Você está na página 1de 353

1

economía para
NO ECONOMIST AS
ECONOMISTAS

DEPARTAMENTO
DE ECONOMÍA

FACULTAD DE
CIENCIAS SOCIALES

1
© 1999
© 2 0 0 0 - Se g u n d a Ed ició n
© 2 0 0 3 - Ve rs ió n e le ctró n ica e n fo rm a to PDF

De p artam e n to d e Eco n o m ía
Fa cu lta d d e Cie n cia s So cia le s .
Un ive rs id ad d e la Re p ú b lica.
Mon tevid eo, Uru g u ay

De p artam e n to d e Eco n o m ía
Fa cu lta d d e Cie n cia s So cia le s
Jo s é En riq u e Ro d ó 1 8 5 4
Te l.: +(5 9 8 2 ) 4 0 9 2 9 7 3 / +(5 9 8 2 ) 4 0 1 7 7 0 7
Fax .: +(5 9 8 2 ) 4 0 8 1 9 1 7

E-m ail: p u b @d econ .ed u .u y


h ttp :\ \ w w w.fcs .ed u .u y\ econ om ía

Dis e ñ o y p ro ce s o d ig ita l: Ro d o lfo Fu e n te s


rfu e n te s @in te rn e t.co m .u y

I.S.B.N.: 9 9 7 4 -0 -0 1 0 4 -8

2
1

economía para
NO ECONOMIST AS
ECONOMISTAS
Ru b e n Ta n s in i / Ed ito r

Ma rio Be rg a ra
No ra Be rre tta
Um b e rto De lla Me a
Gab rie la Fach o la
Zu le ika Fe rre
Ma ría Jo s é Go n z á le z
Ro s s a n a Pa tró n
Má x im o Ro s s i
Ale s s an d ra Sp re m o lla
Ru b en Tan s in i
In é s Te rra
Marie lla Tore llo
Pa tricia Triu n fo
Ma rce l Va illa n t
Le o n a rd o Vice n te

DEPARTAMENTO
DE ECONOMÍA

FACULTAD DE
CIENCIAS SOCIALES

3
4
1
PRÓLOGO

Cu an d o s e p u b licó la p rim e ra e d ició n d e e s te lib ro , e n m arz o d e 1 9 9 9 , n u e s tras


e x p e cta tiva s e ra n m o d e s ta s . Sin e m b a rg o , s e e vid e n ció q u e e x is tía d e m a n d a
in s a tis fe ch a e n e l m e rca d o d e e s te tip o d e p u b lica cio n e s . Efe ctiva m e n te , e n
ap e n as tre s m e s e s s e ag o to la e d ició n d e 2 .5 0 0 e je m p lare s q u e s e p u s ie ro n a la
ve n ta . Co m o e co n o m is ta s te n e m o s cla ro q u e la d e m a n d a n o e s in d e p e n d ie n te
d e l p re cio d e l p ro d u cto . El q u e fijáram o s e l p re cio e n $ U 1 9 0 p e rm itió acce d e r a
u n a can tid ad d e d e m an d an te s m ayo re s q u e s i lo h u b ié ram o s fijad o u n 5 0 % p o r
e n cim a , co m o a lg u n o s d e lo s a g e n te s d e l m e rca d o n o s re co m e n d a b a n . Co m o
s e a n a liz a e n e s te lib ro , la o p ció n e ra e n tre m a x im iz a r e l in g re s o p ro m e d io d e l
lib ro , lo q u e p e rm itía cu b rir lo s co s to s , o a p ro ve ch a r e l p o d e r d e m e rca d o q u e
tienen las b ocas d e venta d e lib ros , y fijar p recios d e m onop olio. Prob ab lem ente,
s i s e h u b iera fijad o u n p recio s u p erior s e h ab ría in crem en tad o el b en eficio, p ero
s e h a b ría n ve n d id o m u ch o s m e n o s e je m p la re s . Es te e s u n cla ro e je m p lo d e
co m o e l p o d e r d e m e rcad o h ab ría afe ctad o n e g ativam e n te a lo s co n s u m id o re s .
Es m ás , res u lta u n o p articu larm en te in teres an te, en tan to evid en cia q u e el p od er
d e m e rca d o n o s ó lo p ro vie n e d e la e x is te n cia d e g ra n d e s e m p re s a s , s in o q u e ,
co m o e n e s te ca s o , la co lu s ió n e n tre lo s a g e n te s e x p e n d e d o re s p o d ría h a b e r
co n d u cid o a q u e e n co n ju n to a ctu a ra n co m o s i fu e ra n u n a s o la e m p re s a
m onop ólica, fijand o p recios. En nuestro caso el ob jetivo era m axim iz ar la d ifusión
d e l lib ro , lo cu al s e co n s ig u ió , cu b rie n d o lo s co s to s d e e d ició n y p u b licació n , lo
q u e ta m b ié n s e co n s ig u ió . La p re g u n ta q u e a lo s le cto re s q u e d a re s p o n d e r e s :
¿p o r q u é , e n to n ce s , e l p re cio p ro m e d io d e lo s lib ro s q u e s e ve n d e n e n p laz a e s
ca s i e l d o b le d e l p re s e n te ? Es p e ra m o s q u e la le ctu ra d e e s te lib ro a yu d e a
co n te s tar e s ta p re g u n ta, e n tre o tras ig u alm e n te re le van te s .

Es ta s e g u n d a e d ició n co rre g id a y a ctu a liz a d a , a l ig u a l q u e la a n te rio r p re te n d e


c o n t r ib u ir a la e n s e ñ a n z a d e Ec o n o m ía d e lo s e s t u d ia n t e s d e c u r s o s
in tro d u cto rio s , e s p e cia lm e n te d e la s ca rre ra s d e Cie n cia Po lítica , So cio lo g ía y
Tra b a jo So cia l d e la Fa cu lta d d e Cie n cia s So cia le s d e la Un ive rs id a d d e la
Re p ú b lica . As im is m o , cre e m o s q u e p u e d e s e r ta m b ié n a d e cu a d o p a ra o tro s
c u r s o s s im ila r e s d e o t r a s fa c u lt a d e s o in s t it u t o s u n iv e r s it a r io s o n o
u n ive rs itario s . Es m ás , co n s id e ram o s q u e e s te te x to e s ad e cu ad o p ara aq u e llo s
q u e d e s e e n in co rp o ra r co n o cim ie n t o s b á s ico s d e Eco n o m ía d e m a n e ra
extracu rricu lar.

Ta l co m o s e ñ a la m o s e n la p rim e ra e d ició n , s i b ie n e x is te n d is tin to s m a n u a le s


q u e cu m p le n a d e cu a d a m e n te co n lo s re q u is ito s e x ig id o s a u n te x to q u e

5
in tro d u z ca a l e s tu d ia n te a l co n o cim ie n to cie n tífico d e la Eco n o m ía , la m a yo r
p a rte d e e llo s n o in co rp o ra la re a lid a d e n q u e vive n d ich o s e s tu d ia n te s . En
p a rticu la r, n o e x is tía e n Uru g u a y u n m a n u a l q u e p o s e ye ra e s a ca ra cte rís tica y
q u e s e a d a p ta ra a la s n e ce s id a d e s p e d a g ó g ica s , a l tie m p o q u e in tro d u je ra lo s
co n ce p to s fu n d a m e n ta le s d e fo rm a g ra d u a l, d e m a n e ra q u e e l le cto r a va n ce
p rogresivam ente en el conocim iento d e la m ateria. Creem os q ue la incorp oración
d e la re a lid a d ce rca n a a l e s tu d ia n te e s u n a s p e cto q u e , s in d u d a , co n trib u ye a l
e n te n d im ie n to d e la m a te ria . Pre cis a m e n te , la re le va n cia d e e s to ú ltim o h a
m o t iva d o e l in t e ré s e n la e x t e n s ió n d e e s t a e x p e rie n cia a o t ro s p a ís e s
la tin o a m e rica n o s . Es m á s , e n p o co tie m p o e s ta rá lis ta la e d ició n p a ra Cu b a d e l
p res ente lib ro, la q ue al ig ual q ue és ta, integ rará la realid ad cercana al es tud iante
d e e s e p a ís , p e ro m a n te n ie n d o la m is m a e s tru ctu ra y e n fo q u e te ó rico d e la
e d ició n p re s e n te .

Co m o s e s e ñ a ló e n la p rim e ra e d ició n , e l in vo lu cra m ie n to d e d is tin to s a u to re s


n o re d u ce e l ca rá cte r co le ctivo d e la o b ra , a u n q u e s e h a tra ta d o d e re s p e ta r lo s
e n fo q u e s , e s tilo s y a ce n to s q u e lo s m is m o s in tro d u je ro n e n lo s d is tin to s
ca p ítu lo s . Si b ie n e s to p o d ría p a re ce r u n a d ificu lta d , p o r e l co n tra rio p e rm itió
e n riq u e ce r lo s e n fo q u e s co n s id e rad o s e n e l lib ro y, e n tan to la m ayo ría d e e llo s
cu e n ta co n u n a va s ta e x p e rie n cia e n s u á re a d e e s p e cia liz a ció n , u n a m a yo r
a ctu a liz a ció n y a ce rca m ie n to a la re a lid a d n a cio n a l y re g io n a l.

Ru b e n Tan s in i
Ed itor
Ag o s to 2 0 0 0

6
1
ÍNDICE
PARTE I: INTRODUCCIÓN

CAPÍTULO 1 : LA ECONOMÍA COMO CIENCIA SOCIAL

1 .1 . La e co n o m ía co m o u n a cie n cia s o cia l 1 3


1 .2 . La e s ca s e z , la s n e ce s id a d e s y lo s b ie n e s y s e rvicio s e co n ó m ico s 1 3
1 .2 .1 . El p ro b le m a d e la e s ca s e z re la tiva / 1 .2 .2 . Lo s d ife re n te s tip o s d e b ie n e s , s e rvicio s y n e ce s id a d e s
/ 1 .2 .3 . Lo s tip o s d e b ie n e s y s e rvicio s e co n ó m ico s
1 .3 . La e le cció n y e l co s to d e o p o rtu n id a d 1 6
1 .4 . Lo s a g e n te s e co n ó m ico s y s u s co m p o rta m ie n to s 1 7
1 .4 .1 . Las e m p re s as / 1 .4 .2 . La e co n o m ía d o m é s tica / 1 .4 .3 . El m o d e lo s im p le d e circu lació n e co n ó m ica
/ 1 .4 .4 . El Es ta d o
1 .5 . Lo s s is te m a s e co n ó m ico s 1 9
1 .5 .1 .El s is te m a d e m e rca d o lib re / 1 .5 .2 . El s is te m a ce n tra liz a d o / 1 .5 .3 . El s is te m a m ix to
1 .6 . Eco n o m ía n o rm a tiva y p o s itiva 2 1
1 .7 . Micro e co n o m ía y m a cro e co n o m ía 2 3
1 .8 . El a n á lis is e co n ó m ico 2 3
1 .8 .1 . La s te o ría s , lo s m o d e lo s y lo s s u p u e s to s / 1 .8 .2 . La s va ria b le s e co n ó m ica s y s u m e d ició n /
1 .8 .3 . Co m p a ra ció n e n tre va ria b le s e co n ó m ica s / 1 .8 .4 . In s tru m e n to s p a ra e l a n á lis is e co n ó m ico
Co n ce p to s cla ve s / Pro b le m a s y p re g u n ta s 2 9

PARTE II: MICROECONOMÍA

CAPÍTULO 2 : EL CONSUMIDOR

2 .1 . La s p re fe re n cia s d e l co n s u m id o r 3 3
2 .1 .1 . La s p re fe re n cia s / 2 .1 .2 . Re p re s e n ta ció n d e la s p re fe re n cia s
2 .2 . La s p o s ib ilid a d e s d e l co n s u m id o r 3 6
2 .2 .1 . La re s tricció n p re s u p u e s ta ria / 2 .2 .2 . Mo vim ie n to s d e la re s tricció n p re s u p u e s ta ria
2 .3 . El ó p tim o d e l co n s u m id o r 3 9
2 .4 . La d e m a n d a d e l co n s u m id o r 4 0
2 .5 . La d e m a n d a d e l m e rca d o 4 2
2 .5 .1 . La d e m a n d a d e l m e rca d o a p a rtir d e la s d e m a n d a s in d ivid u a le s / 2 .5 .2 . Fa cto re s q u e d e s p la z a n
la cu rva d e d e m a n d a d e l m e rca d o
2 .6 . La s e la s ticid a d e s 4 6
2 .6 .1 . Ela s ticid a d p re cio d e la d e m a n d a / 2 .6 .2 . Ela s ticid a d cru z a d a / 2 .6 .3 . Ela s ticid a d in g re s o
Co n ce p to s cla ve s / Pro b le m a s y p re g u n ta s 5 2

CAPÍTULO 3 : EL PRODUCTOR

3 .1 . La p ro d u cció n 5 3
3 .1 .1 . La p ro d u cció n co n u n fa cto r va ria b le / 3 .1 .2 . La p ro d u cció n co n d o s fa cto re s va ria b le s / 3 .1 .3 .
La p ro d u cció n e n e l la rg o p la z o
3 .2 . Lo s co s to s 6 1
3 .2 .1 . Lo s co s to s e n e l co rto p la z o / 3 .2 .2 . Lo s co s to s e n e l la rg o p la z o
Co n ce p to s cla ve s / Pro b le m a s y p re g u n ta s 6 9

CAPÍTULO 4 : MERCADO DE BIENES

4 .1 . Co n ce p to d e m e rca d o . Tip o s d e m e rca d o 7 1


4 .2 . Co m p e te n cia p e rfe cta 7 4

7
4 .2 .1 . La d e cis ió n d e p ro d u cir e n e l co rt o p la z o / 4 .2 .2 . Cu rva d e o fe rt a / 4 .2 .3 . El e q u ilib rio
co m p e titivo e n e l co rto p la z o / 4 .2 .4 . La e ficie n cia d e l m e rca d o co m p e titivo / 4 .2 .5 . Aju s te s d e la rg o
p la z o
4 .3 . Mo n o p o lio 8 0
4 .3 .1 . La d e cis ió n d e p ro d u cir e n e l co rto p la z o / 4 .3 .2 . Co m p a ra ció n co n co m p e te n cia p e rfe cta /
4 .3 .3 . ¿Po r q u é e x is te n lo s m o n o p o lio s ?
4 .4 . Olig o p o lio 8 5
4 .5 . Fa lla s d e l m e rca d o 8 8
Co n ce p to s cla ve s / Pro b le m a s y p re g u n ta s 93

CAPÍTULO 5 : MERCADO DE FACTORES

5 .1 . Lo s fa cto re s p ro d u ctivo s 9 5
5 .2 . El m e rca d o d e tra b a jo 9 8
5 .2 .1 . La o fe rta d e tra b a jo / 5 .2 .2 . La d e m a n d a d e tra b a jo / 5 .2 .3 . El Eq u ilib rio e n e l m e rca d o d e
tra b a jo / 5 .2 .4 . Im p e rfe ccio n e s e n e l m e rca d o d e tra b a jo / 5 .2 .5 . Prin cip a le s in d ica d o re s d e l m e rca d o
d e tra b a jo
5 .3 . El m e rca d o d e ca p ita l 1 1 6
5 .3 .1 . La o fe rta d e ca p ita l fís ico / 5 .3 .2 . La d e m a n d a d e b ie n e s d e ca p ita l / 5 .3 .3 . La d e m a n d a d e
ca p ita l fís ico
Co n ce p to s cla ve s / Pro b le m a s y p re g u n ta s 1 1 9

PARTE III: MACROECONOMÍA

CAPÍTULO 6 : LAS CUENTAS NACIONALES Y EL MODELO MACROECONÓMICO DE UNA ECONOMÍA


CERRADA

6 .1 . La vis ió n m a cro e co n ó m ica d e la e co n o m ía . La s p o lítica s m a cro e co n ó m ica s 1 2 3


6 .2 . La s cu e n ta s n a cio n a le s 1 2 4
6 .2 .1 . La o fe rta / 6 .2 .2 . La d e m a n d a a g re g a d a / 6 .2 .3 . La id e n tid a d g lo b a l
6 .3 . El m o d e lo m a cre co n ó m ico d e u n a e co n o m ía ce rra d a y s in s e cto r p ú b lico 1 3 3
6 .3 .1 . Id e n tid a d e s co n ta b le s y co n d icio n e s d e e q u ilib rio / 6 .3 .2 . La o fe rta y la d e m a n d a a g re g a d a e n
u n a e co n o m ía ce rra d a y s in s e cto r p ú b lico / 6 .3 .3 . El co n s u m o / 6 .3 .4 . El a h o rro y la in ve rs ió n
6 .4 . El e q u ilib ro m a cro e co n ó m ico 1 4 5
6 .4 .1 .El e q u ilb rio d e p le n o e m p le o / 6 .4 .2 .El e q u ilib rio co n d e s e m p le o : la b re ch a d e l p ro d u cto
Co n ce p to s cla ve s / Pro b le m a s y p re g u n ta s 1 4 9

CAPÍTULO 7 : EL SECTOR PÚBLICO

7 .1 . El s e cto r p ú b lico 1 5 1
7 .1 .1 .El s e cto r p ú b lico e n la e co n o m ía / 7 .1 .2 . La to m a d e d e cis io n e s : la e le cció n p ú b lica / 7 .1 .3 .
Fu n cio n e s d e l s e cto r p ú b lico
7 .2 . In g re s o s d e l Es ta d o 1 5 7
7 .2 .1 . Lo s in g re s o s trib u ta rio s / 7 .2 .2 . Lo s in g re s o s n o trib u ta rio s / 7 .2 .3 . Prin cip io s d e trib u ta ció n
/ 7 .2 .4 . Ba s e im p o s itiva / 7 .2 .5 . In cid e n cia d e lo s im p u e s to s / 7 .2 .6 . Cla s ifica ció n d e lo s im p u e s to s
/ 7 .2 .7 . Pro b le m a s p a ra lo g ra r la e q u id a d / 7 .2 .8 . Lo s e s ta b iliz a d o re s a u to m á tico s
7 .3 . El g a s to p ú b lico 1 6 2
7 .3 .1 . Ga s to p o r cla s ifica ció n e co n ó m ica / 7 .3 .2 . Ga s to p o r fu n cio n e s : e l g a s to p ú b lico s o cia l
7 .4 . El e q u ilib rio fis ca l 1 6 3
7 .5 . El g a s to p ú b lico y la p o lítica fis ca l 1 6 4
7 .6 . El s e cto r p ú b lico y e l m o d e lo m a cre co n ó m ico 1 6 4
7 .6 .1 .Lo s im p u e s to s d e cu a n tía fija y e l e q u ilib rio m a cro e co n ó m ico
7 .7 . El s e cto r p ú b lico e n Uru g u a y 1 6 6
7 .7 .1 .Es tru ctu ra d e g a s to s e in g re s o s d e l s e cto r p ú b lico u ru g u a yo / 7 .7 .2 .El p re s u p u e s to n a cio n a l.
La p ro g ra m a ció n fin a n cie ra d e l s e cto r p ú b lico

8
1
Co n ce p to s cla ve s / Pro b le m a s y p re g u n ta s 171

CAPÍTULO 8 : EL DINERO Y LA POLÍTICA MONETARIA

8 .1 .¿Qu é e s e l d in e ro ? 1 7 3
8 .1 .1 . De fin ició n y fu n cio n e s / 8 .1 .2 . ¿Cu á n d o y p o r q u é s u rg ió e l d in e ro ? / 8 .1 .3 . ¿Qu é s e u s a co m o
d in e ro ?:d e fin ició n o p e ra tiva
8 .2 . El s is te m a fin a n cie ro 1 7 6
8 .2 .1 . El Ba n co Ce n tra l y lo s b a n co s co m e rcia le s / 8 .2 .2 . Otro s a g e n te s fin a n cie ro s
8 .3 . El m e rca d o d e l d in e ro : cu a n d o la o fe rta y la d e m a n d a s e e n cu e n tra n 1 8 1
8 .3 .1 . La o fe rta : ¿q u ié n e s cre a n e l d in e ro ? / 8 .3 .2 . La d e m a n d a d e d in e ro / 8 .3 .3 . El e q u ilib rio d e
m e rca d o
8 .4 . La p o lítica m o n e ta ria 1 8 7
8 .4 .1 . Efe cto s s o b re la d e m a n d a a g re g a d a / 8 .4 .2 . Ob je tivo s e in s tru m e n to s d e la p o lítica m o n e ta ria
Co n ce p to s cla ve s / Pro b le m a s y p re g u n ta s 1 9 4

CAPÍTULO 9 : LA INFLACIÓN

9 .1 . De fin ició n y m e d ició n 1 9 5


9 .1 .1 . Qu e e s la in fla ció n y q u e tip o s e x is te n / 9 .1 .2 . Dis tin to s in d ica d o re s y s u e la b o ra ció n / 9 .1 .3 .
La in fla ció n e n Uru g u a y
9 .2 . ¿Po r q u é e s m a la la in fla ció n ? 1 9 9
9 .2 .1 . La p é rd id a d e l p o d e r a d q u is itivo d e lo s in g re s o s n o m in a le s / 9 .2 .2 . La re d is trib u ció n d e l
in g re s o / 9 .2 .3 . La in ce rtid u m b re m a cro e co n ó m ica y s u s e fe cto s / 9 .2 .4 . Efe cto s s o b re e l re s u lta d o
fis ca l: tiró n fis ca l y e fe cto Olive ra -Ta n z i
9 .3 . El m o d e lo d e o fe rta y d e m a n d a a g re g a d a co n p re cio s fle x ib le s 2 0 1
9 .3 .1 . La d e m a n d a a g re g a d a / 9 .3 .2 . La o fe rta a g re g a d a / 9 .3 .3 . El e q u ilib rio m a cro e co n ó m ico
9 .4 . ¿Po r q u é s u rg e n lo s p ro ce s o s in fla cio n a rio s ? 2 0 5
9 .4 .1 . La te o ría cu a n tita tiva d e in fla ció n d e d e m a n d a / 9 .4 .2 . La in fla ció n d e co s to s / 9 .4 .3 . La
in fla ció n co m o p ro b le m a e s tru ctu ra l / 9 .4 .4 . La te o ría m o n e ta ria d e la in fla ció n y s u s va ria n te s
9 .5 . Lo s p la n e s d e e s ta b iliz a ció n 2 1 3
9 .5 .1 . Prin cip a le s e le m e n to s u tiliz a d o s : p la n e s o rto d o x o s y h e te ro d o x o s
Co n ce p to s cla ve s / Pro b le m a s y p re g u n ta s 2 1 6

CAPÍTULO 1 0 : DESEMPLEO, INFLACIÓN Y POLÍTICA ECONÓMICA

1 0 .1 . El d e s e m p le o 2 1 7
1 0 .1 .1 . ¿Qu é e s y q u e tip o s e x is te n ? / 1 0 .1 .2 . Lo s ciclo s e co n ó m ico s y e l d e s e m p le o / 1 0 .1 .3 . ¿Po r q u é
e x is te d e s e m p le o ? / 1 0 .1 .4 . ¿Cu á le s s o n la s s o lu cio n e s ?
1 0 .2 . Do s p ro b le m a s s im u ltá n e o s : d e s e m p le o e in fla ció n 2 2 4
1 0 .2 .1 . La cu rva d e Ph illip s y la s in to n ía fin a / 1 0 .2 .2 . El ro l d e la s e x p e cta tiva s y la ta s a n a tu ra l d e
d e s e m p le o / 1 0 .2 .3 . ¿Es p o s ib le s o lu cio n a r a m b o s p ro b le m a s a la ve z ?
1 0 .3 . ¿Es e fe ctiva la p o lítica e co n ó m ica ? 2 2 9
1 0 .3 .1 . La d is cu s ió n d e lo s a ñ o s ‘6 0 : ¿cu á l e s m á s e fe ct iva ? / 1 0 .3 .2 . Lo s n u e vo s clá s ico s : la
in e fe ctivid a d d e la p o lítica e co n ó m ica / 1 0 .3 .3 . La n u e va e co n o m ía d e la o fe rta
Co n ce p to s cla ve s / Pro b le m a s y p re g u n ta s 2 4 0

PARTE IV: ECONOMÍA INTERNACIONAL Y MACROECONOMÍA DE UNA ECONOMÍA ABIERTA

CAPÍTULO 1 1 : ECONOMÍA INTERNACIONAL Y LA TEORÍA DEL COMERCIO INTERNACIONAL

1 1 .1 . La e co n o m ía in te rn a cio n a l 2 4 3
1 1 .2 . El co m e rcio in te rn a cio n a l 2 4 4
1 1 .3 . Pro te cció n ve rs u s lib re ca m b io 2 5 2
1 1 .4 . La p o lítica co m e rcia l y s u s in s tru m e n to s 2 5 3

9
1 1 .5 . Alte rn a tiva s d e lib e ra liz a ció n co m e rcia l 2 5 5
1 1 .5 .1 . In te g ra ció n re g io n a l / 1 1 .5 .2 . Efe cto s e co n ó m ico s d e la in te g ra ció n
Co n ce p to s cla ve s / Pro b le m a s y p re g u n ta s 2 6 4

CAPÍTULO 1 2 - EL MODELO MACROECONÓMICO DE UNA ECONOMÍA ABIERTA

1 2 .1 . La b a la n z a d e p a g o s 2 6 5
1 2 .2 . Ofe rta y d e m a n d a a g re g a d a e n e co n o m ía a b ie rta 2 6 8
1 2 .3 . Me d ició n d e im p o rta cio n e s y e x p o rta cio n e s 2 7 0
1 2 .3 .1 . Va lo re s n o m in a le s y va lo re s re a le s / 1 2 .3 .2 . Ín d ice s d e p re cio s / 1 2 .3 .3 . Me d ició n e n Uru g u a y
1 2 .4 . Ap e rtu ra d e la e co n o m ía 2 7 4
1 2 .4 .1 . Me d ició n d e la a p e rtu ra / 1 2 .4 .2 . In d ica d o re s d e la a p e rtu ra d e la e co n o m ía u ru g u a ya
1 2 .5 . Im p o rta cio n e s d e Uru g u a y 2 7 7
1 2 .5 .1 . Evo lu ció n d e la s im p o rta cio n e s e n Uru g u a y / 1 2 .5 .2 . ¿Qu é im p o rta Uru g u a y? / 1 2 .5 .3 . ¿Dó n d e
s e a d q u ie re n la s im p o rta cio n e s d e Uru g u a y?
1 2 .6 . La s e x p o rta cio n e s d e Uru g u a y 2 8 2
1 2 .6 .1 . Evo lu ció n d e la s e x p o rta cio n e s e n Uru g u a y / 1 2 .6 .2 . ¿Qu é e x p o rta Uru g u a y? / 1 2 .6 .3 . ¿Dó n d e
s e ve n d e n la s e x p o rta cio n e s u ru g u a ya s ?
1 2 .7 . Es p e cia liz a ció n co m e rcia l 2 8 7
1 2 .7 .1 . In d ica d o re s d e e s p e cia liz a ció n / 1 2 .7 .2 . Es p e cia liz a ció n co m e rcia l d e la e co n o m ía u ru g u a ya
Co n ce p to s cla ve s / Pro b le m a s y p re g u n ta s 2 9 0

CAPÍTULO 1 3 : ELEMENTOS DE FINANZAS INTERNACIONALES

1 3 .1 . El m e rca d o d e ca m b io s 2 9 1
1 3 .2 . La o p e ra tiva d e l m e rca d o d e ca m b io s 2 9 3
1 3 .3 . Tip o s d e ca m b io fijo s vs tip o s d e ca m b io flo ta n te s 2 9 4
1 3 .4 . El ré g im e n ca m b ia rio u ru g u a yo 2 9 5
1 3 .5 . Arb itra je s , ta s a s d e in te ré s , p a rid a d e s y rie s g o 2 9 7
1 3 .5 .1 . Arb itra je e n tre m o n e d a s / 1 3 .5 .2 . Ta s a s d e in te ré s y p a rid a d e s / 1 3 .5 .3 . El rie s g o ca m b ia rio
1 3 .6 . Tip o d e ca m b io re a l y co m p e titivid a d 3 0 1
1 3 .6 .1 . La le y d e u n s o lo p re cio / 1 3 .6 .2 . La p a rid a d d e p o d e re s d e co m p ra / 1 3 .6 .3 . In fla ció n ,
d e va lu a ció n y co m p e titivid a d
1 3 .7 . En fo q u e s d e la Ba la n z a d e Pa g o s 3 0 5
1 3 .7 .1 . Ex p o rta cio n e s vs . Im p o rta cio n e s / 1 3 .7 .2 . In g re s o vs . Ga s to / 1 3 .7 .3 . Ah o rro vs . In ve rs ió n /
1 3 .7 .4 . Lo s p a ís e s y s u «ciclo d e vid a » / 1 3 .7 .5 . Lo s in g re s o s a u tó n o m o s d e ca p ita l
Co n ce p to s cla ve s / Pro b le m a s y p re g u n ta s 3 1 1

CAPÍTULO 1 4 : LOS PROBLEMAS ECONÓMICOS ACTUALES

1 4 .1 . El cre cim ie n to e co n ó m ico 3 1 3


1 4 .1 .1 . Co n ce p t o e in d ica d o re s / 1 4 .1 .2 . La s fu e n t e s d e l cre cim ie n t o e co n ó m ico / 1 4 .1 .3 . La
co n ta b ilid a d d e l cre cim ie n to / 1 4 .1 .4 . Un a p e rs p e ctiva d in á m ica d e l cre cim ie n to : e l m o d e lo d e So lo w
/ 1 4 .1 .5 . El cre cim ie n to e n e co n o m ía a b ie rta / 1 4 .1 .6 . Lo s m o d e lo s d e cre cim ie n to e n d ó g e n o : e l ro l
d e l ca p ita l h u m a n o / 1 4 .1 .7 . ¿Lo s p a ís e s p o b re s s e rá n rico s a lg ú n d ía ?
1 4 .2 . El d e s a rro llo e co n ó m ico 3 2 9
1 4 .2 .1 . Co n ce p to e in d ica d o re s / 1 4 .2 .2 . La s in s titu cio n e s in te rn a cio n a le s y lo s p ro ce s o s d e d e s a rro llo
1 4 .3 . La d is trib u ció n d e l in g re s o y d e la riq u e z a 3 3 3
1 4 .3 .1 . Co n ce p to e in d ica d o re s / 1 4 .3 .2 . Ig u a ld a d , e q u id a d y e ficie n cia
Co n ce p to s cla ve s / Pro b le m a s y p re g u n ta s 3 4 5

BIBLIOGRAFÍA 3 4 7

10
1
P A R T E

I
INTRODUCCIÓN

economía para
NO ECONOMIST AS
ECONOMISTAS

11
12
1
LA ECONOMÍA
1
COMO CIENCIA SOCIAL

LA ECONOMIA COMO CIENCIA SOCIAL


1.1. La economía como ciencia socia l
To d o in d ivid u o d e s a rro lla u n a s e rie d e a ctivid a d e s a lo la rg o d e s u vid a ,
co m o p o r e je m p lo a lim e n ta rs e , ve s tirs e , e d u ca rs e , d ive rtirs e , e tc., p a ra lo cu a l
d is p o n e d e re cu rs o s q u e re s u lta n lim ita d o s , p o r lo q u e s u p re o cu p a ció n s e rá
e n co n tra r la m e jo r m a n e ra d e u tiliz a r e s o s re cu rs o s e s ca s o s d e fo rm a d e s a tis -
fa ce r s u s n e ce s id a d e s .

La e c o n o m ía e s la c ie n c ia q u e s e o c u p a d e l e s t u d io s is t e m á t ic o d e
la s a ctitu d e s h u m a n a s o rie n ta d a s a a d m in is tra r lo s re cu rs o s , q u e s o n
e s ca s o s , co n e l o b je tiv o d e p ro d u cir b ie n e s y s e rv icio s y d is trib u irlo s
d e f o rm a t a l q u e s e s a t is f a g a n la s n e c e s id a d e s d e lo s in d iv id u o s , la s
q u e s o n ilim ita d a s .

De s d e e l p u n to d e vis ta d e l in d ivid u o la e co n o m ía s e co n ce n tra e n e l e s tu -


d io d e la a s ig n a ció n d e s u s re cu rs o s e s ca s o s d e fo rm a d e o b te n e r la s a tis fa c-
ció n m á x im a d e s u s p re fe re n cia s . As im is m o , d e s d e e l p u n to d e vis ta d e la s o -
cied ad el in terés s e cen tra en co m o o b ten er el m áxim o n ivel d e b ien es tar d ad o s
lo s re cu rs o s d is p o n ib le s . Po r ta n to , e l o b je to d e la e co n o m ía e s e l e s tu d io d e l
co m p o rta m ie n to d e lo s in d ivid u o s y la s o rg a n iz a cio n e s q u e e s to s co n fo rm a n ,
co m o la s e m p re s a s , la s fa m ilia s , e l Es ta d o , e tc. Co m o e n e l ca s o d e lo s in d ivi-
d u o s , la d e cis ió n fu n d a m e n ta l a la q u e s e e n fre n ta n e s ta s o rg a n iz a cio n e s e s
ta m b ié n e n tre lo s d e s e o s ca s i ilim ita d o s d e s u s in te g ra n te s p o r b ie n e s y s e rvi-
cio s y lo s re cu rs o s lim ita d o s co n q u e s e cu e n ta p a ra s a tis fa ce rlo s . Po r e llo ,
ta m b ié n s e p o d ría d e fin ir la e co n o m ía co m o e l e s tu d io d e la d e cis ió n d e la
s o cie d a d s o b re q u é p ro d u cir, có m o p ro d u cir y p a ra q u ié n p ro d u cir.

La co n s e cu e n cia o b via d e la e s ca s e z e s la n e ce s id a d d e e le cció n . Es e n to n -


ce s o b je tivo d e la e co n o m ía , y e n p a rticu la r d e e s te lib ro , e l e s tu d io d e co m o
to m a n d e cis io n e s lo s co n s u m id o re s , lo s p ro d u cto re s y lo s g o b ie rn o s , y có m o
es tas d ecis ion es d eterm in an la as ig n ación d e recu rs os es cas os en u n a s ocied ad .

En ta n to lo s co m p o rta m ie n to s h u m a n o s s o n m a te ria d e a n á lis is d e o tra s


cie n cia s s o cia le s , co m o la s o cio lo g ía , la cie n cia p o lítica , la h is to ria y la d e m o -
g rafía con enfoq ues y m etod olog ías d iferentes, estos resultan com p lem entarios.

1.2. La esca sez, la s necesida des


y los bienes y ser vicios económicos

1 .2 .1 . El p ro b le m a d e la e s c a s e z re la t iv a
De la d e fin ició n d e e co n o m ía s u rg e n d o s co n ce p to s fu n d am e n tale s : la e s ca-
s e z d e re cu rs o s y la s n e ce s id a d e s ilim ita d a s d e lo s in d ivid u o s .

13
Un b ie n e s ca s o e s a q u e l q u e s e p ro d u ce o e x is te e n ca n tid a d e s lim ita d a s .

La e s ca s e z d e re cu rs o s s e d e f in e e n re la ció n a n e ce s id a d e s q u e s o n
ilim it a d a s y q u e t ie n d e n a a m p lia rs e co n e l d e s a rro llo h u m a n o .

En e s te cas o n o n o s re fe rim o s a u n p ro b le m a te cn o ló g ico , s in o d e d ive rg e n -


cia s e n tre d e s e o s h u m a n o s y m e d io s d is p o n ib le s . Se tra ta , e n to n ce s , d e u n a
e s ca s e z d e ca rá cte r re la tivo , p o r lo q u e e n e co n o m ía n o s e a s o cia n e ce s a ria -
m e n te la e s ca s e z a la p o b re z a . Lo s p a ís e s q u e p o s e e n a b u n d a n te s re cu rs o s s i
b ie n p u e d e n re d u cir la e s ca s e z n o p u e d e n e lim in a rla .

1 .2 .2 . Lo s d if e re n t e s t ip o s d e b ie n e s , s e rv ic io s y
n e ce s id a d e s

Se d e fin e co m o b ie n a to d o m e d io ca p a z d e s a tis fa ce r u n a n e ce s id a d , ta n to
d e lo s in d ivid u o s co m o d e la s o cie d a d e n s u co n ju n to , lo s cu a le s s e p u e d e n
cla s ifica r e n b ie n e s lib re s y e co n ó m ico s . La e co n o m ía s e o cu p a d e lo s b ien es
econ óm icos a s í co m o d e lo s servicios econ óm icos.

Lo s bie ne s e co nó m ico s s o n aque llo s que s o n e s cas o s y trans fe rible s .

Lo s s e rv icio s s o n aque llas activ idade s que , s in cre ar bie ne s m ate riale s ,
s e de s tinan dire cta o indire ctam e nte a s atis face r ne ce s idade s hum anas
To d a n e ce s id ad s e s atis face p o r m e d io d e u n b ie n o s e rvicio , p o r lo tan to , al
e x is tir d ife re n te s tip o s d e n e ce s id ad e s e x is tirán d ife re n te s tip o s d e b ie n e s e co -
n óm icos . Los b ien es p rim arios s on los q u e s atis facen n eces id ad es b ás icas com o
alim entarse, vestirse, etc. Una vez q ue los ind ivid uos tienen satisfechas las nece-
s id ad e s b ás icas , s u rg e o tro tip o d e n e ce s id ad e s co m o p o r e je m p lo , viajar, te n e r
u n a u to , e tc., la s q u e cla s ifica m o s co m o d e ca rá cte r s e cu n d a rio .

Cu a d ro 1 .1 Tip o s d e b ie n e s y n e ce s id a d e s
Na tu ra le s - p o r e je m p lo , d o rm ir.
So cia le s - a l vivir e n s o cie d a d s e g e n e ra n co n s tu m b re s o
co n ve n cio n e s , p o r e je m p lo ve s tirs e .
T ip o s
d e n e ce s id a d e s Prim a ria s - d e la s q u e d e p e n d e la vid a , p o r e je m p lo co m e r.
Se cu n d arias - au m e n tan e l b ie n e s tar d e l in d ivid u o ,
p or ejem p lo, viajar.

Lib re s - son ilim itad os y son inap rop iab les, p or ejem p lo, el aire.
T ip o s d e b ie n e s
Eco n ó m ico s - s o n e s ca s o s e n re la ció n a la s n e ce s id a d e s
d e lo s in d ivid u o s .

