Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
A paginao
deste arquivo no corresponde paginao oficial, e no deve ser usada em citaes
acadmicas. O contedo desse artigo pode ser reproduzido apenas para fins noacadmicos, desde que contenha o seguinte texto: Reproduzido de Patricia Pires
Boulhosa, Sagas islandesas como fonte da histria da Escandinvia medieval verso
eletrnica cedida pela Autora, de artigo originalmente publicado em Signum 7 (2005).
As paginao deste artigo eletrnico no confere com a edio original.
Em 1514, a obra Gesta Danorum de Saxo Grammaticus foi publicada em Paris pelo
dinamarqus Christiern Pedersen, que, inspirado pelas palavras de Saxo, reuniu trechos
de sagas islandesas sobre os reis noruegueses e as traduziu para o dinamarqus. 2 Em
1575, Anders Srensen Vedel publicou uma traduo dinamarquesa de Saxo, e em
1579, da Historia Ecclesiastica de Adam de Bremen. 3 Durante o reinado de Frederik I
(1523-1533), o noruegus Laurents Hanssn, aps traduzir vrios excertos de leis, foi
incumbido de traduzir trechos de vrias as sagas dos reis escandinavos. A traduo de
Hanssn foi apresentada ao ento prncipe dinamarqus, mais tarde rei Frederik II da
Dinamarca e Noruega (1559-1588), com as seguintes credenciais:
Aqui comea a Crnica Norueguesa, que chamada de Livro dos Reis, relativa aos reis dinamarqueses,
SAXO GRAMMATICUS, Saxonis gesta danorum, eds. J. Olrik e H. Raeder with Franz Blatt,
Copenhagen, Levin & Munksgaard, 1931-1957, vol. I, p. 5: Nec Tylensium industria silentio
oblitteranda: qui cum ob nativam soli sterilitatem luxuri nutrimentis carentes officia continu
sobrietatis exerceant omniaque vit momenta ad excolendam alienorum operum notitiam conferre
soleant, inopiam ingenio pensant. Cunctarum quippe nationum res gestas cognosse memorique
mandare voluptatis loco reputant, non minoris glori iudicantes alienas virtutes disserere quam proprias
exhibere. Quorum thesauros historicarum rerum pignoribus refertos curiosius consulens, haud parvam
prsentis operis partem ex eorum relationis imitatione contexui, nec arbitros habere contempsi, quos
tanta vetustatis peritia callere cognovi.
2
JON GUNNAR JRGENSEN, Det tapte hndskriftet KRINGLA, Oslo, Universitetet i Oslo, 1999,
pp. 17-20.
3
WALDEMAR WESTERGAARD, Danish History and Danish Historians, Journal of Modern
History, 24, 1952, pp. 167-80 (p. 168).
2
suecos e noruegueses e sobre suas origens um pouco sobre todos eles e mais sobre os reis noruegueses.4
Em 1594, o noruegus Mattis Strssn traduziu uma verso mais longa daquelas sagas,
entitulando-as simplesmente A Crnica Norueguesa. 5 Em 1599 Peder Claussn
traduziu uma verso ainda mais longa, que apenas em 1633 foi publicada por Ole
Worm. somente com esta edio de Worm que as sagas ganham um autor:
Crnica dos Reis Noruegueses de Snorri Sturluson. Traduzida para o dinamarqus pelo Mestre Peder
Claussn, antigo vigrio de Sogne, em Undal. Agora recentemente ampliada, revisada, continuada e
preparada para a imprensa para o benefcio do homem comum.6
O esforo humanista de estudar o passado crescia lado a lado s agitaes polticas que
se espalhavam por toda a Escandinvia. A Noruega, que estava unida Dinamarca
desde 1386, perdia o controle poltico de suas provncias, a tal ponto que a carta de
coroao de Christian III (1534-1559), proclamou que o pas passava a ser uma mera
provncia da Dinamarca.7 A necessidade de preservar a identidade cultural, aliada ao
desejo da nobreza em buscar razes histricas para as propcias unies polticas da
poca, impulsionaram o humanismo Escandinavo. A evocao de Saxo levou os
humanistas escandinavos a procurar manuscritos na Islndia, onde se encontravam
espalhados por mosteiros, igrejas e em posse de alguns particulares. O sbito interesse
pelas sagas foi bem acolhido pelos islandeses que, desde cedo, tentaram garantir que a
origem islandesa das sagas fosse reconhecida.8 Neste perodo, portanto, as sagas
surgiram como elemento de preservao das identidades escandinavas, que se
encontravam ameaadas pelas constantes unies e dissolues polticas e territoriais. 9
Apesar do interesse humanista, a traduo e a edio das sagas progrediu lentamente
e de forma espordica at o sculo XVIII, e, por isso, a disseminao do conhecimento
ficou restrita a pequenos grupos de estudiosos capazes de ler os textos originais. No
havia dvida entre esses estudiosos de que as sagas eram produtos de homens
empenhados em escrever histria, 10 especificamente a histria escandinava dos
sculos IX a XI, embora algumas dvidas j fossem suscitadas sobre a autenticidade e
confiabilidade das sagas. O debate que se desenrolou ao longo dos sculos XVIII e XIX
no poderia ser satisfatoriamente resumido neste artigo, mormente porque este debate
no se deu em um campo de conhecimento especfico: discutiu-se a origem das sagas
(seria possvel que vikings pudessem produzir documentos de validade histrica?), a
lngua em que foram escritas (poderia uma lngua vulgar como o nrdico antigo
4
Laurents Hanssns sagaoversttelse, ed. Gustav Storm, Oslo, Brgger, 1899, p. 1: Her beginnes /
thenn Norske Kronik / om kalles / Konninge Boghen / om / Danske Svenske oc Norske Konningr / oc
Deris Aff Sprungk / Noghet af thennom alle / och / Mest af de Norske Kon:.
