Você está na página 1de 14

201765 DemocracyandpostdemocracyinthepoliticalthoughtofJacquesRancireconsideringthenotionsofequality,ethicsanddissensus

DemocraciaepsdemocracianopensamentopolticodeJacques
Rancireapartirdasnoesdeigualdade,ticaedissenso

DemocracyandpostdemocracyinthepoliticalthoughtofJacquesRancire
consideringthenotionsofequality,ethicsanddissensus

ThalesLelo*

ngelaCristinaSalgueiroMarques **

*
mestrandopeloProgramadePsGraduaoemComunicaoSocialdaUniversidadeFederalde
MinasGerais(BeloHorizonte,MG,Brasil).Email:thales.lelo@gmail.com
**
professoradoProgramadePsgraduaoemComunicaoSocialdaUniversidadeFederalde
MinasGerais(BeloHorizonte,MG,Brasil).Email:angelasalgueiro@gmail.com

RESUMO

Oobjetivodesteartigoexplicitarmelhorasdiferentesdimensesdoconceitodedemocracia
desenvolvidoporJacquesRancire,destacandotrsaspectosconceituaisespecficos.Osconceitosde
igualdadeedissensodefinemademocraciacomoaopolticaeprocessodeverificaodaigualdade
asseguradapelalei,configurandosecomooutraformademontaracenapolticadissensual.Joconceito
deticaassumeafunodeexplicaroqueRancirechamadepsdemocracia,ouseja,ademocracia
comoambiente,comocenrioemqueavidasesubmetelei.Nossoobjetivoaoressaltaressesdois
mbitosdopensamentodoautorrevelartantoumaconcepodepolticaquepoderia,talvez,trazer
novasesperanasapartirdeumconceitodepolticabaseadoemformasdissensuaisdecomunicaoe
expressoqueinventammodosdeser,veredizerafimderedefinirosmodosdeorganizaoe
distribuiodocomumquedefinequemtomapartedeumacomunidadeecomosedsuaparticipaoe
produodenovasformasdeenunciaocoletiva,quantoumdiagnsticopessimistafeitopeloautorcom
relaoaofuncionamentodemocrticoeticodassociedadescontemporneas.

PalavrasChave:democraciaJacquesRancireigualdadeaopolticaticadissenso

ABSTRACT

Theaimofthisarticleistoelucidatethedifferentaspectsoftheconceptofdemocracydevelopedby
JacquesRancire,drawingattentiontothreespecificconceptualdimensions.Theconceptsofequalityand
dissentdefinedemocracyaspoliticalactionandprocessofverificationoftheequalityassuredbylaw,
configuringanothermannertocreatethepoliticalsceneofdissensus.Ontheotherhandheconceptof
ethicsassumesthefunctiontoexplainwhatRancirecalldemocracyassurrounding(habitat),asascene
wherelifeisdominatedbythelaw.InhighlightingthesetwoaspectsofRancire'sthoughtweintendedto
bothdiscloseapessimisticdiagnosisregardingthedemocraticandethicalfunctioningofthecontemporary
societiesandbringhopebyaconceptionofpoliticsbasedonthedissentingformsofexpressionand
communicationwhichinventwaysofbeing,seeingandsayinginordertoredefinethewaysoforganization
anddistributionofthecommonwhichdefineswhotakespartofacommunityandhowthecitizenscan
participateandproducenewformsofcollectiveenunciation.

Keywords:democracyJacquesRancireequalitypoliticalactionethics,dissensus

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010333522014000300349 1/14
201765 DemocracyandpostdemocracyinthepoliticalthoughtofJacquesRancireconsideringthenotionsofequality,ethicsanddissensus

NocentrodareflexopolticadofilsofoJacquesRancireestoosconceitosdedemocracia,dissenso
eigualdade.Emvriosdeseustextos(Rancire,2004,2010a ,2011a ,2011b),eleargumentaquea
democracianopodeserconfundidacomumaformadegovernoouummododevidasocial.Demodo
geral,paraele,ademocracia"ainstituiodaprpriapoltica,deseusujeitoedaformadarelao
entretermoscontraditriosquedefinemumsujeito"(Rancire,2010a ,p.32).Apolticavistanocomo
disputasdepoderesimcomoacriaodissensualdecenas,argumentosemodosdevisibilidadeea
construodosujeitopoltico(edesuasaes)enquanto"serdefala"e"serigual"definemomodo
comoademocraciaseconfiguranareflexodeRancire.Paraele,ademocraciasetraduzpelaao
polticaqueconfrontaeperturbaaordemconsensualdefuncionamentodoEstado(chamadapeloautor
deordempolicial).Talaodesenvolvida,segundoRancire,pelodemos,pelaspessoasquenose
confundemcomumacoleodemembrosdacomunidade,nemcomasclassestrabalhadorasdopovo
ouosexcludos,deformageral.1"Elassoumapartesuplementarnarelaodacontagemdaspartes
dapopulao,tornandopossvelidentificarapartedosnocontadosnocontextodotododa
comunidade"(Rancire,2010a ,p.33).Afiguradodemos,oudos"semparte",relacionasemenosaos
sujeitosemsi,emaissoperaessimblicaseprticaspolticasquedoaveraexistnciade
lgicasquedefinemquempodeequemnopodefazersevisvel,audveleconsidervelcomoum
igual.

Assim,interessaaRancireidentificarcomoademocraciaseconstituicomoformadeagirpolticopor
meiodainscrioeenunciaodossujeitosemumacenadedissenso,quesecriaeserecriapormeio
desuasaes.Aodefinirapolticacomoa"cenanaqualsecolocamemjogoaigualdadeoua
desigualdadedosparceirosdeconflitoenquantoseresfalantes"(Rancire,1995,p.81),Rancirenos
fornecepistasparaentendermoscomoasrelaesintersubjetivasdevemseconfiguraremumacena
naqualumjogocomunicativoedissensualsedesenvolveeauxiliaosindivduosaseconstiturem
comosujeitosemancipadosenquanto,aomesmotempo,colocaemxequeumaordemdominanteque
apagaconflitos,diferenaseresistncias.ContrapondoseaHabermas2eestruturadeum"mundo
comum"sustentadopelaracionalidade,universalidadeeconsenso,Rancireafirmaqueapoltica
precisacontemplartambmarelaodesigualqueseestabeleceentreosinterlocutores,almda
configuraodaprpriasituaodecomunicao/interlocuo(Marques,2013a).

Arazopelaqualapolticanopodeseridentificadacomomodelodaaocomunicativa
queelepressupequeosparceirosjestejamconstitudosenquantotais,easformas
discursivasdastrocasimplicariamumacomunidadedediscursonaqualos
constrangimentosjestariamexplicitados.Oqueprpriododissensoqueosparceiros
noestodeantemoconstitudos,nemoobjetodediscussoenemmesmoacenade
conflito.Aquelequedesejamostrarquefazpartedeummundocomumqueooutrono
v,nopodesevalerdeumalgicanormativaimplcita(Rancire,2004,p.244).

AaopolticaparaRancire,ento,dizrespeitoproposiodecontextos,desituaes
comunicativasqueconstroemasposiesdossujeitosemumcenrioquefrutodacombinaoentre
argumentoseencenaodramtica.Talcombinaoderivadofatodeque,segundoRancire(1995),a
argumentaopoltica,aomesmotempo,aconstruoracionaldepontosdevistaeademonstrao
deummundopossvelnoqualtaispontosdevistapodemcontarcomoargumentos.porissoque,ao
ladodaargumentao,Ranciresalientaaexistnciadeumadramatizao(prpriadacenateatral)na
qualossujeitospodemserquemsoepodemser"outracoisa",isto,terumaexistnciapolticapara
almdonomeedolugarquelhesfoiatribudopelaordemconsensual.Sobesseaspecto,ospobres,os
trabalhadoreseasmulheres,porexemplo,podemdeliberarsobrequestesadministrativas,revelando
quenonecessrioserespecialistaparaexerceropoder.Eelespodemfazerisso,segundoRancire,
desdequenorestrinjamsuasdemandasanecessidadesparticulares,masqueastraduzameas
aproximemdedemandascoletivas.essemovimentodetraduoqueRancireassociaigualdadee
aumadesidentificaoqueposicionaossujeitosemummovimentodeconstanteconexoe
desconexocomos"nomes"queoscaracterizamequecaracterizamsuaslutas.

Nohvidapoltica,mascenapoltica.Aaopolticaconsisteemmostrarcomopolticoo
quevistocomosocial,econmicooudomstico.Elaconsisteemborrarasfronteiras.
Issooqueacontecequandoagentes"domsticos"trabalhadoresoumulheres,por
exemploreconfiguramsualuta/disputacomolutaconcernenteaocomum,ouseja,
concernentequallugarpertencemounoequemcapazouincapazdeproferir
enunciadosefazerdemonstraessobreocomum(Rancire,2011a,p.4).