14
1
1 .2 .3 . Lo s t ip o s d e b ie n e s y s e rv icio s e co n ó m ico s

Lo s b ie n e s e co n ó m ico s s e p u e d e n cla s ifica r e n b ie n e s d e co n s u m o o d e


ca p ita l. Lo s b ie n e s d e co n s u m o s a tis face n d ire ctam e n te las n e ce s id ad e s d e lo s
in d ivid u o s y s e d ivid e n e n d u rab le s (tie n e n u n u s o p ro lo n g ad o , p o r e je m p lo , u n
te le vis o r, u n a h e la d e ra ) y n o d u ra b le s (p e re ce n e n s u u tiliz a ció n , p o r e je m p lo ,
lo s a lim e n to s ).

Po r o tra p arte , te n e m o s lo s b ie n e s d e cap ital, q u e s o n e l co n ju n to d e b ie n e s


q u e s e u tiliz a n e n e l p ro ce s o d e p ro d u cció n d e o tro s b ie n e s , d e n tro d e lo s
cu a le s s e e n cu e n tra n lo s d e ca p ita l fís ico (e d ificio s , m a te ria s p rim a s ), ca p ita l
h u m a n o y ca p ita l fin a n cie ro (fo n d o s d is p o n ib le s ).
De acu e rd o a s u fu n ció n , tam b ié n s e p u e d e n ag ru p ar e n b ie n e s in te rm e d io s
o b ie n e s fin a le s . Lo s b ie n e s in te rm e d io s s o n a q u e llo s q u e n e ce s ita n s e r tra n s -
fo rm a d o s p a ra p o d e r s e r u tiliz a d o s co m o u n b ie n d e co n s u m o (p o r e je m p lo ,
h a rin a ) y lo s b ie n e s fin a le s , s o n lo s q u e p u e d e n d e s tin a rs e a l co n s u m o e n s u
e s tad o actu al (p o r e je m p lo , u n a m an z an a).
Lo s b ie n e s q u e s e u tiliz a n e n e l p ro ce s o d e p ro d u cció n , q u e d e n o m in a m o s
fa cto re s d e p ro d u ció n , lo s d ivid im o s e n tre s ca te g o ría s p rin cip a le s : re cu rs o s
n a tu ra le s , tra b a jo y ca p ita l. Lo s re cu rs o s n a tu ra le s co m o fa cto r p ro d u ctivo
e n g lo b a n e l u s o d e la tie rra e n la p ro d u cció n a g ro p e cu a ria , a s í co m o ta m b ié n
lo s p ro d u cto s m in e ra le s q u e s e p u e d e n e x tra e r d e e lla .
El trab ajo p u e d e d e s tin ars e a la cre ació n d e b ie n e s m ate riale s o a la p ro d u c-
ció n d e s e rvicio s , co m o p o r e je m p lo e n e l cas o d e u n e le ctricis ta. Ex is te n n u m e -
ro s a s a ctivid a d e s q u e co n s titu ye n s e rvicio s co m o p o r e je m p lo : la d is trib u ció n
d e alim en tos , las activid ad es q u e s e realiz an d en tro d e u n h otel, las ven d ed oras
d e u n co m e rcio , la s a ctivid a d e s fin a n cie ra s , e tc.

Cu a d ro 1 .2 Tip o s d e b ie n e s e co n ó m ico s

De ca p ita l - n o s a tis fa ce n n e ce s id a d e s h u m a n a s d ire cta m e n te .

- ca p ita l fís ico .


- ca p ita l h u m a n o .
Se g ú n s u - ca p ita l fin a n cie ro .
n a t u r a le z a
De co n s u m o - s a tis fa ce n n e ce s id a d e s h u m a n a s d ire cta m e n te .

- d u ra d e ro s , tie n e u n u s o p ro lo n g a d o e n e l tie m p o .
- n o d u ra d e ro s , p e re ce n co n e l tie m p o o co n s u u s o .

In te rm e d io s - d e b e n s e r tra n s fo rm a d o s .
Se g ú n s u
f u n c ió n Fin a le s - ya e s tá n tra n s fo rm a d o s .

15
1.3. La elección y el cost o de opor t unida d

El s a tis fa ce r u n a n e ce s id a d im p lica la e le cció n e n tre u n co n ju n to d e b ie n e s


y s e rvicio s . Un a ve z q u e e le g im o s co n s u m ir o p ro d u cir d e te rm in a d a ca n tid a d
d e u n b ie n e s ta m o s re n u n cia n d o a co n s u m ir o p ro d u cir d e te rm in a d a ca n tid a d
de otro, dicha renuncia se asocia en econom ía al concepto de costo de oportunidad.

El co s t o d e o p o r t unid a d d e u n b ie n o s e rv icio e s la ca n tid a d d e o tro s


b ie n e s o s e rv icio s a lo s q u e te n e m o s q u e re n u n cia r p a ra o b te n e rlo .

No s ó lo la p ro d u cció n d e b ie n e s y s e rvicio s s in o to d a s la s a ctivid a d e s q u e


d e s a rro lla n lo s in d ivid u o s im p lica n la to m a d e u n a d e cis ió n , e s a s í q u e la e co -
n o m ía an aliz a la fo rm a e n q u e lo s d ife re n te s ag e n te s e co n ó m ico s e lig e n . Dich a
e le cció n s e b a s a e n u n a re g la d e n o m in a d a co s to – b e n e ficio , s e g ú n la cu a l e l
in d ivid u o re a liz a u n a a ctivid a d s i e l b e n e ficio q u e le p ro d u ce e s m a yo r q u e s u
co s to . Dich a re g la d e fin e la ra cio n a lid a d d e l in d ivid u o q u e s e rá o b je to d e e s tu -
d io d e la e co n o m ía y a l q u e d e n o m in a re m o s h om o econ om icu s.

Si va lo ra m o s la p o s ib ilid a d d e ir a l cin e , a p lica r la re g la m e n cio n a d a co n s is -


te s im p le m e n te e n e va lu a r lo s co s to s y b e n e ficio s a s o cia d o s a la re a liz a ció n d e
d ich a a ctivid a d . As í, e l b e n e ficio d e ir a l cin e s e ría e l p la ce r q u e p ro d u ce d is fru -
tar d e u n a b u en a p elícu la; s u co s to s erá, ad em ás d e la en trad a, el valo r d e to d as
la s a ctivid a d e s a la s q u e re n u n cia m o s , co m o p o r e je m p lo tra b a ja r, ir a cla s e o
e s cu ch a r m ú s ica .

Si co n s id e ra m o s la e co n o m ía e n s u co n ju n to , p o d e m o s a s o cia r e l co n ce p to
d e co s to d e o p o rtu n id a d , a l d e f ron t era d e p osib ilid a d es d e p rod u cción .

La f r o n t e r a d e p o s ib ilid a d e s d e p r o d u c c ió n (FPP) m u e s t ra la m á xi-


m a ca n tid a d p o s ib le d e u n b ie n o s e rv icio q u e p u e d e p ro d u cir u n a e co -
n o m ía , d a d o s lo s f a c t o re s p ro d u c t iv o s , la t e c n o lo g ía d is p o n ib le y la
ca n t id a d d e o t ro s b ie n e s y s e rv icio s q u e s e p ro d u ce n .

Si s e e s t á n e m p le a n d o t o d o s lo s fa c-
t o re s p ro d u ct ivo s d is p o n ib le s , a l q u e re r
p ro d u cir m á s d e u n b ie n n e ce s a ria m e n te
s e ten d rá q u e d ejar d e p rod u cir cierta can -
tid ad d e o tro . Su p o n g am o s u n a e co n o m ía
q u e p ro d u ce d o s t ip o s d e b ie n e s : ve s t i-
d o s y a lim e n t o s (fig u ra 1 .1 ) y s e e n cu e n -
tra e n u n p u n to A s o b re la FPP. Si s e d e s e a
t ra s la d a rs e a u n p u n t o B, d o n d e p ro d u ci-
ría m á s ve s tid o s , e l co s to d e o p o rtu n id a d
d e in cre m e n tar la p ro d u cció n d e ve s tid o s ,
s e rá la ca n t id a d d e a lim e n t o s q u e d e ja rá
d e p ro d u cir.
Figura 1.1 Frontera de
posibilidadesde producción

16
1
Siem p re q ue la econom ía se encuentre en un p unto sob re la FPP, la p rod ucción
d e una unid ad ad icio n al de u n b ien tend rá un costo d e op ortunid ad asociad o, q ue
será la re d u cció n d e la p rod ucción d el b ien alternativo. Estar en la FPP im p lica q ue
e s ta ría n u tiliz an d o tod os los recu rs os d is p on ib les . Lo s p u n tos p or d eb ajo d e la
frontera im p lican d es p ilfarro d e recurs os , m ie n tra s lo s p untos p or encim a d e la
m ism a no son alcanzables dados los factores productivos y la tecnología disponibles.

1.4. Los a gent es económicos y sus compor t a mient os

1 .4 .1 . La e co n o m ía d o m é s t ica
La s fa m ilia s s o n la s u n id a d e s d e co n s u m o , la s cu a le s o fre ce n lo s re cu rs o s
q u e d is p o n e n (ca p ita l, tra b a jo y re cu rs o s n a tu ra le s ) p a ra p o d e r s a tis fa ce r s u s
n e ce s id a d e s . El o b je tivo d e la s fa m ilia s e s m a x im iz a r s u co n s u m o d e b ie n e s y
s e rvicio s , d a d a s u re s tricció n p re s u p u e s ta l, la q u e e s ta d e te rm in a d a p o r e l in -
g re s o q u e p e rcib e n p o r p o n e r a d is p o s ició n d e la s e m p re s a s s u s re cu rs o s .

Un a fa m ilia e s p e cífica q u e cu e n ta co n u n in g re s o lim ita d o , a la h o ra d e


d e cid ir co m p rar u n vid e o o u n a co m p u tad o ra, co n s id e rará s u s n e ce s id ad e s , lo s
p re cio s d e a m b o s b ie n e s y s u s p re fe re n cia s , d e fo rm a q u e e l re s u lta d o d e la
e le cció n s e a e l m á s a p ro p ia d o . En e l ca p ítu lo 2 ve re m o s co m o lo s co n s u m id o -
re s , o s e a lo s in te g ra n te s d e la s fa m ilia s , d e cid e n q u é y cu á n to co n s u m ir.

1 .4 .2 . La s e m p re s a s
La s e m p re s a s s o n u n id a d e s d e p ro d u cció n q u e s e o cu p a n d e p ro d u cir lo s
b ie n e s y s e rvicio s d e la e co n o m ía , p a ra lo cu a l co n tra ta n fa cto re s p ro d u ctivo s .
Su o b je tivo e s m a x im iz a r s u b e n e ficio , e l cu a l p ro vie n e d e la d ife re n cia e n tre
lo s in g re s o s q u e o b tie n e p o r la ve n ta d e lo s b ie n e s y s e rvicio s , y lo s g a s to s e n
q u e in cu rre e n la p ro d u cció n d e lo s m is m o s , e s to e s , la re trib u ció n a lo s fa cto -
re s p ro d u ctivo s (ca p ita l y tra b a jo ) y la co m p ra d e b ie n e s in te rm e d io s .

La e m p re s a d e cid e q u é b ie n e s p ro d u cirá y q u é m e d io s u tiliz ará p ara p ro d u -


cirlo s . Po r e je m p lo , u n a e m p re s a q u e co n fe ccio n a b u z o s d e lan a d e b e rá d e cid ir
q u e tip o d e b u z o s e lab o ra (p ara h o m b re s , p ara m u je re s ) y s i co n trata te je d o ras
o in vie rte e n m áq u in as te je d o ras . En e l cap ítu lo 3 an aliz are m o s al d e talle co m o
to m a n la s e m p re s a s s u s d e cis io n e s d e p ro d u cció n .

1 .4 .3 . Mo d e lo s im p le d e circu la ció n e co n ó m ica


Los ag en tes econ óm icos s e relacion an a través d e los m ercad os d eterm in an -
d o lo q u e llam am o s e l circu ito e co n ó m ico , q u e e n s u ve rs ió n m ás s im p le co n s i-
d era una econom ía sin relaciones con el exterior y sin p articip ación d el Estad o. El
circu ito econ óm ico lo rep res en tam os g ráficam en te en el s ig u ien te es q u em a.

17
En e l m o d e lo s im p le d e c ir c u la c ió n e c o n ó m ic a la s u n id a d e s e co n ó -
m ica s d e co n s u m o (f a m ilia s ) co m p ra n lo s b ie n e s y s e rv icio s p ro d u ci-
d o s p o r la s u n id a d e s e co n ó m ica s d e p ro d u cció n (e m p re s a s ). La s f a m i-
lia s d e c id e n q u é c o m p ra r y c u á n t o c o m p ra r y la s e m p re s a s d e c id e n
q u é p ro d u c ir y c u á n t o p ro d u c ir.

Un m e r c a d o e s e l c o n ju n t o d e v e n d e d o re s y c o m p ra d o re s d e u n
b ie n , s e rv ic io o re c u rs o p ro d u c t iv o . El e n c u e n t ro d e d ic h o s a g e n t e s
d e f in e e l p re cio a l cu a l s e in te rca m b ia rá u n a u n id a d d e l b ie n , s e rv icio
o re c u rs o y la s c a n t id a d e s a t ra n s a r.

Para re aliz ar s u s co m p ras las fam ilias d e b e n p o s e e r u n a can tid ad d e d in e ro


e q u iva le n te a l va lo r d e la s m is m a s , e n ta n to s e s u p o n e q u e n o e x is te a h o rro n i
d e s a h o rro , g a s ta n e n ca d a p e río d o to d o e l in g re s o q u e re cib e n .

1 .4 .3 . El Es t a d o
El Es tad o e s u n ag e n te m u y im p o rtan te d ad a s u cap acid ad d e in flu ir e n la
activid ad e co n ó m ica, p o r m e d io d e la im p o s ició n d e im p u e s to s , s u b s id io s , e tc.

El Es t a d o e s la o rg a n iz a c ió n p o lít ic a q u e s e d a u n a s o c ie d a d e n u n
t e rrit o rio d e lim it a d o .

El s e cto r p ú b lico e s tá fo rm a d o p o r e l co n ju n to d e o rg a n is m o s q u e m a n tie -


n en alg ú n g rad o d e d ep en d en cia fu n cion al, p res u p u es taria o jerárq u ica con res -
p e cto a l p o d e r ce n tra l d e l Es ta d o .

En e l ca s o u ru g u a yo e l s e cto r p ú b lico e s tá co m p u e s to p o r d ife re n te s o rg a -


n is m o s q u e s e p u e d e n clas ificar e n Go b ie rn o Ce n tral (Go b ie rn o Ce n tral co n s o li-
d ad o y Go b ie rn o s De p artam e n tale s ) y o rg an is m o s p ú b lico s , lo s cu ale s a s u ve z
p od em os d ivid ir en s ervicios d es cen traliz ad os (ANTEL, OSE) y en tes au tón om os
(UTE, BROU).

18
1
Ha s ta p rin cip io s d e l s ig lo XX s e co n s id e ra b a q u e la s fu n cio n e s d e l Es ta d o
s e lim ita b a n a g a ra n tiz a r q u e s e d ie ra n la s co n d icio n e s p a ra q u e la a ctivid a d
e co n ó m ica s e d e s arro llara s in d ificu ltad e s , s ie n d o lo s ag e n te s p rivad o s lo s re s -
p o n s a b le s d e la m is m a . A lo la rg o d e l s ig lo XX, s e a m p lía n y d ive rs ifica n la s
fu n cio n e s d e l Es ta d o e l cu a l p a s a a b rin d a r s e rvicio s p ú b lico s a la s o cie d a d ,
co m o p o r e je m p lo s an id ad , e d u cació n , e tc., y tam b ié n a actu ar co m o e m p re s a-
rio o fre cie n d o b ien es p ú b licos y b ien es p riva d os. En e l ca p ítu lo 7 a n a liz a re m o s
la e vo lu ció n h is tó rica , la s fu n cio n e s y co m e tid o s d e l Es ta d o .

Lo s b ie n e s p r iv a d o s s o n a q u e llo s q u e s i s o n c o n s u m id o s p o r u n a
p e rs o n a n o p u e d e n s e r co n s u m id o s p o r o t ra .

Lo s b ie n e s p ú b lico s s o n a q u e llo s q u e n o tie n e n riv a lid a d e n e l co n -


s u m o . Es d e c ir, p u e d e n s e r c o n s u m id o s p o r t o d a la s o c ie d a d s in q u e
e s to im p liq u e la re d u cció n d e l co n s u m o p a ra a lg ú n a g e n te e co n ó m ico .

La d ife re n cia e n tre a m b o s b ie n e s ra d ica e n e l p rin cip io d e e x clu s ió n e n e l


con s u m o. Por ejem p lo, el h ech o q u e u n in d ivid u o com a u n a h am b u rg u es a (b ien
p riva d o ) im p o s ib ilita a l re s to d e la s p e rs o n a s a co m e rs e la m is m a h a m b u rg u e -
s a. En cam b io , m u ch as p ers o n as p u ed en d is fru tar d e u n a p laz a (b ien p ú b lico ) al
m is m o tie m p o .

1.5. Los sist ema s económicos


En e l a p a rta d o a n te rio r vim o s co m o la s a ccio n e s d e lo s d ife re n te s a g e n te s
e co n ó m ico s d e te rm in a n la a ctivid a d e co n ó m ica d e la s o cie d a d e n s u co n ju n to .
A s u ve z , la s d ife re n cia s cu ltu ra le s , g e o g rá fica s , é tn ica s , e co n ó m ica s y p o líti-
ca s d e lo s p a ís e s ca ra cte riz a n lo s d is tin to s sist em a s econ óm icos.

Un s is t e m a e c o n ó m ic o e s e l c o n ju n t o d e re la c io n e s b á s ic a s , t é c n i-
c a s e in s t it u c io n a le s q u e c a ra c t e riz a n la o rg a n iz a c ió n e c o n ó m ic a d e
u n a s o cie d a d . Es ta s re la cio n e s co n d icio n a n la s d e cis io n e s f u n d a m e n -
t a le s q u e s e t o m a n e n t o d a s o c ie d a d : ¿q u é p ro d u c ir?, ¿c ó m o p ro d u -
cir?, ¿p a ra q u ié n ?

i) ¿ Qu é produ cir?, o s ea q u é b ien es y s ervicio s p ro d u cir en la eco n o m ía y en


q u é can tid ad .

ii) ¿Cóm o p rod u cir?, q u é in s u m o s u tiliz a r e n la p ro d u cció n d e lo s b ie n e s y


s e rvicio s , q u ié n e s s e o cu p an d e l p ro ce s o , q u é tip o d e te cn o lo g ía s e u tiliz a, e tc.

iii) ¿Pa ra q u ién ?, o s e a có m o s e d is trib u ye n lo s b ie n e s y s e rvicio s .

d e te rm in a la a s ig n a ció n d e lo s re cu rs o s e s ca s o s a d ife re n te s u s o s y a d ife re n -


te s a g e n te s , cu m p lie n d o lo s p re cio s u n im p o rta n te ro l e n d ich a a s ig n a ció n .

El Es ta d o p u e d e a s u m ir d ife re n te s ro le s co n re s p e cto a la a s ig n a ció n d e lo s

19
re cu rs o s , lo q u e d e te rm in a d ife re n te s tip o s d e s is te m a s e co n ó m ico s , a s a b e r:
d e m e rca d o lib re , ce n tra liz a d o y m ix to . El s is te m a m ix to e s e l ú n ico q u e s e
o b s e rva e n la re a lid a d ; lo s s is te m a s d e m e rca d o lib re y ce n tra liz a d o s o n co n -
ce p cio n e s te ó rica s e x tre m a s . Po r s u p a rte , la o p ció n p o r u n s is te m a u o tro e s
fru to d e l d e s a rro llo h is tó rico y p o lítico d e la s s o cie d a d e s .

1 .5 .1 . El s is t e m a d e m e rc a d o lib re
En e l s is te m a d e m e rca d o lib re s o n lo s a g e n te s e co n ó m ico s p riva d o s , fa m i-
lias y e m p re s as , lo s q u e to m an d e cis io n e s re s p e cto a la as ig n ació n d e re cu rs o s .
El Es ta d o n o in te rvie n e , s i b ie n d e te rm in a e l m a rco ju ríd ico e n q u e d ich a s re la -
cio n e s to m a n lu g a r. Dich o s a g e n te s s e s u p o n e q u e to m a n d e cis io n e s im p u ls a -
d o s p o r la b ú s q u e d a d e s u m áx im o b ie n e s tar, e l cu al re d u n d a e n e l b ie n e s tar d e
la e co n o m ía e n s u co n ju n to , co n ce b id a co m o e l ag re g ad o d e d ich o s in d ivid u o s .

La id e a a n te rio r s u rg e co n Ad a m Sm ith , q u ie n s o s tie n e q u e lo s in d ivid u o s ,


q u e b u s ca n s u in te ré s p e rs o n a l e n u n a e co n o m ía d e m e rca d o , s e ve n lle va d o s
p o r u n a m a n o in vis ib le a to m a r d e cis io n e s q u e re d u n d a n e n e l b ie n e s ta r d e
tod os . En u n a econ om ía d e m ercad o lib re los p recios s on el m ecan is m o a través
d el cual se resp ond en las tres p reguntas p lantead as. El lib re juego d e los oferentes
y d e m a n d a n te s e s u n e le m e n to cla ve d e u n s is te m a d e e s te tip o . De e s a fo rm a
s e d e te rm in a u n p re cio a l cu a l la s ca n tid a d e s o fre cid a s d e b ie n e s y s e rvicio s
s o n ig u a le s a la s ca n tid a d e s d e m a n d a d a s .

1 .5 .2 . El s is t e m a c e n t ra liz a d o
Un s is te m a ce n tra liz a d o s e ca ra cte riz a p o r q u e la p ro p ie d a d d e lo s m e d io s
d e p ro d u cció n s o n e s ta ta le s y la s d e cis io n e s d e a s ig n a ció n d e lo s re cu rs o s s e
co n ce n tra n e n u n o rg a n is m o d e p la n ifica ció n ce n tra l d e ca rá cte r e s ta ta l. La s
d e cis io n e s d e a s ig n a ció n d e lo s re cu rs o s s e to m a n s in q u e p a rticip e n n i lo s
p re cio s n i e l m e rca d o .

En u n s is te m a d e e s te tip o e s e l Es ta d o e l q u e re s p o n d e a la s p re g u n ta s
p la n te a d a s , a s ig n a lo s re cu rs o s a lo s d ife re n te s a g e n te s p ro d u ctivo s , d e te rm i-
n a có m o re aliz ar la p ro d u cció n y d e fin e có m o d is trib u ir d ich a p ro d u cció n e n tre
lo s co n s u m id o re s e s ta b le cie n d o la ca n tid a d q u e d e b e re cib ir ca d a u n o .

1 .5 .3 . El s is t e m a m ixt o

La m a yo ría d e la s e co n o m ía s s e p u e d e n d e fin ir co m o d e s is te m a m ix to , e n
e l cu a l e l Es ta d o co lab o ra co n la in iciativa p rivad a re aliz an d o a ctivid ad e s co m o
p ro ve e r cie rto s b ie n e s y s e rvicio s , e s ta b le ce r im p u e s to s , s u b s id io s , e tc.

Uru g u a y s e e n cu e n tra d e n tro d e e s te tip o d e e co n o m ía s . A p e s a r d e q u e la


p a rticip a ció n d e l Es ta d o s e h a re d u cid o e n la ú ltim a d é ca d a , co m o e n m u ch a s
o tra s e co n o m ía s d e Am é rica La tin a , s u ro l s ig u e s ie n d o m u y re le va n te .

El g ra d o d e p a rticip a ció n d e l Es ta d o e n la e co n o m ía e s u n p u n to d e co n tro -


ve rs ia e n tre e co n o m is ta s , p o lítico s , s o ció lo g o s y o tro s e s tu d io s o s d e l te m a .

20
1
Ex is te n s itu acio n e s q u e s e co n s id e ra q u e e x ig e n la in te rve n ció n d e l Es tad o , p o r
e je m p lo , la p ro d u cció n d e d e te rm in a d o s b ie n e s q u e co n ta m in a n e l m e d io a m -
b ie n te , ya q u e e n e s to s ca s o s lo s m e rca d o s n o a s ig n a n e ficie n te m e n te lo s re -
cu rs o s , e n ta n to lo s p re cio s d e m e rca d o n o in co rp o ra n lo s co s to s s o cia le s q u e
s u p ro d u cció n tie n e a s o cia d a .

1.6. Economía posit iva y nor ma t iva


La cie n cia e co n ó m ica e s p o s ib le cla s ifica rla e n d ife re n te s á re a s co m o : eco-
n om ía n orm a tiva y p ositiva , m icroecon om ía y m a croecon om ía .

La e co n o m ía n o r m a t iv a s e o cu p a d e có m o d e b e n s e r la s co s a s , p o r
lo t a n t o re a liz a p ro p u e s t a s b a s a d a s e n ju ic io s d e v a lo r q u e c o n d u c i-
ría n a c ie rt o s re s u lt a d o s .

Cu a n d o n o s re fe rim o s a ju icio s d e va lo r q u e re m o s d e cir: p rin cip io s é tico s ,


re lig io s o s , p o lítico s , e tc. Po r e je m p lo , u n a in te rro g a n te d e la e co n o m ía n o rm a -
tiva s e ría : ¿d e b e e l Es ta d o in te rve n ir co m o a g e n te e co n ó m ico ?

La e co no m ía p o s it iv a s e o cu p a d e có m o s o n la s co s a s , b u s ca e xp lica -
cio n e s o b je tiv a s d e l f u n cio n a m ie n to d e lo s f e n ó m e n o s e co n ó m ico s .

La e co n o m ía p o s itiva o b s e rva la re a lid a d y tra ta d e d e s crib irla s in in co rp o -


ra r ju icio s d e va lo r. Eje m p lo d e e llo p u e d e s e r la s ra z o n e s d e q u e la s m a yo re s
ta s a s d e d e s e m p le o e n Uru g u a y la s re g is tra n la s m u je re s y lo s jó ve n e s .

Da d o q u e lo s in d ivid u o s p o s e e n s u s p ro p io s p u n t o s d e vis t a s o b re có m o
d e b e ría n s e r la s co s a s , e n la re a lid a d re s u lt a m u y d ifícil, d is t in g u ir e n t re lo
n o r m a t iv o y lo p o s it iv o . Sin e m b a r g o , c o m o s e d e s p r e n d e d e l r e c u a d r o
«¿Cu á n d o d is c r e p a n lo s e c o n o m is t a s ?», e s p o s ib le a fir m a r q u e e n t r e lo s
e c o n o m is t a s e x is t e m a yo r c o n s e n s o e n lo s e n u n c ia d o s d e c a r á c t e r p o s it i-
vo q u e e n lo s n o rm a t ivo s .

21
“¿Cuá ndo discr epa n los economist a s?”

Má s a llá d e la s d ife re n te s co rrie n te s d e l p e n s a m ie n to e x is te n d is cre p a n cia s


e n tre lo s e co n o m is ta s d e có m o re s o lve r lo s p ro b le m a s a lo s q u e s e e n fre n ta n . Sin
e m b a rg o , e s p o s ib le e n co n tra r co in cid e n cia s s o b re to d o e n te m a s e co n ó m ico s q u e
n o in vo lu cra n ju icio s d e va lo r. En e s te s e n tid o , la As o cia ció n Am e rica n a d e Eco n o m ía
to m ó u n a m u e s tra d e 6 0 0 d e s u s m ie m b ro s re ca b a n d o s u o p in ió n re s p e cto a u n a
s e rie d e p ro p o s icio n e s p o s itiva s y n o rm a tiva s . Co m o o b s e rva m o s e n e l cu a d ro la s
tre s p rim e ra s p ro p o s icio n e s s o n p o s itiva s , m ie n tra s q u e la s tre s ú ltim a s s o n n o rm a -
tiva s . Re s u lta cla ro e l h e ch o d e q u e lo s e co n o m is ta s tie n d e n a co in cid ir m á s e n la s
cu e s tio n e s p o s itiva s q u e e n la s n o rm a tiva s . Lo a n te rio r s e m id e a tra vé s d e la
co n s tru cció n d e u n In d ice d e Co n s e n s o (*), e l cu a l s e e la b o ra co m p a ra n d o la s co lu m -
n a s (1 ) y (3 ) y re s ta n d o la m a yo r d e la m e n o r, o m itié n d o s e la co lu m n a (2 ) q u e e s la
p o s ició n d e l ce n tro . En g e n e ra l la s cu e s tio n e s q u e in vo lu cra n ju icio s d e va lo r g e n e -
ra n m a yo re s co n tro ve rs ia s .

Fuente: Adaptado por J. Kearl, Clayne L. Pope, Gordon C. Whiting y Larry T. Wimmer, «A confusion of economist»,
American Economic Review, 69, 1979

22
1
1.7. Micr oeconomía y ma cr oeconomía

La m ic r o e c o n o m ía e s a q u e lla ra m a d e la e c o n o m ía q u e e s t u d ia e l
c o m p o rt a m ie n t o d e lo s a g e n t e s e c o n ó m ic o s , a s í c o m o s u s
in te rre la cio n e s .

Un a p reocu p ación d e la m icroecon om ía es el es tu d io d e la m an era en q u e los


ag en tes econ óm icos as ig n an recu rs os es cas os a los m ú ltip les u s os p os ib les . Por
ejem p lo, a la m icroeconom ía le interesa cóm o fue afectad o el com ercio m inorista
co n la in s talació n d e l h ip e rm e rcad o Gé an t. As im is m o , e s p re o cu p ació n e valu ar
co m o e s ta in s talació n afe ctó lo s p re cio s d e lo s p ro d u cto s e n e s e m e rcad o .
La m a c r o e c o n o m ía s e o c u p a d e l e s t u d io d e l f u n c io n a m ie n t o d e la
e co n o m ía e n s u co n ju n to .
Po r lo ta n to , la m a cro e co n o m ía s e o cu p a d e l a n á lis is d e l co m p o rta m ie n to
g lo b a l d e la e co n o m ía , to m a n d o co m o á m b ito d e re fe re n cia u n a re g ió n o u n
p a ís . In co rp o ra u n a p e rs p e ctiva d e co n ju n to a ce rca d e p o r q u é s u ce d e n lo s
fe n ó m e n o s e co n ó m ico s co n e l fin d e d e fin ir q u é d e b e h ace rs e p ara re s o lve r lo s
p ro b le m as e co n ó m ico s .

1.8. El a ná lisis económico

1 .8 .1 . La s t e o ría s , lo s m o d e lo s y lo s s u p u e s t o s
La e co n o m ía , co m o e l re s to d e la s cie n cia s , u tiliz a u n co n ju n to d e h e rra -
m ie n ta s q u e fa cilita n e l a n á lis is d e la re a lid a d , d a d a s u co m p le jid a d . Es a s í q u e
d e s a rro lla te o ría s y m o d e lo s q u e re p re s e n ta n u n a vis ió n s im p lifica d a d e la re a -
lid a d y q u e s e b a s a n e n u n co n ju n to d e s u p u e s to s q u e p e rm ite n a is la r a lg u n o s
as p e cto s p ara p o d e r an aliz ar o tro s .

Un a t e o r ía e co n ó m ica e s u n a s im p lif ica ció n d e lib e ra d a d e la s re la -


cio n e s re a le s , q u e p re te n d e e xp lica r có m o f u n cio n a n la s m is m a s .

Un m o d e lo e c o n ó m ic o e s u n a a b s t ra c c ió n d e la re a lid a d q u e a t ra -
v é s d e s u p u e s to s e xp lica u n a s p e cto d e u n f e n ó m e n o m á s a m p lio .

La teoría económ ica nos proporciona una estructura lógica para analizar datos
económ icos, perm itiendo ordenar y jerarquizar las observaciones de los hechos eco-
nóm icos con el objetivo de explicar de qué m anera se encuentran relacionados.

Las te o rías n o s e co rre s p o n d e n e s trictam e n te co n la re alid ad , p e ro d ad a la


com plejidad de la m ism a, en donde existen dem asiados bienes, dem asiados agen-
tes econ óm icos , etc., la s im p lificación res u lta la ú n ica form a d e an ális is p os ib le.
1 .8 .2 . La s v a ria b le s e co n ó m ica s y s u m e d ició n
Lo s m o d e lo s e co n ó m ico s d e s crib e n la s re la cio n e s e n tre u n co n ju n to d e va -
riab le s e co n ó m icas , las q u e re p re s e n tan lo s p ro ce s o s e co n ó m ico s , p o r e je m p lo
e l co n s u m o a g re g a d o y e l g a s to p ú b lico .

23
Un a v a r ia b le e co n ó m ica e s la re p re s e n ta ció n d e u n p ro ce s o e co n ó -
m ico , cu y a m a g n itu d p u e d e ca m b ia r e n e l tie m p o . El v a lo r d e la m is m a
e n u n d e t e rm in a d o m o m e n t o e s u n d a t o e c o n ó m ic o , e l c o n ju n t o d e
d a t o s e c o n ó m ic o s n o s p e rm it e a n a liz a r la e v o lu c ió n d e la v a ria b le .

Po d e m o s cla s ifica r a la s va ria b le s d e a cu e rd o a l ro l q u e cu m p le n e n u n d e -


te rm in ad o m o d e lo e n : en dógen as o exógen as.

La s v a r ia b le s e n d ó g e n a s s o n la s e xp lica d a s p o r e l m o d e lo . En ca m -
b io a q u e lla s q u e s e d e te rm in a n d e s d e f u e ra d e l m o d e lo , y p o r ta n to n o
s o n a lte ra d a s p o r e l m is m o , s e d e n o m in a n e xó g e n a s .

Un a variab le p u ed e s er en d óg en a en u n m od elo y exóg en a en otro. Por ejem -


p lo , cu a n d o e s tu d ia m o s e l m e rca d o d e a u to s , e l p re cio d e lo s a u to s e s to m a d a
co m o u n a va ria b le e n d ó g e n a , p e ro cu a n d o a n a liz a m o s la s d e cis io n e s d e l co n -
s u m id o r e l p re cio s e tra n s fo rm a e n u n a va ria b le e x ó g e n a .

La s v a r ia b le s d e s t o c k s o n a q u e lla s q u e e s t á n re f e rid a s a l v a lo r
q u e t o m a n e n u n m o m e n t o e n e l t ie m p o , e n c a m b io la s v a r ia b le s d e
f lu j o s o n la s q u e s e re f ie re n a u n p e río d o d e t ie m p o .

Un ejem p lo d e variab le d e stock s ería la p ob lación o la riq u ez a d e d eterm in a-


d o p a ís , s in e m b a rg o e l co n s u m o o la in ve rs ió n s o n va ria b le s d e flu jo . Ex is te n
va ria b le s q u e n o s o n n i d e flu jo n i d e st ock , co m o p o r e je m p lo lo s p re cio s .

A s u vez , las variab les econ óm icas p u ed en exp res ars e en m ag n itu d es n om i-
n a le s o re a le s . Es ta d is tin ció n la p o d e m o s e fe ctu a r e n té rm in o s d e u n id a d e s
m o n e ta ria s a s o cia n d o lo s p re cio s co rrie n te s a la s m a g n itu d e s n o m in a le s y lo s
p re cio s co n s ta n te s a m a g n itu d e s re a le s .

La s v a r ia b le s n o m in a le s s e e xp re s a n a p re cio s co rrie n te s , e s d e cir


n o s e h a e lim in a d o e l e f e c t o d e lo s p re c io s . La s v a r ia b le s r e a le s s e
e xp re s a n a p re c io s c o n s t a n t e s , e n c u y o c a s o s í s e h a e lim in a d o d ic h o
e f e cto .

Po r e je m p lo , e l s alario n o m in al s e e x p re s a e n u n id ad e s m o n e tarias , e n cam -


b io e l s a la rio re a l s e h a ce e n té rm in o s d e b ie n e s , e s d e cir, e s te ú ltim o in d ica la
can tid ad d e b ie n e s q u e s e p u e d e n ad q u irir d ad o e l s alario n o m in al y lo s p re cio s
d e lo s m is m o s .

Po r lo tan to , p ara co n ve rtir u n a variab le n o m in al a té rm in o s re ale s n e ce s ita-


m o s u n a m e d id a d e l n ive l d e p re cio s . Co m o e n la e co n o m ía e x is te n m u ch o s
b ienes y servicios cuyos p recios p ued en aum entar, d ism inuir o p erm anecer cons-
ta n te s e n e l tie m p o , s e n e ce s ita o b te n e r u n a m e d id a d e l n ive l m e d io d e lo s
m is m o s , a la cu a l d e n o m in a m o s ín d ice d e p recios.

Un ín d ic e d e p r e c io s e s e l c o c ie n t e e n t re e l c o s t o m o n e t a rio d e u n
c o n ju n t o d e b ie n e s y s e rv ic io s e n u n p e río d o d a d o y s u c o s t o e n u n
p e río d o b a s e .

24
1
Po r e je m p lo , p a ra ca lcu la r e l s a la rio re a l u ru g u a yo s e u tiliz a e l Ín d ice d e lo s
Precios al Con s u m o (IPC) elab orad o p or el In s titu to Nacion al d e Es tad ís tica (INE).
La ú ltim a b as e d e l IPC s e e lab o ró a p artir d e la En cu e s ta d e Gas to s e In g re s o s d e
lo s Ho g are s (EGIH) lle va d a a ca b o e n tre ju n io d e 1 9 9 4 y m ayo d e 1 9 9 5 e n Mo n -
te vid e o . La EGIH p e rm itió la co n s tru cció n d e u n a ca n a s ta d e b ie n e s y s e rvicio s
co n s id e ra n d o e l g a s to d e co n s u m o d e to d o s lo s h o g a re s d e Mo n te vid e o s in
e x clu s ió n . Ad e m á s , s e re a liz a e l re le va m ie n to d e 2 8 .0 0 0 p re cio s e n tre 2 .4 0 0
e m p re s a s , lo cu a l p e rm ite o b te n e r e l co s to m o n e ta rio d e d ich a ca n a s ta e n d is -
tin to s m o m e n to s d e l tie m p o , lo q u e s e re la cio n a co n e l re a liz a d o e n e l a ñ o
b a s e . El INE ca lcu la e l va lo r m e n s u a l d e d ich a ca n a s ta re p re s e n ta tiva d e u n
h o g ar m o n te vid e an o , actu aliz an d o lo s p re cio s cad a m e s . Po r e je m p lo , e l IPC d e
ju n io d e 2 0 0 0 s e rá :

Dad o q u e la in fo rm ació n d e l valo r d e la can as ta n o e s d e d o m in io p ú b lico , a


titu lo d e e je m p lo co n s id e ra re m o s e l In d ice d e lo s Pre cio s a l Co n s u m o fa m ilia r
d efin id o p o r el s em an ario Bú s q u ed a. El valo r p ro m ed io d e la can as ta fam iliar en
e l ú ltim o trim e s tre d e l a ñ o 1 9 9 8 fu e $ 1 4 7 6 4 .5 1 , m ie n tra s q u e p a ra e l m is m o
m e s d e 1 9 9 9 fu e $ 1 5 5 1 4 .5 2 . Co n e s ta in fo rm a ció n s e p u e d e ca lcu la r e l In d ice
d e lo s Pre cio s a l Co n s u m o d e o ctu b re -d icie m b re d e 1 9 9 9 to m a n d o co m o b a s e
octu b re-d iciem b re d e 1 9 9 8 (oct.-d ic.1 9 9 8 =1 0 0 ).