5
MATTIS STRSSN, Den norske Krnike, ed. Mikjel Srlie, Oslo, Universitetsforlaget, 1962.
6
PEDER CLAUSSN, Snorre Sturlesns Norske Kongers Chronica Udsat paa Danske,
Copenhagen, 1633: Snorre Sturlesns / Norske Kongers / CHRONICA. / Udsat paa Danske / aff / H.
Peder Claussn / fordum Sogneprest i Vndal. / Nu nyligen menige mand til gaffn / igien- /nemseet /
continuerit oc til Trycken /forferdiget.
7
A Sucia uniu-se Dinamarca e Noruega em 1389, formando, em 1397, a Unio de Kalmar.
ALEXANDER BUGGE et al. (eds.), Norges Historie: fremstillet for det norske folk, Oslo, Aschehoug,
1909-17, vol. IV.I, p. 9. YSTEIN RIAN, Why Did Norway Survive as a Kingdom?, Scandinavian
Journal of History, 21, 1996, pp. 49-62, mostra que este item da carta de coroao transformou-se
posteriormente em um problema para a monarquia dinamarquesa, que a custo tentava conquistar o apoio
dos noruegueses. De fato, os sucessivos documentos da coroa mencionavam o Reino da Noruega; porm,
o controle do pas estava exclusivamente nas mos dos oficiais dinamarqueses.
8
Para uma anlise aprofundada do perodo, consultar THEODORE M. ANDERSSON, The Problem of
Icelandic Saga Origins: A Historical Survey, New Haven, Yale University Press, 1964, pp. 1-21
9
Ver HARALD GUSTAFSSON, The Eighth Argument: Identity, Ethnicity and Political Culture in
Sixteenth-Century Scandinavia, Scandinavian Journal of History, 27, 2002, pp. 91-114.
10
skrifue historier, cf. prefcio de Ole Worm em CLAUSSN, Snorre Sturlesns, op. cit.
Sobre o perodo, consultar ANDERSSON, The Problem, op. cit., pp. 22-40.
Material sobre a oralidade das sagas extremamente vasto. A seguinte lista apenas uma pequena
verbo segja, dizer. Provavelmente vem da raiz Indo-Europia *sekw, inclusive com o
cognato litunio sek, relatar, contar, e, mais remotamente, do Latim inquam < *enskuam, e alguns cognatos gregos. Em ltima anlise, deve estar relacionada ao verbo
Germnico ver, possivelmente com o senso bsico de seguir (com a mente ou voz).
Como e quando a transio da forma oral forma escrita aconteceu matria de intenso
debate, porm, provvel que a adoo do Cristianismo que na Islndia s aconteceu
por volta do ano mil e a introduo sistemtica de registros escritos, tenha contribudo
para o aparecimento das sagas escritas.
Embora fragmentos de manuscritos de contedo diverso tenham sobrevivido,
apenas no sculo XIII que os primeiros fragmentos de sagas so encontrados.13
Acredita-se, porm, que as primeiras sagas escritas surgiram, em islands antigo e latim,
na segunda metade do sculo XII, e versavam sobre a histria de reis noruegueses e de
santos. No final do sculo XII, teriam sido escritas as sagas sobre os islandeses do
sculo X, e sobre os colonizadores das ilhas rcades, Faroas, e da Groelndia. 14 A fim
de facilitar a compreenso da distribuio destes manuscritos, convm introduzir uma
das classificaes literrias das sagas, que as divide de acordo com o contedo temtico.
A seguinte classificao extremamente contingente, pois no existem critrios que
possam definir o contedo de todas as sagas exata ou satisfatoriamente: heilagra manna
saga, sagas que relatam a vida de santos; konungasgur, sagas dos reis noruegueses;
slendingasgur, sagas versando sobre a vida dos islandeses durante a colonizao do
pas at mais ou menos o incio do sculo XIII; samtarsgur, sagas sobre a vida de
islandeses dos sculos XII e XIII, incluindo-se as biskupasgur, sagas sobre os bispos
islandeses desta mesma poca; riddarasgur, sagas cavalheirescas; fornaldarsgur,
sagas sobre heris do perodo pr-islands, ou germnico.15 A maioria dessas sagas
esto preservadas em manuscritos islandeses, e algumas delas, como as slendingasgur
e as samtarsgur, so exclusivamente islandesas. Sagas sobre os reis noruegueses
foram preservadas em alguns manuscritos noruegueses, mas no se comparam em
seleo: Judy Quinn, From Orality to Literacy in Medieval Iceland, em MARGARET CLUNIES ROSS
(ed.), Old Icelandic Literature and Society, Cambridge, Cambridge University Press, 2000, pp. 30-60;
John Lindow, ttir and Oral Performance, em W. F. H. NICOLAISEN (ed.), Oral Tradition in the
Middle Ages, Binghamton: Medieval & Renaissance Texts & Studies, 1995, pp. 179-86; THEODORE M.