DeacordocomRancire,oqueconstituioespaopolticoestintimamenteligadoaumconflitode
enunciaoquesurgequando,nacenadedissenso,os"semparte"notomamapalavraapartirdo
lugarquelhesfoiatribudosociologicamente,masseinscrevemnacenapormeiododiscurso,da
argumentaoedosrecursospoticosdaexperincia,afastandosedoespaoedostatusquelhesfoi

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010333522014000300349 2/14
201765 DemocracyandpostdemocracyinthepoliticalthoughtofJacquesRancireconsideringthenotionsofequality,ethicsanddissensus

designadopelaordempolicial.Os"semparte"sedesidentificamquandodesejammostrarqueexistem,
paraalmdosnomeseatributosquelhesforamatribudospelaordempolicial,outrosnomesque
identificamsuasdemandascomocoletivaseosidentificamcomocapazesdedesenvolverhabilidades
quevoalmdaquelasquegeralmentelhessoatribudas.

Noentanto,aatuaocriativadaquelesquenosocontadoscomosujeitospoliticamenterelevantes
minadapeloqueRancirechamadetransformaodeumacomunidadepolticaemumacomunidade
tica"quejuntapovosepartessingularesemumnicopovoquesupostamentecontadocomoigual"
(Rancire,2010b,p.189).Nacomunidadetica,osuplementododemosnoaparecemais,umavezque
todosestoincludos.Acomunidadeticaeconsensualaquelaquepartilhaocomumdeformano
litigiosa,massimunificadora.Essacomunidadetambmsaturada,umcorpocoletivocomseus
lugaresefunesalocadosdeacordocomcompetnciasespecficas(edesiguais)degrupose
indivduos,semespaoparaexcessos(Rancire,2011b).Essaimagemtraadaparacaracterizara
comunidadeatualretrataadescrenadeRancirecomrelaodemocracia(ou,comoveremos,
psdemocracia),umavezqueesseregimereiteraareduodapolticaaodiscursohomogeneizador
doEstadooudalei,promovendoumlastroconsensualparaacoexistncia.

AdemocraciaemRancireapresenta,portanto,umafacepositivaeumanegativa.Emsuadimenso
positiva,ademocraciaseconfundecomaaopolticaecomaverificaodaigualdade
pretensamenteexistenteentreosindivduos,configurandosecomooutraformademontaracena
poltica,"aoproduzirdiferentesrelaesentrepalavras,ostiposdecoisasqueelasdesignameos
tiposdeprticasquedesenvolvem"(Rancire,2010a ,p.54).Emsuadimensonegativa,ademocracia,
oumelhor,apsdemocraciaseconfundecomumambiente:"[E]lamaishabitatdoquelutao
espao/cenrionoqualnosencontramosaoinvsdeumaposiorequerendosacrifcioedeciso"
(Rancire,2004,p.75).Nasseesseguintes,tentaremosexplicitarmelhorasdiferentesdimensesdo
conceitodedemocraciadesenvolvidoporRancire,incorporandoascrticastecidasssuasproposies
nessembitoefinalizandocomsuaabordagemdoqueseriaapsdemocracia.Nossoobjetivoao
ressaltaressesdoismbitosdopensamentodoautor,revelarumaconcepodepolticaquepoderia
tantotrazernovasesperanasderedefiniodosmodosdeorganizaoedistribuiodocomum(que
definequemtomapartedeumacomunidadeecomosedsuaparticipao)quantomapearseu
diagnsticopessimistacomrelaoaofuncionamentodemocrticodassociedadescontemporneas.

Democraciaegovernodaquelesquenocontam

Emdiversaspassagensaolongodesuaobra,Ranciresededicaaformularumconceitode
democracia.Contudo,adefinioofertadapeloautorganhacontornosmaisdefinidosquandoele
distingueoqueounodemocracia.Porexemplo,emumaentrevistaconcedidaaDavidePanagia,
essaconstruoconceitualassimsemanifesta:

[A]democracianoumregimepoltico,nosentidodeumaformaconstitucional,nem
mesmoummododevida(comoaprendemosatravsdasociologiaTocquevilliana)oua
culturadopluralismoedatolerncia.Ademocracia,propriamentedizendo,ainstituio
simblicadopolticonaformadopoderdaquelesquenosodesignadosaexerceropoder
umarupturanaordemdalegitimidadeedadominao.Ademocraciaopoder
paradoxaldaquelesquenocontam:acontagemdaquelesquenosocontados(Rancire,
2000,p.124,grifosnossos).

Aoexaminarmosacitaoacimademaneirasegmentada,podemosinicialmenteafirmarquea
democracianoserefereaumaformaconstitucional.Issoporque,paraoautor,aquiloquechamado
atualmentede"governodemocrtico",defatonadamaisqueumaaristocracia(Rancire,2010a ).A
ordemqueseautoproclamacomolegtimacarregaconsigoodeverdedistribuirosnomesqueos
sujeitosdevemtereasposiesquedevemocuparnomagodavidapblica.Noliberalismo,quem
assumeessafunooEstado.ComoToddMay(2009)salienta,noregimeatualoEstadoatuaenquanto
umdistribuidor,eaquiloqueelepretendedistribuiraigualdade,traduzidasobaformadelei.O
paradoxodessaproposioseenunciadaseguintemaneira:seaigualdadepresumeuma
horizontalidadeentreinterlocutores,comoentopodeumdospolosdointercmbioassumiropapelde
"agentedemocrtico"provedordaigualdade?Talmaneiradepensarademocraciahierarquizaos
corpos:humconjuntodenomesdesujeitosaquemoutorgadoodireitodeimporaoutrosuma
maneiradeserepensar.Sobesseaspecto,Rancire(2006)irfalardasincursesmilitaresrecentes
promovidaspelosEstadosUnidosaoIraquecomoexemplosideaisdesseregime:ademocraciaea
igualdadesetornam"bens"aseremdisseminados(mesmoquefora)quelesqueaindanotiveram
asupostacompetnciadereconhecersuasbenesses.Estesoutrossetornaminimigosdademocraciae
devemserexterminados.

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010333522014000300349 3/14
201765 DemocracyandpostdemocracyinthepoliticalthoughtofJacquesRancireconsideringthenotionsofequality,ethicsanddissensus

OcasodosconflitosblicostravadosnoOrienteMdioumadaspontasextremasdeuma
problemticadefiniodademocraciaqueRanciretrazparasuadiscusso.Elaapontaparaaquesto
deque,sehumregimeconstitucionalprpriodademocracia,calcadoemigualdadedecondies,por
exemplo,entohaquelesquefazempartedoregime(quejforammarcadoscomobrasoda
igualdade)eh,dooutrolado,aquelesquenosoreconhecidosnessaordemeque,porsuavez,no
podemparticipardavidacomumenopodemfalarsobreelalegitimamenteatquecedamaosseus
desgnios(essetemaserretomadonadiscussoacercadapsdemocracia).

Masseademocracianoseidentificacomumaconstituioparticular,tambmnopropriamente
ummododevida.QuandoRanciretecesuascrticasaessaformadepensarademocracia,eleofaz
correlacionandocorrentestericascontemporneasfundadasporautorescomoAlexisdeTocqueville,
JrgenHabermaseHannahArendt,comumfilodopensamentoclssicogrego,provenientede
AristtelesePlato.Diantedeautoresdepocastodiferentes,otraounificadorqueRancire
encontraresidenamaneiracomoasreflexesseaproximaramnointuitodeidentificarqualidadese
competnciasquepossamdistinguir,semmuitasressalvas,aquelesquesohbeisematuarno
espaopblicodediscussodosinteressespartilhados(quesodestinadospoltica)eaquelesquese
ocupammaisintensamentedesuaprpriavidaprivadaeque,porisso,nopossuemtempoou
habilidadesnecessriasparatomarparteemdebatesmaisamplos.

Oautorretoma,apartirdePlato,umaquestocentralparaessaconcepodademocracia:porque
algunstomamaposiodaquelequegovernaenquantooutrossesubmetemeobedecem?Apartir
dessaindagao,solistadasdiferentesdisposiesantropolgicasparagovernar(boanascena,
riqueza,fora,cincia,autoridade)queenvolvemadistribuiodelugaresefunesaossujeitos.Mas
tais"disposiespara"agovernanadevemsercomplementadaspelas"disposiespara"a
submisso,quaissejam,aausnciadasqualidadesacimamencionadas.Essaa"ordemnaturaldas
coisas",ocomandoquasemticodopastorsobreseurebanhocomandoque,porsuavez,instalauma
desigualdadefundamentalentreasposiespossveisdeseremassumidaspelossujeitos.criadauma
dicotomiaentre"aobscuridadedavidadomsticaeprivadaearadianteluminosidadedavidapblica
dosiguais"(Rancire,2001,p.10).Enessaoposiooqueretiradododomniocomumassumeduas
formas:"umaconfiguraoexplcitaquedenegadireitospolticosparacertaspartesdapopulaocom
baseemcritriosdegnero,declasseoutnicoseumaimplcitaquerestringeaesferadacidadania
aumtipodeterminadodeinstituies"(Rancire,2010a ,p.57)3.

