Você está na página 1de 14

04/04/2017 NOTASSOBREASCINCIASSOCIAISNOBRASIL

Estaaversoemhtmldoarquivo
http://novosestudos.org.br/v1/files/uploads/contents/61/20080624_notas_sobre_as_ciencias.pdf.
Googlecriaautomaticamenteversesemtextodedocumentosmedidaquevasculhaaweb.

Page1

NOTASSOBREASCINCIASSOCIAIS
NOBRASIL

RenatoOrtiz

Dizemqueeracomumencontrarestampadanosbondesquecirculavam
nacapitalpaulistaaseguintefrase:"SoPaulo,aChicagodaAmricadoSul".Po
rmquandoRichardMorsechegouparapesquisaraformaohistricadacidade,
eleestranhouacomparao,poisexistiamsomente"trsouquatroprdioscom
cemanosdeidade"1 .Observaopertinenteparaquemestavaacostumadocom (1)"Morse,Historiador
VoltaChicagoTupini
aarquiteturadeLouisSullivaneFrankLloydWright.Chicagoeraumacidadede quim",FolhadeS.Paulo,
arranhacus:LeiterBuilding(1885),RelianceBuilding(1895),ouoGreatNorthen 24dejulhode1988.

Hotel(1892)comseus22andares.Seuespaourbanofoipraticamenteremodela
donofinaldosculo,sendoadaptadoparaserumgrandeemodernoncleo.Mas
talveznossoviajantetenhatomadoamensagemrigorosamenteaopdaletra.No
eraolocalquelheerafamiliarquedeveriaserconsideradocomoreferncia,a
sentenarevelavaumavontademalconfessada:SoPaulodosanos40gostaria
deserumaChicagodaAmricadoSul.Acomparaoseimpunha,mascomo
seupassado.Corrigindotemporalmenteaafirmao,creioquepossvelrelacio
naraEscoladeSociologiadaUSPaogrupodeAlbionSmall,W.I.Thomas,Ve
blen,RobertPark.FernandoHenriqueCardoso,numdepoimentosobreatrajet
riadeFlorestanFernandes,sugereestaaproximao.Elediziaque"nosmeados
dosanos50,Florestancomeouumnovomomentodopercursointelectual,que
duroumuitotempoefoimarcante.Eestemomentoestligadoaduaspreocupa
es:umacomosnegroseoutracomacidadedeSoPaulo.Eunoseisejfoi
suficientementeressaltadooqueeraestapreocupaodeFlorestancomacidade
deSoPaulo.TalvezomodelofosseChicago,jqueaSociologiaamericanatinha (2)FernandoHenrique
Cardoso,"APaixopelo
tidoumenormelancomestudossobreChicago"2 . Saber",inOSaberMili
tanteensaiossobreFlo
Hanalogiasentreosdoiscasos.Chicagoeraumpequenoagrupamento restanFernandes,RJ,Paz
dendiosem1800,emtornode1850possuaumapopulaode30.000habitan eTerra,1987.

tes,queemfinsdosculoatingiaonmerode1.699.000(segundocentrourbano
(3)SobreaescoladeChi
dosEstadosUnidos)3 .SoPauloat1850eraumpovoadodemenorimportn cago,verDennisSmith,
cia,comumapopulaode20.000pessoas,nummomentoemqueoRiodeJa TheChicagoSchool:aLi
beralCritiqueofCapita
neiroconcentravaasatenesenquantocapitalfederal.Em1886estenmerose lism,Londres,Macmillan
EducationLtd,1988.
alterapouco,47.697,somenteem1940quesuapopulaoatingeumtotalde
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://novosestudos.org.br/v1/files/uploads/contents/61/20080624_notas_sobre_as_ciencias.pdf& 1/14
04/04/2017 NOTASSOBREASCINCIASSOCIAISNOBRASIL
1.326.261(segundacidadedopas).Osdoiscentrossomarcadospeloritmode

163

Page2 NOTASSOBREASCINCIASSOCIAISNOBRASIL

suasindstrias,pelaefervescnciacultural,ecertamentepelacriaodenovasins
tituiesuniversitrias.NosEstadosUnidos,apoiadapelofinanciamentopriva
do,aUniversidadedeChicagocriaoDepartamentodeSociologiaem1892,no
Brasil,contandocomobeneplcitodoEstado,aelitepaulistafundaaUniversida
dedeSoPauloesuaFaculdadedeFilosofia,CinciaseLetras.Inclusivenoque
dizrespeitoaointercmbiocomasidiaseuropiasassemelhanaspersistem.Pode
seimaginarqueemChicagocirculassembondescomaseguinteinscrio:"ABerlim
dosEstadosUnidos",maneiracomoacidadeseautodefiniaemcontraposioao
seualteregoeuropeu.Umareciprocidadeconstante:LouisWirtheraalemode
nascimento,RobertParkeW.I.Thomasestudaramnasuniversidadesalemso
quesignificouumdilogoestreitocomosestudosdeWebereprincipalmentede
Simmel.NaFaculdadedeFilosofiaaprimaziacoubeaosfranceses,masnosdois
casostemosumrelacionamentofecundocomasidiasdealmmar.
OshistoriadorestmatendnciadeconsiderarolivrodeW.I.Thomase
FlorianZnanieckiThePolishPeasantinEuropeandAmerica,publicadoem1918,
comoummarconasCinciasSociaisamericanas.Momentoemquereflexote
ricaepesquisaempricasejuntaram.TalvezoutrospreferissemIntroductionto
theScienceofSociology(1921)deParkeBurguess,consideradaapequenabblia
dosinvestigadoreschicaguianos.Seriapossvelencontrardentrodaproduous
pianaumarefernciasimilar?AceitandoasugestodeFernandoHenriqueCardo
sopoderamosapontar"BrancoseNegrosemSoPaulo",deRogerBastideeFlo
restanFernandes,publicadonaRevistaAnhembiem1953.OuquemsabeAEtno
logiaeaSociologianoBrasilensaiossobreaspectosdaformaoedesenvolvi
mentodasCinciasSociaisnasociedadebrasileira(1958)deFlorestanFernandes.
Dequalquerforma,escolhendoseosparmetrosquesejulguemosmaisapro
priadossaltaaosolhosnestacomparaoadefasagemnotempo.Notodistan
te,setivermosnohorizonteosurgimentodaSociologianaFranaAsRegrasdo
MtodoSociolgicode1895,eaformaodaequipedoL'AnneSociologique
de1898.MasosuficientepararevelarumacaractersticaespecficadasCincias
SociaisnoBrasil,suaemergnciatardia.
ProcureimostraremModernaTradioBrasileiracomoalgumasesferasde
bensrestritos,arteeliteratura,seconsolidamnoBrasilsomentenadcadade404 .
(4)RenatoOrtiz,AMo
UmmovimentoidnticoocorrecomasCinciasSociais.Porm,paraqueaSocio dernaTradioBrasileira,
SP,Brasiliense,1988.
logiaseautonomizeenquantodisciplinaacadmicanecessrioqueelasedife
rencieemrelaoaopassado.Nestesentido,aformaodaUniversidadedeSo
Paulosugestiva.
curiosoobservarcomoaescolapaulistadeSociologiaprivilegiounosseus
primeirosanosaproblemticadacultura.Aobservaoquehojeemdiasefaz,
deumempobrecimentodaSociologia,tornandosequasequeumapndicedaEco
nomia,certamentenoseaplicariaaestapoca.AntonioCandidoseinclinoupa
raaanlisedaculturacaipiraedaliteratura,MariaIsauraPereiradeQueirozpara
oestudodasreligiesedaculturacamponesa.FlorestanFernandesseinteressou
pelofolclore,aculturaindgena,ededicouboapartedeseusescritosintegrao
donegronasociedadedeclasses.Porqueestainsistncianostemassocioculturais?
Talvezpudssemostraduzir,numprimeiromomento,oargumentoda"in