Si to m a m o s e l va lo r d e l s a la rio n o m in a l p ro m e d io d e l co n ju n to d e e m p le a -
d o s y o b re ro s d e Mo n te vid e o d e l ú ltim o trim e s tre d e 1 9 9 9 y lo d ivid im o s p o r e l
IPC, calcu lad o an terio rm en te, o b ten d rem o s el s alario real d e lo s m is m o s . A es te
p ro ce s o lo lla m a m o s d e fla cta r la va ria b le n o m in a l.

25
1 .8 .3 . Co m p a ra c ió n e n t re v a ria b le s e c o n ó m ic a s
En e co n o m ía e s fre cu e n te e l a n á lis is d e la e vo lu ció n d e u n a va ria b le , a s í
co m o la co m p a ra ció n e n tre d is tin ta s va ria b le s . Pa ra e llo n o s va le m o s d e m e d i-
d a s ta le s co m o la va ria ción a b solu ta o la va ria ción p orcen tu a l d e u n a va ria b le ,
a s í co m o e l cocien t e e n tre d o s va ria b le s .

La v a r ia c ió n a b s o lu t a e s la d if e re n c ia d e l v a lo r d e u n a v a ria b le e n
d is tin to s m o m e n to s d e l tie m p o .

Po r e je m p lo , la variació n ab s o lu ta d e l d in e ro q u e tie n e u n in d ivid u o d e p o s i-


tad o en el b an co , s erá la d iferen cia en tre el m o n to d e d in ero q u e tien e d ep o s ita-
d o h o y y e l q u e te n ía e n u n m o m e n to d e l tie m p o a n te rio r. De l m is m o m o d o , la
va ria ció n a b s o lu ta d e la s to n e la d a s d e ca rn e e x p o rta d a s e n 1 9 9 9 s e rá la d ife -
re n cia e n tre la s to n e la d a s e x p o rta d a s e n 1 9 9 9 y la s e x p o rta d a s e n 1 9 9 8 :

Variación absoluta de toneladas de carne exportadas = 239911- 250268 = -10357

Po r lo ta n to , p a ra e l Uru g u a y e n 1 9 9 9 s e e x p o rta ro n 1 0 3 5 7 to n e la d a s d e
ca rn e m e n o s q u e e n 1 9 9 8 . Sin e m b a rg o , d ich a m a g n itu d ta m b ié n s e h u b ie ra
ob tenid o si las exp ortaciones en 1 9 9 9 hub ieran sid o 2 0 3 5 7 tonelad as d e carne y
en 1 9 9 8 1 0 0 0 0 , en cuyo caso sería m uy d istinto el im p acto d e d icha d ism inución.

Po r s u p a rte , e s ta m e d id a im p id e la co m p a ra ció n e n tre va ria b le s q u e n o


e s té n e x p re s ad as e n u n id ad e s e q u ivale n te s . Po r e je m p lo , la variació n ab s o lu ta
d e la s to n e la d a s d e ca rn e e x p o rta d a s n o e s co m p a ra b le a la va ria ció n a b s o lu ta
d e lo s litro s d e le ch e e x p o rta d o s .

Para s u p erar am b os in con ven ien tes s e u tiliz a la variación p orcen tu al, la cu al
co m o in d ica s u n o m b re , e x p re s a la va ria ció n e n té rm in o s p o rce n tu a le s d e u n
variab le.

La v a r ia c ió n p o r c e n t u a l d e u n a v a ria b le e n u n p e río d o d e t ie m p o t
c o n re s p e c t o a l p e río d o t -1 , e s e l re s u lt a d o d e l c o c ie n t e d e la m a g n i-
tu d d e la v a ria ció n e n e s e p e río d o , d iv id id o la m a g n itu d e n e l p e río d o
in icia l.

Po r e je m p lo , s i la u n id a d re a ju s ta b le (UR) e n d icie m b re d e 1 9 9 9 e q u iva lía a


$ 1 9 4 .9 3 y e n d icie m b re d e 1 9 9 8 a $ 1 8 3 .7 9 , la variació n p o rce n tu al d e la UR e n
d ich o p e río d o s e rá :

Po r lo ta n to , e l va lo r d e la UR a u m e n tó 6 .0 6 % e n 1 9 9 9 .

Un a va ria ció n p o rce n tu a l m u y u tiliz a d a e n e co n o m ía e s la ta s a d e cre ci-


m ie n to , p o r m e d io d e la cu a l p o d e m o s a n a liz a r la e vo lu ció n d e u n a m is m a va -
ria b le . Po r e je m p lo , la ta s a d e in fla ció n e s la ta s a d e cre cim ie n to d e l IPC.

26
1
Po r ú ltim o , o tro co cie n te e n tre d o s va ria b le s m u y u tiliz a d o e n e co n o m ía e s
e l q u e s e d e n o m in a p recios rela t ivos.

Un c o c ie n t e e n t re d o s v a ria b le s e s s im p le m e n t e e l re s u lt a d o d e
d iv id ir u n a v a ria b le p o r o t ra .

Lo s p r e cio s r e la t iv o s n o s p e rm ite n e xp re s a r e l p re cio d e u n b ie n e n


t é rm in o d e l p re c io d e o t ro b ie n .

Si e l p re cio d e u n kilo d e m a n z a n a s e s d e $ 1 0 y e l p re cio d e u n kilo d e


b ananas es d e $ 1 5 , el p recio relativo d e las m anz anas con resp ecto a las b ananas
e s 0 .6 7 , lo q u e n o s in d ica lo s kilo s d e b a n a n a s q u e p o d e m o s co n s u m ir s i d e ja

1 .8 .4 . In s t ru m e n t o s p a ra e l a n á lis is e co n ó m ico

La s re la cio n e s f u n cio n a le s y lo s g rá f ico s

Dijim o s q u e la s te o ría s y lo s m o d e lo s p e rm ite n e x p lica r la s re la cio n e s q u e


s e g en eran en tre d iferen tes variab les eco n ó m icas , u tiliz án d o s e p ara ello el co n -
ce p to m a te m á tico q u e lo re s u m e , e s d e cir la fu n ció n . Si u n a va ria b le d e p e n d e
d e o tra d e cim o s q u e e s fu n ció n d e e s ta ú ltim a .

Rep res en tam os u n a fu n ción en tre d os variab les x y y d e la s ig u ien te m an era:

y = f(x )
Lo q u e n os in d ica és ta relación es q u e y d ep en d e d e x, p or lo q u e s e d en om i-
n a a y co m o la va ria b le d e p e n d ie n te d e la fu n ció n y a x co m o la va ria b le in d e -
p en d ien te. Si au m en tos d e x g en eran au m en tos d e y, d ecim os q u e es tán relacio-
n ad as p o s itivam en te, p o r el co n trario , s i au m en to s d e x g en eran d is m in u cion es
d e y e s tas variab le s s e e n cu e n tran re lacio n ad as n e g ativam e n te .

En g e n e ral, s e u tiliz an g ráfico s p ara d e s crib ir e s te tip o d e re lació n e n tre d o s


va ria b le s . Un g rá fico e s u n a re p re s e n ta ció n d e u n a re la ció n e n tre d o s o m á s
variab le s , e n té rm in o s n u m é rico s .

Su p o n g a m o s p o r e je m p lo q u e q u e re m o s re p re s e n ta r g rá fica m e n te la re la -
ció n e n tre la ca n tid a d d e a lfa jo re s d e ch o co la te p ro d u cid o s y lo s kilo s d e d u lce
d e le ch e u tiliz a d o s e n s u p ro d u cció n . Po d e m o s e x p re s a r d ich a re la ció n d e la
s ig u ien te m an era:
y = f(x ) = a + b x =1 0 0 + 2 x

Rep res en tam os la variab le d ep en d ien te, y (alfajores), en el eje d e ord en ad as


y la in d e p e n d ie n te , x (d u lce d e lech e), e n e l e je d e a b s cis a s .

Si d e fin im o s f (x) co m o u n a re la ció n lin e a l, p a ra re p re s e n ta rla g rá fica m e n te

27
b as ta con con ocer d os d atos : la ord en ad a en el orig en y la p en d ien te d e la recta.
La o rd e n a d a e n e l o rig e n e s e l va lo r d e y cu a n d o x e s ig u a l a ce ro , e n n u e s tro
e je m p lo s e ría , e l n ive l d e p ro d u cció n d e a lfa jo re s q u e s e o b te n d ría cu a n d o n o
s e u tiliz a d u lce d e le ch e . Es ta m o s re firié n d o n o s a l p u n to e n q u e la re cta f (x)
co rta a l e je d e o rd e n a d a s , d o n d e y =1 0 0 . La p e n d ie n te d e u n a lín e a re cta e s la
variación d e y q u e corres p on d e a u n a variación d e x en u n a u n id ad , es to im p lica
q u e s i x a u m e n ta ra e n u n a u n id a d (s e u tiliz a ra u n kilo m á s d e d u lce d e le ch e ),
a u m e n ta ría y e n 2 0 u n id a d e s (s e p ro d u ciría n 2 0 a lfa jo re s a d icio n a le s ).

∆y
p e n d ie n te =
∆x

A m e n u d o n o s in te re s a la va ria ció n d e y cu a n d o la va ria ció n d e x e s m u y


p e q u e ñ a. En e s to s cas o s , d ad o q u e e s taríam o s re aliz an d o u n co cie n te d o n d e e l
d e n o m in a d o r tie n d e a ce ro , s e ca lcu la e l lím ite .

∆y
lim
∆x 0 ∆x

Es te lím ite s e id e n tifica co m o la d e riva d a d e la fu n ció n y =f (x). En n u e s tro


e je m p lo , la d e riva d a d e y co n re s p e cto a x e s b (2 0 ).

Figura 1.2 Representación gráfica de una función

28
Co n ce p to s cla ve s 1
econ om ía
es cas ez
m acroecon om ía
te o ría e co n ó m ica
1
b ie n e s e co n ó m ico s m o d e lo e co n ó m ico
s e rvicio s e co n ó m ico s variab le eco n ó m ica

LA ECONOMIA COMO CIENCIA SOCIAL


co s to d e o p o rtu n id a d variab les en d óg en as
fro n te ra d e p o s ib ilid a d e s d e p ro d u cció n variab les exóg en as
m o d e lo s im p le d e circu la ció n e co n ó m ica variab le s d e stock
m ercad o va ria b le s d e flu jo
es tad o variab le s n o m in ale s
b ie n e s p rivad o s variab les reales
b ie n e s p ú b lico s ín d ice s d e p re cio s
s is te m a e co n ó m ico variacio n ab s o lu ta
econ om ía n orm ativa variacio n p o rce n tu al
e co n o m ía p o s itiva co cie n te
m icroecon om ía p re cio s re lativo s

PROBLEMAS Y PREGUNTAS
PREGUNTAS
1 . ¿Qu é e s la e co n o m ía ?

2 . De te rm in e cu ále s d e las s ig u ie n te s afirm acio n e s s o n n o rm ativas o p o s itivas :

a ) La ta s a d e in fla ció n h a d e s ce n d id o a n ive le s d e u n d íg ito y a h o ra s e h a ce


n e ce s a rio a ta ca r e l p ro b le m a d e l d e s e m p le o .
b ) Lo s g ru p o s m á s p o b re s d e la s o cie d a d n o d e b e ría n p a g a r im p u e s to s .
c) In tro d u cir u n im p u e s to e n e l m e rca d o d e a u to m ó vile s in cre m e n ta rá e l
p re cio d e lo s m is m o s .

3 . ¿Cu á l e s e l co s to d e o p o rtu n id a d d e e s tu d ia r e n la Un ive rs id a d ? ¿Qu é s e


d e b e ría h a ce r p rim e ro , tra b a ja r o e s tu d ia r?

4 . ¿Có m o s e vin cu la n lo s m e rca d o s d e b ie n e s y lo s d e fa cto re s ? Pre s e n te u n


e s q u e m a g rá fico d e s u s in te rre la cio n e s .

5 . Da d a la s ig u ie n te re la ció n : y=3 0 + 0 .7 x , d e te rm in e s u p e n d ie n te y re p re -
s e n te g rá fica m e n te la m is m a .

6 . Da d o s lo s s ig u ie n te s d a to s :

Pe río d o Sa la rio Mín im o Na cio n a l

12/ 1985 8 ,4
12/ 1990 1 0 6 ,5 5
12/ 1993 365
12/ 1996 760

a ) An a lice la e vo lu ció n d e l Sa la rio Mín im o Na cio n a l. ¿Es la va ria ció n a b s o lu ta


u n a b u e n a m e d id a d e e llo o s e ría m á s a d e cu a d a la va ria ció n p o rce n tu a l?
Calcu le .
b ) ¿De q u é fo rm a ca lcu la ría e l s a la rio m ín im o n a cio n a l re a l?¿Cu á l e s la d ife -
re n cia e n tre a m b a s m a g n itu d e s ?

29
30
2
P A R T E

II
MICROECONOMÍA

economía para
NO ECONOMIST AS
ECONOMISTAS

31
32
2
EL CONSUMIDOR
2

EL CONSUMIDOR
2.1. Las pr ef er encias del consumidor

El co n s u m id o r q u e a n a liz a re m o s e s u n a p e rs o n a típ ica , la cu a l n o d is p o n e


d e s u ficie n te d in e ro n i d e tie m p o co m o p a ra co n s u m ir to d a s la s m e rca n cía s
q u e q u is ie ra .

Ex a m in a re m o s la m a n e ra e n q u e to m a d e cis io n e s ra cio n a le s cu a n d o s e
e n fre n ta a la e s ca s e z , te n ie n d o e n cu e n ta s u s p re fe re n cia s .Pa ra s im p lifica r s u -
p o n e m o s q u e e x is te n s ó lo d o s b ie n e s , carn e y ve rd u ra, d e m an e ra q u e n u e s tro
p ro b le m a e s re p re s e n ta r la s p re fe re n cia s d e u n co n s u m id o r e n re la ció n co n
e s to s d o s b ie n e s .

2 .1 .1 . La s p re f e re n c ia s
En p rim e ra in s ta n cia , s u p o n e m o s q u e e l co n s u m id o r p u e d e o rd e n a r s u s
p re fe re n cia s , e s to e s , p u e d e id e n tifica r q u é co m b in a ció n (o ca n a s ta ) d e ca rn e
y ve rd u ra p re fie re . La te o ría e co n ó m ica d e la e le cció n re a liz a s u p u e s to s q u e
p u e d e n p a re ce r s im p lifica d o re s , p e ro s o n ú tile s p a ra a s e g u ra rn o s u n co m p o r-
ta m ie n to ra cio n a l q u e p e rm ita p re d e cir la co n d u cta d e l co n s u m id o r y, a s í,
p o d e r re p re s e n ta r s u s p re fe re n cia s . Lo s s u p u e s to s s o b re la s p re fe re n cia s d e l
co n s u m id o r s o n lo s s ig u ie n te s :
i) Com p let it u d, a n te d o s ca n a s ta s d e b ie n e s e l co n s u m id o r p u e d e id e n tifi-
ca r cu á l p re fie re o s i le s o n in d ife re n te s ; la o rd e n a ció n d e la s p re fe re n cia s e s
co m p le ta .
ii) Tra n s it iv id a d , d a d a s tre s ca n a s ta s , A, B y C, s i e l co n s u m id o r p re fie re la
A a la B y la B a la C, e n to n ce s p re fe rirá la A a la C. Im a g in e m o s e l ca s o
co n tra rio , e n q u e p re fie ra la ca n a s ta C a la A. Pa rtie n d o d e l s u p u e s to q u e e l
co n s u m id o r a cce d e a la ca n a s ta C, e s ta rá d is p u e s to a d a r d in e ro p a ra ca m -
b ia r p o r la B, p o rq u e p re fe ría la B a la C y a d a r m á s d in e ro p a ra ca m b ia r p o r
la A, p o rq u e p re fe ría la A a la B, y a d a r m á s d in e ro p a ra ca m b ia r p o r la C. Po r
ta n to , e l co n s u m id o r h a g a s ta d o m u ch o p a ra q u e d a rs e co m o a l p rin cip io ,
co n la ca n a s ta C.
iii) In s a cia b ilid a d , s i a lg o e s b u e n o e n to n ce s , cu a n to m á s m e jo r. Qu iz á s
e s ta p ro p ie d a d n o re s u lte m u y co n vin ce n te , d e h e ch o m u ch o s co n s u m id o re s
p u e d e n p re fe rir u n co n cie rto a la s e m an a d e l «La Vela Pu erca», p e ro n o e s claro
q u e le s re s u lte m e jo r cie n co n cie rto s a la s e m a n a . De h e ch o s a cia rs e d e co n -
cie rto s d e l «La Vela Pu erca » n o tie n e n a d a d e irra cio n a l. Sin e m b a rg o , e n la
m e d id a q u e h a b le m o s d e b ie n e s e s p o s ib le s u p o n e r q u e n u e s tro co n s u m id o r
típ ico p o d rá g u a rd a r lo s b ie n e s y u tiliz a rlo s e n e l fu tu ro . En e s e s e n tid o , la
p o s e s ió n d e u n a m a yo r ca n tid a d s ie m p re e s m e jo r.

33
2 .1 .2 . Re p re s e n t a c ió n d e la s p re -
f e re n cia s
Pa ra fa cilita r, re a liz a re m o s e l a n á li-
s is e n la fig u ra 2 .1 . En e l e je h o riz o n tal
s e m id e e l co n s u m o s e m a n a l d e kilo s
d e carn e y en el eje vertical el con s u m o
s e m a n a l d e kilo s d e ve rd u ra . Co m o s e
o b s e rva , s o n u n id a d e s fís ica s p o r u n i-
d a d d e tie m p o , e s d e cir s o n va ria b le s
d e flu jo . Al h ab lar d e l co n s u m o e s fu n -
d a m e n ta l la u n id a d d e tie m p o , d e lo
co n trario n o s ab ríam o s s i co n s u m ir 1 0
kilo s d e ca rn e e s p o co o m u ch o . La ca -
n a s ta A d e la fig u ra 2 .1 e s tá co n s titu i-
d a p o r 8 kilo s d e carn e y 5 kilo s d e ve r-
Fig u ra 2 .1 Cla sifica ción d e la s ca n a sta s d ura sem anales. Por la p rop ied ad d e in-
s aciab ilid ad s ab em os q u e cu alq u ier ca-
n a s ta s itu a d a e n la z o n a s o m b re a d a s e p re fie re a A. Po r e je m p lo , la ca n a s ta M
q u e co n tie n e 1 0 kilo s d e ca rn e y 6 kilo s d e ve rd u ra , e s p re fe rib le a la A p u e s
tie n e m á s d e a m b o s b ie n e s . Po r e l co n tra rio , la ca n a s ta P s itu a d a e n e l á re a
rayad a e s m e n o s atractiva p o r co n te n e r m e n o s d e am b o s b ie n e s q u e la can as ta
A.
A s u ve z , p o r la p ro p ie d a d d e tra n s itivid a d s a b e m o s q u e s i la ca n a s ta M e s
p re fe rib le a la A y la A e s p re fe rib le a la P, e n to n ce s la ca n a s ta M e s p re fe rib le a
la P. En tre e llas e s p o s ib le to m ar in fin itas can as tas , y d ad o q u e la o rd e n ació n e s
co m p le ta , e l co n s u m id o r s ie m p re p u e d e d e cid ir cu á l p re fie re o a n te cu á l e s
in d ife re n te . Su p o n g a m o s q u e la ca n a s ta B, q u e co n tie n e 9 kilo s d e ca rn e y 4
kilo s d e ve rd u ra a la s e m a n a , s e p re fie re p o r ig u a l, o lo q u e e s lo m is m o , e s
in d ife re n te a la A. Nu e s tro co n s u m id o r s e s ie n te co m p e n s a d o s i a l q u ita rle u n
kilo d e carn e le d an u n kilo d e verd u ra m ás , s u n ivel d e s atis facció n es ig u al q u e
a l co n s u m ir la ca n a s ta A. De e s te m o d o , p o d e m o s h a lla r o tra s ca n a s ta s , q u e
ta m b ié n s e p re fie re n p o r ig u a l a la A.
To m a n d o to d a s la s ca n a s ta s e n tre la s cu a le s e l co n s u m id o r e s in d ife re n te ,
s e p u e d e co n s tru ir u n a cu rva d e in d if eren cia re p re s e n ta d a e n la fig u ra 2 .2 .

Fig u ra 2 .2 Cu rva d e in d if eren cia Figura 2.3 Mapa de curvas de indiferencia Figura 2.4 Rela ción m a rg in a l
d e su st it u ción d ecrecien t e

34
2
Un a cu r v a d e in d if e r e n cia e s
e l co n ju n t o d e t o d a s la s co m b i-
n a c io n e s o c a n a s t a s d e b ie n e s
q u e le s s o n in d if e re n te s a l co n -
s u m id o r.

A s u ve z , d e b id o al s u p u e s to d e
in s a cia b ilid a d s a b e m o s q u e cu a l-
q uier canas ta s ituad a p or encim a d e
u n a cu rva d e in d iferen cia, p or ejem -
p lo la K e n la fig u ra 2 .2 , b rin d a m ás
s a tis fa cció n a l in d ivid u o . Re a liz a n -
d o e l m is m o ra z o n a m ie n to e s p o s i-
b le e n co n tra r o tra cu rva d e in d ife -
Figura 2.5 Un a cu rv a d e in d if eren cia n o p u ed e t en er
pen dien te positiva re n cia q u e p a s e p o r la ca n a s ta K, y
a s í s u ce s iva m e n te , lo q u e p e rm ite
fo rm a r u n m a p a d e cu rva s d e in d ife re n cia re p re s e n ta d o e n la fig u ra 2 .3 . Po r
ta n to , ca d a cu rva co rre s p o n d e a u n n ive l d e u tilid a d (U) o s a tis fa cció n p a ra e l
co n s u m id o r y a m e d id a q u e n o s a le ja m o s d e l o rig e n , é s te a u m e n ta .

Un m a p a d e cu r v a s d e in d if e r e n cia e s e l co n ju n to d e cu rv a s d e in d i-
f e re n cia q u e re s u m e n e l o rd e n a m ie n t o d e la s p re f e re n cia s d e u n co n -
s u m id o r.

Un a im p o rtan te caracte rís tica d e las cu rvas d e in d ife re n cia e s s u p e n d ie n te .


Co m o ya fu e e x p licad o e n e l cap ítu lo 1 la p e n d ie n te m id e e l cam b io d e la varia-
b le re p re s e n ta d a e n e l e je ve rtica l (va ria b le d e p e n d ie n te ) a n te e l ca m b io d e la
variab le re p re s e n tad a e n e l e je h o riz o n tal (variab le in d e p e n d ie n te ). En la fig u ra
2 .4 s e re p re s e n ta la p e n d ie n te p a ra d ife re n te s ca n a s ta s q u e , u s u a lm e n te s e
s u p o n e n e g ativa. Si la p e n d ie n te fu e ra p o s itiva, a m e d id a q u e n o s ale jam o s d e l
o rig e n la s ca n a s ta s tie n e n m á s d e a m b o s b ie n e s y, d a d o q u e e l co n s u m id o r e s
in s a cia b le , la s p re fe riría (ve r fig u ra 2 .5 ). En e s e ca s o n o s e cu m p liría la d e fin i-
ció n d e cu rva d e in d ife re n cia, la cu al im p licab a q u e las can as tas p e rte n e cie n te s
a e lla le s e a n in d ife re n te s . A la p e n d ie n te d e la cu rva d e in d ife re n cia s e le s u e le
d e n o m in a r rela ción m a rg in a l d e su stitu ción .

La r e la ció n m a r g in a l d e s u s t it u ció n (RMS) e s e l v a lo r a b s o lu to d e la


p e n d ie n t e d e u n a c u rv a d e in d if e re n c ia . Ella m id e la re la c ió n a la q u e
e l c o n s u m id o r e s t á d is p u e s t o a s u s t it u ir u n b ie n p o r o t ro .

En té rm in o s e co n ó m ico s , la re la ció n m a rg in a l d e s u s titu ció n e s e l co s to d e


op ortu n id ad d e u n b ien , ya q u e m u es tra a cu án to d e u n b ien tien e q u e ren u n ciar
e l co n s u m id o r p ara p o d e r au m e n tar e l co n s u m o d e l o tro . En g e n e ral, p o d e m o s
u tiliz ar e l té rm in o m a rg in a l co m o s in ó n im o d e ad icio n al, p o r tan to , tam b ié n s e
in te rp re ta co m o la ta s a a la cu a l u n co n s u m id o r e s tá d is p u e s to a s u s titu ir u n
b ie n p o r u n a u n id a d a d icio n a l d e l o tro .

Co m o s e o b s e rva e n la fig u ra 2 .4 la re la ció n m a rg in a l d e s u s titu ció n d is m i-


n u ye a m e d id a q u e n o s m o ve m o s a lo larg o d e la cu rva d e in d ife re n cia, e s to e s ,
e s d e cre cie n te . Po r e je m p lo , e n la can as ta D d e la fig u ra 2 .4 e l co n s u m id o r e s tá

35
d is p u e s to a re n u n cia r a 5 kilo s d e ve rd u ra p o r u n kilo d e ca rn e a d icio n a l, s in
e m b a rg o , e n la ca n a s ta E e s tá d is p u e s to a s a crifica r u n kilo d e ve rd u ra p o r u n o
d e carn e . Ello s e d e b e a q u e e l co n s u m id o r e s tá d is p u e s to a re n u n ciar a m ás d e l
b ie n q u e e s re lativam e n te ab u n d an te p ara o b te n e r m ás d e l o tro .

A tra vé s d e lo s m a p a s d e cu rva s d e in d ife re n cia e s p o s ib le co m p a ra r d is -


tin to s co n s u m id o re s . Po r e je m p lo , e n la fig u ra 2 .6 s e re p re s e n ta n la s p re fe -
re n cia s d e Le o n a rd o y Fe rn a n d o . Co m o s e o b s e rva , a a m b o s le s g u s ta n la
ca rn e y la ve rd u ra , p e ro Le o n a rd o e s m á s ca rn ívo ro ya q u e e s tá d is p u e s to a
re n u n cia r a m á s ve rd u ra p o r e l m is m o kilo a d icio n a l d e ca rn e .

Figura 2.6 Person a s con g u stos d iferen tes

2.2. Las posibilidades del consumidor

Ha s ta a h o ra h e m o s in te n ta d o re p re s e n ta r e l m u n d o d e s e a d o p o r e l in d ivi-
d u o , e n a d e la n te a b o rd a re m o s e l m u n d o d e s u s p o s ib ilid a d e s .

2 .2 .1 . La re s t ric c ió n p re s u p u e s t a ria

Su p o n g a m o s q u e e l co n s u m id o r o b tie n e u n in g re s o (Y) q u e lo g a s ta to ta l-
m e n te e n ca rn e y ve rd u ra , n o a h o rra n i s e e n d e u d a . Si Q C,Q V re p re s e n ta n
re s p e ctiva m e n te la s ca n tid a d e s d e ca rn e y ve rd u ra y PC, PV lo s p re cio s co rre s -
p o n d ie n te s , p o d e m o s e x p re s a r e l g a s to d e l co n s u m id o r co m o :

36
2
Dich a e cu a ció n s im p le m e n te m u e s tra to d a s la s co m b in a cio n e s p o s ib le s d e
carn e y ve rd u ra q u e s e p u e d e n co n s u m ir co n e s e in g re s o y s e s u e le d e n o m in ar
restricción presu pu estaria.
La re stricció n p re sup ue sta ria e s e l co njunto de canas tas e ntre las cuale s
pue de e s co g e r un co ns um ido r, dado s u ing re s o y lo s pre cio s que e nfre nta.
Utilizando el m ism o par de ejes que para representar las preferencias es posible
dibujar la restricción presupuestaria. Para ello expresam os la variable dependiente
(en el eje vertical) en función de la independiente (en el eje horizontal):

Po r tan to , Y/ PV es la ord en ad a en el orig en y m u es tra cu án to p od ría com p rar


e l co n s u m id o r s i g as tara to d o s u in g re s o e n ve rd u ra. La ab s cis a e n e l o rig e n , Y/
PC, m u e s t ra la s ca n t id a d e s d e ca rn e q u e p o d ría co m p ra r s i g a s t a ra t o d o s u
d in e ro e n ca r n e . La p e n d ie n t e e s -PC/ PV, e s
d e cir e l n e g ativo d e la re lació n d e p re cio s o p re -
cio s re la tivo s . Es ta in fo rm a ció n e s s u ficie n te
p ara d ib u jar la lín ea recta q u e rep res en ta la res -
tricció n p re s u p u e s taria (fig u ra 2 .7 ). Dad o e l s u -
p u e s to d e q u e e l co n s u m id o r n o a h o rra n i s e
e n d e u d a s ó lo p u e d e a cce d e r a co m b in a cio n e s
d e ca rn e y ve rd u ra q u e e s té n e n la re cta p re s u -
p u es taria.
En g eneral, la p end iente d e la restricción p re-
s u p u es taria s e tom a en valor ab s olu to y en es te
cas o tam b ién tien e u n a in terp retació n eco n ó m i-
ca: m u e s tra la re lació n a la q u e e l co n s u m id o r
p u e d e cam b iar u n b ie n p o r e l o tro . Po r e je m p lo , Figura 2.7 Rest ricción
presupuestaria
s i PC/ PV = 2 , d iríam o s q u e p ara au m e n tar u n kilo
d e carn e el co n s u m id o r d eb e ren u n ciar a d o s d e
verd ura. Nuevam ente es el costo d e op ortunid ad
d e u n b ien res p ecto al o tro .
El h e ch o q u e la p e n d ie n te s e a la re la ció n d e p re cio s re la tivo s tie n e s u
im p o rta n cia e co n ó m ica . Si a m b o s p re cio s s e trip lica n e l co cie n te n o s e a lte ra ,
p or lo q u e la p en d ien te n o varía. Si el in g res o d el in d ivid u o tam b ién s e trip licara,
la n u e va re s tricció n p re s u p u e s ta ria s e ría la s ig u ie n te :

Po r ta n to , e s id é n tica a la o rig in a l. Es ló g ico s u p o n e r q u e s i a u m e n ta n lo s


p re cio s y e l in g re s o e n la m is m a p ro p o rció n s u co n d u cta n o tie n e p o r q u é verse

37
alterad a. Sin em b arg o,en la vid a real no
siem pre ocurren estos aum entos propor-
cio n ale s . Pu e d e au m e n tar e l in g re s o e n
u n a p ro p o rció n m e n o r q u e lo s p re cio s ,
o h ace rlo e n ig u al p ro p o rció n p e ro n o
s im u ltán e am e n te , p o r lo q u e s e alte ra-
rían las m ag n itu d es relativas .

2 .2 .2 . Ca m b io s e n la
re s t ric c ió n p re s u p u e s t a ria

¿Qu é p a s a s i va ría e l in g re s o o lo s
p recios ? Veam os p or ejem p lo, q u e p a s a Figura 2.8 Ef ect o d e la rest ricción p resu p u est a ria
d e u n a u m en t o en el p recio d e la ca rn e,
c o n la r e c t a p r e s u p u e s t a r ia s i a u - ceteris paribu s
m e n t a e l p re cio d e la ca rn e y e l re s t o
d e la in fo r m a c ió n p e r m a n e c e c o n s -
t a n t e . Se s u e le u t iliz a r la e x p r e s ió n
e n la t ín ce t e r is p a r ib u s p a r a in d ic a r
q u e la s “d e m á s c o s a s s e m a n t ie n e n
c o n s t a n t e s ”.

Co m o o b s e rvam o s e n la fig u ra 2 .8 ,
la o rd e n a d a e n e l o rig e n p e rm a n e ce
in alterad a, d ad o q u e al n o cam b iar n i el
in g re s o n i e l p re cio d e la ve rd u ra , s i e l
ind ivid uo g astara tod o su d inero en ver-
d ura p od ría com p rar la m ism a cantid ad .
Sin e m b arg o , la ab s cis a e n e l o rig e n h a
d is m in u id o , d a d o q u e s e re d u ce Y/ PC, Figura 2.9 Efecto d e la restricción p resu p u esta ria
lo q u e im p lica q u e s i e l co n s u m id o r d e u n a u m en t o en el in g reso,
cet eris p a rib u s
g as tara tod o s u in g res o en carn e p od ría
con s u m ir u n a can tid ad m en or. Res p ecto a la p en d ien te, és ta au m en ta, p or tan to
h a a u m e n ta d o e l co s to d e o p o rtu n id a d d e u n b ie n re s p e cto a l o tro . El m e rca d o
in d ica q u e e l co n s u m id o r d e b e re n u n cia r a m á s ve rd u ra s i q u ie re co n s u m ir u n
kilo d e ca rn e a d icio n a l.
Si cam b ia e l in g re s o , p o r e je m p lo é s te au m e n ta, e l m o vim ie n to d e la re s tric-
ció n p re s u p u e s taria e s e l re p re s e n tad o e n la fig u ra 2 .9 . Si e l co n s u m id o r g as ta-
ra to d o s u in g re s o e n ca rn e o ve rd u ra p o d ría co m p ra r u n a m a yo r ca n tid a d , p o r
ta n to la re s tricció n p re s u p u e s ta ria s e d e s p la z a h a cia la d e re ch a . Da d o q u e n o
s e a lte ra ro n lo s p re cio s re la tivo s , d ich o d e s p la z a m ie n to e s e n fo rm a p a ra le la
(m an tie n e la m is m a p e n d ie n te ).

38
2
2.3. El ópt imo del consumidor
Un a ve z a n a liz a d o lo q u e q u iere e l co n s u m id o r, a tra vé s d e la s cu rva s d e
in d ife re n cia , y lo q u e p u ed e a tra vé s d e la re s tricció n p re s u p u e s ta ria , e s ta m o s
e n co n d icio n e s d e a n a liz a r lo q u e e fe ctiva m e n te h a ce.

En la fig u ra 2 .1 0 s u p e rp o n e m o s e l m a p a d e cu rva s d e in d ife re n cia y s u


re s tricció n p re s u p u e s ta ria . Ah o ra e s n e ce s a rio e n co n tra r la co m b in a ció n d e
ca rn e y ve rd u ra a s e q u ib le p o r la q u e tie n e m a yo r p re fe re n cia .

En p rim e r lu g a r, to m e m o s la co m b in a ció n re p re s e n ta d a p o r e l p u n to A.
Co m o o b s e rva m o s , e s ta ca n a s ta p e rte n e ce a la cu rva d e in d ife re n cia U1 p e ro
a l e s ta r p o r d e b a jo d e la re s tricció n p re s u p u e s ta ria
im p licaría q u e n u es tro co n s u m id o r n o g as ta to d o s u
in g re s o , s u p u e s to d e l q u e p a rtim o s .

An a lice m o s a h o ra la ca n a s ta N d e la cu rva d e in -
d iferen cia U4 . A es ta can as ta n o p u ed e acced er n u es -
tro co n s u m id o r p o rq u e e s tá p o r e n cim a d e s u re s -
tricció n p re s u p u e s taria.

Po r ta n to , s í p u e d e co n s u m ir la s co m b in a cio n e s
F, G y E, y g as taría to d o s u in g re s o . Pe ro las can as tas
F y G p e rte n e ce n a la cu rva d e in d ife re n cia U2 ; s in
e m b a rg o e l co n s u m id o r p u e d e co n s u m ir la ca n a s ta
Figura 2.1 0 El óp t im o d el con su m id or
E q u e p erten ece a u n a cu rva d e in d iferen cia m ás alta
(U3 ), q u e le b rin d a u n a m a yo r u tilid a d .

Po r lo ta n to , la ca n a s ta E e s la co m b in a ció n d e ca rn e y ve rd u ra ó p tim a p a ra
n u e s tro co n s u m id o r, p o rq u e co n e lla o b tie n e la m áx im a s atis facció n q u e p u e d e
pagar.

Co m o o b s e rva m o s e n la fig u ra 2 .1 0 , la cu rva d e in d ife re n cia U3 y la re s tric-


ció n p re s u p u e s ta ria s o n ta n g e n te s e n e l p u n to E, p o r lo q u e tie n e n la m is m a
p e n d ie n te e n e s e p u n to .

Co m o vim o s e s to im p lica q u e :

Si e s ta ig u a ld a d n o s e cu m p le , e l co n s u m id o r p u e d e m e jo ra r s u n ive l d e
u tilid a d re a s ig n a n d o s u in g re s o e n tre lo s d o s b ie n e s . Po r e je m p lo , s i e l co n -
s u m id o r e lig ie ra e l p u n to G, d o n d e la p e n d ie n te d e la cu rva d e in d ife re n cia e s
m e n o r q u e la p e n d ie n te d e la re s tricció n p re s u p u e s ta ria , m e jo ra ría s u s a tis -
fa cció n s i co n s u m ie ra m á s ve rd u ra y m e n o s ca rn e . Su p o n g a m o s q u e la p e n -
d ie n te d e la cu rva d e in d ife re n cia e n e l p u n to G e s 1 , e s to im p lica q u e p a ra

39
co m p e n s a r a l co n s u m id o r p o r la p é rd id a d e u n kilo d e ca rn e s e le d e b e d a r u n
kilo d e ve rd u ra a d icio n a l, d e e s ta m a n e ra s u n ive l d e u tilid a d p e rm a n e ce ría
in a lte ra d o . A s u ve z , co m o s e o b s e rva e n la fig u ra 2 .1 0 la p e n d ie n te d e la re s -
tricció n p re s u p u e s taria e s 2 , p o r tan to re n u n cian d o a u n kilo d e carn e p u e d e
co n s u m ir d o s kilo s d e ve rd u ra ad icio n ale s . Pe ro e s ta can tid ad e s e l d o b le d e lo
q u e n eces ita p ara es tar ig u al d e s atis fech o. Su u tilid ad au m en taría s i con s u m iera
m ás ve rd u ra y m e n o s carn e . Po r tan to , s ie m p re q u e co n s u m a e n u n p u n to d ife -
ren te d el E, m ejo raría s u s atis facció n reas ig n an d o s u g as to .