Mashumainterrupo,umintervalonessamaneiradedistribuiroslugareseosnomescombaseem
suavaloraoparaobemcomum.EmPlato,comodestacaRancire(2006),aordempodetambm
estarancoradaemum"governopelachance".Sobesseaspecto,pelosorteiodedadossedefinequem
ogovernador.Essesorteionopressupenenhumaqualidadeespecial,nenhumacompetnciaque
promovaadistinoentreoldereseussubordinados.Essanomeao,semuma"disposioao
comum"jlegitimada,levaaogovernoaquelesquenosomaisqualificadosparagovernardoque
parasergovernados.Issoaconteceporqueumbomgovernodevetambmserfeitoporaquelesque
noanseiamopoder,quenose"dispema"agovernarpelapossedevirtudesqueseacoplamao
seunomeequerevelamconstantementeasuadisposiopelocomum.

Essademocracia,quepodesertambmentendidacomopluralismonostermosdeumaentradanavida
pblicasemumainsgniadevalorreconhecido,afontededesconfortostericosquedePlato
persistematacontemporaneidade.Rancireafirmaqueofilsofogregodescrevera,tomandopor
refernciao"governopelachance",umestadodecoisascatico,noqualacidadedemocrticaestaria
comseusvaloresinvertidos,comsuaordemnaturalcomprometida:"[A]oinvsdegovernar,os
governantestinhamqueobedecer,(...)paisobedeciamseusfilhos,eosvelhosimitavamosnovos,e
noqualasmulhereseosescravossolivrescomohomensesenhores"(Rancire,2010a ,p.4950)4.A
democraciasetornaumvilo:ummeiodeminaraautoridade,adisciplinaeosacrifcioassociado
aosinteressescomuns(SamuelHuntington)oreinoda"tiraniadamaioria",dasmassas
descontroladas,semnenhumaaptidoparaatomadadedecises(AlexisdeTocqueville)a
expansodasdiferentesopiniesindividuais,quenoseencontramparaodebate(GustaveLeBon).

Mas,nessemovimento,Rancirepercebequeademocracia,enquantorupturacomum"modelo
natural"deordenaodoscorpos,tambmainstituiosimblicadopolticonaformadopoder
daquelesquenosodesignadosaexerceropoder.No"governopelachance",ademocraciarevela
queaverdadeiraessnciadaartedegovernarasuaausnciadeessncia.Sequalquerumpode
assumiragovernanaporumsimpleslancededados,entonohnenhuma"disposionatural"ao
comando,essa"disposio"contingente.

Ademocracia,inscritasobacontingnciadadefiniodoslugaresedasposiesaseremassumidas
pelossujeitos,apontaparaumaigualdadequehnoseiodetodadesigualdade:opoderqueos
governantesexercemsobreosseusgovernadossustentadoporumacapacidadedecompreenso

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010333522014000300349 4/14
201765 DemocracyandpostdemocracyinthepoliticalthoughtofJacquesRancireconsideringthenotionsofequality,ethicsanddissensus

mtuaqueconectaambos.Paraqueumadistribuiodesigualdascoisasedoslugaresfaasentido
precisoqueosenvolvidosnapartilha5sejamcapazesdefalaredeentenderunsaosoutros:"[P]ara
obedeceraumaordem(...)devesecompreenderaordemedevesecompreenderquepreciso
obedecerlhe.E,parafazerisso,precisojseroigualdaquelequemanda"(Rancire,1996,p.31).A
"ordemnatural"dascoisascorrodaporessa"igualdadedeinteligncias",quecriaumhiatoentreo
queumaconfiguraodocomumpermitever(sujeitosqueordenampublicamenteevozespassivas
queacatam)eoqueelarealmenteopera(sujeitosemconexodecompreensoe,aomesmotempo,
desconectadospelasposiesdiferentesimplicadasemseusnomes).Emoutraspalavras,opoderdo
melhor(obtidoporatributosdenascena,riquezaetc.),spodeexistirapartirdo"poderdosiguais".

Democraciaeigualdade

JacquesRancireconstatouaexistnciadaigualdadedeintelignciasentreaspessoasapartirda
histriadopedagogofrancsJosephJacotot,contadaemOmestreignorante:cincoliessobrea
emancipaointelectual(Rancire,2002).Nela,oprotagonista,exiladonoperodopsRevoluo
Francesa,acabachegandoaFlandres,regionortedaBlgica,elseencontradiantedadifciltarefa
deensinarparaalunosquessabiamholandsflamenco,enquantoelessabiaofrancs.Jacotot
tentaquebraressagrandebarreirainicialatravsdacriaodeumpontocomumentreeleeseus
estudantes:indicaaelesaleituradeTelmaco,emfrancs,esolicitaque,apsaleitura,todos
escrevamsuasimpressesdaobranesseidioma.Oprofessoresperavaqueasinterpretaesfossem
rudimentaresoumesmoincipientes,jqueessessujeitosestavamprivadosdeexplicaese
desmobilizadospelasdificuldadesimpostasporumanovalngua.Masoqueeleencontrounos
trabalhosdeseusalunosfoiummaterialdeextremaqualidade,torico"comosomenteosprprios
francesespoderiamfazlo"segundosuaconcepoatento.Jacototconcluidessaexperinciaque,
semesmosujeitosabandonadossuaprpriasortepodemvirtualmentecompreenderoqueoutros
fizerameapreenderam,possvelentoque"todaintelignciasejaigualequeestaigualdadesejaum
pressupostoquerequerdemonstraoenoumametaqueprecisaseralcanada"(Rancire,2000,p.
122).Assim,a"igualdadedeinteligncias"nopresumequetodasasmanifestaesdeinteligncia
sejamequivalentesentresi,massimque"amesmaintelignciacapazdefazerpoemasfictcios,
invenespolticasouexplanaestericas,amesmaintelignciaquecompreendeassentenasem
geral"(Rancire,2011a ,p.14)6.

Sobessevis,aigualdadenoumdesgnioouobjetivoaseratingido.EladescritaporRancire
comoumapremissaquepermiteadistribuiodesigualdoslugaresaseremocupadospelossujeitose
que,portanto,deveserquestionadaeverificadaatravsdaconstanteencenaoargumentativae
dramticadeumdano7.Esteltimoexpeumaformaproblemticadeinscriodossujeitosno
comumqueapartaaquelesquepodem"fazer"polticadaquelesquedevemsesubmeteraleise
regras.

Rancireargumentatambmqueaigualdadenopontodepartidaparaqueossujeitos,emsituao
deparidade(garantidapelauniversalidadedalei),estabeleamtrocascomunicativasafimdedefinir
umcomum,isto,"umespaopolmicodeconfrontoentreformasopostasdedefiniodoquedeve
sercompartilhado"(Rancire,2009,p.277).Pelocontrrio:elaasseguraatrocapolticajustamentepor
seralgoaserdeclarado,postoprovaeverificadoconstantementepelossujeitos.Apoltica,segundo
ele,seconstituijustamenteporquecolocaemquestoapretensaigualdadequeexistiriaentreos
sujeitosqueparticipamdavidapolticadeumacomunidadeequeseriaasseguradapelosdireitos.Esse
questionamentodaigualdadepermiteaexposiodeumdanonamedidaemquerevelaque,
originalmente,existemparcelasquenosocontadascomoparteefetivadeumacomunidade,ou
seja,existemsujeitosquesovistoscomoincapazesdeaportarcontribuiessignificativasparaavida
emcomum.Sobesseaspecto,possvelafirmarquea"cenadoconflitopolticoconstitudapormeio
daverificaodaigualdadedosfalantesemumacenadedesigualdadeeexplicitaodeumdano,
fazendocomqueesseespaocomumapareaviadesentendimento"(Dean,2011,p.91).

Seaigualdadenoumpressupostoese,naordemvigente,elaconstantementecamufladapor
nomesatribudosaossujeitos,conferindolhesconsideraoevalorizaodiferenciadasemrazode
sua"disposio"ounoparaavidapblicalanandosmargensdoprivadoaquelesqueno
deveriamfazermaisqueobedeceraoscomandos,entopossvel,emumadadasituao,verificar
acontingnciadessadistribuiodesigual.Oprocessodeverificaodaigualdadeenvolveaao
criativaepoticadeevidenciar,naspartilhasatentotraadas(isto,asdistribuiesdovisvel,do
audveledoenuncivel),oshiatosqueoconsensopretendeapagar,demodoapermitirainstaurao
decenaspolmicas.Emtaiscenas,segundoRancire,seconformaumprocessodemocrticotramado
como"aaodesujeitosque,trabalhandonointervaloentreidentidades,reconfiguramasdistribuies
dopblicoedoprivado,douniversaledoparticular"(Rancire,2006,p.61).Suaconceituaocarrega

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010333522014000300349 5/14
201765 DemocracyandpostdemocracyinthepoliticalthoughtofJacquesRancireconsideringthenotionsofequality,ethicsanddissensus

umapotnciacrtica,jqueademocraciaconcebidacomoumaforadeigualdadenasengrenagens
dadominao,demodoaseexprimircomoaquiloqueafastaapolticadeserumsimplesreforoda
lei.