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://novosestudos.org.br/v1/files/uploads/contents/61/20080624_notas_sobre_as_ciencias.pdf& 2/14
04/04/2017 NOTASSOBREASCINCIASSOCIAISNOBRASIL
flunciafrancesa"por"influnciadurkheimiana".Nomerefirotantoaopositi
vismoenquantomtodo.NaFranainclusive,asanlisesdeMarcelMausshaviam
nuanadoaoposiorgidaentreindivduoesociedadequemarcaaobradeDurk
heim.PodeseaindadizerqueentreaDivisodoTrabalhoSocialeAsFormasEle
mentaresdaVidaReligiosahumdeslocamentedeeixo,quepassadainfraestrutura

164

Page3 NOVOSESTUDOSN27JULHODE1990

dadivisodotrabalhoparaasuperestruturados"ideais"privilegiamseassimos
estudosdaconscinciacoletivaenquantorepresentaocultural.Noentanto,es
tasociologiachegavanoBrasilnomomentoemquesetransformavanoseupas
natal.NaFrana,apresenadomarxismojsefaziasentirnosanos40,embora
fossequaseinexistenteentrens5.OsestudosdeCaioPradoeramexcees,na (5)Nadcadade30o
marxismocomeaape
tentativadeseaplicaromaterialismohistricocompreensodasociedadebrasi netrarnasuniversidades
leira.ApesardainsistnciadeFlorestanFernandesemtraarumparaleloentresua atravsdeumgrupode
jovensintelectuaiscomu
obraesuamilitnciapoltica,ficaclaroquetrabalhoscomoAFunoSocialda nistascomoPaulNizan,
HenriLefebvre,Georges
GuerranaSociedadeTupinambouEnsaiosdeSociologiaGeraleAplicadadificil Politzer,GeorgesFri
mentepoderiamserconsideradoscomomarxistas.SeverdadequeaFaculdade edmann.

deFilosofiadaUSPcresceusobahegemoniafrancesa,nosepodeesquecerque
estaascendnciaremontavaaumasociologiadosanos20,momentoemquea
geraodeprofessoresqueveioaoBrasilseformou.Perodoemqueaescoladurk
heimianahegemnicaeosestudosculturaisflorescem 6.Bastalembrarmosas (6)Sobreumbalanoda
obrasdealgunscolaboradoresdeDurkheim:MarcelMaussEssaysurleDon Sociologiafrancesaneste
perodoverMarcel
BouglEssaysurlesCastesMauriceHalbwachsLaMmoireCollective.Com Mauss,"LaSociologieen
Francedepuis1914"e
afundaodeL'AnneSociologique,osestudosdeDurkheimsevoltamsobretu "L'OeuvreInditede
DurkheimetsesCollabo
doparaareligioeospovosprimitivos.Talvezporissoastemticasqueseim rateurs",inOeuvres(vol.
pemaopensamentosociolgicoacadmiconoBrasiltenhamumqude"fran 3),ParisMinuit,1969.

cs",oumelhorde"durkheimiano".ComonaFrana,assuntoscomoEstado,clas
sestrabalhadoras,poder,socolocadosemsegundoplanoemrelaoaosobjetos
consideradoscomo"maisculturais".
provvel,porm,queoutrasrazespossamserinvocadaspararespon
deraperguntaanterior.AEscoladeSociologiaePoltica,comWillemseDonald
Pierson,tambmseinteressoupelosestudosdecomunidade.Comoseasocieda
debrasileiranapoca,nostermosdeTonnies,fossericaemcomunidadeepobre
emsociedade.Noentanto,opensamentotradicionalsobreoBrasiljvinhaprivi
legiandotemascomoliteratura,religiosidadepopular,folclore,questoracial.Basta
lembrarmosdosescritosdeSlvioRomero,NinaRodrigues,CmaraCascudo,Gil
bertoFreyre.Nohsoluodecontinuidadetemticaentreosvelhospensado
reseaescoladesociologiapaulista.Coincidncia?Talvez.Maspoderamosarris
carumaoutrainterpretao.
Atadcadade40,aproduodopensamentosociolgiconoBrasilse
faziadentrodeumcontextoemqueliteratura,filosofia,discursopoltico,bele
trismo,semisturavam.Umadisciplinamarcadapeloecletismoepeloensasmo,
queseconstruasobreofundamentodeafirmaesgenricasqueprescindiam
deumtrabalhosistemticodepesquisa7 .Naverdade,noexistiaaindaumespa
(7)VerOctavioIanni,
oespecfico,nointeriordoqualosabersociolgicopudesseseautonomizar, "FlorestanFernandesea
FormaodaSociologia
eleseespalhavapelasescolasdeMedicina,deDireito,epelosInstitutosHistri Brasileira",introduoa
FlorestanFernandes,SP,
coseGeogrficos.Auniversidademodernarompecomestacircunstnciaelase
tica,1986.
cretaascondiesmateriaisparaodesenvolvimentodeumaautonomiacientfica
definidaagoraporoutrosparmetros.ASociologia,aoseapresentarcomouma
"esferadebensrestritos",marcadapelaideologiadoacadmico,seafastadeseu
destinoanterior.Seastemticaspermanecem,elasdevemsersubmetidasaum

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://novosestudos.org.br/v1/files/uploads/contents/61/20080624_notas_sobre_as_ciencias.pdf& 3/14
04/04/2017 NOTASSOBREASCINCIASSOCIAISNOBRASIL
processodereinterpretao.
Defato,assuntoscomoculturaindgena,questoracial,folclore,definem
osestudossobreoBrasilrealizadosdofinaldosculoat1940.Elesseencontra
vamintrinsecamentevinculadosproblemticanacional,daidentidadebrasilei
ra.MashumadiferenaentreosescritosdeCmaraCascudoeoslivrosdeMaria
IsauraPereiradeQueirozoudeFlorestanFernandessobreofoclore.Umanovi