2.4. La demanda del consumidor


A p a rtir d e l a n á lis is d e l ó p tim o d e l co n s u m id o r e s p o s ib le o b te n e r la cu rva
d e d e m a n d a in d ivid u a l d e u n b ie n , p o r e je m p lo , d e la ca rn e . In tu itiva m e n te , la
cu rva d e d e m an d a e s u n a s e n cilla re lació n m ate m ática q u e vin cu la las d is tin tas
ca n tid a d e s q u e s e d e s e a n co m p ra r a lo s d is tin to s p re cio s , s ie n d o a d e m á s u n a
re la ció n in ve rs a . Es to ú ltim o e s u n a s im p le o b s e rva ció n e m p írica , q u e m u e s tra
q u e a m e d id a q u e s u b e e l p re cio d e l b ie n s e re d u ce la ca n tid a d d e m a n d a d a d e l
m is m o . Es ta ca ra cte rís tica s u e le d e n o m in a rs e ley d e la d em a n d a .
Le y d e la d e m a nd a s e de no m ina a la
re lació n in v e rs a e n tre e l p re cio d e u n
b ie n y la can tid ad d e m an d ad a d e l m is -
m o , lo cu al s e re fle ja e n la p e n d ie n te
n e g ativ a d e la cu rv a d e d e m an d a.
Para rep resentarla gráficam ente se sue-
le n d e fin ir lo s p re cio s e n p e s o s (o cu a l-
q u ie r u n id a d m o n e ta ria ) p o r u n id a d e n e l
e je ve rtica l y la s ca n tid a d e s e n e l e je h o ri-
z on tal, lo cu al va con tra la con ven ción m a-
te m ática d e s itu ar la variab le d e p e n d ie n te
e n e l e je v e r t ic a l. As í la e x p r e s ió n
alg eb raica d e la cu rva in vers a d e d em an d a
e n fo rm a lin e a l e s :

d o n d e a e s la o rd e n a d a e n e l o rig e n y b e s
la p e n d ie n te .

El p a n e l a ) d e la fig u ra 2 .1 1 e s e l q u e
u tiliz am os p ara an aliz ar el óp tim o d el con -
s u m id o r, e l cu al tie n e im p lícito lo s p re cio s
e n la re cta p re s u p u e s ta ria y e l p a n e l b ) e s
e l q u e s e u tiliz a p a ra re p re s e n ta r la cu rva
Figura 2.1 1 Ob t en ción d e la cu rv a
d e d e m a n d a , e n e s te ca s o d e la ca rn e . de dem an da del con su m idor
(Ba ja el p recio d e la ca rn e)

40
2
Pa rtim o s d e l a n á lis is d e la ca n a s ta E
e n la fig u ra 2 .1 1 . Dich a ca n a s ta e s u n
ó p tim o p ara e l co n s u m id o r, p o rq u e e s la
m a yo r ca n tid a d d e ca rn e y ve rd u ra a la
q u e p u ed e acced er, b rin d án d ole u n nivel
d e u tilid ad U3 . Su p o n g am o s q u e b aja e l
p recio d e la carne. En ese caso, la restric-
ción p resup uestaria se m ueve hacia la d e-
re ch a s ie n d o tan g e n te a la cu rva d e in d i-
fe re n cia U4 . La co m b in ació n ó p tim a p a-
s ará a s e r e l p u n to E’. Si e l p re cio b aja
nuevam ente la recta p resup uestaria vuel-
ve a d e s p laz ars e a la d e re ch a y e l n u e vo
ó p tim o s e rá e l p u n to E’’.

Si e n cad a o p o rtu n id ad p ro ye ctam o s


la s ca n tid a d e s d e ca rn e q u e d e s e a a d -
q u irir a l g rá fico in fe rio r y le co lo ca m o s
e l p re cio co rre s p o n d ie n te e n e l e je ve r-
tica l (PC> P’C > P’’C), u n ie n d o d ich o s p u n -
to s o b te n e m o s la cu rva d e d e m a n d a .

La cu rva d e d e m a n d a a n a liz a d a re -
s u m e lo s ca m b io s d e co m p o rta m ie n to
d e l co n s u m id o r cu a n d o va ría n lo s p re - Figura 2.1 2 Ef ect o sob re la d em a n d a d e u n
cio s , cet eris p a rib u s . Se ría d ifícil d e te r- a u m en to d el in g reso, b ien n orm a l

m in ar el eq u ilib rio d el co n s u m id o r s i h u -
b ie ra n d is tin to s ca m b io s a la ve z , p o r
e je m p lo , s i ca m b ia ra n s im u ltá n e a m e n -
te los g u s tos (rep res en tad os p or el m ap a
d e cu rva s d e in d ife re n cia ), e l in g re s o ,
e l p re cio d e o tro s b ie n e s , e l clim a , e tc.

An a lice m o s p o r e je m p lo q u é o cu rre
s i a u m e n ta e l in g re s o d e l in d ivid u o y
lo s p re cio s p e rm a n e ce n in va ria n te s . En
e l p a n e l a ) d e la fig u ra 2 .1 2 s e o b s e rva
q u e la re cta p re s u p u e s ta ria s e d e s p la z a
e n p a ra le lo h a cia la d e re ch a , s ie n d o E’
la n u e va ca n a s ta ó p tim a . Si p ro ye cta -
m o s a l p a n e l b ) la s ca n tid a d e s ó p tim a s
d e ca rn e , o b s e rva m o s q u e a ca d a p re -
cio la s ca n tid a d e s d e m a n d a d a s d e ca r-
n e a u m e n ta ro n , p o r ta n to la cu rva d e
d e m a n d a s e d e s p la z a a la d e re ch a . Al
h a b e r a u m e n ta d o e l in g re s o d e l co n s u - Figura 2.1 3 Ef ect o sob re la d em a n d a d e u n
m id o r, é s te d e m an d a m ás a cad a u n o d e a u m en t o d el in g reso, b ien in f erior

41
lo s p re cio s . En e s to s ca s o s s e d ice q u e e l b ien
es n orm al.

No to d o s lo s b ie n e s s o n n o rm a le s , e x is te n
lo s d e n o m in a d o s b ie n e s in f eriores. En la fig u -
ra 2 .1 3 s e b rin d a u n e je m p lo d e u n b ie n in fe -
rior, el óm nib us. Al aum entar el ing reso d el con-
s u m id o r p a s a a u s a r m á s ta x i, a u to , e tc., e n
lu g a r d e ó m n ib u s . Po r lo ta n to , a l a u m e n ta rle
e l in g re s o d is m in u yó la d e m a n d a d e l b ie n .

Ah o ra a n a lice m o s q u é s u ce d e s i ca m b ia e l
p re cio d e “o tro b ie n ”. Es to s p u e d e n s e r d e tre s
tip o s : s u s titu to s s i s a tis fa ce n n e ce s id a d e s s i-
m ila re s , co m o e l p o llo y e l p e s ca d o ; co m p le -
m e n ta rio s s i tie n d e n a u s a rs e ju n to s , co m o la
n a fta y lo s a u to s ; o in d e p e n d ie n te s s i n o e x is -
te re la ció n e n tre e llo s .
Su p o n g a m o s q u e e l co n s u m id o r e lig e u n a
co m b in a ció n ó p tim a , p o r e je m p lo d e p o llo y
p e s cad o , re p re s e n tad a e n e l p u n to E d e la fig u - Figura 2.1 4 Ef ect o sob re la d em a n d a d e u n
ra 2 .1 4 a). Veam os q u é s u ced e s i s u b e el p recio a u m en to d el p recio d e otro b ien , su stitu to
d e l p e s cad o . Co m o o b s e rvam o s la re cta p re s u -
p u e s taria s e d e s p laz a h acia ad e n tro , re d u cié n -
d o s e la p e n d ie n te . Si p ro ye cta m o s la s ca n tid a d e s ó p tim a s d e p o llo a l p a n e l b )
d e la fig u ra 2 .1 4 , e s fá cil o b s e rva r q u e a ca d a u n o d e lo s p re cio s d e l p o llo la s
can tid ad e s d e m an d as au m e n taro n . Po r tan to , al s u b ir e l p re cio d e l b ie n s u s titu -
to , e l p e s ca d o , a u m e n ta la d e m a n d a d e l p o llo .

2.5. La demanda del mer cado


Hasta ahora analizam os la dem anda de un consum idor. Estam os en condiciones
de definir la dem anda del m ercado.

2 .5 .1 . De m anda de l m e rcado a partir de las de m andas indiv iduale s


La d e m a n d a d e l m e r c a d o (D) e s la re la c ió n e n t re e l p re c io d e u n
b ie n y la ca n tid a d d e m a n d a d a p o r to d o s lo s p a rticip a n te s e n e l m e rca -
d o , ce t e r is p a r ib u s .

Por tanto, nos preguntam os a cada precio cuáles son las cantidades dem andadas
por todos los consumidores participantes y simplemente las agregamos para obtener la
demanda del mercado. Gráficamente, el análisis se realiza en la figura 2.15, donde para
sim plificar suponem os que só lo existen dos consum idores. El panel a) representa al
consum idor 1, el b) al consum idor 2 y el panel c) al m ercado. Por ejem plo, al precio de 8
pesos el consumidor 1 demanda un kilo de carne y el consumidor 2 no demanda ningu-

42
2

Figura 2.1 5 Dem an da del m ercado a partir de las dem an das in dividu ales

no, por ta n to la d e m a n d a d e l m e rca d o s e rá u n kilo d e ca rn e . Al p re cio d e 4 e l


co n s u m id o r 1 d e m a n d a 3 kilo s d e ca rn e y e l co n s u m id o r 2 d e m a n d a u n kilo ,
p o r lo ta n to la d e m a n d a d e l m e rca d o e s 4 .
Es a ú n m á s s e n cillo s i e x p re s a m o s la s cu rva s d e d e m a n d a d e lo s co n s u -
m id o re s 1 y 2 e n fo rm a d e e cu a cio n e s . Po r e je m p lo :

Si d e s p e ja m o s la s ca n tid a d e s e n fu n ció n d e lo s p re cio s , o b te n e m o s :

Al s u m a r ca n tid a d e s te n e m o s q u e :

e n to n ce s la cu rva d e d e m a n d a d e l m e rca d o e s :

2 .5 .2 . Facto re s q u e d e s p laz an la cu rv a d e d e m an d a d e l m e rcad o

Al a n a liz a r la d e m a n d a d e l co n s u m id o r vim o s q u e e x is te n va ria b le s , q u e a l


ca m b ia r p ro vo ca n d e s p la z a m ie n to s d e la cu rva d e d e m a n d a d e l co n s u m id o r.
Cu a n d o s e a n a liz a la s u m a d e to d o s lo s in d ivid u o s q u e p a rticip a n e n e l m e rca -
d o n o ca m b ia e n n a d a lo e n co n tra d o a n ive l in d ivid u a l.

Aq u í s im p le m e n te e n u m e ra re m o s lo s ca m b io s q u e p ro vo ca n e n la cu rva
d e d e m a n d a a lte ra cio n e s d e a lg u n a s va ria b le s , cet eris p a rib u s y lo s re p re s e n -
ta m o s e n la fig u ra 2 .1 6 :

43
Figura 2.1 6 Fa ctores q u e d esp la z a n la cu rva d e d em a n d a d el m erca d o

i) El in g res o. Co m o o b s e rva m o s , s i lo s b ie n e s s o n n o rm a le s (in fe rio re s ), a l a u -


m e n tar e l in g re s o s u d e m an d a au m e n ta (d is m in u ye ).
ii) El tam añ o de la población . En g en eral, es raz o n ab le s u p o n er q u e s i s e red u ce
el tam añ o d el m ercad o, a cau s a d e u n a ep id em ia o u n a g u erra, tam b ién s e red u -
cirá la d em an d a d e lo s b ien es . En cas o co n trario , al am p liars e el m ercad o , co m o
p or ejem p lo con u n tratad o reg ion al com o es el Mercos u r, la d em an d a au m en te.
iii) Los gu stos. Por ejem p lo, la m od a p u ed e alterar el d es eo d e los in d ivid u os p or
u n b ie n . Si s e p o n e n d e m o d a lo s z a p a to s co n p la ta fo rm a , e s d e e s p e ra r q u e la
d e m an d a au m e n te . Si e n cam b io , u n a cam p añ a p u b licitaria co n cie n tiz a a la p o -
b la ció n s o b re la s co n s e cu e n cia s d e l co n s u m o d e cig a rro s , la d e m a n d a d e cig a -
rro s s e g u ram e n te s e re d u z ca.
iv ) Precio d e ot ros b ien es . Co m o ya m e n cio n a m o s lo s b ie n e s p u e d e n s e r co m -
p le m e n ta rio s , s u s titu to s o in d e p e n d ie n te s . Po r e je m p lo , lo s a u to s y la n a fta
s o n b ie n e s co m p le m e n ta rio s . Un a u m e n to e n e l p re cio d e la n a fta co n d u cirá a
u n a re d u cció n d e la d e m a n d a d e lo s a u to s . Sin e m b a rg o , s i to m a m o s co m o
s u s titu to s a lo s a u to s y e l ó m n ib u s , u n a u m e n to e n e l p re cio d e l via je e n ó m n i-
b u s p u e d e co n d u cir a u n a u m e n to d e la d e m a n d a d e a u to s .
v ) El clim a . Ex is te n cie rto s b ie n e s q u e s o n d e co n s u m o e s ta cio n a l, d e p e n d ie n -
d o s u d e m an d a d e la e s tació n d e l añ o e n q u e n o s e n co n tre m o s . Po r e je m p lo , e n
in vie rn o a u m e n ta la d e m a n d a d e p a ra g u a s , o e n ve ra n o s e re d u ce la d e m a n d a
d e fraz ad as .

44
2
vi) Las expectativas. Lo q u e “e s p e ran ” lo s in d ivid u o s q u e o cu rra co n lo s p re cio s
y e l in g re s o e s im p o rta n te a l d e m a n d a r u n b ie n . Si e s p e ra n q u e lo s p re cio s
s u b a n m a ñ a n a , h o y re a liz a rá n s u s co m p ra s , p o r ta n to , h o y a u m e n ta rá n la d e -
m an d a. Es co m ú n o b s e rvar co las e n las e s tacio n e s d e s e rvicio cu an d o s e an u n -
cia q u e al o tro d ía au m en tará el p recio d e la n afta. Po r o tra p arte, s i es p eran q u e
cie rre la fá b rica e n d o n d e tra b a ja n , p ro vo ca n d o u n a re d u cció n e n s u s in g re s o s
fu tu ro s , h o y a ju s ta rá n s u co n s u m o re d u cie n d o la d e m a n d a .
En s u m a, lo s cam b io s e n e s tas variab le s p ro vo can cam bios de la dem an da.
Se d e n o m in a n ca m b io s d e la d e m a n d a a lo s d e s p la z a m ie n to s d e la
cu rv a d e d e m a n d a p o r a lg u n a d e la s a lte ra cio n e s p ro p u e s ta s .

Dis tinto es el cas o cuand o varía el p recio d el p rop io b ien; aq uí nos m ovem os
sob re la curva d e d em and a y hab lam os d e cam bios en la cantidad dem andada.

Se d e n o m in a n c a m b io s e n la c a n t id a d d e m a n d a d a a lo s m o v im ie n -
t o s s o b re la c u rv a d e d e m a n d a d e u n b ie n p ro v o c a d o s p o r u n c a m b io
d e l p re c io d e l p ro p io b ie n .
“¿ En qué gast an los ur uguayos?”
La s e s tru ctu ra s d e co n s u m o d e Es tructura del gas to de una familia tipo montevideana.
la s s o cie d a d e s va n ca m b ia n d o p e -
rió d icam e n te . En p articu lar p ara d e - Ru b ro Po rc e n t a je e n e l g a s t o
tectar la es tru ctu ra d e con s u m o u ru -
g u a ya e l In s titu to Na cio n a l d e Es ta - Alim e n to s y b e b id a s 2 8 .4 7
d ís tica (INE) re a liz a s u ce s iva s En -
cu e s ta s d e Ga s to s e In g re s o s d e lo s Ve s tim e n ta y ca lz a d o 6 .8 4
Ho g a re s (EGIH) q u e a s u ve z s irve n
d e b a s e p a ra e l cá lcu lo d e l Ìn d ice Vivie n d a 1 3 .2 0
d e lo s Pre cio s a l Co n s u m o (IPC). El
IPC re fle ja la e vo lu ció n d e l co s to d e Mu e b le s y a cce s o rio s 7 .1 6
a d q u irir u n a ca n a s ta d e b ie n e s y
Cu id a d o s m é d ico s 1 4 .2 6
s e rvicio s re p re s e n ta tiva d e l co n s u -
m o d e u n a fa m ilia tip o . La s s u ce s i- Tra n s p o rt e y
va s b a s e s u tiliz a d a s e n la h is to ria c o m u n ic a c io n e s 1 4 .2 6
d e l IPC fu e ro n : 1 9 1 3 , 1 9 3 6 , 1 9 6 2 , Es p a rcim ie n t o 5 .7 8
1 9 7 3 , 1 9 8 5 y 1 9 9 7 . Es ta ú ltim a s e
co n fe ccio n ó a p a rtir d e la EGIH re a - En s e ñ a n z a 4 .2 8
liz a d a e n t r e e l m e s d e ju n io d e
1 9 9 4 y m a yo d e 1 9 9 5 . To m á n d o - Ot ro s g a s t o s 5 .7 5
s e e l co n s u m o d e to d o s lo s h o g a -
res d e Mon tevid eo s e con s tru ye u n a TO TAL 1 0 0 .0 0
can as ta d e co n s u m o p ro m e d io , q u e Fu en t e: In st it u t o Na cion a l d e Est a d íst ica (INE)
e n é s ta ú ltim a o p o rtu n id a d in clu ye
u n to ta l d e 3 1 0 a rtícu lo s , u n 4 0 % s u p e rio r a lo s q u e in clu ía la ca n a s ta d e 1 9 8 5 .
En tre lo s n u e vo s a rtícu lo s d e la ca n a s ta a p a re ce n a lg u n o s q u e a n te s n i s iq u ie ra
e x is tía n co m o p o r e je m p lo e l te lé fo n o ce lu la r, la te le vis ió n p o r ca b le , lo s d is co s
co m p a cto s , e tc.

45
2.6. Las elast icidades

Las curvas d e d em and a b rind an inform ación m uy im p ortante acerca d el com -


p o rta m ie n to d e l co n s u m id o r. Se s u e le n o b te n e r in d ica d o re s q u e b u s ca n re fle -
ja r la r e s p u e s t a d e l in d iv id u o a n t e c a m b io s d e l e n t o r n o e c o n ó m ic o . Lo s
p r in c ip a le s c a m b io s a n a liz a d o s s o n lo s d e l p r e c io d e l p r o p io b ie n , e l p r e -
c io d e o t r o s b ie n e s y e l in g r e s o . Pa r a c a d a u n o d e e llo s p o d e m o s d e fin ir
u n a e la s t ic id a d .

2 .6 .1 . Ela s t ic id a d p re c io d e la d e m a n d a
En p rim e ra in s ta n cia , m e d ire m o s la re s p u e s ta d e l in d ivid u o a n te ca m b io s
e n e l p re cio d e l p ro p io b ie n . In tu itiva m e n te , s e p u e d e n co m p a ra r lo s ca m b io s
e n la ca n tid a d d e m a n d a d a (∆Q) a n te ca m b io s e n e l p re cio (∆P), e s d e cir –(∆Q/
∆P). Dich o in d icad o r s ie m p re e s n e g ativo , p o r q u e s i au m e n ta e l p re cio s e re d u -
cen las can tid ad es d em an d ad as y vicevers a, es to es , la d em an d a tien e p en d ien -
te n e g ativa. A s u ve z , co m o s e o b s e rva e s e l in ve rs o d e la p e n d ie n te d e la cu rva
d e d em and a.

Sin e m b a rg o , e s te n o e s u n b u e n in d ica d o r. Si e l p re cio a u m e n ta u n p e s o ,


p a s a n d o d e 5 a 6 p e s o s p o r u n id a d , y la s ca n tid a d e s d is m in u ye n d e 1 2 a 1 0 ,
n u e s tro in d ica d o r e s –2 (-2 / 1 ). Sin e m b a rg o , e l m is m o re s u lta d o s e o b tie n e s i
a u m e n ta u n p e s o , p e ro e l p re cio p a s a d e 5 0 0 0 a 5 0 0 1 y d e 1 0 1 2 a 1 0 1 0 la s
can tid ad e s . Para re co g e r e s ta in fo rm ació n e s q u e s e to m an las variacio n e s p o r-
ce n tu ale s .

La e la s t icid a d p r e cio d e la d e m a n d a o e la s t icid a d d e la d e m a n d a e s


e l c a m b io p o rc e n t u a l d e la c a n t id a d d e m a n d a d a d iv id id o p o r e l c a m -
b io p o rc e n t u a l d e l p re c io .

Co m o m e n cio n a m o s a n te rio rm e n te , s i la d e m a n d a tie n e p e n d ie n te n e g a -


tiva e s te in d ica d o r s ie m p re s e rá n e g a tivo , p o r e llo s e s u e le to m a r e l va lo r
a b s o lu to .

Re o rd e n a n d o la d e fin ició n la p o d e m o s e x p re s a r co m o :

46
2
Re co rd a n d o q u e ∆P/ ∆Q e s la p e n d ie n te d e la cu rva d e d e m a n d a , e s p o s ib le
e x p re s a r la e la s ticid a d p re cio co m o :

Dad o q u e trab ajam o s s ó lo co n d e m an d as lin e ale s , e s d e cir co n re ctas , é s tas


tie n e n la m is m a p e n d ie n te e n cu a lq u ie r p u n to , lo q u e ca m b ia e s P y Q. Ve a m o s
e n la fig u ra 2 .1 7 la e la s ticid a d p re cio e n d is tin to s p u n to s d e la d e m a n d a . Po r
e je m p lo e n e l p u n to A, εp es 4 (1 / 2 x 1 6 / 2 ), e n e l p u n to B e s 1 (1 / 2 x 1 0 / 5 ) y e n
e l p u n to C e s 1 / 4 (1 / 2 x 4 / 8 ). En e l ca s o d e l p u n to A, a l s e r la e la s ticid a d p re cio
4 , im p lica q u e s i au m e n tara e l p re cio e n 1 % la can tid ad d e m an d ad a s e re d u ciría
e n 4 %.
A p a rtir d e e s te s im p le e je m p lo e s p o s ib le ca te g o riz a r la e la s ticid a d p re -
cio s e g ú n e l va lo r q u e to m a .

Se d ice q u e u n a d e m a n d a e s e lá s t ica s i la e la s ticid a d p re cio e s m a -


y o r q u e u n o , ine lá s t ica s i e s m e n o r q u e u n o y unit a r ia s i e s ig u a l a u n o .

Re s u lta m u y ú til ve r e l p o r q u é d e e s ta s e x p re s io n e s . Si la e la s ticid a d


p re cio e s m a yo r q u e u n o , im p lica q u e la va ria ció n p o rce n tu a l d e la ca n tid a d
d e m a n d a d a e s m a yo r a la d e l p re cio (e l n u m e ra d o r d e b e s e r m a yo r q u e e l
d e n o m in a d o r). En e s te ca s o e l in d ivid u o re s p o n d ió m u ch o a la s va ria cio n e s
d e l p re cio , fu e m u y s e n s ib le , p o r e llo s e d ice q u e la d e m a n d a e s e lá s tica . En
ca s o co n tra rio , s i la e la s ticid a d p re cio e s m e n o r q u e u n o , im p lica q u e e l co n -
s u m id o r re s p o n d ió p o co a la s va ria cio n e s d e l p re cio (e l n u m e ra d o r e s m e n o r
q u e e l d e n o m in ad o r), e n e s e cas o s e
d ice q u e la d e m a n d a e s in e lá s tica .

Co m o o b s e rva m o s e n la fig u ra
2 .1 7 , to d a d e m a n d a lin e a l p re s e n ta
las tres categ orías d e elas ticid ad p re-
cio . En s u p u n to m e d io e s u n ita ria ,
h acia arrib a e s e lás tica y h acia ab ajo
e s in e lá s tica .
En la fig u ra 2 .1 8 a) an aliz am os la
d e m a n d a d e in s u lin a , lo s co n s u m i-
d o re s d e m a n d a n s ie m p re la m is m a
ca n tid a d , cu a lq u ie ra s e a s u p re cio .
La d e m a n d a e n e s t e c a s o e s
Figura 2.1 7 Ela sticid a d p recio en d em a n d a s in e lás tica. En la fig u ra 2 .1 8 b ) re p re -
lin ea les
sentam os la d em and a d e sal “Urusal”,
d a d o q u e e s ig u a l a o tra s s a le s , lo s

47
(a ) (b )

Figura 2.1 8 Casos especiales de dem an da

co n s u m id o re s d e m a n d a n a e s e p re cio , p e ro s i s u b e s e ca m b ia n a o tra s a l. Se
d ice q u e la d e m a n d a e s p erf ect a m en t e elá st ica .

La d e m a n d a e s p e r f e c t a m e n t e e lá s t ic a s i la e la s t ic id a d p re c io e s
in f in it a , e n cu y o ca s o la cu rv a d e d e m a n d a e s h o riz o n t a l.

La d e m a n d a e s p e r f e ct a m e nt e ine lá s t ica s i la e la s ticid a d p re cio tie n -


d e a 0 , e s d e cir, la d e m a n d a e s in s e n s ib le a la s v a ria cio n e s d e p re cio s .
En e s e ca s o la cu rv a d e d e m a n d a e s v e rt ica l.

Da d o q u e la d e m a n d a d e l m e rca d o la o b tu vim o s p o r a g re g a ció n d e la s d e -


m an d as in d ivid u ales , y a s u vez és tas s e d erivan d e las p referen cias óp tim as d el
co n s u m id o r, la m a g n itu d d e la e la s ticid a d p re cio d e p e n d e rá d e a q u e lla s va ria -
b le s q u e d e te rm in a n e l e q u ilib rio d e l co n s u m id o r. En fo rm a s im p lifica d a , lo s
d e te rm in a n te s d e la e la s ticid a d p re cio s s o n :

i) Exis t en cia d e s u s t it u t os . La in s u lin a q u e m e n cio n a m o s n o tie n e s u s titu -


to s ce rca n o s , p o r ta n to a l a u m e n ta r s u p re cio n o va ría la ca n tid a d d e m a n d a d a ;
s u d e m a n d a e s in e lá s tica . Sin e m b a rg o , a l a n a liz a r la s a l “u ru s a l”, vim o s q u e s i
a u m e n ta s u p re cio rá p id a m e n te e l co n s u m id o r ca m b ia d e m a rca , e n e s te ca s o
e s e lá s tica . Si u n b ie n tie n e s u s titu to s s u d e m a n d a te n d e rá a s e r m á s e lá s tica .

ii) Prop orción d el p resu p u esto. An te u n a s u b id a d e lo s p re cio s d e lo s d is tin -


tos b ien es , los con s u m id ores n o res p on d en ig u al. Los es carb ad ien tes , p or ejem -
p lo , re p re s e n ta n u n a p ro p o rció n p e q u e ñ a e n e l g a s to d e lo s in d ivid u o s . Mie n -
tras q u e , e l g as to e n la m u tu alis ta re p re s e n ta u n a p ro p o rció n m u y g ran d e e n e l
m is m o. En el cas o d e los es carb ad ien tes , q u iz ás p as e d es ap ercib id o el au m en to
d e l p re cio y lo s co n s u m id o re s n o aju s te n las can tid ad e s d e m an d ad as ; m ie n tras
q u e n o s u ce d e lo m is m o s i s u b e e l p re cio d e la m u tu a lis ta . De e s ta fo rm a cu a n -
to m e n o r s e a la p ro p o rció n q u e re p re s e n ta u n b ie n e n e l g a s to , la d e m a n d a d e
e s e b ie n te n d e rá a s e r m e n o s e lá s tica .

48
2
iii) El t iem p o. El p la z o e n q u e a n a lice m o s có m o re s p o n d e e l in d ivid u o a la s
variacio n e s d e lo s p re cio s e s d e te rm in an te . En e l larg o p laz o la e las ticid ad d e la
d em an d a s u ele s er m ayor q u e en el corto p laz o. Por ejem p lo, en las cris is p etro-
le ra s d e 1 9 7 3 y 1 9 7 9 s u b ió e l p re cio d e la n a fta ; a l co m ie n z o q u iz á s lo s in d ivi-
d u o s u s aro n m e n o s s u s au to s , y p o r tan to aju s taro n la can tid ad d e m an d ad a d e
n a fta , p e ro lo s s ig u ie ro n u s a n d o . Sin e m b a rg o , e n e l la rg o p la z o p o d ría n ca m -
b ia r a a u to s e lé ctrico s .

Po r ú ltim o e s im p o rta n te a n a liz a r la re la ció n e n tre la e la s ticid a d y e l g a s to


to ta l q u e re a liz a n lo s in d ivid u o s .

Su p o n g a m o s q u e u s te d e s u n d ire ctivo d e la As o cia ció n Uru g u a ya d e Fú t-


b o l (AUF) d u ra n te la Co p a Am é rica d e 1 9 9 5 . El co n o cim ie n to d e la e la s ticid a d
p re cio d e la d e m a n d a d e e n tra d a s le h u b ie ra p e rm itid o s a b e r s i re d u cie n d o e l
p re cio d e la s e n tra d a s h u b ie ra n a u m e n ta d o lo s in g re s o s d e la AUF.

El g a s t o t o t a l e s lo q u e g a s t a n lo s c o n s u m id o re s e n u n b ie n y s e
ca lcu la co m o e l p re cio p o r u n id a d p o r la s ca n tid a d e s co m p ra d a s (PxQ)
y e s ig u a l a l in g re s o t o t a l d e lo s v e n d e d o re s .

An a lice m o s e n la fig u ra 2 .1 9 q u é s u ce d e s i b a ja m o s e l p re cio d e la s e n tra -


d a s d e fú tb o l. Si n o s e n co n tra m o s e n e l tra m o e lá s tico d e la cu rva d e d e m a n d a
(p a n e l a ), a la iz q u ie rd a d e l p u n to m e d io , la re d u cció n d e l p re cio lle va a u n
a u m e n to d e l g a s to to ta l. Ob s é rve s e q u e e n e l g rá fico , e l g a s to to ta l in icia l e s
A+B, y e l fin a l e s A+C. Po r lo ta n to , e l g a s to s e re d u ce e n u n a m a g n itu d B y
a u m e n ta e n u n a m a g n itu d C, cla ra m e n te e l g a s to to ta l fin a l e s m a yo r. Sin e m -
b arg o , s i la m is m a red u cció n d el p recio s e p ro d u jera en el tram o in elás tico d e la
cu rva d e d e m a n d a , co m o o b s e rva m o s e n la fig u ra 2 .1 9 p a n e l b ), e l g a s to to ta l
s e re d u ciría.

Figura 2.1 9 Ela sticid a d Precio y g a sto tota l

49
De e s ta m a n e ra , p a ra lo s d ire ctivo s d e la AUF e s fu n d a m e n ta l s a b e r s i la
d e m an d a d e e n trad as d e fú tb o l e s e lás tica o in e lás tica, p o rq u e b ajar lo s p re cio s
n o n e ce s a ria m e n te a u m e n ta rá lo s in g re s o s to ta le s .

2 .6 .2 . Ela s t ic id a d c ru z a d a

Otro tip o d e re a cció n q u e m e re ce a te n ció n e s có m o re s p o n d e n lo s in d ivi-


d u o s an te cam b io s e n lo s p re cio s d e o tro s b ie n e s , e s to e s an aliz ad o a travé s d e
la ela s t icid a d cru z a d a .

La e la s t icid a d cr uz a d a e s la v a ria ció n p o rce n tu a l d e la ca n tid a d d e -


m an d ad a d e u n b ie n an te la v ariació n p o rce n tu al d e l p re cio d e o tro b ie n .

Da d o d o s b ie n e s cu a le s q u ie ra x y z , s e d e fin e co m o :

El va lo r q u e to m a e s ta e la s ticid a d p e rm ite cla s ifica r a lo s b ie n e s . Si e s p o s i-


tiva , im p lica q u e la va ria ció n e n la ca n tid a d d e l b ie n x y la va ria ció n d e l p re cio
d e l b ie n z fu e ro n e n e l m is m o s e n tid o . Si a u m e n tó (d is m in u yó ) e l p re cio d e l
b ie n z (carn e vacu n a) tam b ié n au m e n tó (d is m in u yó ) la d e m an d a d e l b ie n x (car-
n e d e p o llo ), e n e s te cas o s e d ice q u e lo s b ie n e s s o n bien es su stitu tos. Re aliz an -
d o e l m is m o raz o n am ie n to , s i la e las ticid ad cru z ad a fu e ra n e g ativa im p lica q u e
la s va ria cio n e s h a n id o e n s e n tid o co n tra rio . Po r e je m p lo , s i a u m e n ta e l p re cio
d e la n afta s e red u ce la can tid ad d em an d ad a d e au to s , és to s s o n bien es com ple-
m entarios.

Do s b ie n e s c u a le s q u ie ra , x y z , s o n s u s t it u t o s s i la e la s t ic id a d c ru -
z a d a e s p o s it iv a y s o n c o m p le m e n t a r io s s i la e la s t ic id a d c ru z a d a e s
n e g a tiv a .

2 .6 .3 . Ela s t ic id a d in g re s o
Po r ú ltim o , a n a liz a re m o s la re s p u e s ta d e lo s in d ivid u o s a n te ca m b io s e n e l
in g res o.

La e la s t icid a d in g r e s o e s la v a ria ció n p o rce n tu a l d e la ca n tid a d d e -


m a n d a d a d e u n b ie n re s p e cto a la v a ria ció n p o rce n tu a l d e l in g re s o .
Alg e b raicam e n te la e x p re s am o s co m o :

50
2
En e s te cas o , tam b ié n s u rg e u n a clas ificació n d e lo s b ie n e s s e g ú n la m ag n i-
tu d d e la e la s ticid a d in g re s o . En g e n e ra l, lo s b ie n e s tie n e n u n a e la s ticid a d
in g re s o p o s itiva , ya q u e a l a u m e n ta r e l in g re s o a u m e n ta la d e m a n d a .

Si l a e l a s t i c i d a d i n g r e s o e s p o s i t i v a , s e d i c e q u e s o n b i e n e s
n o r m a le s .

Si la e la s t ic id a d in g re s o e s m e n o r q u e u n o , s e d ic e q u e s o n b ie n e s
n e c e s a r io s , s i e s m a y o r q u e u n o s e d ic e q u e s o n b ie n e s d e lu j o o
s u n t u a r io s .

El s e r m e n o r q u e u n o im p lica q u e e l n u m e ra d o r, la va ria ció n d e la ca n tid a d ,


e s m e n o r q u e e l d e n o m in ad o r, la variació n d e l in g re s o . Po r e je m p lo , s i au m e n ta
e l in g re s o , la d e m a n d a p o r a lim e n to s a u m e n ta p e ro e n u n a p ro p o rció n m e n o r.

Sin e m b a rg o , s i e s m a yo r q u e u n o s ig n ifica q u e s i a u m e n ta e l in g re s o la
d e m an d a p o r e l b ie n au m e n ta e n u n a p ro p o rció n m ayo r. Es e l cas o d e las jo yas ,
la s co m id a s e n re s to ra n e s , e tc.

Un caso esp ecial son los b ienes q ue p resentan elasticid ad ing reso neg ativa.

Si la e las ticidad ing re s o e s ne g ativ a, s e dice que s o n b ie ne s infe r io r e s.

Pe n s e m o s p o r e je m p lo e n e l ca s o d e lo s fid e o s o la p o le n ta , a m e d id a q u e
au m en tan el in g res o los in d ivid u os red u cen el con s u m o d e h id ratos d e carb on o
y a u m e n ta n la in g e s ta d e p ro te ín a s , co m o la ca rn e . Da d o e s to , lo s fid e o s y la
p o le n ta s o n b ie n e s in fe rio re s , p o rq u e a l a u m e n ta r e l in g re s o s e re d u ce s u co n -
s u m o.

“Los bienes ambient ales, ¿const it uyen un bien de lujo?”


Ex is te la co n tro ve rs ia s o b re s i lo s b ie n e s a m b ie n ta le s s o n b ie n e s d e lu jo . La
id e a p re p o n d e ra n te p a re ce s e r q u e la m e jo r ca lid a d a m b ie n ta l e s p rin cip a lm e n te
d e m a n d a d a p o r lo s m á s p rivile g ia d o s d e la s o cie d a d . Sin e m b a rg o , la e vid e n cia
e m p írica n o p a re ce va lid a r d ich a h ip ó te s is . Lo s b ie n e s q u e s e s u e le n to m a r co m o
a p ro x im a ció n d e b ie n e s a m b ie n ta le s s o n : ca m p in g , g a s to e n via je s , cu o ta s d e clu b
d e p o rtivo , p la n ta s , m a s co ta s , fo to s , e tc. Po r e je m p lo , p a ra Es ta d o s Un id o s s e e n -
co n tró q u e lo s b ie n e s d e re cre a ció n tie n e n e la s ticid a d in g re s o m a yo r q u e u n o , p o r
ta n to s o n b ie n e s d e lu jo , p e ro a s u ve z d ich a e la s ticid a d ca e d e m a n e ra im p o rta n te
e n lo s ú ltim o s cie n a ñ o s (Co s ta , 1 9 9 7 ). Sin e m b a rg o , e n e s tu d io s p a ra d is tin to s
p a ís e s e u ro p e o s s e e n co n tró q u e lo s b ie n e s a m b ie n ta le s s o n b ie n e s n e ce s a rio s
(Kris tro m y Rie ra , 1 9 9 6 ).