Democraciaedesidentificao

Aquinosaproximamosdanoodedemocraciaconstrudapelofilsofoeapresentadacomo"opoder
paradoxaldaquelesquenocontam:acontagemdaquelesquenosocontados"(Rancire,2004,p.
52).Opoderdaquelesquenoestocomputadosnasomadaspartesdosdesignadosparaavida
pblicaodeevidenciarasincongrunciasnaprpriacontagem,asdistnciasqueexistementreos
nomesdossujeitos,comsuastopografiasdemarcadasesuaordemtracejada(ordemquedivideo
poderpelanascena,pelariquezaepelacompetncia),easprticasqueseconfiguramnassituaes
concretas,equerevelam,pormeiodeumadesidentificao,quepossvelassumirmaisqueum
nomerestritoaumuniversodeinteresseparticular.

Emlinhasgerais,adesidentificaodaverumaconstanteconexoedesconexoentrenomesque
definemparaosujeitopolticoseulugaremumacomunidade.Algicadasubjetivaopolticano
jamaisasimplesafirmaodeumaidentidade,elasempre,aomesmotempo,anegaodeuma
identidadeimpostaporumoutro,fixadapelalgicapolicial.Apolciadesejanomesexatos,que
marquemparaaspessoasolugarqueocupameotrabalhoquedevemdesempenhar.Apoltica,por
suavez,dizdenomes"imprprios"queapontamquesujeitospodemsermaisqueoscriptdefinido
pelolugarqueocupamsocialmente:osnomesquerecebemequenose"adquam"classificao
policialmanifestam,comovimos,apresenadeumdano.

Aigualdadeentoavaliadaemsituao,masnoemproldeumaidentidadequeunificariaos
indivduosemumtermocomum,massimatravsdasdistnciasquesoarquitetadasentreelese
seusdiversosnomes.Poresseprisma,ademocraciaumprocessocontraaprivatizaodavida,
umprocessodealargamentodaesferapblicaedocomumquedefineaformadeumacomunidade
queganhacorpoquandoessaesferaassumeumaformapolmica,comoanteriormenteressaltado.

importanteteremmentequeocomum,paraRancire,noexisteemsieporsimesmo,masse
produznomovimentonoqualelecolocadoemquesto,nocentrodeumconflitodissensualsobrea
existnciadeumacenacomumesobreaexistnciaequalidadedaquelesquenelasefazempresentes
equetentam,pormeiodesuasaeseenunciaes,tratarumdano.omovimentoininterruptode
definioeredefiniodocomumquedelineiaostraosmaismarcantesdapolticasegundoRancire,
vistoqueeleadefinecomofrutodeumprocessodedesentendimentoquesedesdobraemuma"cena
naqualsecolocamemjogoaigualdadeouadesigualdadedosparceirosdeconflitoenquantoseres
falantes"(Rancire,1995,p.81).Assim,nemossujeitospolticosnemacenanaqualsedesenvolvem
suasaessovistoscomojdados,masganhamcorpoquandosoexplicitadasasfronteirasque
definemquemfazpartedocomumequemdeleestalijado.

EmOdesentendimento,Rancirefaladeum"dispositivoternrio"quesemanifestanademocracia
enquantointerrupodadistribuionoproblemticadosnomesdeumsujeitoemfunodesuas
"competnciaspara"participardocomum:1)"ademocraciaotipodecomunidadequedefinido
pelaexistnciadeumaesferadeaparnciaespecficadopovo"(Rancire,1996,p.102)essaaparncia
noumailusoqueseopeaoreal,massimaintroduo,nombitodaexperincia,deum"visvel
quemodificaoregimedovisvel"(Rancire,1996,p.102)2)Opovoquetomaessecampode
aparnciasnoseenquadraemdefiniessociolgicasetnicasopovo(demos),porintermdiodo
qualhdemocracia,"ainstituiodesujeitosquenocoincidemcompartesdoEstadoouda
sociedade,sujeitosflutuantesquetranstornamtodarepresentaodoslugaresedasparcelas"
(Rancire,1996,p.103)porfim,3)Rancireargumentaqueaaparnciadessepovoolugarde
conduodeumlitgio,quenoumconflitodeinteresses,mas"umainterlocuoquepeemjogoa
prpriasituaodeinterlocuo"(Rancire,1996,p.103).

O"dispositivoternrio",queassociaoaparecerdodemosparaotratamentolitigiosodeumdano,pode
serativadocomocenademocrticaemqualquerlugar(May,2009).Na"ordemnatural"osatoresse
constroememsuassituaesdefalasemquestionaroslugaresqueocupamnasociedadeaindaque
adistribuiodesigualdeposiesentreelesssejapossvelpormeiodeumpressupostode
igualdade.Masessacontingnciada"ordemnatural"continuamentepassveldeseraveriguadapor
essamesmapremissa.NaspalavrasdeMay,"ademocraciapolticapodeemergiremqualquerlugar,
desdeoespaodetrabalho,passandopelasaladeaulaatoteatroouarua"(May,2009,p.17).Mas
porquenemsempreissoocorre?

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010333522014000300349 6/14
201765 DemocracyandpostdemocracyinthepoliticalthoughtofJacquesRancireconsideringthenotionsofequality,ethicsanddissensus

RancirevemsendocriticadoexatamentenessepontoporautorescomoPaulinaTambakaki(2009).Para
ela,afilosofiapolticadoautorpermiteentreverolitgioinstauradonodispositivoternrioda
democraciaocorrendosomenteemmomentosraros,pontuaisenemsempreeficazes.E,seapoltica
rara,elapodenuncaocorrer,epodenuncarevigoraroregimeconstitucionalouumamaneira
particulardedistribuiodesigualdosnomeseespaosaseremassociadosaossujeitos.Acreditamos,
contudo,quehumaincompreensoporpartedessaautoradoqueestsugeridonopensamento
polticodeRancire.Emumtextorecente,oprprioautorrespondeuaestacrticadaseguinteforma:

Nosignificaqueeureduziapolticaamomentosexcepcionaiseevanescentes.Amera
encenaodopolticoraramenteapareceemumaformapura,mashpolticaemuma
porodemeios"confusos"econflituosos,eapolticafazumamemria,umahistria.E
humadinmicahistricadapoltica:umahistriadosacontecimentosquerompemcomo
curso"normal"dotempo(Rancire,2011a,p.5).

Tendoissoemmente,importanteressaltarqueapolticaeademocraciaemRancirenosoraras,
jqueaaparentefugacidadedelas,narealidade,umacaractersticaqueasimpededeserem
elevadasaumnvelontolgico(comosehouvesseummodoprpriodapoltica,umtipodeinscrio
padronizadaparaademocracianascenas).Ainterrupona"aparnciavisvel"epretensamente
naturaldoscorpospodeacontecerdemuitasmaneiras,eprecisaseracompanhadaemato,emsua
realizao(Deranty,2003).Nessasaesconcretasdeverificaodaigualdade,opensamentode
Rancire,comoapontaChristianRuby(2007),evidenciaumaprofundaconfiananacapacidadedos
sujeitosdeinterromperocursopresentedomundo,apostando,paratal,emumapolticadaao,e
emumademocraciaqueevocaque"ofimdaaonosodeseinserirdentrodaquiloquej
existe,masdeconstantementeredesenharainstnciadavidacomum"(Ruby,2007,p.166).

Acompreensodapolticacomoaoquepromoverupturasnaordemconsensualpormeiodo
dissensoretomadaporRancireemumaentrevistaconcedidaaMaxBlechmanetal.(2005).Nela,os
entrevistadoresinterrogamnoseaatenoparaassituaesemquesocriadasirrupes"ordem
natural"temcomopontodechegadaautopiadeumacomunidadepolticaideal.Emsuaresposta,
Ranciresalientaqueestmenospreocupadocomosresultadosdosmovimentosdereconfiguraodo
sensveldoquecomo"empoderamentodasatuaiscapacidadesdequalquerumatravsdaprtica
dissensual"(Rancire,2005,p.292).Issoporque,seestivesseimersaemcadamanifestaodapoltica
apeadeumquebracabeaquelevasseaumprojetofuturoemquefossepossvelencaixartodosos
itensemseusdevidoslugares,entonohaveriamaisespaoparaodissenso.ParaRancire,tal
projetode"comunidadeporvir"remetepropostadePlatodeumacomunidadeconsensualconcreta
formadeorganizaoemquenorestariampartesnoregistradasnacontadasociedadeoumesmo
oportunidadesparaquea"ordemnatural"dadistribuiodepapiselugaresfosseabaladapor
elementoslitigiosos.