ANDERSSON, The Doctrine of Oral Tradition in the Chanson de Geste and Saga, Scandinavian
Studies, 34, 1962, pp. 219-36, Textual Evidence for an Oral Family Saga, Arkiv fr nordisk filologi, 81,
1966, pp. 1-23 e The Emergence of Vernacular Literature in Iceland, Mosaic, 8/4, 1975, pp. 161-69;
DIETRICH HOFMAN, Reykdla saga und mndliche berlieferung, Skandinavistik, 2, 1972, pp. 1-26
e Die mndliche Sagaerzhlkunst aus pragmatischer Sicht, Skandinavistik, 12, 1982, pp. 12-21;
KLAUS VON SEE, Skaldenstrophe und Sagaprosa: Ein Beitrag zum Problem der mndlichen
berlieferung in der altnordischen Literatur, Mediaeval Scandinavia, 10, 1977, pp. 58-82, Mndliche
Prosa und Skaldendichtung: Mit einen Exkurs ber Skaldensagas und Trobadorbiographien, Mediaeval
Scandinavia, 11, 1978-79, pp. 82-91 e Das Problem der mndlichen Erzhlprosa im Altnordischen,
Skandinavistik, 11, 1981, pp. 89-95; SIEGFRIED BEYSCHLAG, Mglichkeiten mndlicher:
berlieferung in der Knigssaga, Arkiv fr nordisk filologi, 68, 1953, pp. 109-39; MICHAEL
CURSCHMANN, The Prologue of ireks saga: Thirtheenth-century Reflections on Oral Tradition
Literature, Scandinavian Studies, 56, 1984, pp. 140-51; HENRY KRATZ, The Fstbrrasaga and the
Oral Tradition, Scandinavian Studies, 27, 1955, pp. 121-72.
13
Entre os fragmentos de manuscritos do sculo XII sobreviventes, encontram-se um livro de homilias,
um calendrio latino, um livro de oraes, textos legais e um tratado sobre clculos.
14
Consultar RALPH OCONNOR, Icelandic Histories & Romances, Charleston, Tempous Publishing,
2002, p. 10 e ROBERT KELLOGG, Introduction em ROBERT KELLOGG (ed.), The Sagas of
Icelanders, London, The Penguin Press, 2000, pp. xv-liv.
15
No demasia enfatizar que essa lista no exaustiva. Alm disso, a produo literria da Islndia
no est restrita s sagas a poesia dos skld (skaldica), a poesia da Edda Menor e Edda Maior
(eddica), tratados gramaticais da lngua islandesa, alm de tradues e adaptaes de textos europeus de
diversos gneros, fazem parte do imenso acervo cultural produzido pelos islandeses durante os sculos
XII e XV.
III
Uma das mais marcantes influncias do estudo literrio das sagas foi a introduo do
conceito de autoria. A idia de autoria introduziu, no contexto da produo literria
medieval, a idia do texto original aquele escrito, ou talvez ditado a um escriba, pelo
prprio autor. Contudo, enquanto circularam em manuscritos, as sagas foram
transmitidas anonimamente. Esta cultura manuscrita produzia uma diversidade de
textos, que, por circularem anonimamente e em diversas formas, eram variveis. A
pluralidade e a instabilidade do texto medieval explicada por Bernard Cerquiglini:
Luvre littraire, au Moyen Age, est une variable. Lappropriation joyeuse par la langue maternelle de
la signifiance propre lcrit a pour effet de rpandre profusion le privilge de lcriture. Quune main
fut premire, parfois, sans doute, importe moins que cette incessante rcriture dune uvre qui appartient
celui qui, de nouveau, la dispose et lui donne forme. Cette activit perptuelle et multiple fait de la
littrature mdivale un atelier dcriture. Le sens y est partout, lorigine nulle part.19
OCONNOR, Icelandic Histories, op. cit., p. 10. OConnor exemplifica a influncia do material
islands sobre os autores escandinavos com a passagem de Saxo Grammaticos j citada acima.
17
Explicar-se- abaixo como se originou a idia desse perodo clssico.
18
RNLFR THORSSON, Leitin a landinu fagra: Hugleiing um rannsknir slenskum
fornbkmenntum, Skldskaparml, 1, 1990, pp. 28-53. Alguns representantes desta reviso so listados
na nota 32 abaixo.
19
BERNARD CERQUIGLINI, loge de la variante: histoire critique de la philologie, Paris, Seuil,
1989, p. 57.
20
ROBERT S. STURGES, Medieval Authorship and the Polyphonic Text: From Manuscript
Commentary to the Modern Novel, em THOMAS J. FARRELL (ed.), Bakhtin and Medieval Voices,
Gainesville: University Press of Florida, 1995, pp. 122-37 (p. 123).
21
STEPHEN G. NICHOLS, Why Material Philology: Some Thoughts, Zeitschrift fr deutsche
Philologie, 116, 1997, pp. 10-30, tambm discorre sobre a variabilidade do texto medieval. Essa
variabilidade tambm lingustica; veja-se, por exemplo, SUZANNE FLEISCHMAN, Philology,
Linguistics, and the Discourse of the Medieval Text, Speculum, 65, 1990, pp. 19-37, que explora a
linguagem do francs antigo dentro do texto varivel da cultura manuscrita.