165

Page4 NOTASSOBREASCINCIASSOCIAISNOBRASIL

dadeintroduzida:aSociologia.NaintroduoaseuestudosobreadanadeSo
Gonalonumpovoadobaiano,MariaIzauraPereiradeQueirozcuidadosamente
distinguesuametodologiadadosfolcloristas.Eladiz:"Faltavaprincipalmenteuma
formaoespecializadaquepermitisseaabordagemdoproblemasobesteaspec
to[sociolgico].NoexistindoaindanoBrasilcursosdeCinciasSociais,osfol
cloristas,emborasentindoanecessidadedeumafocalizaonovadoassunto,com
pletandoasjexistentes,nopodemincrementarsuaspesquisasnestesentido.
Aformaoespecializadaumadasprimeirascondiesparaarealizaodequal
quertrabalhodemaneiraobjetivaeeficiente.Sendoofatofolclricoumfatoso
cial,cumpreexaminlotambmsobesseaspecto,eparatalnecessriaumafor
maosociolgica"8.Naverdade,oqueseencontraportrsdestaafirmao (8)MariaIsauraPereirade
Queiroz,Sociologiae
todoodebatesobreacientificidadedofolclore.ApolmicaentreFlorestanFer Folclore, Salvador,
nandeseEdisonCarneiro,consideradamenorpeloshistoriadoresdasidiasno LivrariaProgresso,1958.
Brasil,reveladora.Florestan,emartigoscomo"SobreoFolclore"(1945)e"A
Burguesia,oProgressoeoFolclore"(1944),haviacriticadoexplicitamenteapre
tensodeofolcloreconstituirsenumacinciapositivaautnoma9.Evidentemen (9)FlorestanFernandes,
OFolcloreemQuesto,
te,paraoautor,os"fatosfolclricos"constituamemsiumamanifestaocultu SP,Hucitec,1978.
ralimportante,maselessomentesetornariaminteligveisquandoestudadospor
disciplinasespecficascomoaSociologiaouaAntropologia.AposiodeFlores
tannotrazumanovidadeepistemolgica.NaEuropa,estudiososcomoVanGen
neptinhamsriasdvidasarespeitodaexistnciadeumFolclore(commaiscu
la).Poroutrolado,naFranaenaInglaterra,osfolcloristaspossuampoucopres
tgio,umavezqueauniversidademoderna,criadanofinaldosculoXIX,con
centravaaspesquisasdeponta.Osestudosfolclricosocupavamoespaodepe
quenosinstitutoseassociaesmarginaisaograndemundoacadmico 10. (10)Sobreaposioperi
Nocasobrasileiroopanoramaeraoutro.Asanlisessobreaculturapopu fricadosestudosfolcl
ricosnaEuropaverRena
larantecedemumaCinciaSocialpropriamenteuniversitria.Talvezfossecorre toOrtiz,CulturaPopular:
RomnticoseFolcloris
todizerqueestadisciplina,nosentidoamplodotermo,seiniciaporessesestu tas,ProgramadePs
graduaoemCincias
dosCanudosparaEuclidesdaCunhacultosafricanosparaNinaRodriguesli Sociais,PUCSP,1985
teraturaecantospopularesparaSlvioRomero.Ossocilogosdevemportanto (Textos,3).

enfrentarumadisciplinatradicionalmenteestabelecidanosInstitutosHistricos
eGeogrficos,cujopadrosecontrapeaoqueestsendogeradonasuniversida
des.Eudiriainclusivequehumacoincidnciahistricaentreaemergnciada
SociologiaacadmicaeainstitucionalizaodoFolcloreanvelnacional.Em1947
fundaseaComissoNacionaldeFolclorequeintegraoInstitutoBrasileirodeEdu
cao,CinciaeCulturaem1951realizaseoICongressoBrasileirodeFolclore.
QuandoEdisonCarneiro,em"ASociologiaeasAmbiesdoFolclore",respon
deaFlorestanFernandes,nofundo,oqueelelastimaqueossocilogosestejam
invadindoumterrenotradicionalmenteocupadoporoutros11.Ponderarqueo (11)EdisonCarneiro,"A
Folclorenoumacinciasignificadizerqueumaoutradisciplina(Sociologiaou SociologiaeasAmbies
doFolclore",RevistaBra
Antropologia)temmelhorescondiesparatratardaculturapopulardoqueo siliense,N23,maio
junho1959.
antigosaberclassificatriodosfolcloristas.Talvezpudssemosdizerqueagera
odesocilogospaulistas,ao"roubar"dosautoresqueosprecederamseusve

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://novosestudos.org.br/v1/files/uploads/contents/61/20080624_notas_sobre_as_ciencias.pdf& 4/14
04/04/2017 NOTASSOBREASCINCIASSOCIAISNOBRASIL
lhostemas,estavamafirmando:apartirdestemomento,impossvelescrever
mossobreoBrasilsemlevarmosemconsideraoasformasespecficasdoco
nhecimentocientfico.Acontinuidadetemticanoseconstituiportantoemsim
plesprolongamentodopassado,elarevelaumarupturaformal:aemergnciada
sociologiacomocincia.Eudiriaqueestaestratgiajtinhasidoaplicadaemou
trocontexto.QuandoDurkheimescreveOSuicdio,eleestseapropriandode
umtemaconsideradoatentocomo"propriedade"dospsiclogos.Aoafirmar

166

Page5 NOVOSESTUDOSN27JULHODE1990

queofatosocial"suigeneris",isto,queelespodeserrealmentecompreen
didopelaSociologia,defineseaespecificidadedeumacinciaquesepretende
construir.Oproblemadossocilogosbrasileirosnosanos40anlogoaoque
Durkheimenfrentavatratavasedefundarumnovocampocientfico,oqueim
plicavadelimitaesdefronteiras.
MasasCinciasSociaisbrasileirasnopodiamsomenteolharparaopassa
do,elastinhamaindaquedivisaropresente.Nestecaso,afiguradeFlorestanFer
nandespragmtica,elacondensaaevoluodetodoumpensamentoacadmi
coquefloresceuemSoPaulo.Suainsistnciaemestimularoconhecimentocien
tficorevelaanecessidadedeseimplantarentrensumadisciplinaespecfica.A
discussoquetravacomGuerreiroRamossignificativa.Quandoescreve"OPa
drodeTrabalhoCientficodosSocilogosBrasileiros"(1958),Florestantemem
menteumaformaointelectualquesejafudamentalmentepautadapelas"nor
mas,valoreseideaisdosabercientfico"12.HumqudeMannheimnestearti (12)FlorestanFernandes,
go,quetrataoethosdacinciacomoumaespciedesubcultura.Maseudiria "OPadrodoTrabalho
CientficodosSocilogos
queseuobjetivoprincipaldiferenciaraSociologiadasoutrasfalas,nummomento Brasileiros",inASociolo
gianoBrasil,Petrpolis,
emqueimperavaumapolissemiasobreainterpretaodosocial.Primeiro,uma Vozes,1977.
rupturaemrelaoaosensocomum,odiscursodosjuristas,jornalistasecrticos
literrios,segundo,umdistanciamentoemrelaoaplicaoimediatadomto
dosociolgicoparaaresoluodeproblemassociais:umacrticadasuautilidade.
PosioantagnicadeGuerreiroRamos,queimaginavaaSociologiacomouma
espciede"salvao",corpotericocujavocaoseria"tornarseumsabervul
garizado"13.Adeptodeumavisogenuinamentenacional,masnemporissome (13)VerGuerreiroRa
mos,AReduoSociol
nosprovinciana,eleolhavacomdesconfianaasinflunciasestrangeiras.Nosem gica,RJ,TempoBrasilei
umacertapompa,enunciavasua"LeidoCarterSubsidiriodaProduoCient ro,1965.
ficaEstrangeira":"luzdareduosociolgica,todaproduocientficaestran
geira,emprincpio,subsidiria"14.Ditodeoutraforma,auniversalidadedosa (14)Ibid.
berumaquimera,elesecaracterizapelasuaregionalizao,adaptaoforada
ssociedadesnasquaisseimplanta.Dentrodestaperspectiva,asquestespoltico
sociaisaseremenfrentadaspelopasprevalecemsobreaautonomizaodo
conhecimento.
HumcertodesprezopelapesquisanaspropostasdeGuerreiro.Nopref
ciosegundaediodesuaReduoSociolgica,parasedistinguirdos"socilo
gosconvencionais",elejustificasuasposiesanteriores,considerandoassupe
rioresnamedidaemqueelasteriamsidoditadaspela"experincia"(suaatuao
juntoadministraoestatal),norefletindonenhum"cultolivresco".NoIICon
gressoLatinoAmericanodeSociologia(1953),asrecomendaesquefaz,sese
guidasliteralmente,seriamdesastrosas:"noestgioatualdedesenvolvimentodas
naeslatinoamericanas,eemfacedassuasnecessidadescadavezmaioresde
investimentosembensdeproduo,desaconselhvelaplicarrecursosnaprti
cadepesquisassobredetalhesdavidasocial,devendoseestimularaformulao
deinterpretaesgenricasdosaspectosglobaleparciaisdasestruturasnacionais
eregionais"15.Inspiraoisebiana,quepercebiaascinciascomoideologiasim
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://novosestudos.org.br/v1/files/uploads/contents/61/20080624_notas_sobre_as_ciencias.pdf& 5/14
04/04/2017 NOTASSOBREASCINCIASSOCIAISNOBRASIL
(15)lbid.
pulsionadorasdodesenvolvimentonacional.
Noentanto,apesardeseupensamentointempestivo,elecaptacomvivaci
dadeomomentopeloqualpassaaculturaintelectualnoBrasil.Suacrticaincide
sobreapretensodeseimaginarqueaSociologiaseiniciacomasescolasdeSo
ciologia.QuandoFlorestanafirmaque,"excetuandoseaproduodossocilo
gosestrangeirosquelecionaramentrens,asprimeirastentativasdevulto,naex
ploraodealvoscientficosdefinidossistematicamentedainvestigaosociol