Comessaargumentao,oautoradvogaemfavordeumaemancipaoavaliadaenquantoprocesso,e
noapartirdeseusresultados.DentreosleitorescrticosdeRancire,ToddMay(2010)aqueleque
maisacompanhatallinhaderaciocnio,assegurandotambmque,seomovimentoemancipatrio
fossesubordinadoaosseusresultadosfactveis(areorganizaodosensvelefetuada),haveriaa
tendnciadequefossedesqualificadoemseucarterpoltico,casonoatingisseumobjetivopr
estipuladoestrategicamente.Assim,aavaliaosobreoqueseriaounopolticaseriarealizadanoa
partirdaemergnciadeumacenadedissensoemsuamaterialidade,masporforasexternasquese
responsabilizariamemjulgar,deforadaao,suaefetividade8.Nessehorizonte,ficariaperdidoum
elementoimportantedapolticaemancipatriaedademocracia,queoprocessodereconfigurao
dasvidasdaquelesqueparticiparamdeumacenadedissensonaocasiodesuamaterializao
(includosaquitambmaquelesqueseviramrepentinamenteemumasituaonaqualelementos
antesnovisveiseaudveisemseucampodepercepopassaramaexistir).NaspalavrasdeMay,
"ummovimentoquesurgeapartirdapressuposiodaigualdade,masquenoatingeumimpacto,
falho.Contudo,ummovimentodemocrtico"(May,2010,p.78).

MasapreocupaodeRancire(edealgunsdeseusleitores)comomomentoemqueconstruda
umacenadedissenso,dirigindoumaatenocontnuaparaoprocessodeverificaodaigualdadeem
seudevirpode,entretanto,levaraumaapreensorestritivadademocraciaeaumavisotrgicada
histria,quepraticamenteanulaaesperanaquemobilizasujeitosalutaremembuscade
transformaessociais(sobreoque,comoservistoadiante,oprprioRancirejprocurou
discorrer).Oesclarecimentodosegundopontotornaroprimeiromaisclaro.Comotratado
anteriormenteatravsdaremissoaPlato,"aordemnaturaldascoisas"adesigualdadena
distribuiodoscorposnacomunidadepoltica,responsvelpelaexistnciadeelementosnocontados
nasomadaspartesdasociedade.Massoesseselementosquetmopotencialparainstituir,pela
democracia,aaopolticaemancipatria,revelando,nacriaodeumacenalitigiosa(quesevaledo
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010333522014000300349 7/14
201765 DemocracyandpostdemocracyinthepoliticalthoughtofJacquesRancireconsideringthenotionsofequality,ethicsanddissensus

axiomadaigualdadedeinteligncias)umprocedimentocontnuodeverificaodaigualdade.Tal
procedimentoexpeasfraturasnaformadesigualdecontagemdoscorpos,vozeselugaresde
existnciae"aparncia"queeraefetuadaatento.

Porm,setodaordem"naturalmente"desigual,comoexpeOliverDavis(2010),entoqualquer
tentativaderedistribuioigualitriapromovidapormecanismosinstitudosspromoveriaa
reproduodadesigualdade(aindaquesepossafalarempioresemelhoresordenspoliciais,nos
termosdeRancire).Issoporqueadistribuiopresumeumdistribuidor,e,paraRancire,aigualdade
noimplicapassividade,massimuminteresseativodossujeitosenvolvidosquesofremcomumdano.
Masnosasboasintenesdeorganismosinstitudosestocomprometidasnessavisada.Emuma
aopolticaemancipatriabemsucedida,oresultado,namelhordashipteses,umareconfigurao
daordemdosensvel.Masquandoacenadedissensoseaquieta,aformadecontagemdaspartesda
sociedadecontinuadesigualemsuacontingnciacaracterstica.BrunoBosteels(2009)concluidesse
raciocnioqueahistriaparaRancireestariasubsumidasprticasopressivasededominao.Para
esseautor,asconjunturashistricasnopensamentodeRancireestariamdeterminadasenquanto
sucessivaspocascobertasporumaformainvariantedepoltica(policial),aqualpossuiuma
"propriedadeimprpria",queadepossuirumsegredo,qualseja,aigualdadedetodoscomtodos
queservecomobasedoabismooriginalnaordemcomunitria.Sobesseaspecto,huma
despolitizaohistricadasmudanassociaiseumaassociaodafaceestataldapolticaaumdestino
(poisasformas"policiais"soconstantesaolongodotempo).

Sendoa"ordemnatural"contingenteum"destino",elevandoemconsideraoque,peloprincpioda
igualdadedeinteligncias,nopossveldizerqueexistamatoresmaisconscientesdasformasde
exploraoedeopressodoqueasprpriassubjetivaespolticasquederivamdodemos(ousem
parte)9,logoaaoemancipatriaperdedevistatodaaesperanademudanaqueaenvolve:seos
sujeitosjsabemoquenecessrioparacriarumacenapolmica,esesabemqueaofinaldesua
mobilizaonoterobonsresultados,oumesmopoderovislumbrarprofundastransformaesna
sociedade(mesmoemumfuturolongnquo),entoporqualrazoelesagem?

NaentrevistaacimareferidaqueRancireconcedeuaMaxBlechmanetal.(2005),essaquestodesponta
deoutramaneira,ouseja,comosentrevistadoresinterrogandooautorsobreatragicidadedeseu
pensamentopoltico,quepercebeasrupturascomocontinuamentereincorporadasordempolicial.
Rancirerespondeaosentrevistadoresqueoquevistoporelescomouma"reincorporao"das
irrupesdistribuiohierrquicadoscorposemcomunidade,poreleavaliadoenquantoum
processode"sedimentao",emqueseconstriuma"vivamemriadapoltica"quepoderser
reencenadaemumaocasioposterioroportuna,levandoanovasinscriesdaigualdadequesevalem
deleis,instituiessociaisconstitudasetc..Emsuaspalavras,"oslugaresdesedimentaoso
tambmlugaresparainscriodesignificantesdemocrticosquepodemabrir,equeabrem,novos
espaosparaodissenso"(Rancire,2005,p.298).Porisso,aindaqueconsidereasrealizaes
operadaspelaaopolticacomoprovisrias,noasapreciacomotrgicas.

Porm,senovamenteretomarmosomovimentodeRancirederefletirsobreadesigualdade,
considerandocomoiguaisaquelesqueaordemsocialjulgacomodesprovidosdecompetnciaspara
tomarpartenocomum(deformaaacompanharseusanseiosnaconstruodecenaslitigiosas),no
parecefazermuitosentidoqueessessujeitossejammotivadosadarincioaumprocedimentode
verificaodaigualdadeeexporumdanosemesperanasoutrasquenoasdeumaremota
possibilidadedesedimentaremosresultadosdesuasaespolticasemumtipodememriahistrica
(quepoderounoserreavivadanofuturo).Ossujeitosorganizamsuasesperanasedesejosemprol
deemancipaoedereformulaoconcretadaordemvigente(oquenoquerdizerqueelesaspiram
aqueelasetorneoutraordem,massimqueelaaomenospodersetransmutar,apsaao,emum
tipodeorganizaosocialmaisafeitaaconsideraraigualdadeumprincpiodeinterlocuoentre
coletivos).ComoAlbertoToscano(2011)afirma,mesmoqueosmomentospolticossejamrarosese
manifestemconfusamente,nopossveldesconsiderarque,emsuaemergncia,elesvisamamais
doquesuabrevecontinuidadepodeoferecernocurtoprazodeumlitgio.

Toscanoressaltaquea"emancipaoumprocessoquenopodesersimplesmentereduzido
afirmaodaigualdade,masenvolveanecessidadedenosvoltarmosemdireoinvestigaodas
condiesparaainstituioedurabilidadedaigualdade"(Toscano,2011,p.232).Segundoopesquisador
italiano,comessametaemvista,oreconhecimentodanonaturalidadedadominaosetornamais
ummotivoparainvestigarsuaespecificidade(oquediferentedeassumilacomoumdestino
incontornvel).Nessainvestigao,podesegerarumpensamentocontrahegemnicopassveldese
tornarumacriativaoposioadesigualdadesestruturais,interferindonaordemvigenteerastreando
maneirasdeproduzirconhecimentoemancipatrio,afinal,precisoconheceralgoparaseoporaele
(Toscano,2011).Emsuma,paraesseautor,seRancirenoreconheceadeterminaodaaoquefaz

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010333522014000300349 8/14
201765 DemocracyandpostdemocracyinthepoliticalthoughtofJacquesRancireconsideringthenotionsofequality,ethicsanddissensus

comquesujeitoscriemumacenadissensualvisandoatransformaesconcretasnaspartilhasdo
sensvel(enossedimentaesmnemnicas),passaento"aeternizarainvarianteetranscendental
estruturadadominaoedaincapacitao(apolcia)"(Toscano,2011,p.232).