Pa ra Uru g u a y, u tiliz a n d o la in fo rm a ció n d e la En cu e s ta d e Ga s to s e In g re s o s d e


lo s Ho g a re s d e l In s titu to Na cio n a l d e Es ta d ís tica (INE) d e ju n io d e 1 9 9 4 a m a yo d e
1 9 9 5 , s e e n co n tró q u e s o la m e n te p a ra m a s co ta s la e la s ticid a d in g re s o e s m e n o r
q u e u n o . En lo s d e m á s ca s o s , lo s b ie n e s a m b ie n ta le s co n s titu ye n u n b ie n d e lu jo .
Fuente: Rossi & Pereyra (1998), “ Los bienes ambientales, ¿constituyen un
bien de lujo?” , Departamento de Economía, Facultad de Ciencias Sociales,
Universidad de la República,Uruguay. Doc. de trabajo, N ª 13

51
d em and a inelástica
Co n ce p to s cla ve s d em an d a u n itaria

2 curva d e ind iferencia


m ap a d e curvas d e ind iferencia
relación m arginal d e sustitución
restricción presupuestaria
dem anda perfectam ente elástica
dem anda perfectam ente inelástica
g a s to to ta l
elasticidad cruzada
óp tim o d el consum id or b ienes com p lem entarios
ley d e la d em and a b ie n e s s u s titu to s
EL CONSUMIDOR

dem anda del m ercado elasticid ad ingreso


cam b io s d e la d e m an d a b ie n e s n o rm ale s
cam b ios en la cantid ad d em and ad a b ienes necesarios
elasticid ad p recio d e la d em and a b ie n e s d e lujo
dem anda elástica b ie n e s inferiores

PROBLEMAS Y PREGUNTAS
PREGUNTAS
1 . Da d a s la s p ro p ie d a d e s d e la s p re fe re n cia s d e l co n s u m id o r, ¿p o r q u é d o s cu rva s d e
in d ife re n cia n o s e p u e d e n co rta r?

2 . A p e s a r d e q u e a n a liz a m o s cu rva s d e in d ife re n cia co n ve x a s , p u e d e n e x is tir a lg u n a s


q u e n o lo s e a n , to d o d e p e n d e d e l tip o d e b ie n e s q u e e s tu d ie m o s . ¿Có m o s e ría e l m a p a
d e cu rva s d e in d ife re n cia d e No ra co rre s p o n d ie n te a d o s b ie n e s , n a fta An ca p y n a fta
Sh e ll ? ¿Y e l co rre s p o n d ie n te a z a p a to iz q u ie rd o y z a p a to d e re ch o ?

3 . Zu le ika s e e n fre n ta a u n a re s tricció n p re s u p u e s ta ria , s i lo s p re cio s s e le in cre m e n ta ra n


e n u n 2 0 0 %, ¿e n cu á n t o d e b e ría in cre m e n t á rs e le e l in g re s o p a ra q u e m a n t e n g a s u
p o d e r a d q u is it ivo ?
Y s i lo s p re cio s s e d u p lica ra n y e l in g re s o a u m e n ta ra u n 2 5 %, ¿cu á l e s la va ria ció n d e
s u in g re s o re a l?

4 . La RMS d e Ale s s a n d ra e n t re cig a rro s (C) y a lim e n t o s (A) e s : RMS=∆C/ ∆A = C/ 6 A.


Sa b ie n d o q u e e l p re cio d e lo s cig a rro s e s 2 0 p e s o s y e l d e lo s a lim e n to s e s 6 0 p e s o s y
q u e t ie n e 3 .0 0 0 p e s o s p a ra g a s t a r e n é s t o s d o s b ie n e s , ¿cu á n t o co n s u m e d e ca d a
b ie n ?

5 . Có m o va ría la d e m a n d a d e e le ctricid a d co n lo s p re cio s y e l in g re s o d e l co n s u m id o r e s


u n a p re g u n ta im p o rta n te p a ra la p o lítica e co n ó m ica d e lo s p a ís e s . Un e s tu d io d e la
d e m a n d a d e e le ctricid a d re a liz a d a p a ra Es ta d o s Un id o s d u ra n te e l p e río d o d e 1 9 4 6 a
1 9 7 2 u tiliz ó tre s va ria b le s d e te rm in a n te s : e l p re cio d e la e le ctricid a d , e l in g re s o d e la
p o b la ció n y e l p re cio d e u n b ie n s u s titu to -e l g a s -. Se cla s ifica ro n lo s d a to s d e a cu e rd o
a l u s o re s id e n cia l, co m e rcia l e in d u s tria l.
Ela s ticid a d e s d e l u s o d e e le ctricid a d *

Re s p e c t o a : Pre c io d e la e le c t ric id a d In g re s o Pre c io d e l g a s


Re s id e n cia l 1 .3 0 .3 0 .1 5
Co m e r cia l 1 .5 0 .9 0 .1 5
In d u s t ria l 1 .7 1 .1 0 .1 5
*Fu en t e: D.Ch a p m a n , T. Tyrrell y T. Mou n t , «Elect ricit y d em a n d g row t h a n d t h e en erg y crisis». Scien ce, v.1 7 8 , 1 9 7 2 .

Indique qué tipo de bien es la electricidad y su relación con el gas según las distintas elasticidades.

6 . Si la d e m a n d a d e p a p a s e s re p re s e n ta d a p o r la re la ció n : Q = 1 0 0 -2 P, d o n d e la s ca n tid a -
d e s s e e x p re s a n e n kilo s . Sa b ie n d o q u e e l p re cio d e la s p a p a s e s d e 5 p e s o s p o r kilo y
q u e s i a u m e n ta e l p re cio d e l b o n ia to e n 1 %, la d e m a n d a d e p a p a s s e in cre m e n ta e n 1 0
kilo s , ca lcu le la e la s ticid a d cru z a d a e n tre la s p a p a s y lo s b o n ia to s .
Da d a la m is m a cu rva d e d e m a n d a d e p a p a s , s i e l p re cio s u b e d e 5 a 6 p e s o s p o r kilo ,
¿cu á n to va ría e l g a s to q u e re a liz a n lo s co n s u m id o re s ? Da d a s u re s p u e s ta , ¿q u é e la s ti-
cid a d p re cio p re s e n ta la cu rva d e d e m a n d a ?

52
3
EL PRODUCTOR
3

EL PRODUCTOR
3.1. La pr oducción
Us u a lm e n te s e s u p o n e q u e lo s p ro d u cto re s b u s ca n m a x im iz a r lo s b e n e fi-
cio s e co n ó m ico s , d e fin id o s co m o in g re s o s m e n o s co s to s e co n ó m ico s . No to -
d a s la s e m p re s a s cu m p le n co n e s ta d e fin ició n , p e n s e m o s p o r e je m p lo , e n e l
ca s o d e u n a s o cie d a d a n ó n im a q u e e s tá e n m a n o s d e u n g e re n te , é s te p u e d e
q u erer m axim iz ar s u tiem p o en la em p res a m ás q u e lo s b en eficio s d e la m is m a,
y p o r lo ta n to te n e r u n a co n d u cta m u y co n s e rva d o ra . O p o r e l co n tra rio q u e re r
m a x im iz a r s u s u e ld o y d a d o q u e , e n g e n e ra l, la s e m p re s a s g ra n d e s p a g a n m a -
yo res s u eld o s , lo s g eren tes p u ed en q u erer ag ran d ar las em p res as rein virtien d o
la s u tilid a d e s d e lo s a ccio n is ta s . Po r o tro la d o , ta m b ié n e x is te n e m p re s a s s in
fin e s d e lu cro , o e m p re s a s p ú b lica s q u e p u e d e n te n e r o tro s o b je tivo s .

La e m p re s a q u e a n a liz a re m o s u tiliz a d is tin to s fa cto re s p ro d u ctivo s , co m o


p o r e je m p lo : tra b a jo (ca lifica d o o n o ca lifica d o ), ca p ita l (m á q u in a s , e q u ip o s y
e d ificio s ), re cu rs o s n atu rale s (tie rra, m ate rias p rim as , e tc.); lo s cu ale s s o n co m -
b in a d o s p a ra p ro d u cir d e te rm in a d o b ie n o s e rvicio . Ex is te n d ife re n te s fo rm a s
d e co m b in a r lo s fa cto re s p ro d u ctivo s , e s to e s , e x is te n d ife re n te s m é to d o s d e
p ro d u cció n . La e m p re s a u s a rá e l m é to d o m á s ef icien t e t écn ica y econ óm ica -
m en te.

Un m é t o d o d e p ro d u c c ió n e s t é c n ic a m e n t e e f ic ie n t e s i la p ro d u c -
ció n q u e s e o b tie n e e s la m á xim a p o s ib le , d a d o s lo s f a cto re s p ro d u cti-
v o s u tiliz a d o s .

Su p o n g a m o s u n s e n cillo e je m p lo , d o n d e p a ra p ro d u cir 5 0 0 to n e la d a s d e
a rro z s e u tiliz a n tra b a ja d o re s , tra cto re s y h e ctá re a s d e tie rra , to m a n d o co m o
d ad o las s e m illas , fe rtiliz an te s , e tc. En e l cu ad ro 3 .1 , s e o b s e rva q u e e l m é to d o
A u tiliz a m e n o s d e to d o s lo s fa cto re s q u e e l m é to d o B, p e ro u tiliz a m á s tra b a -
ja d o re s y m e n o s tra cto re s q u e e l C.

Cu a d ro 3 .1 Ef ic ie n c ia t é c n ic a
Mé t o d o d e p ro d u cció n Tr a b a ja d o re s Tr a c t o r e s He ct á r e a s

A 5 1 100 Eficie n t e
B 7 2 120 In e ficie n t e
C 3 2 100 Eficie n t e
NOTA: A,B,C, distintosmétodosde producción de 500 toneladasde arroz

53
Po r lo ta n to , e l m é to d o A y C s o n té cn ica m e n te e ficie n te s . ¿Cu á l u tiliz a e l
p ro d u cto r? Aq u e l q u e s e a e co n ó m icam e n te e ficie n te .

Un m é to d o d e p ro d u cció n e s e co n ó m ica m e n t e e f icie n t e s i e s e l d e


m ín im o co s to d a d o s lo s p re cio s d e lo s f a cto re s p ro d u ctiv o s u tiliz a -
dos .
En e l cu ad ro 3 .2 p re s e n tam o s lo s co s to s p ara lo s d is tin to s facto re s p ro d u c-
tivo s , ca lcu la d o s co m o e l p re cio d e ca d a fa cto r m u ltip lica d o p o r la ca n tid a d
u tiliz a d a d e l m is m o . Co m o o b s e rva m o s e l m é to d o A re s u lta m á s ca ro q u e e l C,
p o r lo ta n to e s e co n ó m ica m e n te in e ficie n te .

Cu a d ro 3 .2 Ef ic ie n c ia e c o n ó m ic a
Mé to d o Co s to d e lo s Co s to d e lo s Co s to d e las Co s to s to tal
d e p ro d u cció n Tra b a ja d o re s Tra cto re s Hectáreas

A 200 40 70 310 (In e ficie n te )

C 120 80 70 270 (Eficie n te )


NOTA: Cifrasen milesde pesos

Po r lo ta n to , e l p ro d u cto r to m a e n p rim e ra in s ta n cia u n a d e cis ió n té cn ica y


lu e g o s e le ccio n a e l m é to d o d e p ro d u cció n té cn ica m e n te e ficie n te q u e tie n e e l
m e n o r co s to .
Sin e m b arg o , q u e e l p ro d u cto r p u e d a cam b iar d e u n m é to d o d e p ro d u cció n
a o tro d e p e n d e d e l tie m p o q u e te n g a la e m p re s a p a ra re s p o n d e r a lo s ca m b io s
te cn o ló g ico s o a la s co n d icio n e s d e l m e rca d o . Po r ta l m o tivo , e s im p o rta n te
d is tin g u ir e n tre e l cort o y la rg o p la z o.

El c o r t o p la z o e s a q u e l p e río d o d e t ie m p o d u ra n t e e l c u a l e l p ro -
d u c t o r n o p u e d e v a ria r a l m e n o s u n o d e lo s f a c t o re s p ro d u c t iv o s u t i-
liz a d o s . El la r g o p la z o e s cu a n d o p u e d e a lte ra r to d o s lo s f a cto re s u ti-
liz a d o s e n e l p ro c e s o p ro d u c t iv o .
Po r ejem p lo , s i au m en ta la d em an d a extern a p o r arro z y el p ro d u cto r q u iere
p ro d u cir m ás p ara e x p o rtar, h ay facto re s q u e n o lo s p u e d e alte rar ráp id am e n te ,
p o r e je m p lo la ca n tid a d d e h e ctá re a s d e tie rra . Es te s e d e n o m in a co m o fa cto r
fijo . Sin e m b a rg o , e s p o s ib le co n tra ta r a m á s tra b a ja d o re s o p a g a rle s p a ra q u e
re a lice n h o ra s e x tra o rd in a ria s , u tiliz a r m á s fe rtiliz a n te , e tc. Es to s s e d e n o m i-
n an facto re s variab le s .
Un f a c t o r f ij o e s a q u e l c u y a c a n t id a d n o s e p u e d e a lt e ra r d u ra n t e
u n p e río d o d e tie m p o . Se d e n o m in a f a ct o r v a r ia b le a a q u e l cu y a ca n ti-
d a d p u e d e v a ria rs e .
El tie m p o n e ce s a rio p a ra ca m b ia r to d o s lo s fa cto re s d e p e n d e rá d e l s e cto r
q u e an alicem o s . Un p ro d u cto r d e en erg ía eléctrica p u ed e d em o rar en tre cin co y
d iez añ o s en in s talar y p o n er en m arch a u n a rep res a g en erad o ra d e en erg ía. Sin
e m b a rg o , u n n u e vo a s e rra d e ro e s p o s ib le in s ta la rlo e n u n o o d o s a ñ o s .

54
3
3 .1 .1 . La p ro d u cció n co n u n f a ct o r v a ria b le
Un p ro ce s o d e p ro d u cció n s e p u e d e d e s crib ir a tra vé s d e u n a fu n ció n , q u e
s e d e n o m in a fu n ció n d e p ro d u cció n , la q u e m u e s tra có m o s e co m b in a n lo s
fa cto re s p ro d u ctivo s p a ra la o b te n ció n d e u n p ro d u cto , ya s e a u n b ie n (a u to s ,
ca s a s , a rro z , e tc.) o u n s e rvicio (s e rvicio s d e s a lu d , d e e d u ca ció n , d e p e lu q u e -
ría , e tc.). Da d o q u e e n e l co rto p la z o e l n ive l d e p ro d u cció n d e p e n d e rá d e la
u tiliz ació n d e l facto r variab le y s u p o n ie n d o q u e é s te e s e l trab ajo (L), la re lació n
e n tre L y Q s e d e n o m in a p rod u ct o t ot a l y p u e d e e x p re s a rs e co m o :

La c u r v a d e p r o d u c t o t o t a l m u e s t ra la re la c ió n e n t re la c a n t id a d
t o t a l d e p ro d u c c ió n y la c a n t id a d d e f a c t o r v a ria b le u t iliz a d a .

Es p o s ib le d e s crib ir e l p ro ce s o p ro d u ctivo e n u n a tab la. Co n tin u an d o co n e l


e je m p lo d e la p ro d u cció n d e arro z , las h e ctáre as d e tie rra s o n e l facto r fijo y lo s
tra b a ja d o re s e l fa cto r va ria b le . La p rim e ra co lu m n a d e l cu a d ro 3 .3 , m u e s tra e l
n ú m e ro d e tra b a ja d o re s p o r h e ctá re a y la s e g u n d a e l p ro d u cto to ta l q u e g e n e -
ra n . La te rce ra co lu m n a in d ica la s to n e la d a s a d icio n a le s d e a rro z q u e s e o b tie -
n e n a l co n tra ta r u n tra b a ja d o r a d icio n a l y s e d e n o m in a p rod u ct o m a rg in a l.

El p r o d u c t o m a r g in a l d e u n f a c t o r d e p ro d u c c ió n v a ria b le e s la
p ro d u c c ió n a d ic io n a l q u e s e o b t ie n e u t iliz a n d o u n a u n id a d a d ic io n a l
d e e s e f a ct o r.

Po r e je m p lo , d e p a s a r d e co n tra ta r u n tra b a ja d o r a d o s , la p ro d u cció n a u -


m e n ta d e u n a to n e la d a d e a rro z a tre s . Po r lo ta n to , e l p ro d u cto m a rg in a l d e l
s eg u n d o trab ajad or s on d os ton elad as d e arroz . De la tab la s u rg e u n a im p ortan -
te ca ra cte rís tica . A n ive le s b a jo s d e co n tra ta ció n d e tra b a ja d o re s , e l p ro d u cto
m a rg in a l e s p o s itivo y cre cie n te , e s to e s , e l co n tra ta r u n tra b a ja d o r a d icio n a l
au m e n ta la p ro d u cció n aú n m ás q u e e l an te rio r. Sin e m b arg o , lle g a u n p u n to e n
e l cu al s e g u ir co n tratan d o trab ajad o re s p ro vo ca u n a p ro d u cció n ad icio n al p o s i-
tiva p e ro d e cre cie n te . Lo cu a l e s b a s ta n te ló g ico : a l s e r fija la e x te n s ió n d e
Cu a d ro 3 .3 Pro d u c t o t o t a l, m a rg in a l y m e d io
Nº de Trabajado re s Pro ducto To tal Pro ducto Marg inal Pro ducto Me dio
(to n e la d a s d e a rro z
(trabajadores por hectárea) (to n e la d a s d e a rro z p o r tra b a ja d o r (to n e la d a s d e a rro z
p o r h e ctá re a ) a d icio n a l) p o r tra b a ja d o r)
0 0 .0
1 1 .0 1 .0 1 .0
2 3 .0 2 .0 1 .5
3 6 .0 3 .0 2 .0
4 1 0 .0 4 .0 2 .5
5 1 3 .0 3 .0 2 .6
6 1 4 .4 1 .4 2 .4
7 1 5 .4 1 .0 2 .2
8 1 6 .0 0 .6 2 .0

55
tie rra , lo s tra b a ja d o re s a d icio n a le s a ca b a n m o le s tá n d o s e u n o s a o tro s . Es ta
ca ra cte rís tica s e d e n o m in a ley d e los ren d im ien t os m a rg in a les d ecrecien t es.

La le y d e lo s r e n d im ie n t o s m a r g in a le s d e cr e cie n t e s e s ta b le ce q u e s i
a lg u n o s f a c t o re s d e p ro d u c c ió n s o n f ijo s y s e a u m e n t a e l u s o d e u n
f a c t o r v a ria b le , lo s in c re m e n t o s re s u lt a n t e s d e la p ro d u c c ió n lle g a rá
u n m o m e n to e n q u e s e rá n ca d a v e z m e n o re s .

Se la co n o ce co m o le y p o rq u e , a u n q u e n o e s g e n e ra l, e s u n a ca ra cte rís tica


m u y com ú n en las fu n cion es d e p rod u cción d e corto p laz o. En n u es tro ejem p lo,
a p a rtir d e l cu a rto tra b a ja d o r co m ie n z a n a o p e ra r lo s re n d im ie n to s m a rg in a le s
d ecrecien tes .

Po r ú ltim o , la cu a rta co lu m n a m u e s tra e l p rod u cto m ed io p o r tra b a ja d o r.

El p r o d u c t o m e d io d e u n f a cto r v a ria b le s e d e f in e co m o e l co cie n te


e n t re e l p ro d u c t o t o t a l y la c a n t id a d d e f a c t o r e m p le a d a .

Figura 3.1 Producto total. Figura 3.2 Producto medio y marginal del trabajo.

Es te ú ltim o co n ce p to s u e le co n o ce rs e co n e l n o m b re d e p ro d u ctivid a d . En
n u e s tro e je m p lo , la p ro d u ctivid a d d e tre s tra b a ja d o re s s o n d o s to n e la d a s d e
arroz p or trab ajad or.

La fig u ra 3 .1 m u es tra g ráficam en te la relación en tre el n ú m ero d e trab ajad o-


re s y e l p ro d u cto to tal d e l trab ajo . Co m o o b s e rvam o s p as a p o r e l o rig e n , p o r lo
ta n to s i n o co n tra ta m o s tra b a ja d o re s n o o b te n e m o s n in g u n a p ro d u cció n .

Po r s u p arte , la fig u ra 3 .2 m u e s tra g ráficam e n te la re lació n e n tre e l p ro d u c-


to m a rg in a l d e l tra b a jo (PML) y e l p ro d u cto m e d io d e l tra b a jo (PMEL). Co m o o b -
s e rva m o s s i e l p ro d u cto m a rg in a l e s tá p o r a rrib a d e l m e d io , é s te cre ce ; s i e s tá
p or d eb ajo el p rod u cto m ed io d ecrece. Lo an terior es u n a s im p le raz ón aritm éti-

56
3
ca . Pe n s e m o s e n e l e je m p lo d e l a rro z . Si co n tra ta m o s d o s tra b a ja d o re s e l p ro -
d u cto m e d io e s u n a to n e la d a y m e d ia p o r tra b a ja d o r; s i e l co n tra ta r u n te rce r
trab ajad o r g e n e ra tre s to n e lad as ad icio n ale s , e s to n e ce s ariam e n te e le va la m e -
d ia p o r tra b a ja d o r (2 to n e la d a s ). Po r lo ta n to , s i e l p ro d u cto a d icio n a l d e u n
n u e vo tra b a ja d o r e s s u p e rio r (in fe rio r) a l p ro d u cto m e d io p o r tra b a ja d o r a n te s
d e q u e él fu era con tratad o, la m ed ia d e tod os los trab ajad ores d eb e s u b ir (b ajar)
cu a n d o s e in co rp o re a la e m p re s a . Lo a n te rio r im p lica q u e la s d o s cu rva s s e
cru z a rá n e n e l m á x im o va lo r d e l p ro d u cto m e d io .

A s u vez , a p artir d e la fig ura 3 .2 es p os ib le ob s ervar q ue cantid ad d e trab aja-


d ores le con vien e con tratar a la em p res a. En p rim er lu g ar, n o con tratará trab aja-
d o re s m ás allá d e L1 p o rq u e al s e r e l p ro d u cto m arg in al n e g ativo a p artir d e e s e
p u n to , im p lica q u e au m e n tar e l n ú m e ro d e trab ajad o re s re d u ce la p ro d u cció n .
Po r o tra p arte , tam p o co le co n vie n e co n tratar m e n o s d e L0 p o rq u e al s e r e l p ro -
d u cto m arg in al m ayor q u e el m ed io, al in corp orar u n trab ajad or m ás au m en tará
la p ro d u ctivid ad d e to d o s lo s trab ajad o re s . Po r lo tan to , la e m p re s a co n tratará
trab ajad ores en el tram o com p ren d id o en tre L0 y L1 .

Más ad elan te verem os q u e p ara el p rod u ctor el con cep to d e p rod u cto m arg i-
n a l e s m u y im p o rta n te a la h o ra d e d e cid ir s i le co n vie n e a u m e n ta r la p ro d u c-
ció n . Si la e m p re s a d e b e d e cid ir s i co n trata u n trab ajad o r ad icio n al, s u d e cis ió n
d e p e n d e rá d e q u e la co n tra ta ció n d e e s e tra b a ja d o r a u m e n te o n o lo s b e n e fi-
cio s . Po r lo ta n to , co m p a ra rá e l in g re s o d e ve n d e r e l p ro d u cto a d icio n a l q u e le
g e n e ra e s e tra b a ja d o r co n e l co s to a d icio n a l d e p ro d u cirlo .

3 .1 .2 . La p ro d u c c ió n c o n d o s f a c t o re s v a ria b le s
A corto p laz o s e h a rep res en tad o la fu n ción d e p rod u cción con u n s ólo factor
variab le. Sin em b arg o, p u ed en exis tir d os o m ás factores variab les . Por ejem p lo,
s i an aliz am o s e l larg o p laz o , é s te p o r d e fin ició n e s aq u e l e n d o n d e to d o s lo s
factores s on variab les . En es tos cas os , la rep res en tación g ráfica q u e h em os u tili-
z ad o h as ta ah ora n o es ap licab le.

Para s im p lificar tom em os u n p roces o p rod u ctivo con d os factores variab les ,
el cap ital (K) y el trab ajo (L). En es te cas o el p rob lem a es s im ilar al q u e en fren tab a
el consum id or. Las curvas d e ind iferencia m ostrab an las d istintas com b inaciones
d e b ien es q u e le b rin d ab an la m is m a u tilid ad . Ah ora p od em os u tiliz ar u n in s tru -
m en to s im ilar q u e s e d en om in a isocu an ta (ig u al can tid ad ).

Una iso cua nt a e s e l co njunto d e to d as las co m b inacio ne s p o s ib le s d e


do s facto re s v ariable s que g e ne ran un de te rm inado niv e l de pro ducció n.

De l m is m o m o d o p o d e m o s d e fin ir u n m a p a d e isocu a n t a s.

Un m a p a d e is o cu a n ta s e s e l co n ju n to d e la s is o cu a n ta s , q u e p e rm i-
te re p re s e n ta r u n p ro ce s o p ro d u ctiv o . Po r lo ta n to , la s is o cu a n ta s m á s
a le ja d a s d e l o rig e n im p lica n m a y o re s n iv e le s d e p ro d u cció n .

En la fig u ra 3 .3 s e re p re s e n ta u n m a p a d e is o cu a n ta s . Po r e je m p lo , s i la

57
fu n ció n d e p ro d u cció n e s :

y q u e re m o s re p re s e n ta r to d a s la s co m b in a -
cio n e s d e K y L q u e g e n e ra n d e te rm in a d o n i-
ve l d e p ro d u cció n , p o r e je m p lo 1 2 u n id ad e s ,
s im p le m e n te d e s p e ja m o s K e n fu n ció n d e L:

Figura 3.3 Mapa de isocuantas correspondientes a la


función de producción Q = 4KL

La is o cu a n ta Q=1 2 m u e s tra la s d is tin ta s


co m b in a cio n e s d e K y L p ara las cu ale s e l n ive l
d e p ro d u cció n e s 1 2 . De la m is m a m a n e ra p o -
d em os con s tru ir is ocu an tas p ara los n iveles d e
p ro d u cció n Q=2 4 , Q=4 8 , e tc. Po r e je m p lo , la
com b in ación A m u es tra q u e con u n a u n id ad d e
L y tre s d e K s e o b tie n e n 1 2 u n id a d e s d e p ro -
d u cció n , lo q u e tam b ié n s e p u e d e o b te n e r co n
la co m b in ació n B fo rm ad a p o r u n a u n id ad d e K
y tre s d e L. A s u ve z , la can as ta M, p o r p e rte n e -
ce r a u n a is o cu an ta m ás ale jad a d e l o rig e n , g e -
n era u n n ivel d e p rod u cción m ás elevad o q u e A
y B, p e ro re q u ie re o tro s n ive le s d e K y L. Figura 3.4 Relación Marginal de Sustitución Técnica
(RMST)
Al ig u a l q u e la p e n d ie n t e d e la s c u r v a s
d e in d ife r e n c ia , la p e n d ie n t e d e la s
is o cu a n t a s b rin d a u n a in fo rm a ció n m u y re -
le va n t e : la d e n o m in a m o s r e la ción m a r g in a l
d e s u s t it u ció n t é cn ica .

La r e la ció n m a r g ina l d e s us t it ució n t é c-


n ica , (RMST) e s la re la ció n a la q u e s e p u e -
d e s u s titu ir u n f a cto r p ro d u ctiv o p o r o tro
s in a lt e ra r e l n iv e l d e p ro d u c c ió n , d a d a
la te cn o lo g ía d is p o n ib le .

En la fig u ra 3 .4 s e m u e s tra q u e s i e l p ro -
d u ctor es tá ob ten ien d o 1 2 u n id ad es con la téc-
n ica A, q u e u tiliz a u n a u n id a d d e L y tre s d e K, Figura 3.5 RMST decreciente
puede aum entar el núm ero de trabajadores con-
tra ta d o s a tre s , lo q u e le p e rm ite u tiliz a r d o s
u n id ad es d e cap ital m en os . Por lo tan to, p od em os exp res ar la relación m arg in al
d e s u s titu ció n co m o e l va lo r a b s o lu to d e la p e n d ie n te , la cu a l re la cio n a e l ca m -

58
3
b io e n K co n e l ca m b io e n L:

Al ig u a l q u e la p e n d ie n te d e la cu rva d e in d ife re n cia , la in clin a ció n d e la


is o cu a n ta e s d e cre cie n te s i n o s m o ve m o s a lo la rg o d e la is o cu a n ta . En e l
p u n to F d e la fig u ra 3 .5 la p e n d ie n te e s 4 (RMST=4 ), lo cu al in d ica q u e la e m p re -
s a d eb e cam b iar m u ch o cap ital p o r u n trab ajad o r m ás , p o rq u e es relativam en te
a b u n d a n te e n d ich o fa cto r. Sin e m b a rg o , e n e l p u n to G e l tra b a jo e s e l fa cto r
re la tiva m e n te a b u n d a n te , ra z ó n p o r la cu a l e s tá d is p u e s to a re n u n cia r a é s te
p ara au m en tar el cap ital (RMST=1 / 4 ).

Exis te u n a im p ortan te relación en tre la RMST y el p rod u cto m arg in al an aliz a-


d o a n te rio rm e n te . Ob s e rve m o s e n la fig u ra 3 .5 q u e s i la e m p re s a a u m e n ta e l
n ú m e ro d e tra b a ja d o re s , e l p ro d u cto d e b e cre ce r e x a cta m e n te e n e l p ro d u cto
a d icio n a l g e n e ra d o p o r ca d a tra b a ja d o r (PML) m u ltip lica d o p o r e l n ú m e ro d e
tra b a ja d o re s a d icio n a le s (PML x ∆L). Sin e m b a rg o , a l a u m e n ta r e l n ú m e ro d e
tra b a ja d o re s la e m p re s a re d u ce e l n ú m e ro d e m á q u in a s e n -∆K y e l p ro d u cto
d e b e re d u cirs e e n -(PMK x ∆K). Pa ra q u e e l p ro d u cto r s e m a n te n g a s o b re la m is -
m a is ocu an ta és ta red u cción d eb e s er exactam en te ig u al al au m en to p rovocad o
p o r e l in cre m e n to d e tra b a ja d o re s p a ra m a n te n e r e l n ive l d e p ro d u cció n co n s -
ta n te , e n to n ce s s e tie n e q u e :

3 .1 .3 . La p ro d u cció n e n e l la rg o p la z o

De fin im o s e l la rg o p la z o co m o a q u e l p e río d o d e tie m p o e n e l cu a l e s p o s i-


b le alte rar to d o s lo s facto re s p ro d u ctivo s . Po r lo tan to , u n a p re g u n ta re le van te
e n e l la rg o p la z o , e s ¿q u é s u ce d e co n e l n ive l d e p ro d u cció n s i la e m p re s a
alte ra e n d e te rm in ad a p ro p o rció n to d o s lo s facto re s p ro d u ctivo s ? ¿Cre ce e n la
m is m a p ro p o rció n , e n m á s o e n m e n o s ?

Al a lte ra r to d o s lo s fa cto re s la e m p re s a e s ta ría ca m b ia n d o la “e s ca la ” d e


p ro d u cció n , p o r lo cu a l la m e d id a e n q u e ca m b ia e l n ive l d e p ro d u cció n s u e le
d e n o m in a rs e co m o e l g ra d o d e ren d im ien t os a esca la.

Se d ic e q u e e xis t e n r e n d im ie n t o s c o n s t a n t e s a e s c a la s i a l a u m e n -
t a r t o d o s lo s f a c t o re s e n d e t e rm in a d a p ro p o rc ió n la p ro d u c c ió n a u -
m e n ta e n la m is m a p ro p o rció n .

Exis te n r e n d im ie n t o s cr e cie n t e s a e s ca la o e co n o m ía s d e e s ca la s i
a l a u m e n ta r to d o s lo s f a cto re s e n d e te rm in a d a p ro p o rció n la p ro d u c-
ció n a u m e n t a e n u n a p ro p o rció n m a y o r.

59
Exis t e n r e n d im ie n t o s d e c r e c ie n t e s a e s c a la o d e s e c o n o m ía s d e e s -
c a la s i a l a u m e n t a r t o d o s lo s f a c t o re s e n d e t e rm in a d a p ro p o rc ió n la
p ro d u cció n a u m e n t a e n u n a p ro p o rció n m e n o r.
Es p os ib le ob s ervar los ren d im ien tos
a e s c a la a t r a v é s d e u n m a p a d e
is o cu a n ta s . En la fig u ra 3 .6 , a l p a s a r d e
la co m b in ació n d e facto re s A a la B, s e
d u p lica e l u s o tan to d e K co m o d e L y la
p rod ucción se trip lica, p or lo tanto la fun-
ció n d e p ro d u cció n m u e s tra re n d im ie n -
to s cre cie n te s a e s cala. Es te tip o d e re n -
d im ie n to s p u e d e d e b e rs e a la e s p e ciali-
z ació n q u e lo g ran lo s facto re s p ro d u cti-
vo s al trab ajar co n g ran d e s vo lú m e n e s .
Un e je m p lo típ ico e s e l d e l o le o d u cto . Si
d u p licam o s s u d iám etro es tarem o s u tili-
z and o el d ob le d e m ateriales, la circunfe-
re n cia d e l o le o d u cto s e cu ad ru p licará y
p o r lo tan to p o d re m o s tran s p o rtar m ás
d el d ob le d e p etróleo.
Por otra parte, al pasar de la com bina-
ción B a la C, se duplican tanto los factores
com o el nivel de producción, presentándo-
Figura 3.6 Rendimientos a escala
se rendim ientos constantes a escala.
Finalm ente, al pasar de la com binación C a la D, se duplican los factores pero la
producción crece m enos que el doble, por lo tanto en ese tram o existen rendim ien-
tos decrecientes a escala. No confundir con los rendim ientos m arginales decrecien-
tes, éstos se referían a lo que ocurre en la producción cuando alteram os uno de los
factores productivos m ientras que todos los dem ás se m antienen fijos.
Los rend im ientos d ecrecientes a escala s e a rg u m e n ta no d eb erían ve rifica rs e
e n u n p ro ce s o p ro d u ctivo d a d o q u e , si al ag rand ar la em p resa, aum entan d o los
factores productivos en determ inada proporción, se genera un aum ento m e n o r de
la producción, el em presario sim plem ente no debería agrandarla, y no operaría con
rendim ientos decrecientes a escala. Una posible explicación de estar operando con
rendim ientos decrecientes, es que la em presa esté dirigida por un tipo de em presa-
rio, com o m en cion áb am os al in icio d el cap ítu lo, q u e n o m axim iz a b en eficios . O
b ien q ue al m ed ir los rend im ientos a escala no se estén tom and o en cuenta tod os
los factores p rod uctivos . Por ejem p lo, s i ob tenem os m enos d el d ob le d e p rod uc-
ción cuand o d up licam os la cantid ad d e tod os los factores , p ued e s er p orq ue en
realid ad nos olvid am os d e d up licar alg uno. En es te s entid o, los rend im ientos d e-
crecientes s erían un fenóm eno d el corto p laz o, en el q ue hay alg ún factor q ue s e
m antiene fijo. En g eneral, nos olvid am os d e aq uellos factores d e d ifícil m ed ición,
com o p or ejem p lo la hab ilid ad em p resarial u organiz acional. De hecho las em p re-

60
3
sas p eq ueñas p ued en estar usand o m ucho m ás d e éstos factores q ue las grand es,
p or lo tanto s us ventajas s er ficticias .
Desde el punto de vista matemático, los rendimientos a escala se pueden determinar
observando qué sucede con la función de producción al aumentar en determinada propor-
ción (s >1) los factores. Siguiendo con el ejemplo de la función de producción,

Por lo tanto, al aumentar los factores en la proporción s, s i la producción creció más que
proporcionalmente (p o r e je m p lo en s 2), p or lo tanto, la función presenta rendimientos cre-
cientes a escala. Si s fuese 2, implica que al duplicar los factores, la producción se cuadruplicó.
En forma general podemos decir que:

re n d im ie n to s cre cie n te s a e s ca la

re n d im ie n to s d e cre cie n te s a e s ca la

re n d im ie n to s co n s ta n te s a e s ca la

3.2. Los cost os

Un a ve z a n a liz a d a s la s o p o rtu n id a d e s te cn o ló g ica s , e s tu d ia re m o s lo s co s -


to s q u e g e n e ra n la s d is tin ta s co m b in a cio n e s d e fa cto re s .

3 .2 .1 . Lo s c o s t o s e n e l c o rt o p la z o
Para ver cóm o s e alteran los cos tos al variar la p rod ucción en el corto p laz o,
p artirem os d el ejem p lo d el arroz , analiz ad o anteriorm ente. En el cuad ro 3 .4 m os-
tram os las categ orías d e costo y los niveles d e p rod ucción d e arroz .

Cu a d ro 3 .4 Co s t o s e n la p ro d u c c ió n d e a rro z
Nú m e ro d e Pro d ucto Co s to Co s to Co s to Co s to Co s to Co s to Co s to
Trabajadores To ta l Fijo Variable To ta l Marginal Fijo Variable To ta l
(trab ajad ores (to n e la d a s d e Me dio Medio Medio
p o r h e ctáre a) a rro z p o r
hectárea)

0 0 .0 40 0 40 - ∞ 0 .0 ∞
1 1 .0 40 10 50 1 0 .0 4 0 .0 1 0 .0 5 0 .0
2 3 .0 40 20 60 5 .0 1 3 .3 6 .6 7 1 9 .9 7
3 6 .0 40 30 70 3 .3 6 .6 6 5 .0 0 1 1 .6 6
4 1 0 .0 40 40 80 2 .5 4 .0 0 4 .0 0 8 .0 0
5 1 3 .0 40 50 90 3 .3 3 .0 8 3 .8 4 6 .9 2
6 1 4 .4 40 60 100 7 .1 2 .7 8 4 .1 7 6 .9 5
7 1 5 .4 40 70 110 1 0 .0 2 .5 9 4 .5 4 7 .1 3
8 1 6 .0 40 80 120 1 6 .6 2 .5 0 5 .0 0 7 .5 0
NOTA: Cifrasen milesde pesospor hectárea.

61
A p a rtir d e l cu a d ro a n te rio r p o d e m o s d e fin ir lo s p rin cip a le s co s to s d e u n
p ro ce s o p ro d u ctivo e n e l co rto p la z o . No h a y q u e o lvid a r q u e n o s e s ta m o s
re firie n d o a lo s co s to s e co n ó m ico s , p o r lo ta n to é s to s in clu ye n lo s co s to s d e
o p o rtu n id a d d e lo s fa cto re s re s p e ctivo s .

Lo s co s t o s f ij o s (CF) n o d e p e n d e n d e l n iv e l d e p ro d u cció n y co rre s -


p o n d e n a lo s c o s t o s d e lo s f a c t o re s f ijo s .

Po r e je m p lo , e l arre n d am ie n to d e lo s e d ificio s , d e la tie rra o d e lo s e q u ip o s ,


lo s in te re s e s ab o n ad o s p o r las d e u d as co n traíd as , e tc., q u e d e b e n p ag ars e aú n
cu an d o la e m p re s a n o p ro d u z ca.

