expostosnasdiscussesdostextosenasaulas
expositivas,edaprprialeituradacidadeedosbairros),ecominformaestcnicas
necessriasaoprojeto.Dessamaneira,entendeseque,noensinodoprojetourbano,o
processotoimportantequantooprodutofinal.

6.RefernciasBibliogrficas

ARANTES,O.Urbanismoemfimdelinha.Petrpolis:Vozes,1998.
BRANDO,Z.Papeldodesenhourbanonoplanejamentoestratgico:anovaposturado
arquitetonoplanourbanocontemporneo.Texton.025.e134,jun.2002.
www.vitruvius.com.br/arquitextos/arq000/esp134.asp.
CHOAY,F.Ourbanismo.SoPaulo:Perspectiva,1979.
CULLEN,G.Paisagemurbana.SoPaulo:MartinsFontes,1971.
DELRIO,V.Introduoaodesenhourbano.SoPaulo:EditoraPINI,1990.
CONSELHOEUROPEUDEURBANISTAS.ANovaCartadeAtenas2003.Lisboa,nov.2003.
JACOBS,J.Morteevidadegrandescidades.SoPaulo:MartinsFontes:2000.

KOHLSDORF,M.E.Aapreensodaformadacidade.Braslia:EditoradaUniversidadede
Braslia,1996.
LAMAS,J.M.R.G.Morfologiaurbanaedesenhodacidade.Lisboa:FundaoCalouste
Gulbenkian,1995.

Page18

LANG,J.etali.Designingforhumanbehavior.Stroudsburg,Pensilvania:Dowden,Hutchinson
&RossInc.,1974.
LARA,F.Admirvelurbanismonovo.Texton.009.e056,fev.2001.
www.vitruvius.com.br/arquitextos/arq000/esp056.asp.
LYNCH,K.Aimagemdacidade.SoPaulo:MartinsFontes,1985.
MACEDO,A.C.ACartadoNovoUrbanismoNorteAmericano.Texton.082.03,mar.2007.
www.vitruvius.com.br/arquitextos/arq082/arq082_03.
MACHADO,D.B.P.,PEREIRA,M.daS.,SILVA,R.M.da.(orgs.).Urbanismoemquesto.Rio
deJaneiro:UFRJ/PROURB,2003.304p.
MACHADO,D.B.P.&VASCONCELLOS,E.M.(org.).Cidadeeimaginao.RiodeJaneiro:
UFRJ/FAU/PROURB,1996.
MACHADO,D.B.(org.).Sobreurbanismo.RiodeJaneiro:Viana&Mosley,2006.
MAGALHES,S.Sobreacidade.HabitaoedemocracianoRiodeJaneiro.SoPaulo:
Proeditores,2002.
MONTANER,J.M.Sistemasarquitectnicoscontemporneos.Barcelona:GustavoGili,2008.
OLIVEIRA,E.ComentriossobreaCartadoNovoUrbanismo.TextoEspecialn.442,out.
2007.www.vitruvius.com.br/arquitextos/arq000/esp442.asp.
ORNSTEIN,S.W.etali.Ambienteconstrudo&comportamento:aavaliaopsocupaoea
qualidadeambiental.SoPaulo:StudioNobel,FAUUSP,FUPAM,1995.
PANERAI,P.Anliseurbana.Braslia:EditoraUniversidadedeBraslia,2006.
ROSSI,A.Aarquiteturadacidade.Lisboa,EdioCosmos,1977.
RUANO,M.Ecourbanismo.Entornoshumanossostenibles:60proyectos.Barcelona:G.Gili,
1999.
SOMEKH,N.eCAMPOS,C.M.Desenvolvimentolocaleprojetosurbanos.Arquitexton.
059.01,abr.2005.www.vitruvius.com.br/arquitextos/arq059/arq059_01.asp.
VARGAS,H.C.eCASTILHO,A.L.H.Intervenesemcentrosurbanos:objetivos,estratgias
eresultados.Barueri,SoPaulo:Manole,2006.
ZEISEL,J.Inquirybydesign:toolsforenvironmentbehaviorresearch.NewYork:Cambridge:
UniversityPress,1984.

Você também pode gostar