22
A teoria de que Snorri Sturluson escreveu Heimskringla explicada, bem como promovida, em
JAKOB BENEDIKTSSON, Hvar var Snorri nefndur hfundur Heimskringlu?, Skrnir, 129, 1955, pp.
118-27 e GUSTAV STORM, Har haandskrifter af Heimskringla angivet Snorre Sturlassn som
kongesagaernes forfatter?, Arkiv fr nordisk filologi, 1, 1883, pp. 47-61. Os critrios da atribuio
autoral de Snorri so questionados nos seguintes artigos: JON GUNNAR JRGENSEN, Snorre
Sturlesns fortale paa sin chrnicke: Om kildene til opplysningen om Heimskringlas forfatter, Gripla, 9,
1995, pp. 45-62; JONNA LOUIS-JENSEN, Heimskringla: Et vrk af Snorri Sturluson?, Nordica
Bergensia, 14, 1997, pp. 230-45; ALAN J. BERGER, Heimskringla and the Compilations, Arkiv fr
nordisk filologi, 114, 1999, pp. 5-15; MARGARET CORMACK, Egils saga, Heimskringla, and the
Daughter of Eirkr blx, Alvssml, 10, 2001, pp. 61-68.
23
LUCIEN FEBVRE e HENRI-JEAN MARTIN, Lapparition du livre, Paris, Albin Michel, reed.
1999, pp. 224-25.
24
MARCY LYNNE NORTH, Authoring Anonymity in Renaissance England, tese de doutorado da
University of Michigan, 1994, p.15. Exemplos de atribuies autorais durante a primeira fase da imprensa
so discutidos em ERNST PHILIP GOLDSCHMIDT, Medieval Texts and Their First Appearance in
Print, London, Bibliographical Society, 1943.
25
A atribuio de Snorri Sturluson feita no sculo XVII discutida na minha tese de doutorado,
Icelanders and the Early Kings of Norway: The Evidence of Literary and Legal Texts, Cambridge
University, Reino Unido, 2003, principalmente no Captulo 1, no qual partes deste artigo baseado.
atribuio? Desde que Ole Worm decidiu atribuir o nome de Snorri Sturlusson s sagas
que publicou, a resposta para essas duas perguntas tem sido sim.
Uma vez instalada a idia do autor e do texto original, as pesquisas passaram a se
concentrar no contexto histrico da elaborao do texto, ou, mais especificamente, o
contexto biogrfico do autor. O mtodo de investigao biogrfica, na expresso de
Vsteinn lason, foi praticado exaustivamente pelos romnticos dos sculos XVIII e
XIX, e as correntes literrias revisionistas do sculo XX principalmente a chamada
escola islandesa liderada por Sigurur Nordal no o rejeitou.26 Alm de inmeros e
influentes artigos e ensaios monogrficos, a escola islandesa foi responsvel pela edio
crtica das slendingasgur edies que at hoje so usadas para a pesquisa
acadmica. O carter crtico dessas edies traduzia-se pela aplicao rigorosa dos
princpios de crtica textual de Karl Lachman. Centradas na idia do texto original, que
podia ser extrado atravs de paciente trabalho filolgico, essas edies seguiam (assim
como a crtica textual Leo Spitzer, Erich Auerbach e Ernst Robert Curtius), as
convenes filolgicas europias da poca.27 Nas palavras de Stephen Nichols, este
mtodo de crtica textual era um legado do sculo XIX, e representava
a technological scholarship made possible by a print culture. It joined forces with the mechanical press in
a movement away from the multiplicity and variance of a manuscript culture, thereby rejecting, at the
same time, the representation of the past which went along with medieval manuscript culture: adaptation
or translatio, the continual rewriting of past works in a variety of versions, a practice which made even
the copying of medieval works an adventure in supplementation rather than faithful imitation.28
26
VSTEINN LASON, Bkmenntarni Sigurar Nordals, Tmarit Mls og menningar, 45, 1984,
pp. 5-18. Uma equilibrada anlise da pesquisa de Sigurur Nordal e da chamada escola islandesa pode
ser encontrada em GUNNAR KARLSSON, Icelandic Nationalism and the Inspiration of History, em
ROSALIND MITCHISON (ed.), The Roots of Nationalism: Studies in Northern Europe, Edinburgh,
Donald, 1980, pp. 77-89 e JESSE L. BYOCK, History and the Sagas: The Effect of Nationalism, em
GSLI PLSSON (ed.), From Sagas to Society: Comparative Approaches to Early Iceland, Enfield Lock,
Hisarlik Press, 1992, pp. 43-59.
27
Para uma anlise crtica da histria e dos metdos de crtica textual moderna, consultar JEROME J.
MCGANN, A Critique of Modern Textual Criticism, Charlottesville, University Press of Virginia, reed.
1992, especialmente pp. 15-49.
28
STEPHEN G. NICHOLS, Introduction: Philology in a Manuscript Culture, Speculum, 65, 1990,
pp. 1-10 (pp. 2-3). As pesquisas de Bernard Cerquiglini e Stephen G. Nichols, entre outras, comumente
denominada de nova filologia, o nome do movimento cunhado aps a edio de 1990 do peridico
norte-americano Speculum, dedicado crtica textual, e introduzido com um prefcio do prprio Nichols.