167

Page6 NOTASSOBREASCINCIASSOCIAISNOBRASIL

gica,fazemsesentiremcontribuiesposterioresa1930,deFernandodeAzeve
doedeEmlioWillems"16,GuerreiroRamossevatingidonasuaprpriaativi (16)FlorestanFernandes,
"OPadrodoTrabalho
dade,poissefiliaaumaoutralinhagemViscondedoUruguai,SlvioRomero, Cientfico...",op.cit.
EuclidesdaCunha,AlbertoTorres.Indignado,elesearriscainclusiveafazeral
gunsprognsticos:"OpbliconosabehojequemsoFernandodeAzevedoe
EmlioWillems,mascontinuaaleraquelesautores,eemsuasobrasencontrando
esclarecimentosteiscompreensoobjetivadopassadoedopresente.Essemo
dodeverdoSr.FlorestanFernandesdemonstraocarterdeideologiadeprofes
sorquetmassuasconsideraes.Daquiacinquentaanosprecisoadvertir
noseroosEmlioWillemsdehoje,masosSlvioRomerodehojequeestaro
vivosnamemriaenagratidodosestudiosos"17.Podeselerestadiscussode (17)Ibid.

vriasformas.Umaprimeira,acontrovrsiaentreduaspersonalidadesquelutam
paralegitimarorientaesdiferentesnocampodasCinciasSociais.Umembate
entreumaSociologiaqueseautodefinecomopredominantementeacadmica,e
resideemSoPaulo,eoutrapolitizada,interagindodiretamentecomoEstadona
capitalfederal.difcilnoconcordarcomGuerreiroemalgunspontos.Oleitor
paciente,aorevisitarosescritosdeWillems,sentequeelessomarcadosporuma
ingnuasimplicidade.EudiriaaindaqueodestaquequeFlorestanatribuiaFer
nandodeAzevedonomnimoquestionvel.Elenaverdaderepresentaumafase
detransioentreaformabacharelescaeodiscursoacadmico.Masquase40anos
sepassaram,esomosobrigadosaadmitirqueostemposdos"SlviosRomeros"
seacabaram.Odebatedeveportantoserdeslocadoparaumoutronvel.
Ahistriasemprefoiumterrenomovedio.Objetodedisputadeinterpre
tao.Acreditamosqueacompreensomelhordopassadoumaformadeenten
dermosopresente,e,svezes,denosorientarmosparaofuturo.Hmomentos
pormemquesuarevalorizaocrucial.Pensonosgruposquesedefrontam
comaquestodaidentidade.Quandoosmovimentosdosnegrosedasmulheres
comearamaconfrontaraposioqueocupavamnahierarquiasocial,aprimeira
coisaqueseusintelectuaisfizeramfoireescreverahistria.Apartcula"apartir
de"materializouumavisoqueseinsurgiacontraaversooficialdecomoosacon
tecimentosforamnarrados.comoseanovatessituradodiscursorespondesse
apergunta"quemsomosns?",permitindoaessesgruposselocalizaremmelhor
nummundocheiodecontradies.Masparaqueissoacontecesse,opassadote
vequeserrevisto,comoseahistriaseiniciasse"apartir"deummarcozero.
ComaSociologiasepassaomesmo.Nasdcadasde40e50suaidentidadeera
aindaamorfa,eapergunta"oqueanovadisciplina?"pairavanoar.Opensa
mentosociolgicobrasileiroseencontravaaindamuitoprximodesuaherana
dosculoXIXeraimportantesepararopresentedestacargaindefinidalegada
pelatradio.Identificlaeradelimitarfronteiras,construirumcrculonointe
riordoqualasregrasdoconhecimentoacadmicopassassemavigorar.Podemos
dizer,senosrestringirmosaotextocitadodeFlorestan,queosantepassadosque
elemencionasoumtantoinspidoshinclusiveumadosedeinjustiaemrela

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://novosestudos.org.br/v1/files/uploads/contents/61/20080624_notas_sobre_as_ciencias.pdf& 6/14
04/04/2017 NOTASSOBREASCINCIASSOCIAISNOBRASIL
oaospensadoressociaisdopassado,massua"dmarche"implicavaumarup
tura,enquantoGuerreiroRamossecontentavacomumacontinuidadecomSlvio
Romero,EuclidesdaCunhaeoutros.Guerreironutriailusesemrelaoaum
pensamentoradicalmenteautctone,eplantavasuasrazesnummomentoante
rior.FlorestanFernandesestavamaisafinadocomosnovostempos,queexigiam
quenossorelgioacadmicofosseacertadocomosimperativosdosaber
internacional.

168

Page7 NOVOSESTUDOSN27JULHODE1990

AlgunsautorescomeamadividirahistriadasCinciasSociaisnoBrasil
emanteseaps64.Ocortequelhesinteressanomaisadiferenaentreconhe
cimentoacadmicoesensocomum,odebateentreFlorestaneGuerreiro,mas
oprocessodeprofissionalizaoedeinstitucionalizaodasdisciplinas.Noresta
dvidaqueosdadossugeremestaabordagem.Atmeadosdosanos60aprodu
osociolgicaseconcentravabasicamentenaFaculdadedeFilosofia,Cincias
eLetrasdaUSP.Noobstante,entre1945e1965foramdefendidassomente41
teses(incluindoLivreDocncia,DoutoradoeMestrado),considerandosetodos
ostrabalhosnasreasdeAntropologia,SociologiaeCinciaPoltica.Opanorama
nacionalemAntropologianoeramuitodiversoem1953havia41sciosinscri (18)VerOtvioVelho,
tosnaAssociaoBrasileiradeAntropologia18.Nmerosmodestos,queatestam "AntropologiaparaSueco
Ver",RevistadeCincias
aexistnciadeumgrupoprofissionalreduzido,girandoemtornodealgumasfi Sociais,RJ,vol.23,n1,
1980.
gurascentraisFlorestanFernandes,ArthurRamos,DarcyRibeiro 19.Estequa
dromudaradicalmentecomacriaodeumapolticadePsGraduoedefi (19)VerMarizaCorra,
"TraficantedoExcntri
nanciamentodapesquisa.OrganismoscomoFinep,Capes,CNPq,FAPESPeat co:osAntroplogosno
mesmoaFord,queem1967fazsuaprimeiradoaoaoDepartamentodeCincia BrasildosAnos30aos
Anos60",RevistaBrasi
PolticadaUFMG,iniciamumapoiomaisefetivosCinciasSociais.Soainda leiradeCinciasSociais,
vol.3,n6,fev.1988.
criadososprogramasdeAntropologiadoMuseuNacional(1968)enaUnicamp OuaindaHistriadaAn
tropologianoBrasil:
(1971)deCinciaPolticanoIuperj(1969)deSociologia,naUniversidadeFede 19501960,Campinas,
raldePernambuco(1967)enaUniversidadedeBraslia(1970)deCinciasSo Vrtice,1987.