Lo s c o s t o s v a r ia b le s (CV) s o n lo s q u e c o rre s p o n d e n a lo s f a c t o re s
v a ria b le s y d e p e n d e n d e l n iv e l d e p ro d u cció n .

Lo s e je m p lo s m á s co m u n e s s o n la s m a te ria s p rim a s , e l tra b a jo , la e n e rg ía


p a ra p o n e r e n fu n cio n a m ie n to la s fá b rica s , e tc.

El co s t o t o t a l (CT) e s la s u m a d e lo s g a s to s e n q u e in cu rre la e m p re -
s a p a ra re a liz a r d e t e rm in a d o n iv e l d e p ro d u cció n .

A p a rtir d e e s te co s to to ta l e s p o s ib le d e fin ir e l cos t o m a rg in a l.

El c o s t o m a r g in a l (CM) e s e l in c re m e n t o e n e l c o s t o t o t a l d a d o u n
in cre m e n to e n la s u n id a d e s p ro d u cid a s .
Da d o q u e a co rto p la z o s ó lo va ría n lo s co s to s va ria b le s , e l co s to a d icio n a l
e n q u e in cu rre la e m p re s a al p ro d u cir m ás s e rá s ó lo e l au m e n to d e l co s to varia-
b le . Po r lo ta n to :

Po r e je m p lo , s i p a s a m o s a co n tra ta r tre s tra b a ja d o re s e n lu g a r d e d o s , e l


co s to to ta l s e in cre m e n ta e n d ie z m il p e s o s m ie n tra s q u e e l p ro d u cto to ta l s e
in cre m e n ta e n tre s u n id a d e s , p o r lo ta n to e l co s to m a rg in a l s e rá :

Com o ob s ervam os en el cu ad ro 3 .4 , al com ien z o el cos to m arg in al d is m in u -


ye p e ro lu e g o a u m e n ta d e b id o a lo s re n d im ie n to s m a rg in a le s d e cre cie n te s d e l
trab ajo.

Po r ú ltim o , d e fin im o s lo s co s to s m e d io s .

62
3
Se d e f in e c o m o e l c o s t o f ij o m e d io (CFME) a l c o s t o f ijo p o r u n id a d
d e p ro d u cció n . As im is m o , e l co s t o v a r ia b le m e d io (CVME) s e rá e l co s to
v a ria b le p o r u n id a d d e p ro d u cció n . El co s t o t o t a l m e d io (CT ME) q u e e s
e l c o s t o t o t a l p o r u n id a d d e p ro d u c c ió n , s e rá la s u m a d e l c o s t o f ijo
m e d io m á s e l co s t o v a ria b le m e d io .

Po r lo ta n to ,

En la fig u ra 3 .7 p a n e l a )
g raficam os el CVME, CTME y el
CM. No e s p o s ib le re p re s e n ta r
é s to s ju n to a lo s co s to s fijo s ,
va ria b le s y to ta le s (p a n e l b ),
d a d o q u e e n e l e je d e la s o rd e -
n a d a s n o va n la s m is m a s u n i-
d ad es . En és te ú ltim o cas o s o n
p e s o s p o r u n id a d d e tie m p o y
en el cas o d e las cu rvas d e cos -
to m e d io y m arg in al s o n p e s o s
p o r u n id ad d e p ro d u cció n . Po r
o tra p a rte , la re la ció n e n tre e l
co s to m a rg in a l y e l co s to va -
ria b le m e d io e s m u y s im ila r a
Figura 3.7 Costos la re la ció n e n tre e l co s to m a r-
g in a l y e l co s to to ta l m e d io . El
co s to m arg in al co rta a am b as cu rvas e n s u p u n to m ín im o . Lo an te rio r s e d e b e a
la m is m a ra z ó n a ritm é tica q u e m e n cio n a m o s a l a n a liz a r la re la ció n e n tre e l
p ro d u cto m a rg in a l y e l p ro d u cto m e d io . Si e l co s to m a rg in a l e s m e n o r (m a yo r)
q u e e l co s to to ta l m e d io o e l co s to va ria b le m e d io , é s to s d e b e n d e cre ce r (cre -
ce r) a m e d id a q u e a u m e n ta la p ro d u cció n . Es to e s , la p ro d u cció n a d icio n a l d e
u n a u n id a d cu yo co s to e s s u p e rio r a l co s to m e d io , ya s e a to ta l o va ria b le , h a ce
q u e a u m e n te e s te ú ltim o . En ca s o co n tra rio , s i s e p ro d u ce u n a u n id a d cu yo
co s to e s in fe rio r a l m e d io , é s te d e b e d is m in u ir.

3 .2 .2 . Lo s co s t o s e n e l la rg o p la z o
Si p o r d e fin ició n e n e l la rg o p la z o la e m p re s a p u e d e a lte ra r lo s n ive le s d e
u tiliz a ció n d e to d o s s u s fa cto re s , n o s e rá n e ce s a rio d is tin g u ir e n tre co s to s fi-
jo s y co s to s va ria b le s . Da d o q u e s o n to d o s fa cto re s va ria b le s , s e h a b la s im p le -
m e n te d e co s to s to ta le s , m a rg in a le s y m e d io s .

63
Dad o q u e la e m p re s a m ax im iz a b e n e ficio s , e n e l larg o p laz o e s cu an d o ve r-
d a d e ra m e n te p u e d e e s co g e r u n a co m b in a ció n d e fa cto re s q u e s e a e co n ó m ica -
m e n te e ficie n te . En o tras p alab ras , lo s p ro d u cto re s p o d rán e s co g e r la co m b in a-
ció n d e fa cto re s m e n o s co s to s a q u e le s b rin d e d e te rm in a d o n ive l d e p ro d u c-
ció n . La s is o cu a n ta s re p re s e n ta b a n e l co n ju n to d e co m b in a cio n e s d e fa cto re s
q u e g e n e ran u n n ive l d ad o d e p ro d u cció n . Po r lo tan to , e l p ro b le m a q u e e n fre n -
ta e l p ro d u cto r e s co m p a ra rlo co n lo s d is tin to s co s to s q u e im p lica n e s a s co m -
b in a cio n e s d e fa cto re s .

Pa ra s im p lifica r, s u p o n d re m o s q u e la e m p re s a s ó lo u tiliz a K y L, cu yo s p re -
cio s s o n PK y PL, re s p e ctivam e n te . Si tie n e u n p re s u p u e s to a g as tar q u e d e n o m i-
n a m o s co s to , é s te lo p o d e m o s re p re s e n ta r co m o :

Pa ra u tiliz a r e l m is m o p a r d e e je s q u e co n
la s is o cu a n ta s , re e s crib im o s la e cu a ció n d e s p e -
ja n d o K e n fu n ció n d e L:

En la fig u ra 3 .8 rep res en tam os g ráficam en te


d ich a ecu ación , d en om in ad a isocosto, q u e es u n
co n ce p to a n á lo g o a la re s tricció n p re s u p u e s ta -
Figura 3.8 Isocosto ria d e l co n s u m id o r.

La lín e a d e is o c o s t o e s e l c o n ju n t o d e t o d a s la s c o m b in a c io n e s d e
f a ct o re s q u e im p lica n e l m is m o g a s t o o co s t o p a ra la e m p re s a .
La o rd e n a d a e n e l o rig e n (CT/ PK) m u e s tra la s ca n tid a d e s d e K q u e e l e m p re -
sario p ued e com p rar si gasta tod o su p resup uesto en K. Análogam ente, la ab scisa
e n e l o rig e n (CT/ PL) in d ica la m á x im a ca n tid a d d e tra b a ja d o re s a co n tra ta r s i
g a s ta ra to d o e n m a n o d e o b ra . Po r s u p a rte , la p e n d ie n te d e la is o co s to e s e l
p re cio re la tivo d e lo s fa cto re s (-PL/ PK) y a l ig u a l q u e la p e n d ie n te d e la re s tric-
ció n p re s u p u e s taria b rin d a u n a im p o rtan te in fo rm ació n e co n ó m ica: e s e l co s to
d e o p o rtu n id a d d e u n fa cto r re s p e cto a l o tro . Es d e cir, m u e s tra la ta s a a la cu a l
la e m p re s a p u e d e s u s titu ir u n fa cto r p o r e l o tro s in a u m e n ta r lo s co s to s .
Si ca m b ia n lo s p re cio s d e lo s fa cto re s o e l p re s u p u e s to q u e p u e d e g a s ta r la
e m p re s a , la is o co s to s e d e s p la z a rá co m o s e m u e s tra e n la fig u ra 3 .9 . En e l
p a n e l a ) m o s tra m o s lo q u e o cu rre s i a u m e n ta n lo s s a la rio s . En p rim e ra in s ta n -
cia la o rd e n a d a e n e l o rig e n p e rm a n e ce ig u a l p o rq u e n o s e a lte ró n i e l p re s u -
p u es to d e la em p res a n i el p recio d el cap ital y la ab s cis a en el o rig en d is m in u ye,
p o rq u e s i la e m p re s a co n tratara s o lo trab ajad o re s p u e d e co n tratar m e n o s d ad a
la s u b a d e s u p re cio . En e l p a n e l b ) a n a liz a m o s lo o cu rrid o a n te u n a re d u cció n
d e l p re cio d e l ca p ita l y e n e l p a n e l c) a n te a u m e n to s d e l g a s to . Es te ú ltim o ca s o
s e d e n o m in a u n m a p a d e isocostos.

64
3
’’

’ ’’

Figura 3.9 Desplazamientos de la isocosto

Un m a p a d e is o c o s t o s e s e l c o n ju n t o d e lín e a s d e is o c o s t o s p a ra
d e te rm in a d o s p re cio s d e lo s f a cto re s y d is tin to s n iv e le s d e g a s to . Po r
lo t a n t o , la s d is t in t a s is o c o s t o s t ie n e n la m is m a p e n d ie n t e y c u a n t o
m á s a le ja d a s d e l o rig e n re p re s e n t a n u n g a s t o m a y o r.

Ah o ra e s ta m o s e n co n d icio n e s d e u n ir la in fo rm a ció n re s p e cto a lo s co s to s


co n la d e la p ro d u cció n .

En la fig u ra 3 .1 0 p a n e l a ) e l p u n to E in d ica la co m b in a ció n d e fa cto re s (K* y


L*) q u e g en eran d eterm in ad o n ivel d e p rod u cto (Q 1 ) con el m en or cos to p os ib le.
Dich o p u n to s e d e n o m in a e l óp t im o d el p rod u ct or. Ta m b ié n s e p u e d e p la n te a r
co m o , ¿cu ál e s e l m ayo r n ive l d e p ro d u cció n p o s ib le co n u n g as to d ad o ? Es te e s
e l ca s o g ra fica d o e n e l p a n e l b ) d e la fig u ra 3 .1 0 . Es m á s ló g ico p e n s a r q u e e l
p ro d u cto r s e e n fre n ta a la p rim e ra d is yu n tiva , e s to e s , e n u n p rin cip io s a b e

Figura 3.10 Optimo del productor

65
cu án to p rod u cto d eb e fab ricar y lo q u e d ecid e es cu an to ten d rá q u e g as tar p ara
log rarlo.

El ó p t im o d e l p r o d u c t o r e s a q u e lla c o m b in a c ió n d e f a c t o re s q u e
g e n e ra n d e te rm in a d o n iv e l d e p ro d u cció n co n e l m e n o r co s to p o s ib le ,
o lo q u e e s lo m is m o , la co m b in a ció n d e f a cto re s q u e g e n e ra la m á xim a
p ro d u cció n p o s ib le co n u n co s to d a d o .

En a m b o s ca s o s e l p u n to E in d ica la co m b in a ció n ó p tim a d e fa cto re s y co -


rre s p o n d e al p u n to d e tan g e n cia e n tre la is o co s to y la is o cu an ta (Q 1 ). Po r d e fin i-
ció n , e n d ich o p u n to la s p e n d ie n te s d e a m b a s cu rva s s o n ig u a le s . Po r lo ta n to ,

Re o rd e n an d o la e x p re s ió n an te rio r te n e m o s q u e :

Lo an te rio r tie n e u n a s e n cilla in te rp re tació n e co n ó m ica, PML/ PLe s la p ro d u c-


ció n ad icio n al g e n e rad a p o r e l ú ltim o p e s o g as tad o e n L y e n e l ó p tim o d e b e s e r
ig u a l a la p ro d u cció n a d icio n a l g e n e ra d a p o r e l ú ltim o p e s o g a s ta d o e n cu a l-
q u ie r fa cto r, d e lo co n tra rio e l p ro d u cto r ca m b ia ría la co m b in a ció n d e fa cto re s
u tiliz ad a.

A p a rtir d e la e le cció n ó p tim a d e l p ro d u cto r e s p o s ib le o b te n e r e l co s to d e


larg o p laz o . En la fig u ra 3 .1 1 p an e l a) m o s tram o s d is tin tas co m b in acio n e s ó p ti-
m a s d e fa cto re s d a d o lo s p re cio s d e lo s fa cto re s . As í, e n la m e d id a q u e e l p ro -
d u cto r a u m e n te e l n ive l d e p ro d u cció n d e b e g a s ta r m á s . Ca d a co m b in a ció n
m in im iz a d o ra d e co s to s d e te rm in a u n a co m b in a ció n d e K* y L* ó p tim a , u n
d e te rm in a d o n ive l d e Q y u n co rre s p o n d ie n te co s to to ta l (CT). Re p re s e n ta n d o
lo s p a re s d e va lo re s d e CT y Q e n e l p a n e l b ) o b te n e m o s la cu rva d e co s to to ta l
d e larg o p laz o (CTLP).

Figura 3.11 Costos de largo plazo

66
3
A p a rtir d e e lla , d e fin im o s e l co s to m a rg in a l y m e d io d e la rg o p la z o s im p le -
m e n te co m o (ve r fig u ra 3 .1 2 ):

Po r ú ltim o , e s p o s ib le re d e fin ir e l
co n ce p to d e re n d im ie n to s a e s ca la
d e s d e e l p u n to d e vis ta d e lo s co s -
to s .

Si existen rendim ientos decrecien-


te s a e s ca la u n a u m e n to d e te rm in a -
d o d e la p ro d u cció n re q u ie re u n a u -
m e n to e n u n a p ro p o rció n m a yo r d e
to d o s lo s fa cto re s , p o r lo ta n to p ro -
vo ca rá u n a u m e n to m á s q u e p ro p o r-
cio n a l d e lo s co s to s . Si lo re p re s e n -
tam os g ráficam en te, en el p an el a) d e
la fig u ra 3 .1 3 , o b s e rva m o s q u e e l
CMELP d e b e cre ce r y p o r lo ta n to e l
CMLP d e b e p as ar p o r e n cim a. Figura 3.12 Costo marginal y medio de largo plazo

Ante rend im ientos crecientes a escala un aum ento p rop orcional d e la p rod uc-
ción req u iere u n au m en to m en os q u e p rop orcion al d e los cos tos , p or lo tan to el
CMELP es d ecreciente y el CMLP p asa p or d eb ajo (fig ura 3 .1 3 p anel b ).

Fin a lm e n te , co n re n d im ie n to s co n s ta n te s a e s ca la lo s fa cto re s y e l p ro d u c-
to a u m e n ta n e n la m is m a p ro p o rció n , p o r lo ta n to lo s CMELP s o n co n s ta n te s e
ig u a le s a l CMLP (fig u ra 3 .1 3 p a n e l c).

Figura 3.13 Rendimientos a escala

67
«Cost os de la indust r ia ma nuf a ct ur er a ur ugua ya ».

En e l s ig u ie n te cu a d ro m o s tra m o s la co m p o s ició n d e lo s co s to s d e la
in d u s tria m a n u fa ctu re ra u ru g u a ya . El s e cto r q u e u tiliz a u n a m a yo r p ro -
p o rció n d e m a n o d e o b ra e s Me tá lico s , m a q u in a ria y e q u ip o s , s e g u id o
p o r Min e ra le s n o m e tá lico s y Fa b rica ció n d e p a p e l. En e s tu d io s d e la
e s tru ctu ra d e co s to s , s e h a e n co n trad o q u e e n p articu lar la m an o d e o b ra
y e l cap ital s o n facto re s s u s titu to s , d ad o q u e la e las ticid ad cru z ad a e n tre
a m b o s e s p o s itiva , lo cu a l p o d ría e x p lica r e l in cre m e n to d e la p a rticip a -
ció n d e l cap ital, e n p articu lar a p artir d e 1 9 8 8 . A s u ve z , las e las ticid ad e s
p re cio d e d ich o s fa cto re s , in d ica n q u e e l ca p ita l e s fu e rte m e n te e lá s tico ,
a d ife re n cia d e l re s to d e lo s in s u m o s .

(Ta n s in i & Triu n fo , “Ca m b io t e cn o ló g ico y p ro d u ct ivid a d d e la s


e m p re s a s in d u s t ria le s u ru g u a ya s ”, Dep a rt a m en t o d e Econ om ía ,
Fa cu lt a d d e Cien cia s Socia les, Un iv ersid a d d e la Rep ú b lica , Uru -
g u a y. Doc. d e t ra b a jo Nº 1 2 ).

Es tru ctu ra d e co s to s d e l s e cto r in d u s tria l u ru g u a y o .


Po r d iv is ió n in d u s tria l. 1 9 9 6

Div is ió n in d u s tria l Ma te ria Prim a s Re m u n e ra cio n e s De p re cia ció n Ot ro s Co s t o s


y Ma t e ria le s

To ta l d e la In d u s tria 5 3 ,9 2 1 9 ,9 0 3 ,0 1 2 3 ,1 8

Alim e n to s , b e b id a s y 5 9 ,4 3 1 6 ,0 5 2 ,6 5 2 1 ,8 7
ta b a co
In d u s t ria s t e x t ile s 5 5 ,6 1 1 8 ,6 8 2 ,7 9 2 2 ,9 2

In d u s tria d e la m a d e ra 4 3 ,5 7 3 1 ,1 4 1 ,4 4 2 3 ,8 5

Fa b rica ció n d e p a p e l 4 1 ,1 7 2 9 ,5 9 4 ,3 1 2 4 ,9 3

In d u s t ria s q u ím ica s 5 2 ,5 1 2 0 ,0 1 3 ,5 3 2 3 ,9 5

Min e ra le s n o m e tá lico s 3 0 ,7 3 3 3 ,6 1 3 ,6 6 3 1 ,9 9

In d u s t ria s m e t á lica s 4 9 ,5 3 1 6 ,5 9 4 ,7 0 2 9 ,1 8
b á s ic a s
Me tá lico s , m a q u in a ria y 3 8 ,4 8 3 5 ,1 8 3 ,2 0 2 3 ,1 3
e q u ip o
Ot ra s in d u s t ria s 4 6 ,5 2 2 2 ,1 9 1 ,1 9 3 0 ,1 0
m a n u fa c t u r e r a s
Fuente: Encuesta Industrial Anual, Instituto Nacional de Estadística (INE).

68
Co n ce p to s cla ve s 3
e ficie n cia té cn ica
e ficie n cia e co n ó m ica
re n d im ie n to s co n s tan te s
a e s ca la
re n d im ie n to s cre cie n te s
a e s ca la o e co n o m ía s d e e s ca la
3
co rto p laz o
larg o p laz o re n d im ie n to s d e cre cie n te s a
fa cto r fijo escala o d eseconom ías d e escala

EL PRODUCTOR
facto r variab le co s to s fijo s
p ro d u cto to ta l co s to s va ria b le s
p ro d u cto m arg in al co s to to ta l
le y d e lo s re n d im ie n to s co s to m a rg in a l
m arg in ale s d e cre cie n te s co s to fijo m e d io
p ro d u cto m ed io co s to variab le m e d io
is o cu an ta co s to to ta l m e d io
m a p a d e is o cu a n ta s is o co s to
re lació n m arg in al m a p a d e is o co s to s
d e s u s titu ció n té cn ica ó p tim o d e l p ro d u cto r

PROBLEMAS Y PREGUNTAS
PREGUNTAS
1 . Co n s id e re tre s e m p re s a s q u e p re s e n ta n la s s ig u ie n te s fu n cio n e s d e p ro d u cció n :
f1 (K,L)=2 K+7 L; f2 (K,L)=K1 / 3 L1 / 3 ; f3 (K,L)=2 0 KL.
¿Qu é tip o d e re n d im ie n to s a e s ca la p re s e n ta n la s e m p re s a s ?
2 . Su p o n g a m o s q u e p a ra p ro d u cir u n d e te rm in a d o b ie n e l e m p re s a rio n e ce s ita d o s
fa cto re s d e p ro d u cció n : tra b a jo ca lifica d o y n o ca lifica d o . An a lice , u tiliz a n d o e l
co n ce p to d e ó p tim o d e l p ro d u cto r, có m o s e a lte ra la ca n tid a d co n tra ta d a p o r e l
e m p re s a rio d e tra b a ja d o re s ca lifica d o s y n o ca lifica d o s , s i p o r u n a n e g o cia ció n
co le ctiva a u m e n ta e l s a la rio d e lo s tra b a ja d o re s n o ca lifica d o s .
3 .“Lo s p a ís e s e n lo s q u e e l tra b a jo e s b a ra to e n re la ció n co n e l ca p ita l s e le ccio n a n
té cn icas d e p ro d u cció n in te n s ivas e n trab ajo . Aq u e llo s e n lo s q u e e l trab ajo e s m ás
caro u tiliz an té cn icas re lativam e n te m ás in te n s ivas e n cap ital”.
An a lice d ich a a firm a ció n u tiliz a n d o e l co n ce p to d e ó p tim o d e l p ro d u cto r.
4 . La s ig u ie n te ta b la p re s e n ta la in fo rm a ció n d e p ro d u cció n y co s to s d e la e m p re s a
Bá s ico y As o cia d o s :
Nú m e ro d e Pro d u cto Pro d u cto Pro d u cto Co s to Co s to Co s to
t ra b a ja d o re s to ta l m e d io d e L m a rg in a l To ta l m e d io m a rg in a l
(L) de L

1 0 50 5 - 5 .0 0 0 - -
2 0 150 - - 1 2 .7 5 0 - 7 7 .5
3 0 300 - 15 2 1 .6 0 0 - -
4 0 450 - - 2 9 .2 5 0 65 -

a) Co m p lete la tab la.


b ) En e s e in te rva lo d e p ro d u cció n , ¿q u é tip o d e re n d im ie n to s a e s ca la p re s e n ta la
e m p re s a?

5 . Un a e m p re s a tie n e la s ig u ie n te fu n ció n d e p ro d u cció n : f(K,L)=3 KL, d o n d e L e s e l


trab ajo y K es el cap ital u tiliz ad o . Si el s alario d e lo s trab ajad o res es $ 1 0 0 (PL=1 0 0 )
y e l p re cio d e l ca p ita l (PK) e s $ 5 0 , d e te rm in e la ca n tid a d d e tra b a ja d o re s y m á q u i-
n a s a co n tra ta r p o r p a rte d e la e m p re s a s i tie n e u n p re s u p u e s to d e $ 1 0 .0 0 0 .

69
70
4
MERCADO DE BIENES
4

MERCADO DE BIENES
4.1. Concept o de mer ca do. Tipos de mer ca do
He m o s a n a liz a d o la s d e cis io n e s d e lo s co n s u m id o re s y d e lo s p ro d u cto re s
y có m o a fe cta n lo s p re cio s e s a s d e cis io n e s , p e ro n o e x p licita m o s có m o s e
d e te rm in an d ich o s p re cio s .

La em p res a s e en fren ta a res triccio n es tecn o ló g icas y eco n ó m icas rep re sen-
tad as a travé s d e la fu n ció n d e p ro d u cció n y co s to s . En e s te cap ítu lo , to m am o s
e n co n s id e ració n las re s triccio n e s d e m e rcad o a las q u e s e e n fre n ta.

Un m e rcad o e s u n co n ju n to d e co m p rad o re s y v e n d e d o re s d e u n b ie n
o s e rv icio .

En g e n e ral, las e m p re s as p e rte n e cie n te s a u n m e rcad o p ro d u ce n u n m is m o


p ro d u cto o u n co n ju n to d e p ro d u cto s re la cio n a d o s e n tre s í, e s to e s , a lta m e n te
s u s titu to s , y p ro d u ce n d e a cu e rd o a u n a te cn o lo g ía s im ila r.

Dich o m e rca d o p u e d e e x is tir e n u n lu g a r d e te rm in a d o , co m o e l Me rca d o


Mod elo d on d e s e in tercam b ian fru tas y verd u ras en Mon tevid eo, o realiz ars e las
tra n s a ccio n e s a tra vé s d e u n a lín e a te le fó n ica o u n fa x , b o ls a s d e va lo re s , m e r-
ca d o s d e e x p o rta cio n e s e im p o rta cio n e s , e tc.

No s ie m p re e s fácil d e fin ir u n m e rcad o . Po r e je m p lo , a ve ce s e s d ifícil d e te r-


m in ar s i d o s p ro d u cto s s o n s u s titu to s , p o r lo tan to s i p e rte n e ce n o n o al m is m o
m e rca d o . ¿La ce rve z a e s s u s titu ta d e l vin o ? De s e rlo p o d ría m o s h a b la r d e l m e r-
cad o d e b e b id as alco h ó licas , e n cas o co n trario d e b e m o s h ab lar d e l m e rcad o d e
lo s vin o s y d e l m e rca d o d e la s ce rve z a s . Otra s ve ce s e s d ifícil d e te rm in a r u n
lím ite g e o g rá fico , u n m e rca d o e s ¿e l Uru g u a y? , ¿e l Me rco s u r? ¿o e l m u n d o ?

Se s u e le n d e fin ir d is tin ta s e s tru ctu ra s d e m e rca d o s s e g ú n e l n ú m e ro d e


co m p ra d o re s y ve n d e d o re s q u e p a rticip e n e n é l. En e l cu a d ro 4 .1 s e p re s e n ta
u n a p o s ib le cla s ifica ció n .

Cu a d ro 4 .1 Es t ru c t u ra d e m e rc a d o
Ca n tid a d d e o f e re n te s Ca n tid a d d e d e m a n d a n te s
Un o Po c o s Mu c h o s
Un o Mo n o p o lio b ila t e ra l Mo n o p o lio p a rcia l Mo n o p o lio
Po c o s Mo n o p s o n io p a rcia l Olig o p o lio b ila t e ra l Olig o p o lio
Mu c h o s Mo n o p s o n io Olig o p s o n io Co m p e t e n cia p e rfe ct a

71
De s d e e l p u n to d e vis ta d e la ca n tid a d d e co m p ra d o re s , lo s m e rca d o s m á s
co n o cid o s s o n e l m o n o p s o n io y e l o lig o p s o n io . La te rm in a ció n “s o n io ” in d ica
q u e e s tam o s h acie n d o re fe re n cia al lad o d e l co m p rad o r e n e l m e rcad o , “m o n o ”
q u e h a y u n o s o lo y “o lig o ” q u e h a y u n o s p o co s .
Po r e je m p lo , lo s p ro d u cto re s d e le ch e d e Sa lto s e e n fre n ta n b á s ica m e n te a
u n s o lo co m p rad o r d e s u p ro d u cció n , INLACSA, p o r lo tan to e s taríam o s an te u n
m o n o p s o n io . Sin em b arg o , en San Jo s é lo s p ro d u cto res p u ed en ven d er s u lech e
a Co n a p ro le , Pa rm a la t o a lg u n a o tra e m p re s a m á s p e q u e ñ a , p o r lo cu a l p o d e -
m o s a firm a r q u e e s u n o lig o p s o n io .
Es to s tip o s d e e s tru ctu ra s s o n m u y co m u n e s e n e l m e rca d o d e tra b a jo , p o r
e je m p lo u n a g ra n e m p re s a e n u n p u e b lo , s u e le s e r la ú n ica d e m a n d a n te d e la
m an o d e o b ra d el lu g ar (RAUSA en Greg o rio Az n árez , Az u citru s en Cerro Ch ato ,
etc.).
Des d e el p u n to d e vis ta d e la can tid ad d e ven d ed o res , la term in ació n “p o lio ”
e s la q u e s e u tiliz a e n e s to s cas o s y las e s tru ctu ras m ás co n o cid as s o n e l m o n o -
p o lio , e l o lig o p o lio y la co m p e te n cia p e rfe cta .

El m e rca d o d e co m p e te n cia p e rfe cta o co m p e titivo , s e b a s a e n e l s u p u e s to


d e la ace p tació n d e p re cio s p o r p arte d e co m p rad o re s y ve n d e d o re s . Es ta s u e le
s e r la e s tru ctu ra p re d o m in a n te e n a lg u n o s p ro d u cto s a g ríco la s .
Por s u p arte, el m onop olio es un cas o extrem o, en el cual exis te un único
p rod uctor d e un b ien o un s ervicio q ue no tiene s us titutos , ejem p los : la trans m i-
sión d e electricid ad , el transp orte d e g as y ag ua, el cab lead o d e teléfonos, etc.
Fin a lm e n te , e l o lig o p o lio , e s a q u e lla e s tru ctu ra d o n d e h a y p o co s ve n d e d o -
re s , s i s o n d o s s e d e n o m in a d u o p o lio , p o r e je m p lo la fa b rica ció n d e a vio n e s
(Airb u s y Bo e in g ). La m a yo ría d e lo s m e rca d o s s o n o lig o p ó lico s , lo s re fre s co s ,
la s ce rve z a s , e l p a n e n va s a d o , lo s h e la d o s , e tc. Da d o q u e ca d a e m p re s a s e
e n fre n ta a u n n ú m e ro re d u cid o d e riva le s , s u s d e cis io n e s s u e le n a fe cta r a ca d a
u n o d e e llo s . Al m a x im iz a r b e n e ficio s la s e m p re s a s d e b e n to m a r e n cu e n ta la
acció n d e s u s rivale s . Po r lo tan to , cad a e m p re s a tratará d e p re d e cir las d e cis io -
n e s d e la s o tra s e m p re s a s y có m o re a ccio n a rá n a s u s p ro p io s a cto s . Sie m p re
q u e u n a e m p re s a to m a e n cu e n ta la s re a ccio n e s p o te n cia le s d e o tra s , s e d ice
q u e s e co m p o rta e s traté g icam e n te .
Ta n to e n e l m o n o p o lio co m o e n e l o lig o p o lio , la ca n tid a d q u e la e m p re s a
ve n d e a fe cta d e m a n e ra s ig n ifica tiva e l p re cio d e l m e rca d o , p o r lo q u e s e d ice
q u e la e m p re s a tie n e p od er d e m erca d o.

Po d e r d e m e r ca d o s e d e n o m in a a la ca p a cid a d q u e tie n e la e m p re s a
p a ra in f lu ir e n e l p re c io d e l m e rc a d o .

Ex is te n m e d id a s d e co n ce n tra ció n q u e tra ta n d e m e d ir la p ro x im id a d d e u n


m e rca d o a u n a e s tru ctu ra d e co m p e te n cia p e rfe cta o b ie n a u n a d e m o n o p o lio .
Po r e je m p lo , e l C4 e s u n in d ica d o r d e co n ce n tra ció n q u e re p re s e n ta e l p o rce n ta -
je d e la s ve n ta s d e l m e rca d o re a liz a d o p o r la s cu a tro m a yo re s e m p re s a s :

72
4

La co n ce n tració n m áx im a e s cu an d o C4 =1 0 0 , e s to e s , las ve n tas d e l m e rca-


d o la re a liz a n e n s u to ta lid a d e s a s cu a tro e m p re s a s .

Exis te u n a es tru ctu ra in term ed ia en tre la com p eten cia p erfecta y el m on op o-


lio d en om in ad a com p eten cia m on op olís tica. En es te cas o exis te u n g ran n ú m ero
d e ven d ed ores p ero q u e p rod u cen p rod u ctos d iferen ciad os , lo cu al les d a p od er
d e m e rcad o . La co m p e te n cia m o n o p o lís tica e s m u y fre cu e n te e n lo s s e rvicio s ,
p o r e je m p lo e n lo s re s to ran e s , las p e lu q u e rías , las e s tacio n e s d e s e rvicio , e tc.
Hay m u ch o s b are s , p e ro n o s o n lo m is m o lo s p an ch o s d e La Pas iva q u e lo s d e
cu alq u ier otro lu g ar, el p rod u cto s e d iferen cia.

En g e n e ral, a aq u e llas e s tru ctu ras q u e n o s e an co m p e te n cia p e rfe cta s e le s


d e n o m in a co m p e te n cia im p e rfe cta. Es im p o rtan te re s altar alg u n as caracte rís ti-
cas m u y p articu lare s d e cad a u n a, las q u e s e s in te tiz an e n e l cu ad ro 4 .2 :
Cu a d ro 4 .2 Ca ra cte riz a ció n d e la s e s tru ctu ra s d e m e rca d o .
Características Competencia perfecta Competencia imperfecta
Monopolio Competencia Oligopolio
monopolística
Número de Muchos Uno Muchos Pocos
productores
Grado de control del Nulo Total pero Alguno Alguno
precio por parte de la generalmente
empresa regulado
Tipo de bien Homogéneo Único, sin sustitutos Diferenciado Homogéneo o
Diferenciado
Barreras a la entrada No Sí No Pueden existir
Ejemplos Productos agrícolas, Electricidad, Agua, Restoranes, Fabricación de
Bolsa de valores Luz, Peluquerías, aviones, Fabricación
Medicamentos Estaciones de de autos, Refrescos,
Servicio, etc. Cervezas, etc.

Un a d e las co n d icio n es cen trales p ara la exis ten cia d e co m p eten cia p erfecta
e s q u e lo s ve n d e d o re s s e a n p re cio -a ce p ta n te s . Es to im p lica q u e la cu rva d e
d em an d a a la q u e s e en fren ta es com o la rep res en tad a en el p an el a) d e la fig u ra
4 .1 , p e rfe cta m e n te e lá s tica . Lo cu a l im p lica q u e la e m p re s a e s ta n p e q u e ñ a e n
el m ercad o q ue con su com -
p o rt a m ie n t o n o a fe ct a e l
p re cio . Sin e m b arg o , la cu r-
va d e d e m a n d a a la q u e s e
enfrentan los com p etid ores
im p e rfe cto s e s co m o la re -
p resentad a en el p anel b ) d e
la fig ura 4 .1 . Com o m encio-
n am o s en el cu ad ro 4 .2 , las
e m p re s as e n m e rcad o s im -
p e rfe cto s s o n p re cio -d e te r-
m in an te s , im p lica q u e p u e -
d e n m a n e ja r e l p re cio . Es
d e cir q u e tie n e n p o d e r d e
m e rcad o , p o r e je m p lo p u e - Figu ra 4 .1 Dem an da qu e en fren tan las em presas

73
d e n o fre ce r m e n o r ca n tid a d d e l b ie n y a s í h a ce r s u b ir lo s p re cio s .

Po r o tra p arte , o tra caracte rís tica a d e s tacar e s la e x is te n cia d e b arre ras a la
e n trad a. Es tas im p id e n q u e e n tre n co m p e tid o re s p o te n ciale s al m e rcad o . Es tas
p u e d e n s e r b a rre ra s te cn o ló g ica s , le g a le s , co m p o rta m ie n to e s tra té g ico d e la s
e m p re s a s , e tc. Ex is te n m e rca d o s co m o lo s m o n o p o lio s d o n d e la e n tra d a e s tá
totalm en te b loq u ead a, p or ejem p lo n ad ie p u ed e realiz ar tran s m is ión d e en erg ía
e lé ctrica a n o s e r UTE. En o tro s m e rca d o s e s tá p a rcia lm e n te b lo q u e a d a s , p o r
e je m p lo e n e l m e rca d o b a n ca rio , s ó lo p u e d e n cre a rs e h a s ta e l 1 0 % d e lo s b a n -
co s e x is te n te s e l añ o an te rio r, e s to im p lica q u e e n Uru g u ay s ó lo p o d rían ab rirs e
d o s n u e vo s b a n co s p o r a ñ o . En e l ca s o d e la co m p e te n cia p e rfe cta y la co m p e -
te n cia m o n o p o lís tica la e n tra d a e s lib re , n o e x is te n im p e d im e n to s a p o n e r u n
re s to rá n o a p la n ta r le ch u g a s .

4.2. Compet encia per f ect a

4 .2 .1 . La d e cis ió n d e p ro d u cir e n e l co rt o p la z o

El e m p re s a rio e n g e n e ra l, ya s e a co m p e titivo o n o , to m a d e cis io n e s re s p e c-


to a ca m b io s , e s to e s , s e p re g u n ta s i le co n vie n e p ro d u cir u n a u n id a d m á s . En
e s te s e n tid o lo q u e d e b e co m p a ra r e s e l in g re s o a d icio n a l d e ve n d e r u n a u n id a d
co n e l co s to a d icio n a l d e p ro d u cirla . Po r s e r p re cio a ce p ta n te , e l in g re s o a d icio -
n a l d e ve n d e r u n a u n id a d m á s p a ra e l co m p e tid o r e s e l p ro p io p re cio . Po r s u
p a rte , e l co s to a d icio n a l co m o d e fin im o s a n te rio rm e n te e s e l co s to m a rg in a l.

En la fig u ra 4 .2 , a n a liz a m o s g rá fica m e n te la d e cis ió n d e p ro d u cció n d e l


e m p re s a rio co m p e titivo . Ob s e rve m o s q u e s i e l p re cio e s m a yo r q u e e l co s to
m a rg in a l, la e m p re s a p u e d e a u m e n ta r lo s b e n e ficio s p ro d u cie n d o u n a m a yo r
can tid ad . En cas o co n trario , s i e l p re cio e s m e n o r q u e e l CM, le co n ve n d rá re d u -
cir el n ivel d e p ro d u cció n . Po r lo tan to , la p ro d u cció n q u e m axim iz a el b en eficio
es aq uel d ond e P=CM (p unto E). A este aná-
lis is s e lo s u e le d e n o m in a r co m o la con d i-
ción m a rg in a l.

La co n d ició n m a r g in a l im p lica q u e
u n a e m p re s a p e rf e cta m e n te co m p e ti-
t iv a e lig irá e l n iv e l d e p ro d u c c ió n e n
e l cu a l e l p re cio e s ig u a l a l co s to m a r-
g in a l (P= CM).

Una vez d efinid o el nivel d e p rod ucción


d e acu e rd o co n e s ta co n d ició n , e l p ro d u c-
to r d e b e s a b e r s i le co n vie n e p ro d u cirlo o
es m ejo r cerrar s u em p res a.

Re co rd e m o s q u e s i u n a e m p re s a n o Fig u ra 4 .2 Decisión d e p rod u cción en


com peten cia perfecta: con dición m argin al.