Para uma anlise equilibrada da nova filologia, consultar a srie especial (Sonderheft) do volume 116,
1997, do peridico Zeitschrift fr deutsche Philologie. Uma reao incendiria nova filologia aparece
em vrios artigos em MARTIN-DIETRICH GLEGEN e FRANZ LEBSANT (eds.), Alte und neue
Philologie, Editio, 8, Tbingen, Niemeyer, 1997. Outra resposta igualmente negativa encontra-se em
KEITH BUSBY (ed.), Towards a Synthesis?: Essays on the New Philology, Amsterdam, Rodopi, 1993.
Dentro do contexto da pesquisa de nrdico antigo, KIRSTEN WOLF, Old Norse New Philology,
Scandinavian Studies, 65, 1993, pp. 338-48, elabora uma defesa dos mtodos tradicionais de crtica
textual. STEFN KARLSSON, The Localization and Dating of Medieval Icelandic Manuscripts, SagaBook, 25, 1999, pp. 138-58, argumenta que uma anlise paleogrfica e histrica pode contribuir para a
reavaliao da produo manuscrita medieval.
29
CERQUIGLINI, loge, op. cit., pp. 24-29.
30
A. J. MINNIS, Medieval Theory of Authorship: Scholastic Literary Attitudes in the Later Middle
IV
Esta seo analisar o incio do reinado de Haraldr inn hrfagri e o incio da colonizao
da Islndia tal como narrado em duas sagas, Egils saga Skallagrmssonar (Egils saga) e
Haralds saga ins hrfagra (Haralds saga), ambas preservadas nos manuscritos do
sculo XIV, AM 45 fol (c. 1300-1325) e AM 132 fol (c. 1330-1350), respectivamente.36
A Haralds saga faz parte de uma coletnea da vida dos reis noruegueses apresentadas
cronologicamente no manuscrito, e, portanto, a saga do rei Haraldr inn hrfagri
apresentada entre as sagas do seu antecessor, seu pai Hlfdan inn svarti (Hlfdanar saga
svarta), e a de seu sucessor, seu filho Hkon Aalsteinnsfstri (Hkonar saga
Aalsteinsfstra). A Egils saga faz parte de uma coletnea de sagas sobre a vida de
islandeses durantes os primeiros sculos da colonizao da Islndia.
Segundo os critrios de classsificao literria, a Egils saga uma slendingasaga e
Haralds saga uma konungasaga. Segundo o sistema de datao e atribuio autoral das
correntes literrias tradicionais, ambas as sagas teriam sido escritas pelo islands Snorri
Sturlusson em meados do sculo XIII.37 Consideradas sob a perspectiva autoral de
Snorri Sturluson, a relao entre os islandeses e os reis da Noruega explicada atravs
de paralelos entre as passagens narradas nessas duas sagas e a vida de Snorri, tal como
narrada na Sturlunga saga, uma coletnea de sagas de islandesas do sculo XIII. Por
exemplo, a viso menos positiva da monarquia por vezes expressa na Egils saga,
explicada luz da espinhosa relao, descrita na Sturlunga saga, entre Snorri Sturluson
e o rei Hkon Hkonarson (1217-1263).38 Alm disso, trechos contidos em ambas as
35
Essa viso tradicionalista da produo manuscrita das sagas pode ser vista em EINAR LAFUR
SVEINSSON, Dating the Icelandic Sagas: An Essay in Method, London, Viking Society for Northern
Research, 1958.
36
Egils saga Skallagrmssonar, ed. Finnur Jnsson, Copenhagen, Mller & Thomsen, 1886-1888 e
Haralds saga ins hrgagra em Codex Frisianus: en samling af norske konge-sagaer, ed. Carl R. Unger,
Oslo, Malling, 1871, daqui em diante representadas, respectivamente, pelas abreviaes Egs e HarHr.
Na medida do possvel, foram retiradas dos trechos citados palavras ou frases que no constam dos
manuscritos originais.
37
A idia de que Snorri Sturluson teria escrito a Egils saga baseia-se em semelhanas textuais entre as
duas sagas. A idia foi propagada a partir da sugesto de Sigurur Nordal na sua edio de 1933, Egils
saga Skallagrmssonar, Reykjavk, Hi slenzka fornritaflag, reed. 1988.
38
Por exemplo, a anlise de BALDUR HAFSTA, Die Egils saga und ihr Verhltnis zu anderen
Werken des nordischen Mittelalters, Reykjavk, Rannsknarstofnun Kennarahskla slands, 1995,
10
sagas so comparados entre si com o objetivo de estabelecer qual saga teria sido
composta em primeiro lugar.39 Se, por exemplo, presume-se que Haralds saga foi
escrita primeiro, uma passagem que no tenha correlao na Egils saga considerada
como uma omisso textual; reciprocamente, uma passagem da Egils saga que no tenha
correlao em Haralds saga considerada como uma adio. Se, pelo contrrio,
presume-se que Egils saga foi composta em primeiro lugar, ento concluses opostas
sero feitas. Essas anlises tambm pressupem que uma saga baseia-se na outra. No
entanto, esta viso esquece que na cultura manuscrita, uma mesma tradio pode ser
moldada de acordo com diversos objetivos intelectuais, ideolgicos e estticos, e que as
diferenas entre as narrativas podem ter significados muito mais complexos do que a
mera diferena textual. A seguinte anlise tem como objetivo analisar as diferenas
entre as narrativas sobre a motivao da colonizao da Islndia nas duas sagas, sob o
aspecto de expresso ideolgica.