ciais,naUniversidadeFederaldaBahia(1968).Aolongodadcadade70estaten
dnciaimplantaodenovoscursosseampliaparatodoopas.Entre1976e
1984foramaprovadas971tesesdemestradoe145dedoutorado,dadosainda
modestos,seoscomparamosapasescomoFranaouEstadosUnidos,masque
realmentecontrastamcomosanteriores.
Esteprocessodeexpansotemsidopormconsideradoquasequeexclusi
vamenteatravsdoseuladoquantitativo.AhistriadasCinciasSociaiscomea
aserescritadeumaformaquenomnimoeuchamariadeinquietante.Emtermos
geraiseladizoseguinte:teriahavidonopassadoummomentoemqueosaber
eraumbemreservadoaumaeliteintelectualascoisasmudaram,devidoaomo
vimentodedemocratizaodoacessoaesteuniversofechado.Seguindoestali
nhaderaciocnio,BolvarLamounierponderanoseuestudo,ExpansoeInstitu
cionalizaodasCinciasSociaisnoBrasil:"atransformaodomarcoinstitucio
nalservesignificativamenteparaqualificaroperodoanterior,poissetratariaago
radapassagemdeummodeloburocrticomandarinsticoparaumpluralistaefle
xvel"20,fenmenoqueseconsolidariacomo"comingofagedeumanovage
(20)BolvarLamounier,
raodeprofissionais".Masficaapergunta:qualotipodeSociologiaproduzida ExpansoeInstitucionali
zaodasCinciasSociais
dentrodestecontexto? noBrasilumestudopre

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://novosestudos.org.br/v1/files/uploads/contents/61/20080624_notas_sobre_as_ciencias.pdf& 7/14
04/04/2017 NOTASSOBREASCINCIASSOCIAISNOBRASIL
UmfuturohistoriadordasCinciasSociaiscertamenteobservarumpara liminar,1981,mimeo.
lelismoentreodesenvolvimentodaSociologiaeoprocessodemodernizaoda
sociedadebrasileira.Adcadade70conheceumaformidvelexpansodomer
cadodebenssimblicos:cinema,televiso,discos,livros,publicidade.Crescimento
quetraduzareorganizaodopanoramaculturalnumasociedadenaqualocapi
talismoavanadoseconsolida.Onmerodesocilogostambmsemultiplica,
novascarreirassoabertasjuntosfundaesdepesquisa,sSecretariasdeEsta
do,sempresasprivadas(indstriacultural,publicidade).Estademandaprofissio
nalcorrespondecertamentesprofundastransformaesporquepassaumaso

169

Page8 NOTASSOBREASCINCIASSOCIAISNOBRASIL

ciedadequesemodernizaemritmoacelerado.Atosanos60aSociologiaera
umbemrestritoaalgunscentros,umanovasituaoseinstauracomaampliao
desordenadadomercado.Porissoosesforosderegulamentaodaprofisso
seconcentramnesteperodo(lei72.493,julhode1973projetodeleidoSenado
N74,1974).Oqueestempautaoreconhecimentodaatividadedeumprofis
sionalquerealizapesquisaseinterpretadadosscioeconmicoseculturais.No
entanto,aconcepodotrabalhointelectualsubjacenteaestemovimentosevin
culaidiadeplanejamento,coletadedadospararealizaodediagnsticosge
raiseproblemasespecficosaseremenfrentadospelasempresasepeloEstado.
Olhandoadistncia,nodeixadeserinteressanteanalisaressaperspectiva,que
fundaasAssociaesdeSocilogosemtodoopas.Elacolidecomaforma"tradi
cional"desepensaraSociologiacomosaberuniversalecrtico.ManoelBerlinck
foitalvezumdospoucossocilogosbrasileirosque,aindaemmeadosdadcada,
percebeuatransformaodopapeldosintelectuaisnasociedademoderna21. (21)ManoelBerlinck,"A
SociologiaeaArmadilha
Colocandosecontraa"armadilhadoemprego",elediziaqueaSociologiano doEmprego",Revistade
eraumaprofisso,masum"mtier",oumelhor,umartesanato.Existiaportanto CinciasSociais,Universi
dadeFederaldoCear,
umadiferenaentreumavisodecartertcnicoinstrumentaleoutraclssica, vol.VII,n1/2,1976.
naqualaperspectivacrticanoeraimediatamenteconvertidaemproposies
aplicveis"policy"dasinstituies.
Umadiscussoquejtinhasidotravadaemoutrospases.Apolmicaentre
AdornoeLazarsfeldnosanos40revelaestacontradioentreoespecialistaeo
intelectual22.Duasestratgiasdistintasemseconceberaatividadedoesprito.A (22)Sobreapolmicaen
primeiravoltadaparaumacompreensocrticadasociedade,asegundafunda treAdornoeLazarsfeld
ver:Adorno,"Experien
mentadanaproduodedadosempricossusceptveisdeseremtransformados ciasCientificasyEstados
Unidos"inConsignas,B.
eminformao.OqueAdornocriticavanoRadioResearchProject,eraofatode Aires,Amorrortu,1973
eleserteoricamentedefinidoapartirdeumademandaexterna.Ofinanciamento Lazarsfeld,"AnEpisode
intheHistoryofSocial
pelaRockefellerFoundationexigiaresultadosconcretosparaoplanejamentoda Research:aMemoir"in
D.FlemingeB.Bailyn
polticadasestaesderdiocomerciais.Porm,adiscussoentreAdornoeLa (orgs),TheIntelectual
Migration:Europeand
zarsfeldnoexplicitasomenteoantagonismoentreduasconcepessociolgi America,19301960,
Cambridge,HarvardUni
cas,elamostraaindaumareorganizaodocampointelectualamericano.Adorno versityPress,1969.Ou
pressentiaquetodaumatradioeuropia,universalizante,perdiaterrenopara ainda,MichaelPollak,
"PaulLazarsfeldFonda
umaSociologiaqueseadequavaaosprojetosdasgrandescorporaesedoEsta teurd'uneMultinationale
Scientifique",ActesdeIa
do.Suaintuioeracorreta.nestemomentoqueospensadoresdaescolade RechercheenSciences
Chicago,hegemnicosatentonocampodasCinciasSociais,equesepensa Sociales,n25,janv.
1979DavidMorrison,
vamcomointelectuaisesocilogos,sosuplantadospelaUniversidadedeColum "KulturandCulture:the
CaseofT.W.Adornoand
bia,ondefloresceumentendimentoprofissionalizantedasCinciasSociais.No PaulLazarsfeld",Social
Research,vol.45,n2,
poracasoqueasprimeiraspesquisasdeLazarsfeldsefazememestreitaassocia 1978.
ocomaColumbia,assimcomoodesenvolvimentodeseuBureauofApplied
SocialResearch.Estatransformaoqueocorrianomododeproduocientfica
americanoeraoresultadodemudanasestruturais.Oexemplodofuncionalismo