PeterHallward(2009)fazcoroscrticasacimatecidasaopensamentopolticodeRancire,chegando
constataodequeaconcepodedemocraciadesseautorrestritivaequiinconsequente.Se"a
polticamaisummeiodereconhecerumadesautorizaoedeslegitimaogeneralizadadoqueuma
formadeparticiparemprocessosagonsticosnosquaisaspessoassetornamautorizadas,deforma
indita,pormeiodeumprincpioativodemilitncia"(Hallward,2009,p.155),entooqueseperdeaqui
umolharparaadeterminaodaao.ParaHallward,Rancirenoolhaparaaslutasqueperduram
nacenapblicaequenecessitamdeorganizao,defidelizao,detomadadeposio(paraalmda
manifestaodairrupo).Oquepodeocorrer,porfim,queopensamentodeRancirerecaiaem
umolharinconsequentedademocracia,quesupequeojogodaigualdadeedapolticapossaporsis
bastarparaaconstruodecenasdissensuaisslidas.Oriscodissoacabaremum"reinode
substancializadodaimaginao",timoparaasteorizaes,maspoucooperacionalizvelnaprtica
concretadalutapoltica(Hallward,2009).

Psdemocracianacontemporaneidade

Aoargumentarqueademocracianopodesercaracterizadaexclusivamentepelauniversalidadeda
lei,Rancire(2010a )defendeaideiadeque,umavezqueauniversalidadeconstantementeprivatizada
pelalgicadaaogovernamental,ouniversaltemquesersuplementadoporformasdesubjetivao
ecasosdeverificaoqueimpeamaaceleradaprivatizaodavidapblica.Contudo,eleapontaque
asubjetivaopolticaeaverificaodaigualdadeencontramseemdificuldadesnomodelo
democrticopautadopeloneoliberalismo.Nessemodelo,ademocracia"nomaispercebidacomoo
objetodeumaescolha,masvividacomoambientefamiliar,comoohabitatnaturaldoindividualismo
psmoderno,nomaisimpondolutasesacrifciosemumacontradioextremacomosprazeresda
eraigualitria"(Rancire,2010b,p.75).Essademocraciavividamaisambientedoquelutao
espao/cenrionoqualnosencontramosaoinvsdeumaposiorequerendosacrifcioedeciso.
Comohabitat,ademocraciaassumeumafacetatica.

Noqueserefereguinadaouviradaticadapoltica,Rancire(2010b)enfatizaqueaticase
configurariahojecomoacolonizaodofatopelodireito,ouseja,asupressodadivisoentrefatoe
direito10,quedefineummododeestruturaosimblicadacomunidaderesponsvelporafastaro
dissensoeestabeleceraidentificaodetodasasformasdediscursosedeprticassobomesmo
pontodevistaindistinto:opontodevistaconsensual.Oconsenso,segundoele,nodeixaquesurjam
intervalosentreovividoeanorma:eleforaumacoincidnciaentreambos.Seuobjetivoseriaode
produzirumasobreposioentreleisefatos,demodoqueasleissetornassemidnticasvidasocial,
preenchendointervaloseespaosvazios(Marques,2013b).

ApsdemocraciadescritaporRancire(2010b)comoumademocraciaqueeliminaaaparnciaea
disputa,ficandoreduzidaaosmecanismosdoEstadoedacombinao/trocadeinteresses.Essa
democraciadoconsensodestriadisputaemarcaareduodapolticaaodiscursoconsensualdo
estadooudalei,quepromovemaisdoqueumlastroconsensualparaacoexistncia.Aps
democraciacimentaoprogramadoEstado,impeumapercepounidimensionaldomundoemque
conflitosedesentendimentosforambanidosdoreinodavisibilidade,dacenadeaparncia,retornando
somentesobformasmalignas,sobosignodasupressoeeliminaodaalteridade(Tambakaki,2009,p.
102).Oconsensoapagaapolticaporqueelaestnodissenso,nalutaenacontestao.

Oconsensoestabeleceentoumenquadramentoconceitualeimagticoparaqualquerinteraoe
discusso,cujascontradiespassamdespercebidasporcoincidiremcominteresseshegemnicosou
porrefletiremsituaesexistentesevistascomoinalterveis.Porisso,elereduzoprocessopolticoa
umjogodeespecialistas(Rancire,2004).Se,porumlado,nohsujeito(nemcomunidade)sem
normas,deoutro,reduziloereduzirsuasexperinciasaombitodanormatividadesignificariauma
adequaoperfeitaregulaoinstitucionaleestatal.

Napsdemocracia,segundoRancire,"acomunidadepolticatendeasertransformadaemuma
comunidadetica,quejuntapovosepartessingularesemumnicopovoquesupostamentecontado
comoigual"(Rancire,2010b,p.189).Todosestoincludos.Osexcludosnosomaisatores
conflituais,masaquelesqueacidentalmenteseencontramforadagrandeigualdadedetodos,para
quemacomunidadeprecisaestenderamoafimderestabelecerovnculosocial.Nacomunidade
poltica,aquelesquenosocontadoscomoparte,comoparceirosiguais,aparecemcomosujeitos
polticossuplementares,portandoumdireitoqueaindanofoireconhecidooutestemunhandouma
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010333522014000300349 9/14
201765 DemocracyandpostdemocracyinthepoliticalthoughtofJacquesRancireconsideringthenotionsofequality,ethicsanddissensus

injustianoestadodedireitoexistente.Masnacomunidadeticaessesuplementonoaparecemais
umavezquetodossoconsideradospartesintegrantesdeumcoletivo.

EssaimagemtraadaparacaracterizaracomunidadeatualretrataadescrenadeRancirecom
relaodemocraciainstitucional,umavezqueesseregimereiteraareduodapolticaaodiscurso
consensualdoEstadooudalei,promovendoumadissociaoentreexperinciasenormas.Porisso,
eleopecomunidadeticaumacomunidadedepartilha.Estaltimaresultadoprocessode
verificaodaigualdade,umavezqueelacriaumespaoquepressupeapartilhadamesmarazo,
mastambmumespaonoqualaunidadesexisteemumaoperaodediviso:"umacomunidade
polmicadepartilhasuscitadaporimporumaconsequncianoreconhecidadaigualdadegarantida
porlei"(Rancire,2004,p.166).

AlbertoToscano(2011)umdoscrticosdessadescrenadeRancireparacomostemposatuais,ediz
queeladerivadaprprialgicaargumentativadoautor.SegundoToscano,Rancirepensaaordem
existentecomocontingente,eacreditaquetodoesforoportentarencontrarumaordemnessalgica
spodelevarreproduodadominao.Nohgradaesnessetipodepensamento,etodaideia
deordemsocialconcebidaoucomocontingenteoucomo"natural"(comoanteriormentefoi
discutido).Assim,pensaradinmicaeconmicacontemporneaseriaatuarjuntoaomercado
neoliberal(polcia),epensarnanecessidadedaeconomiaserialevaraumadesconfianaaindamaior
comahonestidadedopropositor.Aideiade"realismo"tambmsseriaaduplicaodarealidade
comodestinodentrodosistemaconsensual,ea"necessidade"umatautologia(talqualsuaassero
axiomticasobreaigualdade).

Poressavisada,nosurpreendequeapolticasejapercebidacomo"rara"emtalconceituao,jque
elasocorreriaparaforadetodasasredesdeorganizaosocialexistentes.Menosimprovvelainda
seriadizerquevivemostemposapolticos,jque,emtaldefiniodepoltica,quaisquerpocas
seriamapolticas(Toscano,2011).JodiDean(2011)tambmacompanhaessacrtica,diagnosticandoque,
aocontrriodoqueapresentaRancirecomaideiadepsdemocracia,nostemposatuaiscadavez
menosaspessoasseencontramemsituaodemtuoentendimento(comonasconversasemredes
sociaisentrepessoasquepartilhamentresiumaigualincompreensomtua).Nessesentido,aautora
defendequeserianecessriaapresenamaisincisivadaordempolicialemdeterminadas
circunstncias,comoparaexcluirgruposfundamentalistasdadistribuiojdesigualdoscorposem
comunidadeoumesmoparaprotegersujeitosfragilizadosporumacondiodeexpropriaoe
opresso.

CONSIDERAESFINAIS
Asrelaestraadasentreosconceitosdedissenso,poltica,igualdadeedemocracianopensamento
deRanciresuscitam,comovimos,vriascrticas.Consideramosrelevanteretomlasbrevemente
para,emseguida,apresentarcomoRancirenosfornecealgunspontosdeesperanaparaa
democracianohorizontedeumacenaconsensualdominante.

Umaprimeiracrticaremeteaoentendimentodepolticacomomomentopontual,enocomo
processo.AutorescomoSlavojiek(2004)ePeterHallward(2009)afirmamqueRancirenoexplicapor
queecomoexatamenteapolticairruptivairperturbaraordempolicial,enemcomoasirrupes
daroorigemaumprocessodemudanasquesesustenteaolongodotempo.Paraambos,os
desdobramentosdoenfrentamentopolcia/polticasopoucoexplorados,sendoqueapolticapoderia
seresumiraumaaoprovocadora,perturbadora,queinterrompeofluxodeoperaesdaordem
policial,masqueacabaseconfigurandocomopontual,semumplanejamentoparaaefetiva
incorporaodasmudanasreivindicadas.