74
4
p ro d u ce n a d a e n e l co rto p la z o , s u s in g re s o s y s u s co s to s va ria b le s s o n ce ro ,
p e ro lo s co s to s fijo s s e m a n tie n e n .

Po r lo ta n to , a co rto p la z o s i la e m p re s a p ro d u ce o b tie n e u n in g re s o p o r
u n id a d q u e e s e l p re cio q u e co b ra y tie n e u n co s to p o r u n id a d q u e e s e l co s to
to ta l m e d io .

En la figura 4 .3 analizam os gráficam ente las distintas posibilidades. En el panel


a), el precio es P*, por lo tanto por la condición m arginal el em presario producirá Q*
(P*=CM). Observem os que si la em presa produce esas unidades obtiene un ingreso
de P* por unidad y cada unidad le sale CTME. Por lo tanto, por las Q* obtiene un
beneficio representado por el área som breada e igual a:
(P*-CTME) x Q*

Fig u ra 4 .3 Decisión d e p rod u cción en com p et en cia p erf ect a : con d ición t ot a l.

Es te b en eficio es n eces ario d iferen ciarlo d el b en eficio con tab le, ya q u e com o
m e n cio n a m o s a n te rio rm e n te e n lo s co s to s e s tá n in clu id o s lo s co s to s d e o p o r-
tu n id a d d e ca d a fa cto r u tiliz a d o . Po r lo ta n to , e n e s te ca s o e l e m p re s a rio o b tie -
n e b en eficios q u e p od em os llam ar extraord in arios , p or lo cu al p rod u cirá las Q*.

En e l cas o q u e re p re s e n tam o s e n e l p an e l b ) e l p re cio e s m ayo r q u e e l CVME


p e ro m e n o r q u e e l CTME, re co rd an d o q u e la d ife re n cia e n tre am b o s e s e l CFME,
e n to n ce s e l p ro d u cto r tie n e p é rd id as ig u ale s a: (P*-CTME) x Q*, q u e co rre s p o n -
d e n a p a rte d e lo s co s to s fijo s . Sin e m b a rg o , a co rto p la z o a la e m p re s a le
co n vie n e p ro d u cir ig u a l, d a d o q u e s i ce rra ra p e rd e ría la to ta lid a d d e lo s co s to s
fijo s .

En e l ca s o d e l p a n e l c) e l p re cio e s m e n o r q u e e l CVME, p o r lo ta n to p ie rd e
lo s co s to s fijo s y p a rte d e lo s va ria b le s , e n e s te ca s o e s p re fe rib le q u e cie rre
p o rq u e a s í s ó lo p e rd e ría lo s co s to s fijo s . Es to s e s tá n re p re s e n ta d o s p o r e l á re a
s o m b re a d a , y co rre s p o n d e n a la d ife re n cia e n tre lo s co s to s to ta le s y lo s va ria -
b le s p a ra la s Q* u n id a d e s .

75
Po r lo ta n to , e l e m p re s a rio p ro d u cirá la s ca n tid a d e s co rre s p o n d ie n te s a l
p u n to e n e l q u e P=CM s i e l P e s m a yo r o ig u a l a l CVME, a e s ta co n d ició n s e le
d e n o m in a con d ición tota l.

Po r la co n d ició n t o t a l, la e m p re s a d e te rm in a lo s b e n e f icio s p a ra e l
n iv e l d e p ro d u cció n e n e l q u e e l p re cio e s ig u al al co s to m arg in al (P=CM),
s i e l P e s m a y o r o ig u a l a l CVME e n to n ce s p ro d u ce e s a ca n tid a d , d e lo
co n tra rio d e b e ce rra r. Po r lo cu a l s e d e n o m in a a d ich o p re cio , p r e cio d e
cie r r e (P = m ín im o d e l CVME). A s u v e z , s e d e n o m in a p r e cio d e niv e la ció n
al co rre s p o n d ie n te al m ín im o d e l co s to to tal m e d io , d ad o q u e s i e s e e s e l
p re cio lo s b e n e f icio s e xtra o rd in a rio s s o n n u lo s .

Po r lo tan to , la d ecis ió n d e p ro d u cció n d e la em p res a es u n a d ecis ió n en d o s


e tap as , p rim e ro cu m p le la co n d ició n m arg in al, y h alla e l n ive l d e p ro d u cció n e n
e l q u e P=CM. Lu e g o , s i e l P>CVME p ro d u ce ; d e lo co n tra rio , cie rra .

4 .2 .2 . Cu rv a d e o f e rt a
Un a cu rva d e o fe rta m u e s tra la s d is tin ta s ca n tid a d e s o fre cid a s p o r lo s p ro -
d u cto re s a lo s d is tin to s p re cio s p a ra m a x im iz a r b e n e ficio s . Po r lo a n a liz a d o e n
la s e cció n a n te rio r, s i e l p re cio e s m a yo r
q u e e l CVME la e m p re s a p ro d u ce a q u e lla s
ca n tid a d e s q u e in d ica e l CM, p o r lo ta n to
e s te e s la cu rva d e o fe rta d e la e m p re s a .

La c u r v a d e o f e r t a d e la e m p r e s a
c o m p e t it iv a e s e l t ra m o d e la c u rv a
d e co s to m a rg in a l p a ra p re cio s s u p e -
rio re s a l m ín im o d e l CVME.

Ob s e rve m o s e n to n ce s q u e la p e n d ie n -
te p o s itiva d e la cu rva d e o fe rta s u rg e d e
la re n d im ie n to s m a rg in a le s d e cre cie n te s ,
lo s cu a le s p ro vo ca b a n q u e e l CM tu vie ra
e s a fo rm a.
Figu ra 4 .4 Cu rva de oferta
de em presa com petitiva
En la fig u ra 4 .4 s e re p re s e n ta la cu rva
d e o fe rta co m o e l tra m o d e la cu rva d e l
CM s u p erior al p recio d e cierre (corres p on d e al tram o g ru es o d el g ráfico), ob s er-
ve m o s q u e s i e s m e n o r, la ca n tid a d o fre cid a e s ce ro .

A p artir d e la o fe rta d e la e m p re s a e s p o s ib le o b te n e r la o fe rta d e l m e rcad o ,


a l ig u a l q u e co m o lo h icim o s p a ra la d e m a n d a , co m o la a g re g a ció n d e la s o fe r-
ta s in d ivid u a le s .

La o f e r t a d e m e r c a d o (O) e s la s u m a d e la s c a n t id a d e s o f re c id a s a
ca d a u n o d e lo s p re cio s
O = ΣCM

76
4

a ) Su b a d e s a la rio s b ) Ava n ce te cn o ló g ico c) Re d u cció n d e la s


ca n tid a d e s d e l fa cto r

d ) Au m e n to d e l e ) Ex p e cta tiva s d e f) Bu e n clim a


n ú m e ro d e o fe re n te s a u m e n to d e l p re cio

Fig u ra 4 .5 Desp la z a m ien tos d e la cu rva d e oferta

Ob s ervem os q u é factores d es p laz an es ta cu rva d e oferta, los q u e ob viam en -


te s e rá n a q u e llo s q u e a fe cte n lo s co s to s m a rg in a le s . Po r lo ta n to , a lte ra cio n e s
e n lo s p re cio s d e lo s fa cto re s va ria b le s y e n la ca n tid a d d e lo s fa cto re s fijo s
n e ce s ario s p a ra la p ro d u cció n (te cn o lo g ía, e q u ip o s , p lan tas , e tc.) alte ra n la cu r-
va d e o fe rta d e l m e rcad o .
En la fig u ra 4 .5 s e an aliz an d is tin to s cas o s . En el p an el a) o b s ervam o s q u e s i
s u b e n lo s s alario s , au m e n tan lo s co s to s variab le s , p o r lo tan to au m e n tará e l
co s to m arg in al, lo cu al im p lica q u e lo s p ro d u cto re s e s tán d is p u e s to s a o fre ce r
u n a can tid ad m e n o r a cad a u n o d e lo s p re cio s , la cu rva d e o fe rta s e d e s p laz a
hacia arrib a.
En e l p an e l b) se analiza el caso de que las em presas adopten una nueva tecno-
logía que les perm ite producir m ayores cantidades con iguales costos. Por lo tanto,
a cada uno de los precios están dispuestas a ofrecer m ayores cantidades, por lo cual
la curva de oferta se desplaza hacia abajo.
Otro determ inante de cam bio de la oferta es una alteración de las cantidades de
factores fijos a utilizar. Pe n s e m o s e n e l cas o e n q u e s e q u e m e n d o s m áq u in as d e
una em p resa, con las m áq uinas restantes los trab ajad ores serán m enos p rod ucti-
vos, p or lo tanto el CVME y el CM aum entan y la curva d e oferta se d esp laz a hacia
arrib a (p anel c).
Al igual que vim os en la dem anda, la cantidad de participantes en el m ercado
tam b ién p rovoca d esp lazam ientos ; e n e l p an e l d ) an aliz am o s e l e je m p lo d e u n
au m e n to e n e l n ú m e ro d e o fe re n te s d e u n p ro d u cto , s i a cad a p re cio s e va n a
o fre ce r m a yo re s ca n tid a d e s , e n to n ce s la o fe rta s e d e s p la z a h a cia a b a jo .

77
Tam b ién afectan las exp ectativas , en es te cas o d e los em p res arios . Por ejem -
p lo , s i p o r e l fe n ó m e n o d e la “va ca lo ca ”, s e e s p e ra q u e s u b a n lo s p re cio s d e la
ca rn e , lo s g a n a d e ro s re d u ce n la o fe rta a ctu a l d e ca rn e , d e s p la z á n d o s e h o y la
o fe rta h acia arrib a.

Fin alm e n te , e l clim a e s u n a variab le q u e afe cta las d e cis io n e s d e lo s e m p re -


s a rio s . Es m u y co m u n p a ra p ro d u cto s a g ríco la s , q u e u n b u e n tie m p o a u m e n ta
la o fe rta y u n m al tie m p o la re d u ce (p an e l f). Sin e m b arg o , p u e d e n e x is tir cas o s
d o n d e s e o b s e rve e l co m p o rta m ie n to co n tra rio . En Uru g u a y e n 1 9 9 7 h u b o u n a
fu e rte s e q u ía q u e p ro vo có s o b re o fe rta d e g a n a d o , e s to e s , h u b o u n a fa e n a ré -
co rd p o rq u e lo s g a n a d e ro s p o r la fa lta d e a g u a e n s u s ca m p o s fa e n a b a n a n te s
q u e e l g an ad o p e rd ie ra p e s o .

4 .2 .3 . El e q u ilib rio co m p e t it iv o e n e l co rt o p la z o

En la figura 4 .6 rep resentam os el eq uilib rio com p etitivo d e corto p laz o, d ond e
la curva de dem anda representa al con-
ju n to d e co m p ra d o re s d e l m e rca d o y
la d e o fe rta a l co n ju n to d e lo s ve n d e -
d ores. El p unto E se d enom ina d e eq ui-
lib rio , e n é l s e “vacía” e l m e rcad o , am -
b o s g ru p o s d e in d ivid u o s e s tá n s a tis -
fe ch o s a e s e p re cio . Pe n s e m o s e n u n
p recio p or arrib a d el eq u ilib rio, la can -
tid a d o fre cid a s ie m p re e s m a yo r q u e
la d em and ad a, p or lo tanto se d ice q ue
h ay u n exceso de oferta. Los oferen tes
n o e s tá n s a tis fe ch o s p o rq u e n o p u e -
d e n ve n d e r to d o lo q u e q u is ie ra n , s i
q u ie re n d e s h a ce rs e d e la s u n id a d e s Fig u ra 4 .6 Eq u ilib rio com p et it ivo d e
corto plaz o
q ue les s ob ran d eb en b ajar los p recios
h as ta el p u n to E d o n d e ya n o exis te el exces o . Po r es te m o tivo , es co m ú n o b s er-
va r q u e s e tire ca fé e n Bra s il, o n a ra n ja s y lim o n e s e n Uru g u a y p a ra q u e e s ta
p re s ió n a la b a ja d e lo s p re cio s n o o p e re .

Si e l p re cio fu e ra m e n o r q u e e l d e e q u ilib rio la ca n tid a d d e m a n d a d a e s m a -


yo r q u e la o fe rta d a , p o r lo ta n to h a b ría exceso d e d em a n d a . Lo s d e m a n d a n te s
s o n lo s in s a tis fe ch o s , y lo s ve n d e d o re s a l o b s e rva r e s to s e d a n cu e n ta q u e
p u e d e n s u b ir e l p re cio y a u m e n ta r la s ca n tid a d e s ve n d id a s . Po r lo ta n to , e l
e xceso d e d em a n d a p re s io n a e l p re cio a l a lz a .

78
4
4 .2 .4 . La e f icie n cia d e l m e rca d o co m p e t it iv o
Ob servem os q ue el p recio d e eq uilib rio d e un m ercad o com p etitivo es igual a
la valoración q ue hacen los d em and antes d e es a unid ad y és te es exactam ente
ig u al al cos to m arg in al d e p rod u cirla. Por tal m otivo s e d ice q u e la as ig n ación d e
recursos q ue hace el m ercad o com p etitivo es eficiente en el sen t id o d e Pa ret o.

La a s ig n a ció n d e re cu rs o s d e l m e rca d o co m p e titiv o e s e f icie n t e e n


e l s e n t id o d e Pa r e t o , p o rq u e n o e s p o s ib le m e jo ra r e l b ie n e s t a r d e a l-
g ú n g ru p o (c o m p ra d o re s o v e n d e d o re s ) s in e m p e o ra r e l d e l o t ro .

Al p re cio P1 e n la fig u ra 4 .7 h a y e x ce s o d e d e m a n d a , a e s e p re cio s e p ro d u -


cirá Q O1 p e ro s e m e jo raría e l b ie n e s tar
d e lo s d e m a n d a n te s s i s e p ro d u je ra
u n a can tid ad m ayor d ad o q u e ellos es -
tá n d is p u e s to s a p a g a r m á s , d e h e ch o
p o r e s a s ca n tid a d e s e s tá n d is p u e s to s
a p a g a r P2 .

Que la asignación sea eficiente no im -


plica que sea socialm ente óptim a. Los
que participan en el m ercado están sa-
tisfechos, pero no im plica que haya gen-
te que directam ente no participa en él.
De hecho vim os que al calcular la dem an-
Fig u ra 4 .7 Ef icien cia d el m erca d o
com petitivo
d a d el m ercad o tom am os com o d ad os
los ingresos d e los ind ivid uos, p ero en
realidad tom am os com o dada una cierta distribución del ingreso.

El p re cio d e e q u ilib rio a s u ve z cu m p le e l p a p e l d e a s ig n a r lo s re cu rs o s d e


lo s p ro d u cto re s y d e lo s co n s u m id o re s . Po r s u p arte , e l p ro d u cto r co m p ara e s e
p re cio co n e l co s to m a rg in a l y d e cid e s i le co n vie n e p ro d u cir e s a s u n id a d e s o
p ro d u cir o tra co s a . As í, s e cto re s p ro d u ctivo s co n b e n e ficio s p o s itivo s a tra e n
lo s re cu rs o s h a cia e llo s . Re s p e cto a l co n s u m id o r, d a d o q u e , co m o m e n cio n a -
m o s lo s re cu rs o s s o n e s ca s o s , lo s p re cio s cu m p le n e l o b je tivo d e ra cio n a r d i-
chos b ienes escasos, q ued ánd oselos los consum id ores q ue le conced en el m ayor
valor.

4 .2 .5 . Aju s t e s d e la rg o p la z o

En el larg o p laz o el ob jetivo s ig ue s iend o el m is m o, m axim iz ar b eneficios . La


condición m arginal se transform a en que el em presario elige el nivel de producción
d ond e el p recio es ig ual al cos to m arg inal d e larg o p laz o (P=CML). Dad o q ue p or
d efinición en el larg o p laz o tod os los cos tos s on variab les , no hab rá p unto d e
cierre, s olam ente exis te el p unto d e nivelación d on d e el p recio s e ig uala al cos to
m edio (P=CME).

79
Com o vim os una característica d e la com p etencia p erfecta es la lib re entrad a y
salid a d e em p resas. En la m ed id a q ue existan b eneficios p ositivos nuevas em p re-
sas querrán entrar al m ercado, por lo que aum enta la oferta y los precios bajan. Las
em p res as entrarán has ta el p unto d ond e P= m ínim o CME, cu a n d o los b en eficios
son cero. Por lo tanto, la com p etencia p erfecta en el largo p laz o se caracteriz a p or
tener b eneficios extraord inarios nulos.

4.3. Monopolio
De l m is m o m o d o q u e lo h icim o s p a ra e l co m p e tid o r p e rfe cto d e b e m o s d e -
te rm in ar q u é can tid ad le co n vie n e p ro d u cir al m o n o p o lis ta y a q u é p re cio , m an -
te n ie n d o e l s u p u e s to q u e e l o b je tivo d e l m o n o p o lis ta e s m ax im iz ar b e n e ficio s .

4 .3 .1 . La d e cis ió n d e p ro d u cir e n e l co rt o p la z o

Co m o v im o s e n la fig u r a 4 . 1 la d ife r e n c ia c la v e e n t r e e l c o m p e t id o r
p e r fe c t o y e l m o n o p o lis t a , e s q u e é s t e ú lt im o s e e n fr e n t a a u n a d e m a n d a
c o n p e n d ie n t e n e g a t iv a e n lu g a r d e u n a d e m a n d a h o r iz o n t a l, p o r lo t a n t o
v e a m o s c u á n t o r e c ib e s i v e n d e u n a u n id a d a d ic io n a l. Pa r t a m o s d e l e je m -
p lo p r e s e n t a d o e n e l c u a d r o 4 .3 .

Cu a d ro 4 .3 In g re s o to ta l e in g re s o m a rg in a l

Re co rd e m o s q u e , p o r la co n d ició n m a rg in a l la e m p re s a co m p a ra e l in g re s o
m a rg in a l q u e o b te n d ría s i ve n d ie ra u n a u n id a d a d icio n a l co n e l co s to m a rg in a l
d e p ro d u cirla . Po r e je m p lo , s i p a s a d e ve n d e r u n a a d o s u n id a d e s , e l in g re s o le
a u m e n ta e n 6 p e s o s p o r u n id a d y d e n o m in a m o s a é s te a u m e n to d e l in g re s o ,
in g reso m a rg in a l (IM).

El in g r e s o m a r g in a l e s la v a ria ció n d e l in g re s o to ta l p ro v o ca d a p o r
la v e n ta d e u n a u n id a d a d icio n a l.

80
4
En té rm in o s m a te m á tico s e l in g re s o m a rg in a l lo p o d e m o s e x p re s a r co m o :

En u n a e m p re s a co m p e titiva vim o s q u e e l in g re s o m a rg in a l d e ve n d e r u n a
u n id a d m á s e s s ie m p re e l p re cio . Aq u í o b s e rva m o s q u e e l in g re s o m a rg in a l e s
m e n o r q u e e l p re cio d e b id o a la p e n d ie n te n e g ativa d e la cu rva d e d e m an d a, ya
q u e s ó lo e s p o s ib le a u m e n ta r la s ve n ta s b a ja n d o e l p re cio .

En la fig u ra 4 .8 re p re s e n ta m o s g rá fica m e n te la d e m a n d a , e l in g re s o m a rg i-
n a l y e l in g re s o to ta l d e n u e s tro e je m p lo . Ob s e rve m o s q u e la p e n d ie n te d e la
d e m a n d a e s –2 (-1 2 / 6 ) y la d e l in g re s o m a rg in a l e s –4 (-1 2 / 3 ) y q u e a m b a s
tie n e n la m is m a o rd e n ad a e n e l o rig e n , ya q u e cu an d o e l n ive l e s ce ro n o e x is te
ven ta alg u n a. Sin em b arg o, u n a vez ven d id a la p rim era u n id ad el in g res o m arg i-
n a l e s m e n o r q u e e l p re cio . A s u ve z , e l in g re s o m a rg in a l s e h a ce ce ro e n tre s
u n id a d e s , ya q u e e s e l p u n t o d o n d e e l in g re s o t o t a l e s m á x im o . Es t o s e d e b e
a q u e s ie m p re q u e e l in g re s o m a rg in a l s e a p o s it ivo e s p o s ib le a u m e n t a r e l
in g re s o t o t a l e le va n d o la s ve n t a s , y p o r lo t a n t o , e l in g re s o t o t a l n o p u e d e
h a lla rs e e n s u n ive l m á x im o . En ca s o co n -
trario, s iem p re q u e el in g res o m arg in al s ea
n e g a t ivo , e s p o s ib le e le va r e l in g re s o t o -
ta l re d u cie n d o la s ve n ta s . Po r lo ta n to , e l
in g re s o to ta l e s m á x im o cu a n d o e l in g re -
s o m a rg in a l e s ce ro .

Fin a lm e n te , o b s e rve m o s q u e e l p u n to
d o n d e e l in g re s o m a rg in a l e s ce ro co rre s -
p o n d e a l p u n to m e d io d e la cu rva d e d e -
m a n d a . Re co rd e m o s lo a n a liz a d o e n e l ca -
p ítu lo 2 , d o n d e vim o s q u e to d a d e m a n d a
lin e a l p re s e n ta lo s tre s tra m o s d e e la s tici-
d a d (ve r fig u ra 2 .1 7 ), e n s u p u n to m e d io
e s u n ita ria , h a cia a rrib a e s e lá s tica y h a cia
a b a jo e s in e lá s tica . Po r lo ta n to , s i e l o b je -
tivo d e l m o n o p o lis ta e s m ax im iz ar b e n e fi-
c io s n u n c a p r o d u c ir á e n e l s e g m e n t o
in e lá s tico d e la cu rva d e d e m a n d a , ya q u e
e l in g re s o m a rg in a l d e ve n d e r u n a u n id a d
ad icio n al s e rá n e g ativo .

Po r lo ta n to , p o r la co n d ició n m a rg in a l
u n a ve z d e fin id o e l in g re s o m a rg in a l e l
m o n o p o lis ta lo co m p a ra co n e l co s to m a r- Figu ra 4 .8 Dem an da m argin al e
g in al. En la fig u ra 4 .9 rep res en tam os g ráfi- ingreso total

81
ca m e n te la d e cis ió n d e l m o n o p o lis ta ; s i e l in g re s o m a rg in a l e s m a yo r q u e e l
co s to m arg in al, al m o n o p o lis ta le co n vie n e au m e n tar e l n ive l d e p ro d u cció n , e n
ca s o co n tra rio le co n vie n e re d u cirlo . Po r lo ta n to , m a x im iz a lo s b e n e ficio s p ro -
d u cie n d o la ca n tid a d e n la cu a l e l in g re s o m a rg in a l e s ig u a l a l co s to m a rg in a l
(IM=CM).

La co n d ició n m a r g in a l, im p lica q u e u n a e m p re s a m o n o p ó lica s e le c-


c io n a e l n iv e l d e p ro d u c c ió n e n e l c u a l e l in g re s o m a rg in a l e s ig u a l a l
co s to m a rg in a l (IM= CM). Po r lo ta n to , co b ra u n p re cio s u p e rio r a l co s -
to m a rg in a l (P> CM).

El s e g u n d o p a s o e s d e t e r m in a r s i p a r a e s e n iv e l d e p r o d u c c ió n o b t ie -
n e b e n e fic io s . El a n á lis is e s e l m is m o q u e e l r e a liz a d o p a r a c o m p e t e n c ia
p e r fe c t a .

Po r la c o n d ic ió n t o t a l, la e m p re s a d e te rm in a lo s b e n e f icio s p a ra e l
n iv e l d e p ro d u c c ió n e n e l q u e e l in g re s o m a rg in a l e s ig u a l a l c o s t o
m a rg in a l (IM= CM), p ro d u cirá s ó lo s i e l p re cio e s m a y o r o ig u a l a l co s to
v a ria b le m e d io , d e lo co n tra rio d e b e
c e rra r.

La fig u ra 4 .9 m u e s tra u n ca s o d o n d e
el m on op olis ta ob tien e b en eficios ig u ales
a:
(PM-CTME) x Q M

re p re s e n tad o s p o r e l áre a s o m b re ad a. No
n eces ariam en te tod os los m on op olios ob -
tie n e n b e n e ficio s . De h e ch o , UTE e s u n a
e m p re s a p ú b lica m o n o p ó lica e n la tra n s -
m is ió n d e e n e rg ía e lé ctrica, lo cu al n o im -
p lica q u e e n la e le ctrifica ció n d e u n p u e -
b lo d e 1 0 0 hab itantes en el interior d el p aís
te n g a g an an cias .
Fig u ra 4 .9 Decisión d e p rod u cción
del m onopolista

4 .3 .2 . Co m p a ra c ió n c o n c o m p e t e n c ia p e rf e c t a
Pen s em o s q u é s u ced e s i u n a in d u s tria co m p etitiva s e co n vierte en m o n o p o -
lio . Pa ra e llo s u p o n d re m o s q u e la cu rva d e d e m a n d a y d e lo s co s to s s o n lo s
m is m o s ta n to s i o p e ra co m o u n a in d u s tria co m p e titiva co m o s i o p e ra co m o
m o n o p o lio . En la fig u ra 4 .1 0 re p re s e n ta m o s e l ó p tim o co m p e titivo co m o e l
p u n to C d o n d e e l p re cio e s ig u a l co s to m a rg in a l, la p ro d u cció n d e e q u ilib rio e s
Qc y e l p re cio d e e q u ilib rio Pc. Un a ve z m o n o p o liz a d a la in d u s tria , e l n ive l d e
p ro d u cció n ó p tim o e s a q u e l d o n d e e l in g re s o m a rg in a l e s ig u a l a l co s to m a rg i-
n a l, p o r lo ta n to la ca n tid a d d e e q u ilib rio p a s a a s e r Q M y e l p re cio PM.

La c a n t id a d d e e q u ilib rio d e c o m p e t e n c ia p e rf e c t a e s m a y o r y e l
p re c io m e n o r q u e lo s d e la s it u a c ió n m o n o p ó lic a .

82
4
A s u ve z , afirm am o s q u e la co m p e te n -
cia p e rfe cta a s ig n a b a e ficie n te m e n te lo s
re cu rs o s , p o rq u e e l va lo r q u e tie n e p a ra
lo s co n s u m id o re s la ú ltim a u n id ad p ro d u -
cid a e s e x a cta m e n te ig u a l a l co s to a d icio -
n a l d e p ro d u cirla (P=CM). En ca s o d e e x is -
tir u n m o n o p o lio , e l p re cio e s s u p e rio r a l
co s to m arg in al. En la fig u ra 4 .1 0 o b s e rva-
m os q u e p ara Q M el cos to m arg in al d e p ro-
d u cir u n a u n id a d m á s e s CMM. Po r lo q u e ,
ta n to e n Q M co m o e n to d o s lo s n ive le s d e
p ro d u cció n e n q u e e l p re cio e s s u p e rio r al
co s to m a rg in a l, la s o cie d a d s e b e n e ficia -
ría s i s e a u m e n ta ra la p ro d u cció n .

Pa rtie n d o d e l n ive l d e p ro d u cció n d e l


m o n o p o lis ta, Q M, s i é s te s e e le vara e n u n a Fig u ra 4 .1 0 Com p a ra ción d el m on op olio
y la com peten cia perfecta
u n id a d la s o cie d a d o b te n d ría u n a g a n a n -
cia ig u al a: PM-CMM. Hacie n d o é s te raz o n a-
m ie n to p a ra ca d a u n id a d h a s ta lle g a r a l n ive l d e p ro d u cció n co m p e titivo , Q C,
ve m o s q u e la s u m a d e las d ife re n cias ve rticale s e n tre e l p re cio y e l co s to m arg i-
n a l e s la g a n a n cia s o cia l to ta l q u e s e o b te n d ría s i s e e le va ra la p ro d u cció n d e l
n ive l m o n o p ó lico al co m p e titivo . Po r lo tan to , e l trián g u lo s o m b re ad o s e d e n o -
m in a costo socia l d el m on op olio.

El c o s t o s o c ia l d e l m o n o p o lio e s la d if e re n c ia a c u m u la d a e n t re e l
p re c io y e l c o s t o m a rg in a l d e l n iv e l d e p ro d u c c ió n d e m o n o p o lio y e l
d e c o m p e t e n c ia p e rf e c t a . Es t o e s , e s e l b e n e f ic io a l q u e re n u n c ia la
s o c ie d a d a l p e rm it ir q u e s e re s t rin ja la p ro d u c c ió n a l n iv e l d e m o n o -
p o lio e n lu g a r d e e le v a rla a l n iv e l c o m p e t it iv o .

4 .3 .3 . ¿Po r q u é e xis t e n lo s m o n o p o lio s ?

Dad o q u e s o n in e ficie n te s , ¿p o r q u é e s p o s ib le q u e e x is ta u n a ú n ica e m p re -


s a q u e ab as tez ca u n m ercad o? Bás icam en te h ay tres g ran d es raz on es : el con trol
e x clu s ivo d e fa cto re s p ro d u ctivo s , la e x is te n cia d e u n a p ate n te , u n a co n ce s ió n
p o r p a rte d e l Es ta d o .

Pa ra e l p rim e r ca s o , u n e je m p lo p o s ib le e s e l a g u a m in e ra l e m b o te lla d a . Si
u n a e m p re s a e s d u e ñ a d e l lu g a r d o n d e e s tá e l m a n a n tia l d e a g u a , e l co n tro l
e x clu s ivo d e l re cu rs o n a tu ra l la co n vie rte e n m o n o p ó lica . A p e s a r q u e p a ra
m u ch o s co n s u m id o re s e l a g u a p o ta b le g a s ifica d a p u e d e s e r u n s u s titu to p e r-
fe cto d e la a n te rio r, e n g e n e ra l p o d e m o s d e cir q u e n o tie n e s u s titu to s s a tis fa c-
to rio s .

En s eg u n d o lu g ar, las p aten tes exis ten p ara p roteg er al q u e realiz a u n in ven -
to , d á n d o le e l d e re ch o a b e n e ficia rs e p o r la p ro d u cció n e x clu s iva d e l m is m o

83
d u ran te u n p e río d o d e tie m p o y as í re cu p e rar e l co s to d e la in n o vació n . Es m u y
com ú n en el s ector farm acéu tico. En Eu rop a las p aten tes d e in ven ción d u ran 2 0
a ñ o s , e n Es ta d o s Un id o s 1 7 a ñ o s y e n Uru g u a y 1 5 a ñ o s .

La s lice n cia s o co n ce s io n e s e s ta ta le s e vita n la e x is te n cia le g a l d e o tra s


e m p re s a s . Po r e je m p lo , e n la co n ce s ió n p a ra la co n s tru cció n d e u n p u e n te o
p a ra e l m a n te n im ie n to d e u n a ca rre te ra , o p a ra la re co le cció n d e b a s u ra , e l
Es tad o o to rg a, a travé s d e u n a licitació n , la e x p lo tació n e x clu s iva a u n a e m p re -
s a . En o tro s ca s o s , le g a lm e n te s e o to rg a la e x p lo ta ció n a u n a e m p re s a p ú b lica ,
co m o p o r e je m p lo ANCAP e n la re fin e ría d e p e tró le o o UTE e n la tran s m is ió n d e
e n e rg ía e lé ctrica.

No o b s ta n te , e x is te u n a s itu a ció n e n la q u e la p re s e n cia d e u n m o n o p o lio


n o e s n e ce s a ria m e n te in e ficie n te . Es e l ca s o e n e l q u e e l m e rca d o n o p u e d e
o rg a n iz a rs e e n fo rm a co m p e titiva . La e x is te n cia d e e co n o m ía s d e e s ca la o re n -
d im ie n to s cre cie n te s a e s ca la im p lica co s to s m e d io s d e cre cie n te s (CMELP co n
p en d ien te n eg ativa). En es tos cas os , la m an era m en os cos tos a d e ab as tecer u n a
in d u s tria e s co n ce n tra r la p ro d u cció n e n u n a ú n ica e m p re s a y e l m o n o p o lio
re s u lta n te s e d e n o m in a m on op olio n a t u ra l. Es e l e je m p lo típ ico d e l s e rvicio d e
te le co m u n ica cio n e s , a g u a , e tc.

Exis te u n m o n o p o lio n a t u r a l s i la p ro d u cció n p u e d e s e r re a liz a d a a


m e n o re s co s t o s p o r u n a e m p re s a q u e p o r u n m a y o r n ú m e ro d e e lla s .

Ob s e rve m o s e n la fig u ra 4 .1 1 e l ó p tim o m o n o p ó lico e n e l ca s o d e e x is tir


e co n o m ía s d e e s ca la . La ca n tid a d d e e q u ilib rio e s Q M y e l p re cio e s PM . En e s te
p u n to e l m o n o p o lis ta o b tie n e u n o s b e n e ficio s ig u a le s a : (PM -CMELPM ) x Q M . Si
e x is tie ra co m p e te n cia p e rfe cta la ca n tid a d d e e q u ilib rio s e ría Q C y e l p re cio d e
e q u ilib rio s e ría PC . Pe ro d ich o p re cio e s m e n o r q u e e l co s to m e d io (CMELPC ), p o r
lo tan to las em p res as o p erarían co n p érd i-
d a s lo cu a l e n e l la rg o p la z o e s in s o s te n i-
b le . Po r ta l m o tivo , e l lla m a d o m o n o p o lio
n atu ral, e s la ú n ica e s tru ctu ra d e m e rcad o
p o s ib le e n e l la rg o p la z o .

En Uru g u a y lo s m o n o p o lio s n a tu ra le s
s o n d e p ro p ie d a d e s ta ta l. En o tro s p a ís e s
h a e x is t id o u n a t e n d e n c ia a la
p riva tiz a ció n , p a s a n d o a s e r e l te m a ce n -
tral la regulación d e d ichos m onop olios na-
tu rale s e n m an o s p rivad as .

El o b je tivo d e l re g u la d o r e s lo g ra r u n
e q u ilib rio e n tre e l b ie n e s ta r d e lo s co n s u -
Fig u ra 4 .1 1 Mon op olio n a tu ra l m id ores , q u e q u ieren p ag ar p recios b ajos ,

84
4
y el d e las em p res as , q u e q u ieren ob ten er b en eficios . Un a p olítica m u y u s ad a es
fija rle lo s p re cio s a la e m p re s a d e ta l m a n e ra q u e é s ta o b te n g a u n a ta s a d e
re n d im ie n to p re d e te rm in a d a , o fija rle lo s p re cio s ig u a l a l co s to m e d io . La d ifi-
cu ltad g e n e ral q u e e x is te e s q u e e l re g u lad o r n o co n o ce la e s tru ctu ra d e co s to s
d e la em p res a y és ta n o tien e in cen tivos en m os trarla. Las d iverg en cias d e in for-
m a ció n e n tre la e m p re s a y e l Es ta d o s o n la s q u e d ificu lta n cu a lq u ie r tip o d e
re g u la ció n . De h e ch o , e l re g u la d o r p u e d e te rm in a r fija n d o p re cio s m u y a lto s
o b te n ie n d o la e m p re s a b e n e ficio s e x trao rd in ario s , o p re cio s m u y b ajo s te n ie n -
d o la e m p re s a in ce n tivo s a b rin d a r s e rvicio s d e m a la ca lid a d .

4.4. Oligopolio

El o lig o p o lio s e d is tin g u e d e l m o n o p o lio y la co m p e te n cia p e rfe cta p o r la


in te rd e p e n d e n cia e n tre la s a ccio n e s d e la s d is tin ta s e m p re s a s q u e lo co n fo r-
m a n . Re co rd e m o s q u e e l o lig o p o lio e s u n m e rca d o e n e l cu a l la m a yo ría d e la s
ve n ta s s o n re a liz a d a s p o r u n a s p o ca s e m p re s a s , ca d a u n a d e la s cu a le s e s ca -
p a z d e in flu ir e n e l p re cio d e m e rca d o co n s u s p ro p io s a cto s . Dich a s e m p re s a s
en g en eral s e d an cu en ta q u e s u s b en eficio s p o d rían crecer s i realiz an acu erd o s
co n s u s riva le s . A e s to s a cu e rd o s , co n e l o b je tivo d e a u m e n ta r s u p o d e r d e
m e rca d o , s e le s d e n o m in a colu sión .

La co lu s ió n e s to d o a cu e rd o e xp lícito o tá cito cu y o o b je tiv o e s e l d e


a u m e n ta r e l p o d e r d e m e rca d o d e la s e m p re s a s .

En el cas o q u e el acu erd o s e realice en form a exp lícita o in s titu cion aliz ad a s e
le d e n o m in a cárte l s ie n d o e l cas o m ás co n o cid o e l d e la OPEP (Org an iz ació n d e
País e s Ex p o rtad o re s d e Pe tró le o : p aís e s d e Orie n te Me d io e In d o n e s ia, Nig e ria y
Venez uela), cread a en 1 9 6 0 p ero con funcionam iento activo d esd e 1 9 7 3 , ya q ue a
p artir d e e s e añ o o p e ró u n acu e rd o d e fijació n d e p re cio s e n tre lo s m ie m b ro s .
Dicho cártel rep res entab a ap roxim ad am ente el 5 6 % d e la p rod ucción m und ial en
1 9 7 3 , e l re s to d e la p ro d u cció n e s tab a e n p ro d u cto re s m ás p e q u e ñ o s (Es tad o s
Unid os, Unión Soviética, Norueg a, México y Gran Bretaña). Sin em b arg o, en 1 9 7 3
la OPEP actú a co m o u n a g ran e m p re s a d o m in an te q u e p u e d e fijar e l p re cio d e
m ercad o lim itan d o s u p rop ia p rod u cción . La tas a d e crecim ien to an u al d e la p ro-
d u cción m u n d ial d e cru d o fu e d e u n 1 0 % en tre 1 9 5 5 y 1 9 7 3 , m ien tras q u e en tre
1 9 7 3 y 1 9 7 9 cayó a 0 %. As í lo s p re cio s d e l p e tró le o au m e n taro n u n 2 0 0 % e n
1 9 7 3 , esto es, se trip licaron y en 1 9 7 9 , cuand o la revolución iraní interrum p ió los
s u m in is tros d e p etróleo, el p recio volvió h a au m en tar u n 2 5 0 %.

Sin e m b a rg o , m u ch a s ve ce s e s to s a cu e rd o s s u e le n e s ta r p ro h ib id o s . En e l
ca s o d e Eu ro p a p o r e l Tra ta d o d e Ro m a (a rt. 8 5 ) y e n Es ta d o s Un id o s p o r la
Sh erm a n Act . Otro e je m p lo d e e s te tip o d e a cu e rd o s e s e l re a liz a d o e n tre la
Gen era l Elect ric, la Wes t in g h ou s e y o tra s g ra n d e s e m p re s a s n o rte a m e rica n a s

85
e n la ve n ta d e e q u ip o e lé ctrico (g e n e rad o re s , tran s fo rm ad o re s , in te rru p to re s y
a is la d o re s ) p a ra licita cio n e s p ú b lica s , e n e l cu a l s e p o n ía n d e a cu e rd o e n lo s
p recios a p res en tar, en q u é em p res a ten ía d erech o a s er la licitad ora m ás b arata,
e tc.