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://novosestudos.org.br/v1/files/uploads/contents/61/20080624_notas_sobre_as_ciencias.pdf& 8/14
04/04/2017 NOTASSOBREASCINCIASSOCIAISNOBRASIL
instrutivo.Apesardeseuconservadorismo,norestadvidaqueTalcotParsons
sefiliavatradiodeumpensamenteterico.TheStructureofSocialActionfoi
umatentativadeseerigirumsistemacoerentequepudessedarcontadasocieda
decomoumtodo.Porissoseutrabalho,elaboradonosanos30,partedeuma
crticadoutilitarismoamericano.Noentanto,comomostraGouldneremTheCo
mingCrisisofWesternSociology,ateoriaparsoniana,quenoinciosedesvincu
lavadeumaaplicaoprticaimediata,apartirdaSegundaGuerraMundialseapro
ximadoEstadodeBemEstar.Aquestodautilidadetornaseentofundamental.
OEstadopassaainvestirgrandessomasnofinanciamentodaspesquisas,criando
novascarreiraseoportunidades,transformandoasCinciasSociaisnumaespcie

170

Page9 NOVOSESTUDOSN27JULHODE1990

deaparatotecnolgicoparasuaatuao.Problemasmilitares,polticos,sociais,
deterapiadefbrica,soagoraenfrentadosapartirdeumdiagnsticocientfico
quepermiteumaaocorretivajuntosociedade.ASociologiaadquireumnovo
papel,trazersubsdiosparaorientara"policymaking".
Pareceserumasinaofatodeemdeterminadosmomentosasgeraesse
enfrentarem.Adistinoquea"escolapaulista"estabeleciaentreelaeseusante
cessorestinhacomofundamentoaqualidadedosabercientficoaserproduzido.
Orompimentosedavaentreosprecursoreseaquelesqueseconsideravamseus
herdeiroslegtimos.Ageraops64jencontrouoterrenoaplainado,aambi
gidadeentreserouno"cincia"tinhasidoresolvida,oquelheinteressavaera
redefiniro"mododeproduosociolgico"dentrodasexignciasatuais.Noen
tanto,aoposioqueagoraseesboaentre"elitismo"(gruporestrito)e"demo
cracia"(grupoampliado)superficial,edeixaintocadasquestesrelevantes.A
expansodaSociologia,assimcomodomercadodebenssimblicos,nomera
expressodoespritodaliberdadeelarevelaumaidentidadequeseajustaaum
outropatamardeorganizaodaculturacientfica:asuaprofissionalizao.Mas
nososomenteasassociaesdesocilogosquedevemseadequaraestareali
dade,tambmasuniversidadestmqueintegrareste"espritodapoca".Ades
continuidadeentreintelectuaiseprofissionais,quenosEstadosUnidoshaviase
dadonofinaldosanos30,encontraumparaleloentrensnadcadade70.Existe
pormumaparticularidadenoprocessobrasileiro,apresenadoEstadoautoritrio.
Durantemuitotempopensamosaexistnciadoregimemilitarcomouma
excrescnciafrontalmenteantagnicasociedadequeogerou.Nosdeixamosas
simimpressionarpelosatosrepressivos,esquecendonosdequefoiestaaviaen
contradaparaocapitalismomaisavanadoseimplementarnoBrasil.Olhandocom
maiorcuidado,percebemosqueentre1964e1980acontradioentrecensura
eculturanoeranaverdadeestrutural,masconjuntural,esedefiniaemtermos
tticos.Oatocensornosecaracterizavaexclusivamentepeloveto,atuavacomo
repressoseletivaqueimpossibilitavaoflorescimentodedeterminadospensamen
tosoudeobrasartsticas.Socensuradasaspeasteatrais,osfilmes,oslivros,
masnooteatro,ocinemaouaindstriaeditorial,quecrescemvertiginosamente
nesteperodo.OEstadorepressortambmincentivadordeumapolticacultu
ral:Embratel(1965),ConselhoFederaldeCultura(1966),InstitutoNacionalde
Cinema(1966),Embrafilme(1969),Funarte(1975),Concine(1976),FundaoPr
Memria(1979).Algosemelhantesepassacomauniversidadeparalelamentes
cassaestemosodesenvolvimentodaPsGraduao.Nestapoca,atmesmoal
gumasagnciasestrangeirascomeamaseinteressarmaisdepertopelasCincias
SociaisnoBrasil.UmestudodeJosMurilodeCarvalhoeMariaSuzanaSoares,
analisandoototaldefinanciamentodaFundaoFordentre1960e1985chega

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://novosestudos.org.br/v1/files/uploads/contents/61/20080624_notas_sobre_as_ciencias.pdf& 9/14
04/04/2017 NOTASSOBREASCINCIASSOCIAISNOBRASIL
seguinteconcluso:h"umacurvantidaqueseinicianoprimeiroquinqunio
emtornodeumamdiadeUS$400.000porano,sobeaummximodemaisde
US$1.200.000noquinqunio1970/74,evoltaaosnveisiniciaisnoltimoquin
qunio.Acurvanopodedeixardesugerirumacomparaocomaevoluopo
lticadosgovernosmilitares.HouveummximodegastosedeapoiosCincias
SociaisduranteoperodoMdiciquandoeramaisduraarepresso.Comaaber
tura,houveumincioderecuoqueatingiuopontomaisbaixoem1985,sugerin
doumaquaseretiradadaFundao"23.Noquerosugerirumavisomaniques (23)JosMurilodeCarva
lhoeMariaSuzanaSoa
taoumoralistadoquesepassou,seriainsensatoprocurardistinguirentreos"he res,"OFinanciamento
ris"eos"detratores"dahistria.Asuniversidadesforamreprimidasecerceadas dasCinciasSociais"in
RelatriodoPs
pelopoderditatorial,emuitosdensnosinsurgimoscontraele.Maseudiriaque GraduodaAnpocs,
mimeo.

171

Page10 NOTASSOBREASCINCIASSOCIAISNOBRASIL

minhageraotematendnciaanegligenciarcertosfatosincmodos,afinal,foi
esteomomentoemqueencontramosespaonavidauniversitria.patenteque
oquadroinstitucionalfoiconstrudobasedeumaexcluso(osprofessorescas
sadossejaa"escolapaulistadeSociologia",sejaa"politizada"isebiana)ein
clusodenovosprofissionais.Emquemedidaistonoveioaafetaraprpriacon
cepodotrabalhointelectual?
Em1955,FlorestanFernandesenviouaAnsioTeixeiraumasriede"su
gestesparaodesenvolvimentodasCinciasHumanas"umanodepois,eleapre
sentavaaogovernadordoEstadodeSoPaulo,JnioQuadros,um"relatrioso
breasituaodoensinodeCinciasSociaisnaUniversidadedeSoPaulo"24.Nos (24)FlorestanFernandes,
inASociologianoBrasil,
doisdocumentosreivindicavaumaatuaomaiordogovernojuntosuniversi
op.cit.
dades.Paracontornarasdificuldadedeumaproduoacadmicaincipiente,Flo
restanapontavaparapropostasconcretas:atribuiodebolsasparaalunosdecur
sosdeaperfeioamentoededoutorado,criaodeequipesdepesquisas,verbas.
Olhandoopassado,qualquerobservadordirqueessascondiesforampreen
chidas.Masoleitoratento,aopercorreraspginasdeASociologianoBrasil,en
contrarumpequenoesugestivocaptulo:"AGeraoPerdida".Escritobemmais
tarde,jnostemposdaditadura,elerefleteodesencantodetodaumagerao
que,eudiria,vseusobjetivosrealizadosdeumamaneiraperversa.Comoobser
vaFlorestan,autopiaqueseencontravaportrsdeumaformadesepraticaras
CinciasSociaissefundamentavanuma"obsessopoltica".Poderamosenten
derestaobservaodeumamaneirarestrita:FlorestanFernandesfoitrotskista,
AntonioCandidoeMariaIsauraPereiradeQueiroz,socialistas,FernandoHenri
queCardosoeOctavioIanni,militantesativistas.Masoautorlogoacrescentaque
setratavade"umaobsessoquenasciadaculturaegravitavadentrodela,
irradiandoseparaosproblemasdapocaeosdilemasdasociedadebrasileira".
Nestesentidoelacontrastavacomasexignciaspragmticasdoiderionaciona
lista.Enquantoossocilogospaulistastinhamumaconcepodopolticomais
ampla,quepassavanecessariamentepelacultura,osisebianosareduziamauma
dimensoinstitucional(partido,Estado).Eudiriaqueoperodoemquesoim
plantadasasCinciasSociaisemSoPaulofavoreceestetipodeinterpretao.
Asdcadasde40e50somarcadasporumacriatividadeculturalquenoencon
traparalelonahistriadacidade.FundaodoMuseudeArtedeSoPaulo(1947),
MuseudeArteModerna(1948),VeraCruz(1948),TeatroBrasileirodeComdia
(1948),Bienal(1951).Momentoemquesereformulaalinguagemteatral,cinema
togrficaecientfica.Rupturacomumasociedadeprovincianaeconservadora,
queexpeliadeseuseiotantoasmanifestaeseruditas(vistasatentocomosig
nodeostentaodeumaburguesiaoligrquica)comoasdecartervanguardista