Osefeitosdapolticaentendidaenquantocriaodeumacenateatraldedissensoso
espordicoseintermitentes.Umavezqueacenadesmontada,restapoucoounada.Uma
sequnciadeimprovisaodifcildesermantidaalongoprazo.Faltainvestiremumtipo
depoderqueapolticatenhadeimporumamudanaefetivanaconfiguraodeuma
situao(Hallward,2009,p.152).

iek(2004)comentaqueRancireresisteemdesenvolvermelhorapontamentossobreoprocessopor
meiodoqualessesmomentosdedistrbio(ou"explosesdemocrticasmomentneas"queminama
ordempolicialestabelecida)soreabsorvidosporessaordemquepretendemreconfigurar.Comisso,
eleestarianegligenciandoumasegundadimensoquevitalparaapolticaemancipatria,ouseja,a
dimensoprocessualquedesempenhaopapeldetraduzir/inscreveraexplosodemocrticanaordem
policial,impondorealidadesocialumanovaordem.

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010333522014000300349 10/14
201765 DemocracyandpostdemocracyinthepoliticalthoughtofJacquesRancireconsideringthenotionsofequality,ethicsanddissensus

Umasegundacrtica,queestintimamenteligadaanterior,decertomodo,sustentaque,para
Rancire,apolticaumtipodedesautorizaogeneralizadaoudedeslegitimaodapolciamaisdo
queumaquestodeparticipaoemprocessosagonsticospormeiodosquaisaspessoassetornam
politicamenteautnomas(Tambakaki,2009).Talcrticapodeserexpressaatravsdasseguintes
questes:"Emquemedidaaordempolicialseapresentavulnerveldiantedasinvestidas
perturbadorasdacenadedissenso?AconcepodeigualdadedeRancirestransgressiva,
provocativa,ouapontaparamudanasmaisprofundas?"(Hallward,2009,p.153).

Davis(2010)tentaquestionarainvalidaodopensamentodeRancireapartirdaoposio"pontualvs.
processual",quesupostamentecaracterizariasuaconcepodeaopoltica,afirmandoqueRancire
nodesconsiderasernecessriolevaremcontaoprocessodeinscrioemobilizaoquesegueo
momentodarevolta.Antesdetudo,importantedizerqueRancirenuncaestabeleceuumaseparao
dicotmicaentreaopolticaderupturaeaopolticadeconsolidaodemudanasdelongoprazo.
Apenaselesemostramaisenfaticamentepreocupadocomoprocessopolticopoticodecriaoe
instauraodecenasdedissensopelossujeitospolticosquandodesejamcolocarprovaoestatuto
igualitrioquelhesgarantidopelasleisenormas.

Paraentraremumatrocapoltica,tornasenecessrioinventaracenanaqualaspalavrasditasse
tornamaudveis,naqualosobjetospodemsefazervisveiseosindivduospodemserreconhecidos.
nessesentidoquepodemosfalardeuma"poticadapoltica"(Panagia,2000,p.116).

AaopolticaparaRancirenecessita,portanto,deumacombinaodedoisprocedimentosque,ao
contrriodoqueindicamoscrticos,nopodemserseparados.Deumlado,elaprecisademomentos
poticosnosquaisseformam"novaslinguagensquepermitemaredescriodaexperinciacomum,
pormeiodenovasmetforasque,maistarde,podemfazerpartedodomniodasferramentas
lingusticascomunsedaracionalidadeargumentativa"(Rancire,1995,p.91).E,deoutro,aaopoltica
requeruminvestimentogradativodossujeitosemumacomunicaoargumentativaedialgicacapaz
depermitiraverificaodaigualdadeeatransformaodevozesdesorientadasemdiscursosde
contestaoeresistncia."Assim,nosepodesepararumaordemracionaldeargumentaodeuma
ordempoticadocomentrioedametfora,poisapolticaproduzidaporatosdelinguagemqueso,
aomesmotempo,argumentaesracionaisemetforaspoticas"(Rancire,1995,p.86).

Emsuma,asituaodecomunicaoinstauradanascenasdedissensomarcanosaimportnciada
contextualizao,doreconhecimentoedavisibilidadedosinterlocutores,mastambmatematizao
argumentativopoticadeumobjeto/questopercebidocomopertencenteaombitodo"comum".

Porfim,umaterceiracrticaendereadaaRancirepodeserarticuladaapartirdaseguinte
provocao:comoodissensopodeserbenficoparaprticasdemocrticas?Vimosqueademocracia
institui,masnofacilitaolitgiopoltico,aindamenoshoje.QuandoRancirefalaarespeitodaps
democracia,elebuscajustamenteinvestirnarestauraodeprticaspolticasdissensuaisemmeioa
umavassaladorambientedeconcordnciaedesmobilizaogeradoporumaticaquenoenxergaa
igualdadecomoprocessodeconstanteverificao,mascomopontodepartidaque,apriori,afirmaa
inclusolegaldetodosnacomunidade.Apesardesseesboosombriodoqueseriaaatuaodatica
nombitopolticoatual,Rancireapontaque,antesderemetersnormas,aticadeveriaser
examinadaapartirdeduasdimensesprincipais:ethoscomomododeser,comomododevidaque
garanteaossujeitosoestabelecimentodeumaidentidadeevnculocomumentornoe,emsegundo
lugar,ethoscomoprincpiodeao.Pormeiodessesegundosentido,aticatambmapresentariaum
cartersocial,pois,emboracentradanoindivduo,eladomniodeinterrelao,dasrelaessociais
nointeriordasinstituiesedascomunidades.Aticaestariaassociada,nombitodacomunidadee
desuasaeseprticas,atribuioacadaumdasuaparte,sendocadaumdestinatriodeuma
partilhajusta.

possveldizerque,demodogeral,aquestodaticaemRanciredadapelomodocomoapartilha
dosensvelrealizada.Ditodeoutromodo,soasformasdepartilhadosensvelquedefinema
maneiracomoosindivduosserelacionam,nomeiamoqueconsideramjustoouinjustoeconstituemo
comumqueosarticulaemumacomunidade.Aticaassociadapartilhadosensvelpromovidapela
polciaprivilegiaossujeitoscujaocupao(trabalho)eposiosocialdefinemeatestamsuas
competnciasaocomum,fazendoosvisveiseaudveisemumespaodiscursivo.Japartilhado
sensvelpromovidapelapolticavisaretiraroscorposdeseuslugaresassinalados,configurandouma
comunidadedepartilhaelibertandoosdequalquerreduosuafuncionalidade.Nessesentido,a
democraciaseconfiguracomocomunidadedepartilhanosdoissentidosdotermo:umaadesoaum
mundoquespodeserexpressoemtermosantagnicos(diviso)eumestarjuntos
(compartilhamento)quespodeassumiraformadeumconflito(Rancire,2004).

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010333522014000300349 11/14
201765 DemocracyandpostdemocracyinthepoliticalthoughtofJacquesRancireconsideringthenotionsofequality,ethicsanddissensus

Apartilhadosensvelassimconcebidainstauraumconflitoacercadoquesignificafalar,assimcomo
sobreoshorizontesdepercepoquedistinguemoaudveldoinaudvel,ocompreensveldo
incompreensvel,ovisveldoinvisvel.Aticavistasobesseaspectorestituiriademocraciaseu
carterdeinsurgncia,deruptura,dereconfiguraodoimaginrioatravsdacriaodecenas
dissensuaisnasquaisaigualdadeconstantementepostaemquesto.Odissensoalimentaaprtica
democrticaquandoatravessadopelaesttica,quandodavercenas,personagens,manifestaese
enunciaesqueconstroemumtipodeparticipaoqueimplicaaconstantereinvenodossujeitose
dosespaosdesua"aparncia".Rancire(2004)ressaltaqueapermannciadademocracianoest
associadaaopreenchimentodetodosostemposmortoseespaosvaziosporformasdeparticipaoe
decontrapoder,masrenovaoconstantedosatoresedesuasaes.Porisso,aexperincia
democrticadissensualtambmpermeadapelaesttica:osujeitodemocrticoumserquetomaa
palavradiantedooutro,etambmumsujeitopoticoquereconfiguramaterialmentee
simbolicamenteoterritriodocomum.