A Egils saga narra a vida do islands Egill Skalla-Grmsson, integrante da primeira
gerao de islandeses. A narrativa da vida de Egill comea com seus ancestrais na
Noruega. Nos trinta captulos que precedem o nascimento de Egill, a narrativa
concentra-se no conflito entre Haraldr inn hrfagri e os antepassados de Egill: a estria
dessa relao explica como Egill nascer islands, e, ultimamente, como a Islndia
nasceu. O av paternal de Egill introduzido como um homem rico e poderoso; um
lendr mar, isto , proprietrio de al, terras hereditrias ancestrais que no eram
controladas pelos reis locais.40 A narrativa prossegue com a introduo do contexto
social que explicar o conflito entre a famlia de Egill e o rei Haraldr; este conflito
introduzido logo em seguida:
Haraldr, filho de Hlfdan svarti, havia recebido a herana de seu pai. Fez um juramento de que no
cortaria o cabelo, nem o pentearia, at que se tornasse o nico rei da Noruega; era chamado Haraldr
lfa.41
O rei Haraldr ataca os reis locais e vence-os um a um, matando aqueles que o resistem,
e conferindo ttulos queles que decidem submeter-se ao seu poder. Slvi klofi, filho de
um desses reis derrotados e mortos, pede que se faa uma aliana contra o rei Haraldr:
Mas Slvi klofi, filho de Hnjfr, havia escapado e foi a Sunnmrr ao encontro do rei Arnvir e pediu
ajuda para si, dizendo: Embora esse problema tenha nos atingido agora, no vai demorar muito at que o
mesmo problema alcance vocs, porque acredito que o rei Haraldur vir rapidamente para c, depois que
escravizar e oprimir, vontade, todas as pessoas em Normrr e Raumsdalr. Ento, vocs tero em suas
mos a mesma opo que ns tivemos: defender suas propriedades e liberdade, arriscando a vida de todos
os homens cuja ajuda vocs podem esperar. Quero oferecer minha ajuda e a de meus homens contra essa
opresso e tirania. Mas talvez vocs queiram seguir outro curso, assim como fizeram os homens de
Naumudalr: sujeitarem-se, de vontade prpria, ao cativeiro e tornarem-se escravos de Haraldr. Meu pai
considerou uma vitria morrer em posse de seu reino, com sua honra, ao invs de se tornar um subalterno
11
de outro rei em sua velhice. Eu imagino que vocs pensem dessa forma, assim como todo aquele que seja
superior e queira ter esprito de luta.42
O discurso de Slvi na Egils saga revela que a resistncia ao rei Haraldr vai alm da
necessidade de proteger a vida o sistema ancestral de propriedade e de poder que
est sendo ameaado. Para Slvi subjugar-se equivale a perder o poder conferido por
sua ancestralidade, subjugao comparvel escravido. Embora a Egils saga explique
o papel dos reis locais no conflito e o prprio pai de Slvi era um desses reis a
narrativa enfatiza que o conflito do projeto de unificao do rei Haraldr envolve os
lendir menn, proprietrios de terras ancestrais, e bndr, homens livres, que suportavam
os lendir menn e os reis locais.43
Na Egils saga, a descrio das mudanas impostas pelo rei Haraldr seguida da
informao sobre vrias emigraes, com a frase final, E nesta poca descobriu-se a
Islndia, conectando a colonizao do pas tirania do rei Haraldr:
Quando tomou posse dos distritos que havia conquistado recentemente, o rei Haraldr prestou muita
ateno aos lendir menn e bndr poderosos, alm de todos aqueles que suspeitava de insubordinao.
Ento, dava a cada um, duas opes: tornar-se um de seus sditos ou deixar o pas. Mas uma terceira
opo era deixar-se expor a grande perigos ou perder a vida, e alguns tiveram seus ps ou mos
multilados. O rei Haraldr apoderou-se de todos os ul 44 e de todas as terras de cada distrito, habitveis
ou no, e at dos mares e lagos, e obrigou todos os bndr a se tornaram seus subordinados. Ento,
aqueles que trabalhavam em florestas ou nos saleiros, e todos os caadores, tanto da terra como do mar,
todos tinham que se sujeitar a ele. E por causa dessa tirania, muitos fugiram do pas e mudaram-se para
terras antes inabitveis, tanto ao leste, em Jamtland e Helsingjaland, como nas terras a oeste, e s
Hbridas, regio de Dublin, Irlanda, Normandia na Frana, Caithness na Esccia, ilhas Shetland e ilhas
Faroe. E nessa poca descobriu-se a Islndia.45
A tomada de poder do rei Haraldr na Haralds saga tem um tom diverso da de Egils
saga. Na Haralds saga, a narrativa busca caracterizar o rei Haraldr como o patriarca da
monarquia norueguesa, e, na maioria das vezes, a narrativa simpatiza com o rei e sua
nova forma de administrao e governo.46 O projeto de unificao do rei Haraldr
42
Eg, chapter 3, p. 8: En Saului klofi, son Hnjfs, hafi vndan komiz ok fr hann Sunn-Mri til
Arnuiar konungs ok ba hann sr fulltings ok sagi su: tt etta vandri hafi n borit oss at hendi,
mun eigi langt til, at sama vandri mun til yuar koma, uat Haralldr tla ek at skjtt man hr
koma, er hann hefer alla menn rlkat ok j, sem hann vill, Nor-Mri ok Ravmsdal. Munu r
hinn sama kost fyrir hondum eiga, sem vr ttum, at verja f yuart ok frelsi, ok kosta ar til allra eira
manna, er yr er lis at vn, ok vil ek bjaz til me mnu lii mti essum ofsa ok vjafnai. En at orum
kosti munu r vilja taka upp at r, sem Naumdlar geru, at ganga me sjlfuilja nau ok geraz
rlar Harallz. at tti four mnum sigr, at deyja konungdmi me smd, helldr en geraz vndermar
annars konungs gamals alldri. Hygg ek at r muni ok su ykja ok orum eim, er nockurer ero bori
ok kappsmenn vilja vera.