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://novosestudos.org.br/v1/files/uploads/contents/61/20080624_notas_sobre_as_ciencias.pdf& 10/14
04/04/2017 NOTASSOBREASCINCIASSOCIAISNOBRASIL
(TeatrodeArena).Engajarsesignificavadeixarseenvolverpeloclimadeeferves
cnciaqueacabavapenetrandooprpriotrabalhointelectual.Masnoseriaoca
sodedizerqueaforadestagerao(euutilizootermonosentidoamplodapala
vra)provinhadesteengajamento?
Creioquea"escolapaulista",enosomenteocrculorestritoqueasme
mriasdeFlorestancontemplam,marcadaporumapercepoclssicaehuma
nsticadaSociologia.Odilogocomasociedade,enoexclusivamenteaforma
oacadmica,eravistocomofundamentalparaodesenvolvimentodopensa
mento.Ameuver,acriatividadesociolgicasupeaomesmotempoumcorte
comosensocomumeumaelaboraopermanenteeaudaciosadenovashipte
ses.ComoobservaPierreAnsart,ascriaesdosgrandessocilogosnoseredu
zem"nemaogritodarevolta(asimplesideologia),nemaorigordasconstrues

172

Page11 NOVOSESTUDOSN27JULHODE1990

cientficas"25.Evidentementenointeriordaobradeumautorexiste,parausar (25)PierreAnsart,"Es
IdeolgicoTodoConoci
umaexpressodeGurvitch,umgraudiversificadode"coeficienteideolgico". mientodeloSocial?"in
OManifestoComunistanopossuiamesmacomplexidadedeOCapitaldames JeanDuvignaud(org),
SociologiadelConoci
maformaqueosescritosdeDurkheimsobreodivrcionoretomamcomames miento,Mxico,Fondo
deCulturaEconmica,
maprofundidadeostemasanalisadosemOSuicdio.Oselementosideolgicos 1982.
seinsinuamatodomomento,edevemsercontroladosapartirdeuma"vigilncia
epistemolgica"permanente.Masimpossvelnoreconhecerquejustamente
esteaspectoquepermiteoavanodasCinciasSociais.Comopensarasobrasde
Webersemseupessimismoemrelaoracionalidadecapitalista,ouasdeMarx,
semsuafrevolucionria?Acriatividadesociolgicasealimentadeumasituao
ambgua,origoreocontrolecientfico,eumavinculaoapaixonadacomomun
do.Nocreioqueacategoriagramscianadeintelectualorgnicosejaadequada
paracircunscreveroartesanatoacadmico.FlorestanFernandes,quandodiscute
"sobreotrabalhoterico",observaque"umaatividademilitanteintensain
compatvelcomavidaacadmica:elapodeserpostademodotransitrioemda
dosmomentos"26.Apolticaquebraoisolamentointelectual,masseuexerccio (26)FlorestanFernandes,
prolongadonosempurraparaasrazespragmticasquelhessoinerentes.Dos "SobreoTrabalhoTeri
co",Transformao,De
CadernosdoCrcereprefiroapassagememqueGrasmcinosfaladaatividade partamentodeFilosofia
deAssis,SP,N2,1977.
intelectualcomouma"ironiaapaixonada".Aironiamedistanciadarealidadeime
diata,epermitetranscendla,apaixomerecolocanomundo.Pensoqueesta
atensoquetendeadesaparecercomaprofissionalizaodasdisciplinas.Oque
seapresentavacomoumprojetoutpicoparaoconhecimento,sevaprisionado
nasengrenagensdasinstituies.
CreioqueentrensoEstadoautoritrioacelerouumprocessoduplode
desencantamentodomundo.Anvelestruturaltemosumaracionalizaoqueatinge
asociedadecomoumtodoanveldaesferapoltica,estaracionalidadeincorpora
umadimensocoercitivainerenteaoregimemilitar.Talvezpudssemosdizerque
nocasobrasileirohouveumaconjunodeforasqueseconcentraramnumde
terminadoperodo,favorecendoumajustamentoaceleradodosindivduossno
vasformasdeorganizaodasociedade.AsCinciasSociaisnoescapamdeste
destinoobraorepressor,aoladodaracionalizaodasociedade,acelerouohia
togeracional,legitimandoumanovaprticacientfica.Semosaber,Florestanes
tavafalandodeumaoutrageraoque,contrariamentedele,temhojedificulda
dedeencontrarumespaoparase"perder".Comocrescimentodomercado
universitrio,aproduoemCinciasSociaiscomeaasersimplesreprodutora
darazoorganizacional.Adefesadosinteressescorporativos,sobretudoquando
existemrecursosparaisso,tornasepreponderantesobreoprojetoacadmico.
Osrelatriosdepesquisaeos"papers"gradativamentevosubstituindooslivros
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://novosestudos.org.br/v1/files/uploads/contents/61/20080624_notas_sobre_as_ciencias.pdf& 11/14
04/04/2017 NOTASSOBREASCINCIASSOCIAISNOBRASIL

eensaiossemesquecerqueograndenmerodepublicaessecompebasica
mentedemedianastesesdemestrado(oqueevidentementenoretiraanecessi
dadedaexistnciaeovalordessasteses).Porisso,atmesmoalgunssocilogos,
quedealgumamaneiraapostaramnomodeloinstitucional,vemcomreservao (27)OtvioVelho,"Pro
cessosSociaisnoBrasil
quadroatual.OtvioVelhopensaquehouveumrelativorecuoemrelaoaope ps64:asCinciasSo
ciais",inBernardoSorje
rodoanterior,noqualmuitasdasprodueserammaisexpressivas27.Odiagns MariaHermniaTavares
deAlmeida(orgs.),Socie
ticodeSlvioMaranhosobreaPsGraduosimilar:"noBrasil,aproduo dadeePolticanoBrasil
cientficanareadaSociologia,enquantoresultadodainstitucionalizaodospro Ps64,SoPaulo,Brasi
liense,1983.
gramasdepsgraduoepesquisa,aindabastantelimitadaerelativamentepou
coexpressiva.Considerandoograndenmerodeprogramaspsgraduadosexis (28)SilvioMaranho,A
PsgraduaoeaPesqui
tentesnopasseriadeseesperar,naturalmente,aproduodeumnmerobas saemSociologianotas
tantemaissignificativodetrabalhosdemaiordestaque"28. paraumaavaliao,1982,
mimeo.