REFERNCIAS
BLECHMAN,MaxCHARI,Anita&HASAN,Rafeeq(2005)."Democracy,dissensusandtheaestheticsof
classstruggle:anexchangewithJacquesRancire".HistoricalMaterialism,v.13,n.4,p.285301.
[Links]

BOSTEELS,Bruno(2009)."Rancireleftism,or,politicsanditsdiscontents",emROCKHILL,Gabriel&
WATTS,Philip(eds.).JacquesRancire:history,politics,aesthetics.DurhamandLondon:Duke
UniversityPress.[Links]

DAVIS,Oliver(2010).JacquesRancire.Cambridge:PolityPress.[Links]

DEAN,Jodi(2011)."Politicswithoutpolitics",emBOWMAN,Paul&STAMP,Richard(eds.).Reading
Rancire.London:Continuum.[Links]

DERANTY,JeanPhilippe(2003)."Rancireandcontemporarypoliticalontology".Theory&Event,v.6,
n.4,p.2142.[Links]

HALLWARD,Peter(2009)."Stagingequality:Rancire'stheatrocracyandthelimitsofanarchic
equality",emROCKHILL,Gabriel&WATTS,Philip(eds.)..JacquesRancire:history,politics,aesthetics
Durham,London:DukeUniversityPress.[Links]

MAY,Todd(2009)."Democracyiswherewemakeit:therelevanceofJacquesRancire".Symposium:
CanadianJournalofContinentalPhilosophy,v.1,n.13,p.321.[Links]

________(2010)."Wrong,disagreement,subjetification",emDERANTY,JeanPhillipe(ed.).Jacques
Rancire:keyconcepts.Durham:Acumen.[Links]

MARQUES,ngela(2013a)."Trsbasesestticasecomunicacionaisdapoltica:cenasdedissenso,
criaodocomumemodosderesistncia".Contracampo,v.26,n.1,p.126145.[Links]

________(2013b)."Aspectosticos,poticosecomunicacionaisdopensamentopolticodeJacques
Rancire".Logos,v.20,v.2,p.111121.[Links]

PANNAGIA,Davide(2000)."Dissentingwords:aconversationwithJacquesRancire".Diacritics,v.30,
n.2,p.113126.[Links]

RANCIRE,Jacques(1995).Lamsentente:politiqueetphilosophie.Paris:Galile.[Links]

________(1996).Odesentendimento:polticaefilosofia.SoPaulo:Editora34.[Links]

________(2000).Lepartagedusensible:esthtiqueetpolitique.Paris:LaFabrique.[Links]

________(2001)."Tenthesisonpolitics".Theory&Event,v.5,n.3,p.116.[Links]

________(2002).Omestreignorante:cincoliessobreaemancipaointelectual.BeloHorizonte:
Autntica.[Links]

________(2004).Auxbordsdupolitique.Paris:Gallimard.[Links]

________(2005).Apartilhadosensvel:estticaepoltica.SoPaulo:EXOExperimental.[Links]

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010333522014000300349 12/14
201765 DemocracyandpostdemocracyinthepoliticalthoughtofJacquesRancireconsideringthenotionsofequality,ethicsanddissensus

________(2006).Hatredofdemocracy.London:Verso.[Links]

________(2009)."Themethodofequality",emROCKHILL,Gabriel&WATTS,Philip(eds.).Jacques
Rancire:history,politics,aesthetics.Durham,London:DukeUniversityPress.[Links]

________(2010a)."Doesdemocracymeanssomething?",emDissensus:onpoliticsandaesthetics.
London:Continuum.[Links]

________(2010b)."Theethicalturnofaestheticsandpolitics",emDissensus:onpoliticsand
aesthetics.Londres:Continuum.[Links]

________(2011a)."Thethinkingofdissensus:politicsandaesthetics",emBOWMAN,Paul&STAMP,
Richard(eds.).ReadingRancire.London:Continuum.[Links]

________(2011b)."Againstanebbingtide:aninterviewwithJacquesRancire",emBOWMAN,Paul&
STAMP,Richard(eds.).ReadingRancire.London:Continuum.[Links]

RUBY,Christian(2007)."Lesensdel'actiondanslaphilosophiedeJacquesRancire".Lephilosophoire,
n.29,p.165182.[Links]

TAMBAKAKI,Paulina(2009)."Whendoespoliticshappen?".Parallax,v.15,n.3,p.102113.[Links]

TOSCANO,Alberto(2011)."Antisociologyanditslimits",emBOWMAN,Paul&STAMP,Richard(eds.)..
ReadingRancireLondon:Continuum.[Links]

IEK,Slavoj(2004)."ThelessonofRancire",emRANCIRE,Jacques.Thepoliticsofaesthetics.
London,Continuum.[Links]

1"Emmeutrabalho,tenteiconceitualizaraprticademocrticacomoainscriodapartedaquelesque
nopossuemparteoquenosignificaosexcludos,masqualquerum.Essainscriofeitapor
recmchegados,quepermitemquenovosobjetosapareamcomopreocupaescomuns,enovas
vozesapareamesejamouvidas"(Rancire,2010a,p.60).

2AdistinoqueRancireestabeleceentreseupensamentopolticoeaTeoriadaAoComunicativa
noseconfiguracomoumacrticaaprofundada.Tratasemenosdeummovimentodeseposicionar
"contra"HabermasafinalRanciretambmesttratandodainterlocuocomunicativaemaisum
movimentodereafirmarseuargumentodequeaessnciadapolticaodissenso(emHabermas,o
dissensoperturbaoalcancedoentendimento).EmRancire,oconsensonosignificaconcordncia
argumentativa,masavitriadaordempolicialqueatodospareceincluir,diminuindo,assim,as
chancesdeocorrerumadivisonosensocomum,umadisputasobreoquedadoesobreo
enquadramentosegundooqualvemosalgoquedado"(Rancire,2004,p.69).Paraumareflexo
maisdetalhadaacercadaoposioentreHabermaseRancire,verMarques(2013a).

3AexplicaoquePlatoencontraparaaordemsocialemergeemummomentoemquesurgira
odemosnasociedadegrega.SegundoOliverDavis(2010),odemosdoqualRancirefalaapareceuem
594antesdeCristo,quandoasreformasdeSolonaboliramaescravido,permitindoosurgimentode
umaclassedesujeitosquenopossuamnenhumdosatributostradicionaisparaavidapblica
(riqueza,nascenaouexcelnciamoral),masque,aindaassimdesejavamparticipardoprocesso
poltico.Essedesejofundouodanoinaugural,querevelouqueaquelescompreendidospelodemosno
eramcontadosnasociedade.

4ComoexplicaPeterHallward(2009),oestadodecoisascaticodescritoporPlatonos
decorrentedeodemosteralcanadoogoverno,mastambmdaexpansodoteatro.Platoexclui
ambosdaesferapblica.RancirepercebequeesseincmodoemPlatoderivadeseuentendimento
dequeamimesesconfundiriaaordemdascoisasedasdistribuies.Noteatro,osatoresso
seduzidosaagirdemododiferentedospapisatreladosaseuslugaresfuncionaisedistribudos
previamente.

5"Apartilhadosensvelfazverquempodetomarpartenocomumemfunodaquiloquefaz,do
tempoedoespaoemqueessaatividadeseexerce.Assim,terestaouaquela'ocupao'define
competnciasouincompetnciasparaocomum"(Rancire,2005,p.16).

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010333522014000300349 13/14
201765 DemocracyandpostdemocracyinthepoliticalthoughtofJacquesRancireconsideringthenotionsofequality,ethicsanddissensus
6NaspalavrasdeToddMay,"setomamosaigualdadedeintelignciasemumsensomaiscotidiano
paraindicarquesomoscapazesdeconstruirvidassignificativasaoladodeeeminteraocomoutros,
entooconceitodeigualdadedeintelignciassetornamaisconvincenteemaisrelevante
politicamente"(May,2010,p.77).

7Nacenaconflitualdapoltica,umdanonomeadoeapresentadocomoalgoqueexpressaafalhada
ordemsocialpolicialemreconheceraigualdadequedeveriaexistirentreaspartesqueintegramuma
comunidade.SegundoRancire,odanonoumainjriapontualcausadaaumindivduoougrupo,
deixandoosesperadeumacompensao."Nohpossibilidadedereparaododano,mashum
lugarcomumpolmicoparaotratamentododanoeparaademonstraodaigualdade"(Rancire,
2004,p.121).

8ToddMayilustraessaproblemticadaseguinteforma:"Imagineummovimentoqueemergeapartir
dapressuposiodeigualdade,masqueenfrentaumaordempolicialtoentrincheiradaquefalhaem
promovermudanasnareferidaordem.Seaausnciadesucessofoirelevanteparaaquestodequal
movimentodemocrtico,entoocarterdemocrticodoengajamentopolticonoseriamais
definidopelodemos,masporforasexternasaele"(May,2010,p.78).

9ConformeobservadoporDeranty(2003),pelacondutaepistemolgicadeRancirenopossvel
dizerqueointelectualtemmaisconscinciadaexploraodoqueaquelesquesoexplorados(opapel
doinvestigadornestesentidoseriasodeajudarossujeitosaexpressarsuaprpriaexperincia).

10Adistinoentrefatoedireito,entreseredeverser,feitanointuitodesalientarqueas
experinciasnopodemsersubsumidas,dirigidasereguladaspelasnormassoboriscodeuma
diluiodaespecificidadedasprticaspolticas,culturaisesociaisdossujeitos.

Recebido:30deSetembrode2014Aceito:21deDezembrode2014

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010333522014000300349 14/14

Você também pode gostar