43
Bendr (s. m. pl. de bndi), homem livre, fazendeiro. O bendr, embora pudesse adquirir terras,
no tinha o direito de herdar terras alodiais, como o landr mar (pl. lendir menn).
44
al (s. n.; pl. ul) so as terras ancestrais: v. nota 40 acima.
45
Egs, chapter 4, pp. 11-12: Haraldr konungr var mjog gjorhugall, er hann hafi eignaz au fylki,
er nkomin voro valld hans, vm lenda menn ok rka bendr ok alla , er honum var grunr , at
nockurrar vppreistar var af vn, lt hann huern gera annathurt, at geraz hans jnostumenn, ea
fara af landi brott, en at rija kosti sta afarkostum ea lta lfit, en sumer voro hamlaer at hondum
ea ftum. Haralldr konungr eignaiz huerju fylki ul oll, ok allt land bygt ok vbygt, ok jamuel sjinn
ok votnin, ok skylldu aller bendr vera hans leiglendingar. Su eir er morkina ortu ok saltkarlarner ok
aller veiimenn, bi sj ok landi, voro aller eir honum lskyllder. En af essi jn flu marger
menn af landi brott, ok byguz margar auner va, bi austr Jamtaland ok Helsingaland ok
Vestrlond: Sureyjar, Dyflinnar ski, rland, Normand Vallandi, Katanes Skotlandi ok Hjalltland,
Freyjar, ok ann tma fanz sland.
46
Diferente aspectos da caracterizao do reinado de Haraldr inn hrfagri foram discutidos em
inmeros artigos, dos quais destacamos RMANN JAKOBSSON, leit a konungi: konungsmynd
slenskra konungasagna, Reykjavk, Hsklatgfan, 1997, especialmente pp. 160-66; SVERRE
12
apresentado nas primeiras linhas da saga: com apenas 10 anos de idade, Haraldr sucede
ao trono depois da morte de seu pai, Hlfdan inn svarti; em consequncia,
muitos lderes usurparam o reino que Hlfdan havia deixado. O rei Gandalfr foi o primeiro e [depois] os
irmos Hgni e Fri, filhos do Rei Eysteinn de Heimork, e Hgni Krasson devastou Hringarki por
toda a parte.47
13
liberdade e da propriedade. Alm disso, o conflito com o rei Haraldr envolve todos os
homens do distrito: o rei Haraldr escravizar todas as pessoas em Normrr e
Raumsdalr e foram os os homens de Naumudlur que Slvi condena por terem se
sujeitado ao rei por vontade prpria. J o discurso de Slvi na Haralds saga apresenta
diferenas importantes: no h meno da escravizao dos homens dos distritos, mas
apenas daqueles que, por serem reis, so to nobres quanto o rei Haraldr; ao invs de
homens de Naumdalr, a frase reis de Naumdalr usada:
Slvi klofi foi ao sul, para Fjr, para se encontrar com o rei Aubjrn, que reinava ali, e pediu sua ajuda
que ele deveria vir com seu exrcito para ajudar o rei rnvir. Se todos nos erguermos contra o rei
Haraldr, no improvvel que nossa investida termine bem, porque temos fora suficiente e o destino
decidir quem vencer. Mas h uma outra escolha, que no uma escolha para os homens que no so
menos nobres do que o rei Haraldr: tornar-se escravos dele. Meu pai pensou que essa era a melhor
escolha: morrer durante batalha como um rei do que se tornar, de vontade prpria, subserviente ao rei
Haraldr, no suportando as armas, como fizeram os reis de Naumdalir.51
Essa passagem reinfora a idia de que o conflito envolve apenas reis; a narrativa
distancia os homens que no so menos nobres que o rei Haraldr da idia de todos os
homens encontrada na Egils saga. Alm disso, na Haralds saga, a luta e a evaso de
norueugeses nobres e poderosos, e a colonizao da Islndia no mencionada.