173

Page12 NOTASSOBREASCINCIASSOCIAISNOBRASIL

Eutenderiaaredirecionarodiagnsticoapresentado:considerandoahis
triadaculturanasociedadebrasileira,dificilmenteoresultadoseriadiverso.A
comparaoquefizcomaescoladeChicagoindicaqueoprocessodeautonomi
zaodasCinciasSociaistardioentrens,masnecessrioacrescentarque
estatendnciaseconfinaquasequeexclusivamentecidadedeSoPaulo.Um
estudodeSrgioMicelisobre"oscondicionantesdodesenvolvimentodasCin
ciasSociaisnoBrasil:19301964"29 mostraquenoRiodeJaneiro,MinasGerais,
(29)SrgioMiceli,"Con
BahiaePernambuco,aprticasociolgicaestestreitamentevinculadasescolas dicionantesdoDesenvol
superiorestradicionais(Direito)eaoautodidatismo.NoRiodeJaneiro,soboata vimentodasCinciasSo
quedasforasconservadoras,opensamentosociolgicosofreumgolpeem1939, ciais no Brasil:
19301964",RevistaBra
comaextinodaUniversidadedoDistritoFederal.ComexceodeCostaPinto
sileiradeCinciasSociais,
eGuerreiroRamos,osnomesmaisimportantescomoHlioJaguaribe,Cndido vol.2,n5,outubro
Mendes,PaulodeAlmeidaMagalhes,IsraelKlabin,provinhamtodosdereasco 1987.

moodireito,eatmesmodaengenharia.EmBeloHorizonte,oensinodaSocio
logiaseimplantoudeincionoscolgiosuniversitrios,somenteem1941foior
ganizadooprimeirocursouniversitriodeCinciasSociaisnaFaculdadedeFilo
sofia.Noentanto,eleencerrasuasatividadesnoanoseguinteporfaltadecandi
datos,sendoreabertoem1947edeveramosacrescentar,comprofessores
improvisados.
Naverdade,oqueacontececomasCinciasSociaissereproduzcomas
diversasdisciplinasacadmicas.Aimplantaodeumauniversidademodernaa
nvelnacionalrecenteentrensnaprticaelasomenteserealizacomaRefor
made1968.Istojustificaafragilidadedoconhecimentocientfico,quesereflete
emtodosossetores.Osnmerosfalamporsi.Em1984,nasuniversidadesfede
raisautrquicassomente12,3%dosprofessorespossuamdoutorado,22,1%ot
tulodemestre.NasFundaesoquadroeraaindamaisgrave:10,2%comdouto
rado,23,5%commestrado.Essesdadossedistribuamdaseguintemaneira30:
30)TendnciasdasInsti
tuiesdeEnsinoSuperior
naDcadade80,MEC,
Braslia,1985.
Autarquias

Doutorado Mestrado S/titulao

Titulares 44,2 12,5 43,3


Adjuntos 35,2 24,8 39,9
Assistentes 1,4 31,4 67,2
Auxiliares 1,0 4,5 94,5

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://novosestudos.org.br/v1/files/uploads/contents/61/20080624_notas_sobre_as_ciencias.pdf& 12/14
04/04/2017 NOTASSOBREASCINCIASSOCIAISNOBRASIL

Fundaes

Doutorado Mestrado S/titulao

Titulares 24 15 61
Adjuntos 22 29 49
Assistentes 2 35 63
Auxiliares 1 7 92

Umobservadorexigentenosecontentariasimplesmentecomestademons
traonumrica,eleseperguntariasobreaqualidadedastesesproduzidas.Neste
casoseudissaborseriagrande.Aoladodaquelesquetiveramformaonoscen
trosdePsGraduao,noBrasilenoexterior,emboapartedasuniversidades

174

Page13 NOVOSESTUDOSN27JULHODE1990

aprogressonacarreirasefezatravsdeumaequivalnciaderpidosmemoriais
(oupequenasdissertaes)aottulodedoutor.Frmulaencontradapara"qualifi
car"ocorpodocente.Conhecendoseestarealidade,ficaapergunta:oqueen
tenderporcompetnciadenossasCinciasSociais?(eudiriadascinciasemge
ral).significativoobservarqueodebatesobreacompetnciapraticamenteevita
colocarestaquesto.Tudosepassacomoseaqualidadecientficativessecomo
adversrioprincipalocorporativismopolticodasassociaesdedocentes(oque
emparteverdade) 31.Porm,dentrodoquadroapresentadonoseriamaiscor (31)VerporexemploJ.
retoquestionaracorrespondnciaentrepoderacadmicoecompetnciacientfi ArthurGiannotti,AUni
versidadeemRitmode
ca?AntonioCandidodizia,numadesuasconfernciasaqueassisti,quenoBrasil Barbrie,SP,Brasiliense,
1986.
acrticadosaberchegouantesdoconhecimento.Evidentementeelesereferia
quelesqueautomaticamenteidentificavamosaberaopoder.Creioqueeletem
razo,masoquemeinteressounasuaafirmaofoimaisoladodediagnstico
daatividadeintelectualdoquepropriamenteseuaspectocrtico.Sedefatoexiste
naperiferiaumacontradioentreserenoser,nossasidiasseencontram"fora
dolugar",temosqueadmitirtambmqueadefesadainstituioacadmicache
gouantesdosparmetrosacadmicos.Eosmotivosquelevaramaissosomenos
nobresdoqueosimplesdesprendimentocientficoelessevinculamainteresses
especficos:amanutenodasregrasdojogoinstitudo.
DizerqueaimplantaodasCinciasSociaisemescalanacionalsomente
seiniciounadcadade60significacompreenderqueestemovimentosimult
neoaomomentoemqueomodelodetrabalhointelectualseencontravaemple
namudana.Apolticadepsgraduaoteveportantoqueserconstrudasobre
umatradioqueaindanoexistia.Porissoadiscussosobrea"qualidadeacad
mica"delicada.Aoladodoscontragolpesdoregimeautoritrio,temosumter
renorelativamenteinculto,quedeitarazesnopassadodenossosprecursoresdo
RenatoOrtizprofessor
sculoXIX.O"comingofagedanovageraodeprofissionais"tempoucode livredocentedoDeparta
mentodeCinciasSociais
gloriosonopossuindoocapitalqueumaeventualtradiopudessenoslegar, doIFCHdaUnicamp.
tivemosqueconstruiranovalegitimidadesobreosalicercesdosimperativosins
titucionais.Noporacasoqueapolmicasobreacompetncia,tambmnasCin
ciasHumanas,tempoucaconsistnciaintelectual,enamaiorpartedasvezesen
NovosEstudos
cobreumademandaburocrtica:anecessidadedeosrgosdeplanejamentoe
CEBRAP
definanciamentoestabeleceremcritriosracionaisparaumamelhordistribuio
N27,julhode1990
dosrecursos. pp.163175

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://novosestudos.org.br/v1/files/uploads/contents/61/20080624_notas_sobre_as_ciencias.pdf& 13/14
04/04/2017 NOTASSOBREASCINCIASSOCIAISNOBRASIL

175

Page14

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://novosestudos.org.br/v1/files/uploads/contents/61/20080624_notas_sobre_as_ciencias.pdf& 14/14

Você também pode gostar