Somente mais tarde na narrativa, h meno da colonizao de novos pases, entre eles a
Islndia, em resposta aos conflitos gerados pelas reformas de Haraldr. Porm, a
narrativa minimiza a impopularidade do rei Haraldr entre os homens poderosos,
argumentando que muitos deles deixaram o pas, mas muitos outros uniram-se a ele:
Depois da batalha, o Rei Haraldr no encontrou mais resistncia na Noruega. Todo os seus maiores
inimigos foram mortos, mas alguns deixaram o pas e foi uma grande multido deles e por isso muitas
terras bravias foram habitadas. Nesta poca, a regio de Jamtland e Halsingland foram habitadas, embora
as duas j tivessem sido colonizadas por nrdicos antes. Durante este perdo de luta, enquanto o rei
Haraldr avanava pela Noruega, pases estrangeiros foram descobertos e colonizados, as Ilhas Faroas e a
Islndia. Tambm houve muitas viagens para as ilhas Shetland, e muitos homens poderosos da Noruega
fugiram por causa do rei Haraldr e foram em excurses vikings no oeste. No inverno, eles iam s rcades
e s Hbridas, mas no vero eles devastavam a Noruega, e causaram muito prejuzo ali. Mas foram
muitos homens poderosos que se submeteram ao rei Haraldr, tornaram-se seus sditos e colonizaram
esses pases com ele.52
A ltima frase deste pargrafo sugere que o rei Haraldr tinha controle sobre a
emigrao. Esta sugesto oferecida de maneira ambgua, uma vez que a frase pode ser
interpretada: Mas foram muitos homens poderosos que se submeteram ao rei Haraldr,
tornaram-se seus sditos e habitaram essas terras [i.e. os distritos da Noruega] com
ele. 53 Porm, o uso do substantivo land (pl. lnd, pas; terras), na terceira frase do
51
HarHr, captulo 12, p. 43: Solvi klofi for svr i Fioro a fvnd Avbiarnar konvngs. er ar re fyrir
ok ba hann liz. at hann skylldi fara vi her sinn til styrks vi a Arnvi konvng. Er a eigi olikligt a(t)
vr fer takiz vel ef vr risom allir i mt Haralldi konvngi. vi at ver hofvm a rinn styrk ok ma auna
raa sigri. Hinn er annarr kostr. ok er at o engi kostr eim monnom er eigi ero vtignari enn Haralldr
konvngr. at geraz rlar hans. betri otti fer minom sa kostr at falla i bardaga i konvngdomi sinom enn
ganga sialfkrafa i ionvstv vi Haralld konvng. ea ola eigi vapn sem Naumdla konvngar gero.
52
HarHr, captulo 22, p. 49: Eftir orusto essa fekk Haralldr konvngr onga mtstauo i Noregi. voru
a fallnir allir hinir mesto fiandmenn hans. enn svmir flyv or landi. ok var at allmikit fiolmenni. vi at
a byggvz str eyilond. a bygiz Iamtaland ok Helsinngialand. var o ar hvartveggia nokkvt bygt af
Normonnon. J eim ofrii er Haralldr konvngr gekk til landz i Noregi. fvnndvz ok bygvz vtlond.
Freyiar ok Island. a var ok mikil fer til Hialltlandz. ok margir rikismenn af Noregi flyo fyrir
Haralldi konvngi. ok foro i vestrvikinng. voro i Orkneyiom ok Svreyiom a vetrvm. enn a svmrom herioo
eir i Noreg. ok gero ar mikinn landzskaa. Margir voro eir ok rikismenn er gengo til handa Haralldi
konvngi. ok gervz hans menn ok bygo lond me honom.
53
A hiptese de que o rei Haraldr controlava a emigrao aparece em dois outros textos islandeses,
14
15
Esses manuscritos so AM 35 fol, AM 36 fol e AM 63 fol transcritos pelo islands sgeri Jnsson
no final do sculo XVII, e a coletnea de sagas dos reis chamada de Heimskringla.
56
Essas disposies legais encontram-se em uma do rei lfr inn helgi (reinado 1014-30), preservada
em um manuscrito do sculo XIII. Essa lei est traduzida (ingls) em ANDREW DENNIS, PETER
FOOTE e RICHARD PERKINS (eds. e trads.), Laws of Early Iceland: Grgs, the Codex Regius of
Grgs with Material from Other Manuscripts, Winnipeg, University of Manitoba Press, 1980-2000, vol
II, pp. 210-13.
16
57
Sobre este aspecto, consultar, por exemplo, ANTHONY J. GILBERT, Social and National Identity
in Some Icelandic ttir, Neophilologus, 75, 1991, pp. 408-24 e JOSEPH HARRIS, Saga as Historical
Novel, em JOHN LINDOW, LARS LNNROTH e GERD WOLFANG WEBER (eds.), Structure and
Meaning in Old Norse Literature: New Approaches to Textual Analysis and Literary Criticism, Odense,
Odense University Press, 1986, pp. 187-219.
58
RGIS BOYER, Fate as a Deus Otiosus in the slendingasgur: A Romantic View?, em
RUDOLF SIMEK, JNAS KRISTJNSSON e HANS BEKKER-NIELSEN (eds.), Sagnaskemmtun:
Studies in Honour of Hermann Plsson on his 65th Birthday, Vienna, Bhlau, 1986, pp. 61-77 (p. 64).
59
MARGARET CLUNIES ROSS, Prolonged Echoes: Old Norse Myths in Medieval Northern Society,
Odense, Odense University Press, 1994-98, vol. II, p. 49.
60
CARLO GINZBURG, Il giudice e lo storico: considerazioni in margine al processo Sofri, Turin,
Einaudi, 1991, p. 12.
61
GINZBURG, Il giudice, op. cit., p. 13.
62
PETER FOOTE, Historical Studies: Conversion Moment and Conversion Period, em ANTHONY
FAULKES e RICHARD PERKINS (eds.), Viking Revaluations: Viking Society Centenary Symposium
14-15 May 1992, London, Viking Society for Northern Research, 1993, pp. 137-44 (p. 141).