Po r ú ltim o , e x is te n acu e rd o s tácito s p o r raz o n e s h is tó ricas , e n lo s cu ale s s e


re s p e ta a l riva l, a l m e n o s d e m o d o im p lícito .

Cu alq u ie ra s e a e l tip o d e acu e rd o , lo s o b je tivo s e n g e n e ral s o n : d is m in u ir la


p ro d u cció n y/ o s u b ir e l p re cio , d is m in u ir e l g as to e n p u b licid ad , fijar e l n ive l d e
ca lid a d , d e lim ita ció n d e te rrito rio s , e tc. Po r e je m p lo , h a s ta lo s a ñ o s 3 0 , fe ch a
e n q u e fu e d e clarad o ile g al e s te tip o d e acu e rd o s , las g ran d e s e m p re s as q u ím i-
cas m u n d iales ten ían u n acu erd o d e rep arto d el m ercad o , as í ICI ven d ía en Gran
Bre ta ñ a y lo s p a ís e s d e la Com m on w ea lt h , la s e m p re s a s a le m a n a s ve n d ía n e n
Eu ro p a y Du Po n t e n e l m e rca d o a m e rica n o .

En g e n e ral, s e o b s e rva q u e lo s acu e rd o s s o n p o co e s tab le s e n e l tie m p o . Sin


e m b a rg o , e x is te n cie rto s fa cto re s q u e lo s h a ce n m á s d u ra d e ro s :

i) La e x is te n cia d e u n s is te m a le g a l q u e p e rm ita la re a liz a ció n d e a cu e rd o s


e x p lícito s , p o rq u e e n e l cas o d e vio lació n d e l acu e rd o e s m u y fácil to m ar re p re -
s alias . Cu an to m ayo r s e a e l cas tig o , m e n o re s s o n lo s in ce n tivo s a d e s viars e d e l
m is m o .

ii) La e x is te n cia d e p o ca s e m p re s a s , p o rq u e e s m á s fá cil ta n to p o n e rs e d e


a cu e rd o co m o d e te cta r la s vio la cio n e s .

iii) La e x is te n cia d e b a rre ra s a la e n tra d a , p o rq u e é s ta s e vita n n u e vo s co m -


p e tid o re s , lo s cu a le s s i e n tra ra n p ro vo ca ría n u n a re d u cció n d e l p re cio y p o r lo
ta n to e lim in a ría n e l p o d e r d e m e rca d o d e la s e m p re s a s q u e co lu d e n .

Po d e m o s re p re s e n ta r g rá fica m e n te lo s e fe cto s d e la co lu s ió n d e u n a in d u s -
tria e n las tas as d e b e n e ficio d e u n a e m p re s a in d ivid u al. Po r e je m p lo , s u p o n g a-
m o s u n a in d u s tria fo rm ad a p o r 2 0 e m p re s as id é n ticas , las cu ale s tie n e n la m is -
m a cu rva d e co s to m a rg in a l (CM), e n fre n -
tá n d o s e ca d a e m p re s a a u n a ve in te a va
p a rte d e la d e m a n d a d e l m e rca d o , d e n o -
m in a d a d e m a n d a p ro p o rcio n a l (D) re p re -
s entad a en la fig ura 4 .1 2 , la cual tiene as o-
cia d a la cu rva d e in g re s o m a rg in a l (IM). Si
la s e m p re s a s fu e ra n co m p e titiva s , ca d a
u n a p ro d u ciría Q c , ya q u e e n e s e p u n to e l
p recio (Pc ) es ig u al al cos to m arg in al (CMc ).
Po r lo ta n to , la p ro d u cció n to ta l d e la in -
d u s tria s e rá 2 0 x Q c .

Si estas em presas coludieran, por ejem -


p lo fo rm a n d o u n cá rte l, la s e m p re s a s ya Fig u ra 4 .1 2 Cá rt el

86
4
n o s e ría n to m a d o ra s d e p re cio , ya q u e s i ca d a e m p re s a a u m e n ta ra s u p ro d u c-
ció n e n u n a u n id ad la in d u s tria la au m e n taría e n 2 0 u n id ad e s y e l p re cio d e jaría
d e s e r d ad o .

Al actu ar con ju n tam en te cad a em p res a s e com p ortaría com o u n m on op olio,


fija n d o e l n ive l d e p ro d u cció n Q M d o n d e e l co s to m a rg in a l s e ig u a la co n e l
in g re s o m a rg in a l y s ie n d o e l p re cio PM. Po r s u p a rte , la p ro d u cció n to ta l d e la
in d u s tria s e ría 2 0 x Q M.

(a ) e m p re s a (b ) ra m a in d u s tria l
Fig u ra 4 .1 3 In cen t ivo p a ra h a cer t ra m p a en u n cá rt el

Co m o o b s ervam o s la p ro d u cció n carteliz ad a d e la in d u s tria es m en o r q u e s i


las e m p re s as o p e raran e n co m p e te n cia p e rfe cta.

Sin e m b arg o , e s fácil o b s e rvar g ráficam e n te q u e e x is te in ce n tivo p ara h ace r


tram p a y vio lar e l acu e rd o .
En e l p a n e l a ) d e la fig u ra 4 .1 3 , s e re p re s e n ta la s itu a ció n d e u n a e m p re s a
in d ivid u a l y e n e l p a n e l b ) la p ro d u cció n d e la ra m a in d u s tria l e n s u co n ju n to ,
d o n d e e l co s to m a rg in a l e s la s u m a d e lo s co s to s m a rg in a le s d e la s ve in te
e m p re s as (CM=∑ CMi), D la d e m an d a d e l m e rcad o y IM e l in g re s o m arg in al as o -
ciad o.
El n ive l d e p ro d u cció n q u e m a x im iz a lo s b e n e ficio s p a ra e l cá rte l e s Q In d u s tria
y e l p re cio e s Pcá rte l. La cu o ta a s ig n a d a a ca d a e m p re s a e s Q cá rte l, d o n d e e l co s to
m ed io d e es e n ivel d e p ro d u cció n es CTMEcártel, p o r lo tan to cad a e m p re s a o b tie -
n e u n a g a n a n cia ig u a l a :

(Pcárte l- CTMEcá rte l ) x Q cárte l.

Ob s e rve m o s q u e cad a e m p re s a p u e d e ve rs e in ce n tivad a a au m e n tar la can -


tid a d p ro d u cid a , h a s ta e l p u n to E, ya q u e s i to m a e l p re cio fija d o p o r e l cá rte l

87
co m o e l in g re s o m a rg in a l lo ig u a la rá co n s u co s to m a rg in a l (p u n to E), fija n d o
la s ca n tid a d e s Q. A e s a s ca n tid a d e s la e m p re s a o b tie n e u n a g a n a n cia ig u a l a :

(Pcá rte l – CTMEQ ) x Q.

Po r lo ta n to , a l vio la r e l a cu e rd o , s u p o n ie n d o q u e e l re s to d e la s e m p re s a s
m a n tie n e n s u co m p o rta m ie n to , la e m p re s a a u m e n ta rá s u s b e n e ficio s .

4.5. Fa lla s del mer ca do

Lo s p re cio s co n s titu ye n e l m e can is m o ce n tral d e as ig n ació n e n u n a e co n o -


m ía d e m e rcad o . Co m o ya m e n cio n am o s cu m p le n e l p ap e l d e as ig n ar lo s re cu r-
s o s e s ca s o s e n tre lo s s e cto re s p ro d u ctivo s y d e ra cio n a rlo s e n tre lo s co n s u m i-
d o re s . Sin e m b a rg o , e x is te n fa lla s d e l m e rca d o q u e p u e d e n d a r lu g a r a u n a
as ig n ació n in e ficie n te d e lo s re cu rs o s , p o r e je m p lo la e x is te n cia d e : co m p e te n -
cia im p e rfe cta, b ie n e s p ú b lico s , e x te rn alid ad e s , m e rcad o s in co m p le to s e in fo r-
m ació n as im é trica. Es tas fallas s o n p arte d e la ju s tificació n te ó rica p ara la in te r-
ve n ció n d e l Es ta d o .

i) Com p et en cia im p erf ect a . De m o s tra m o s q u e la co m p e te n cia p e rfe cta d a


lu g a r a u n a ca n tid a d tra n s a d a d e e q u ilib rio ó p tim a , ya q u e la va lo ra ció n q u e
re a liz a n lo s in d ivid u o s d e u n a u n id a d a d icio n a l e s ig u a l a l co s to d e p ro d u cirla ,
p o r lo q u e la d e n o m in a m o s e ficie n te e n le s e n tid o d e Pa re to . La s e m p re s a s
im p e rfe ctam e n te co m p e titivas al n o s e r p re cio ace p tan te s , p u e d e n fijar p re cio s
p o r e n cim a d e s u s co s to s m a rg in a le s d e te rm in a n d o m e n o re s ca n tid a d e s co n -
s u m id a s q u e la s q u e s e d e te rm in a ría n e n co m p e te n cia p e rfe cta . En e s to s ca -
s o s , la in te rve n ció n d e l Es ta d o , co m o s e m e n cio n ó a n te rio rm e n te , co n s is te e n
fija r p re cio s m á x im o s .

ii) Bien es p ú b licos . Co m o ya d e fin im o s e n e l ca p ítu lo 1 , u n b ie n p ú b lico e s


a q u e l q u e n o tie n e riva lid a d y e s n o e x clu ib le e n e l co n s u m o . La n o riva lid a d
s ig n ifica q u e e l co n s u m o d e d ich o b ie n o s e rvicio p o r p a rte d e u n a p e rs o n a n o
re d u ce la ca n tid a d d e q u e d is p o n e n lo s d e m á s ; m ie n tra s q u e la n o e x clu s ió n
q u ie re d e cir q u e e s im p o s ib le o p ro h ib itivo im p e d ir q u e lo u tilice n las p e rs o n as
q u e n o p a g a n p o r d ich o b ie n o s e rvicio . Lo s b ie n e s o s e rvicio s q u e cu m p le n
am b as p ro p ie d ad e s , p o r e je m p lo la d e fe n s a n acio n al, la te le vis ió n ab ie rta o las
ve re d a s , s e d e n o m in a n b ie n e s p ú b lico s p u ro s .

Se d e n o m in a b ie n p ú b lic o p u r o a a q u e llo s b ie n e s o s e rv ic io s q u e
n o s o n riv a le s e n e l c o n s u m o n i e s p o s ib le la e xc lu s ió n .

88
4
Sin e m b a rg o , e s p o s ib le e n co n tra r m u ch o s b ie n e s q u e n o s a tis fa ce n la p ro -
p ie d a d d e n o riva lid a d e n e l co n s u m o . Po r e je m p lo , la ca lle Rive ra o Ave n id a
Ita lia , p u e d e n co n s id e ra rs e b ie n e s p ú b lico s , ya q u e s e d a la n o e x clu s ió n , p e ro
e n la s h o ra s d e m a yo r trá n s ito cie rta m e n te s o n riva le s e n e l co n s u m o .

Se h a b la d e b ie n e s p ú b lic o s im p u r o s , c u a n d o e l c rit e rio d e la n o


riv a lid a d e n e l co n s u m o n o s e s a t is f a ce e s t rict a m e n t e .

La s a la d e u n a b ib lio te ca , la s ca lle s d e u n a ciu d a d , to d o s a q u e llo s b ie n e s y


s e r v ic io s e n lo s q u e e x is t e e l p r o b le m a d e la a g lo m e r a c ió n o e l
co n g e s tio n a m ie n to , s o n e je m p lo s d e b ie n e s p ú b lico s im p u ro s .

¿Lo s m e rca d o s p riva d o s p ro ve e rá n b ie n e s p ú b lico s e n ca n tid a d e s e ficie n -


te s ? Co m o vim o s s i u n m e rca d o e s e ficie n te e l p re cio d e l b ie n o s e rvicio d e b e
s e r ig u a l a l co s to m a rg in a l d e p ro d u cirlo . Da d o q u e u n b ie n p ú b lico p u ro n o e s
rival e n e l co n s u m o , p o r d e fin ició n , e l co s to m arg in al d e p ro d u cirlo e s n u lo . Po r
e je m p lo , u n a p la z a p ú b lica b rin d a s e rvicio s d e re cre a ció n , ilu m in a ció n , e tc., e l
co s to d e d ich a p laz a n o s e in cre m e n ta p o r la lle g ad a d e u n n u e vo p as e an te . Po r
lo ta n to , la e ficie n cia re q u ie re d e u n p re cio n u lo p a ra e s te tip o d e b ie n e s o
s e rvicio s . En e s tas co n d icio n e s n o e x is te n raz o n e s p ara s u p o n e r q u e lo s m e rca-
d o s p rivad o s te n d rán in ce n tivo s p ara p ro d u cirlo s . En e l cas o q u e lo h icie ran , n o
e x is te s e g u rid ad d e q u e s e an p ro vis to s e n las can tid ad e s ó p tim as . Po r e je m p lo ,
la te le vis ió n ab ie rta p rivad a, cu b re s u s co s to s co b ran d o a lo s an u n cian te s , p e ro
aú n e n e s te cas o n o h ay raz ó n p ara s u p o n e r q u e la can tid ad y e l tip o d e p ro g ra-
m a ció n s e a e ficie n te .

A s u ve z , d a d o q u e n o s o n e x clu ib le s e n e l co n s u m o , p u e d e n e x is tir in ce n -
tivo s p ara q u e lo s in d ivid u o s o cu lte n s u s ve rd ad e ras p re fe re n cias . Po r e je m p lo ,
a lg u ie n p u e d e a firm a r q u e n o le in te re s a q u e s u ve re d a e s té s a n a , e s p e ra n d o
q u e exis ta otro in d ivid u o q u e p ag u e p or d ich o b ien p ú b lico. En es te cas o d is fru -
taría d e l b e n e ficio d e la ve re d a s an a s in p ag ar p o r e llo . Lo s e co n o m is tas llam an
p o liz o n e s o p arás ito s (free rider) a las p e rs o n as q u e m u e s tran e s ta co n d u cta. El
p ro b le m a d e l p a rá s ito h a lle va d o a co n clu ir q u e la p ro vis ió n g u b e rn a m e n ta l d e
d ich o s b ie n e s p ú b lico s e s n e ce s a ria p a ra e x is ta e ficie n cia e co n ó m ica . El a rg u -
m e n to e s q u e e l g o b ie rn o d e a lg u n a m a n e ra co n o ce la s p re fe re n cia s d e to d o e l
m u n d o y u s a n d o s u p o d e r d e co e rció n p u e d e o b lig a r a p a g a r p o r lo s b ie n e s
p ú b lico s . Su p o n ie n d o q u e to d o e s to s e cu m p le , e l g o b ie rn o p o d ría e vita r e l
p ro b le m a d e l p a rá s ito y a s e g u ra r la p ro vis ió n e ficie n te d e lo s b ie n e s p ú b lico s .

Po r to d o lo d ich o , e l h e ch o q u e u n b ie n o s e rvicio s e a p ro vis to p o r e l s e cto r


p ú b lico n o s ig n ifica n e ce s a ria m e n te q u e s e a u n “b ie n p ú b lico ”. Ex is te n b ie n e s
p riva d o s p ro vis to s p ú b lica m e n te , co m o la e d u ca ció n , la vivie n d a y la s a lu d , y
b ie n e s p ú b lico s p ro vis to s p riva d a m e n te , co m o la te le vis ió n a b ie rta .

89
iii) Ext ern a lid a d es

Un a e xt e r n a lid a d e s cu a n d o la p ro d u cció n o e l co n s u m o d e u n b ie n
o s e rv ic io b e n e f ic ia (e xt e rn a lid a d p o s it iv a ) o p e rju d ic a (e xt e rn a lid a d
n e g a tiv a ) d ire cta m e n te a e m p re s a s o co n s u m id o re s q u e n o p a rticip a n
n i e n s u c o m p ra n i e n s u v e n t a y c u a n d o e s o s e f e c t o s n o s e re f le ja n
t o t a lm e n t e e n e l p re c io d e m e rc a d o .

Un e je m p lo típ ico d e e x te rn a lid a d n e g a tiva e s la co n ta m in a ció n a m b ie n ta l.


La a ctivid a d p ro d u ctiva d e a lg u n a s e m p re s a s g e n e ra co n ta m in a ció n d e a g u a s ,
s on ora o d el aire, p erju d ican d o a p ers on as q u e n o p articip an en d ich a activid ad .
Ha s ta a h o ra a l a n a liz a r e l co m p o rta m ie n to d e lo s e m p re s a rio s , vim o s q u e lo s
co s to s e n q u e in cu rría e ra n fu n d a m e n ta le s a la h o ra d e to m a r d e cis io n e s . Di-
ch o s co s to s s e d e n o m in a n co s to s p riva d o s . Sin e m b a rg o , s i a l re a liz a r s u a cti-
vid a d e l e m p re s a rio p ro vo ca co s to s a d icio n a le s a in d ivid u o s e x te rn o s a la m is -
m a , s e d e fin e n lo s co s to s s o cia le s co m o lo s co s to s p riva d o s m á s é s to s co s to s
a d icio n a le s im p u e s to s s o b re o tro s a g e n te s .

To m e m o s e l e je m p lo d e u n m e r-
ca d o co m p e titivo . En la fig u ra 4 .1 4
la o fe rta d e l m e rca d o (O p ) e s ig u a l a
la s u m a h o riz o n ta l d e to d a s la s cu r-
va s d e co s to m a rg in a l in d ivid u a le s
p riva d a s . En la m e d id a q u e e x is ta
u n a e x te rn a lid a d n e g a tiva , lo s co s -
to s s o cia le s s e rá n m a yo re s q u e lo s
p riva d o s , p o r lo ta n to la o fe rta s e
d esp laz ará hacia arrib a. Ob servem os
D q u e s i e l e m p re s a rio to m a e n cu e n -
ta s ó lo lo s co s to s p riva d o s la p ro -
d u cció n s e rá Q p la cu al e s m ayo r a la
Figu ra 4 .1 4 Extern alidad n egativa s o cia lm e n te ó p tim a , Q s y e l p re cio
e s Pp s e rá m e n o r.

El ca s o clá s ico d e u n a e x te rn a lid a d p o s itiva e s la p ro d u cció n d e m ie l y d e


m an z an as , a p es ar q u e p u ed e n o ceñ irs e es trictam en te co n la realid ad . Las ab e-
ja s e x tra e n e l n é cta r d e la s flo re s y lo tra n s fo rm a n e n m ie l. Pe ro a s u ve z , lo s
d u e ñ o s d e lo s fru ta le s s e b e n e ficia n co n la p ro x im id a d d e la s a b e ja s d e b id o a
lo s s e rvicio s d e p o lin iz a ció n q u e p ro p o rcio n a n la s m is m a s . Po r lo ta n to , h a y
b e n e ficio s e x te rn o s a la d e cis ió n to m a d a p o r e l cu ltiva d o r d e m a n z a n a s y a la
d e cis ió n to m a d a p o r e l a p icu lto r.

iv) Merca d os in com p letos. Sie m p re q u e lo s m e rca d o s p riva d o s n o s u m in is -


tre n u n b ie n o u n s e rvicio , a ú n cu a n d o e l co s to d e s u m in is tra rlo s e a in fe rio r a l
q u e lo s co n s u m id o re s e s tá n d is p u e s to s a p a g a r, e x is te u n fa llo d e l m e rca d o y

90
4
s e s u e le d e cir q u e e l m e rca d o e s in co m p le to . En é s to s ca s o s e s n e ce s a rio la
re g u la ció n o la p ro vis ió n p o r p a rte d e l Es ta d o .

Lo s e je m p lo s m á s co m u n e s s o n lo s m e rca d o s d e s e g u ro s y p ré s ta m o s . En
Uru g u a y, e n e l ca s o d e l cré d ito b a n ca rio a p e q u e ñ a s e m p re s a s , la s e x ig e n cia s
d e g a ra n tía s s o n la s q u e re tra e n la d e m a n d a , o la n o e x is te n cia d e s e g u ro s
p rivad os p ara cu b rir alg u n os ries g os q u e las p ers on as d es earían as eg u rar, com o
e l g ra n iz o e n e l ca s o d e a g ricu lto re s , q u e s ó lo e l Ba n co d e Se g u ro s d e l Es ta d o
p ro ve e e s te tip o d e s e rvicio .

v) Asim et ría s d e in f orm a ción . Es fre cu e n te q u e lo s a g e n te s e co n ó m ico s n o


te n g a n to d o s la m is m a in fo rm a ció n . Alg u n o s d e e llo s p u e d e n u s u fru ctu a r e n
b en eficio p rop io la in form ación d iferen cial q u e p os een d eterm in an d o u n p erju i-
cio p ara q u ie n e s care ce n d e la ve n taja in fo rm ativa. Po r e je m p lo , la in fo rm ació n
s o b re lo s e fe cto s s e cu n d a rio s d e u n m e d ica m e n to o d e u n a lim e n to p u e d e n o
s e r co n o cid a p o r e l p ú b lico , lo cu a l lo co lo ca e n d e s ve n ta ja e n e l m o m e n to d e
to m a r s u s d e cis io n e s d e co n s u m o . En e s to s ca s o s la in te rve n ció n d e l Es ta d o
p a s a p o r g a ra n tiz a r e l a cce s o a la in fo rm a ció n d e lo s co n s u m id o re s .

91
«Concent r a ción de los mer ca dos ur ugua yos».

En Uru g u a y la m a yo ría d e lo s m e rca d o s s o n o lig o p ó lico s , u n in d ica d o r d e


e llo e s la p a rticip a ció n co n ju n ta e n e l m e rca d o d e la s p rin cip a le s e m p re s a s
q u e lo co n fo rm a n . La co n ce n tra ció n m á x im a e s cu a n d o la p a rticip a ció n co n -
ju n ta e s 1 0 0 %, e s to e s , e l 1 0 0 % d e la s ve n ta s d e l m e rca d o s o n re a liz a d a s p o r
u n a s p o ca s e m p re s a s . En e l cu a d ro p re s e n ta m o s a lg u n o s e je m p lo s p a ra e l
Uru g u a y. A s u ve z , m o s tra m o s la p a u ta d e co n s u m o d e lo s u ru g u a yo s p a ra
d ich o s p ro d u ct o s .

Participació n de las e m pre s as e n e l m e rcado.

Productos Participación conjunta Consumo per cápita


en el mercado (anual)
Yerba Canarias, La Mulata, 82 % 7 kgs.
Armiño, Sara,
Guazubirá, Livre
Aguas Salus, Villa del Este, 87 % 50 lts.
Sirte,
Kazbek, Bonaqua
Panchos Schneck, Cativelli, 95 % 110 uds.
Otonello, Tres Hnos.,
Sarubbi
Helados Conaprole, Bresler, 93 % 3 lts.
Smack,
Frigor
Arroz Coopar, Saman, 99 % 11 kgs.
Casarone
Cervezas Cervecería y Maltería 95% 25 lts.
Paysandú, Fabr. Nac.
de Cervezas, Salus
Pan La Mallorquina, Los 91 % 5,6 uds.
envasado Sorchantes, Fargo, La
Salteña, La Sin Rival

Fu en t e: El
Observador, varios
n ú m eros, 1 9 9 7 .

92
Co n ce p to s cla ve s
4
m ercad o
e s tru ctu ra s d e m e rca d o
p o d e r d e m e rca d o
co n d ició n m a rg in a l e n
co n d ició n m a rg in a l
e n m o n o p o lio
co n d ició n t o t a l e n m o n o p o lio
co s t o s o cia l d e l m o n o p o lio
4
co m p e te n cia p e rfe cta m o n o p o lio n a tu ra l
co n d ició n t o t a l e n co m p e t e n cia p e rfe ct a co lu s ió n

MERCADO DE BIENES
cu rva d e o fe rta d e la e m p re s a b ie n p ú b lico p u ro
o fe rta d e l m e rca d o b ie n e s p ú b lico s im p u ro s
e ficie n cia e n e l s e n t id o d e Pa re t o e x te rn a lid a d e s
in g re s o m a rg in a l

PROBLEMAS Y PREGUNTAS
PREGUNTAS
1 . La s cu rva s d e co s to m e d io y m a rg in a l d e lo s ta x is e n Me tro p o lis s o n
co n s ta n te s e ig u a le s a $ 0 .2 e l kiló m e tro . La cu rva in ve rs a d e d e m a n d a
d e via je s e n ta x i d e Me tro p o lis vie n e d a d a p o r: P(Q) = 1 -0 .0 0 0 0 1 Q, d o n -
d e P e s la ta rifa e n p e s o s p o r kiló m e tro , y Q s e m id e e n kiló m e tro s a l
a ñ o . Si la in d u s tria e s p e rfe cta m e n te co m p e titiva y ca d a ta x i p u e d e re a -
liz a r e x a cta m e n te 1 0 .0 0 0 kiló m e tro s p o r a ñ o d e s e rvicio , ¿cu á n to s ta x is
h a b rá e n co n d icio n e s d e e q u ilib rio y cu á l s e rá la ta rifa d e e q u ilib rio ?
2 . Ex p liq u e e l s ig u ie n te titu la r a p a re cid o e n Cró n ica s Eco n ó m ica s : «Se q u ía
p ro vo ca s o b re o fe rta d e g a n a d o , b a ja e n lo s p re cio s y u n a fa e n a ré co rd ».
Gra fiq u e e l m e rca d o d e g a n a d o e n e l co rto p la z o .
3 . En lo s ú ltim o s a ñ o s e l m u n d o h a s id o a fe cta d o p o r e l fe n ó m e n o clim a to -
ló g ico lla m a d o «El Niñ o ». En n u e s t ro p a ís p ro vo có in u n d a cio n e s q u e
d e te rm in a ro n u n a m e n o r co s e ch a d e m a íz a fe cta n d o la p ro d u cció n d e
ra cio n e s p a ra la cría d e a ve s . An a lice y g ra fiq u e lo s im p a cto s d e e s te
fe n ó m e n o e n e l m e rca d o d e ra cio n e s y d e ca rn e va cu n a .
4 . Un s e rvicio p ú b lico e n fre n ta la s ig u ie n te re a lid a d :
Co s to s To ta le s Me d io s = 1 0 0 - 0 .0 2 Q; P= 2 0 0 - 0 .0 9 Q.
¿Qu é p re cio e s ta b le ce ría e l g o b ie rn o s i a p lica ra la re g la d e u n a e m p re s a
co m p e titiva ? ¿Pro d u ciría e n ta le s co n d icio n e s ?
¿Qu é p re cio e s ta b le ce ría e l g o b ie rn o s i a p lica ra la re g la d e u n a e m p re s a
m o n o p ó lica ? ¿Pro d u ciría e n ta le s co n d icio n e s ?
5 . «Du ra n te la s cris is e co n ó m ica s la m a yo ría d e lo s a cu e rd o s d e co lu s ió n
q u ie b ra n p o rq u e s u s m ie m b ro s s e p e rju d ica n e n tre s í, ve n d ie n d o p o r
d e b a jo d e lo s p re cio s a co rd a d o s ». An a lice d ich a a firm a ció n .
6 . La cu rva in ve rs a d e d e m a n d a e n e l m e rca d o d e la s e s p in a ca s vie n e d a d a
p o r: P(Q)= 1 0 0 -2 Q, d o n d e e l p re cio s e e x p re s a e n p e s o s y la ca n tid a d e n
kilo s . La fu n ció n d e l co s to to ta l, e x p re s a d a e n p e s o s , d e cu a lq u ie r e m -
p re s a d e l s e cto r q u e la s p ro d u ce vie n e d a d a p o r:CT(Q) = 4 Q.Ca lcu le la
p ro d u cció n y e l p re cio d e l m e rca d o s i e l s e cto r p ro d u cto r d e e s p in a ca s
fu e ra to ta lm e n te co m p e titivo . Su p o n g a q u e e x is te n s o la m e n te d o s e m -
p re s a s id é n tica s . Si d e cid ie ra n co lu d ir ¿cu á l s e rá la p ro d u cció n y e l p re -
cio d e l m e rca d o ?
7 . El m an te n im ie n to d e las ve re d as e n Uru g u ay e s d e re s p o n s ab ilid ad d e
cad a p ro p ie tario , ¿e s o e x p lica e l e s tad o d e las ve re d as ? Dis cu ta e n b as e a
la d e fin ició n d e b ie n p ú b lico s i e s ta n o rm a g e n e ra e ficie n cia e co n ó m ica.

93
94
5
MERCADO DE FACTORES
5

MERCADO DE FACTORES
Ha s ta a h o ra h e m o s a n a liz a d o la to m a d e d e cis io n e s d e lo s co n s u m id o re s y
las e m p re s as e n lo s m e rcad o s d e p ro d u cto s . Para co m p le tar e l an ális is e s n e ce -
s ario e valu ar las d e cis io n e s d e o fe rta d e lo s co n s u m id o re s y d e d e m an d a d e las
e m p re s a s e n lo s m e rca d o s d e fa cto re s .

5.1. La dema nda de los f a ct or es pr oduct ivos

La s e m p re s a s d e m a n d a n m e rca n cía s p o r ra z o n e s d is tin ta s a la s d e lo s co n -


s u m id o re s . És to s ú ltim o s co m p ra n b ie n e s y s e rvicio s p o r la s a tis fa cció n , o u ti-
lid a d , q u e le s p ro vo ca n . La s e m p re s a s va lo ra n lo s fa cto re s p o r e l p ro d u cto q u e
s e p u e d e g e n e rar co n s u u tiliz ació n , e l cu al s e ve n d e e n e l m e rcad o , g e n e ran d o
as í e l in g re s o d e la e m p re s a. Co n s e cu e n te m e n te , las p o s ib ilid ad e s d e ve n d e r e l
p rod u cto p or la em p res a afectará la d em an d a d e factores e in s u m os q u e realiz a.
Ta l co m o s e ñ a la m o s e n e l ca p ítu lo 1 , fa cto re s p ro d u ctivo s s o n a q u e llo s b ie n e s
y s e rvicio s q u e s e u tiliz a n e n e l p ro ce s o d e p ro d u cció n . Po r lo g e n e ra l co n s id e -
ra m o s co m o ta le s a l: tra b a jo , ca p ita l y re cu rs o s n a tu ra le s .

Por ejem p lo, s i au m en ta la d em an d a d e fru tillas la em p res a p od rá in crem en -


tar la exten s ió n d e tierra d es tin ad a a p ro d u cirlas , d eterm in an d o u n au m en to d e
la d em an d a d e tierra en el m ercad o d e recu rs os n atu rales . Dad o q u e la d em an d a
d e b ie n e s d e te rm in a la d e m a n d a d e fa cto re s p ro d u ctivo s , s e d e n o m in a a é s ta
ú ltim a d em a n d a d eriva d a .

La d e m a n d a d e f a c t o re s p ro d u c t i v o s q u e re a l i z a n l a s e m p re s a s
s e c o n o c e c o m o d e m a n d a d e r iv a d a , d a d o q u e s e d e ri v a i n d i re c t a -
m e n t e d e l a d e m a n d a q u e re a l i z a n l o s c o n s u m i d o re s d e l b i e n f i n a l
q u e p ro d u c e n .

El ra z o n a m ie n to e n té rm in o s m a rg in a le s q u e re a liz a la e m p re s a p a ra ca lcu -
lar e l m o n to ó p tim o d e p ro d u cció n q u e m ax im iz a s u s b e n e ficio s , tam b ié n p u e -
d e a p lica rs e p a ra d e te rm in a r la ca n tid a d ó p tim a a co n tra ta r d e u n fa cto r. La
e m p re s a ca lcu la rá e l co s to d e co n tra ta r u n a u n id a d a d icio n a l d e u n fa cto r y e l
in g re s o a d icio n a l q u e g e n e ra rá s u u tiliz a ció n . Si e l in g re s o a d icio n a l q u e g e n e -
ra, o in g res o m arg in al, fu es e m ayor q u e el cos to m arg in al, la em p res a au m en ta-
rá la co n tra ta ció n d e e s e fa cto r.

¿Cu ál e s e l in g re s o m arg in al d e co n tratar u n a u n id ad ad icio n al d e u n facto r?


Co m o vim o s e n e l cap ítu lo 3 , s i la e m p re s a co n trata u n a u n id ad ad icio n al d e u n
factor, au m en tará la p rod u cción q u e p u ed e ven d er. Dich o au m en to d e la p rod u c-
ció n , lo d e n o m in a m o s p ro d u cto m a rg in a l. Si la e m p re s a a ctú a e n u n m e rca d o

95
e n co m p e te n cia p e rfe cta , e s d e cir e s p re cio -a ce p ta n te , cu a lq u ie r u n id a d q u e
ve n d a lo h a rá a l p re cio d e l m e rca d o (P). Po r lo ta n to , e l in g re s o m a rg in a l s e rá
ig u a l a l p re cio d e m e rca d o d e e s e p ro d u cto a d icio n a l.

El v a lo r d e l p r o d u ct o m a r g in a l (VPM) e s e l in cre m e n to e n e l in g re s o
q u e o b tie n e la e m p re s a p o r e m p le a r u n a u n id a d m á s d e u n f a cto r p ro -
d u c t iv o , m a n t e n ie n d o co n s ta n te s to d o s lo s d e m á s f a cto re s . Po r ta n to ,
e s e l re s u lta d o d e m u ltip lica r e l p ro d u cto m a rg in a l p o r e l p re cio d e m e r-
ca d o d e l p ro d u cto (VPM = PM x P).

En té rm in o s g rá fico s , co m o s e p re s e n ta e n la fig u ra 3 .2 , a la e m p re s a le
co n ve n d ría u b ica rs e e n e l tra m o d e cre cie n te d e la cu rva d e p ro d u cto m a rg in a l
(e s d e cir, e n tre L0 y L1 ). Pe ro s i a l m u ltip lica r e l p ro d u cto m a rg in a l p o r e l p re cio
d e l p ro d u cto s e o b tie n e e l VPM, é s te ta m b ié n s e rá d e cre cie n te e n e s e tra m o .
Com o s e ob s erva en la fig u ra 5 .1 , en es e tram o d e la cu rva d e VPM el u s o ad icio-
n a l d e u n a u n id a d d e u n fa cto r p o r la e m p re s a g e n e ra rá u n in g re s o a d icio n a l
ca d a ve z m e n o r, p o r la le y d e re n d im ie n to s d e cre cie n te s .

Un a ve z d e fin id o e l VPM, co m o m e d id a d e l in g re s o m a rg in a l q u e o b tie n e la


e m p re s a a l co n tra ta r u n a u n id a d a d icio n a l d e u n fa cto r, e s n e ce s a rio d e fin ir e l
co s to m a rg in a l. Si la e m p re s a ta m b ié n e s p re cio -a ce p ta n te e n e l m e rca d o d e
fa cto re s , e l co s to m a rg in a l d e l fa cto r s e rá ig u a l a l p re cio d e l fa cto r ( Pf ). Po r lo
ta n to , co m o s e o b s e rva e n la fig u ra 5 .1 , la cu rva d e l co s to m a rg in a l d e l fa cto r
s e rá co n s ta n te e n u n n ive l ig u a l a l p re cio d e l fa cto r e n co m p e te n cia p e rfe cta .

Ob s é rve s e q u e e l VPM e s la cu rva q u e re la cio n a la ca n tid a d d e l fa cto r q u e


co n t ra t a ría la e m p re s a a d is t in t o s n ive le s d e p re cio d e l m is m o , p o r lo q u e ,
d ich a cu rva e s la d e m a n d a d e riva d a d e la e m p re s a p o r e s e fa ct o r. Es t a cu r va
d e d e m a n d a t e n d rá p e n d ie n t e n e g a t iva , a l ig u a l q u e la co rre s p o n d ie n t e a la
d e m a n d a d e b ie n e s .

La cu rv a d e d e m an d a d e riv ad a d e u n a e m p re s a p re cio ace p tan te co in -


cid e co n e l VPM d e la e m p re s a p o r e s e f a cto r.

Ha b ie n d o d e fin id o la fo rm a d e ca lcu la r lo s co s to s y b e n e ficio s d e la e m p re -


s a d e a u m e n ta r la co n tra ta ció n d e u n fa cto r, s e p u e d e a p lica r e l p rin cip io g e n e -
ra l d e q u e la e m p re s a d e b e o p e ra r e n e l p u n to d o n d e e l in g re s o m a rg in a l e s
ig u a l a l co s to m a rg in a l, e s d e cir q u e co n tra ta ría la ca n tid a d d e l fa cto r Q f* e n la
fig u ra 5 .1 , s i s u p recio fu es e 3 0 . Ob s érves e q u e s i s e u tiliz a u n a can tid ad m ayor
d e l fa cto r, e l in g re s o m a rg in a l g e n e ra d o p o r la co n tra ta ció n d e u n a u n id a d a d i-
cio n al d el facto r s erá m en o r q u e el co s to m arg in al, p o r lo tan to , el s ald o n eto d e
la e m p re s a a u m e n ta rá s i é s ta re d u ce e l u s o d e l fa cto r. En ca s o co n tra rio , p a ra
cu alq u ie r n ive l m e n o r a Q f* d e u tiliz ació n d e l facto r lo s in g re s o s g e n e rad o s p o r
é l s e rá n m a yo re s a s u co s to . Es d e cir, la e m p re s a n o te n d rá in te ré s e n u b ica rs e
fu e ra d e l p u n to E, d o n d e e l co s to m a rg in a l e s ig u a l a l VPM, y p o r e llo s e rá u n
e q u ilib rio e s tab le .

96
5
La r e g la d e la c o n t r a t a c ió n d e u n a e m p re s a c o n s is t e e n e le g ir la
ca n tid a d d e l f a cto r p ro d u ctiv o e n la q u e e l p re cio d e l f a cto r e s e xa cta -
m e n t e ig u a l a l VPM.

Al ig u a l q u e e n lo s o tro s m e rca d o s , la cu rva d e d em a n d a d eriva d a d el m er-


ca d o p o r u n fa cto r p ro d u ctivo re s u lta d e la a g re g a ció n d e la s d e m a n d a s in d ivi-
d u a le s d e la s e m p re s a s .

La cu r v a d e d e m a n d a d e r iv a d a d e l m e r ca d o d e u n f a cto r s e o b tie n e
s u m a n d o h o riz o n ta lm e n te la s cu rv a s d e d e m a n d a d e la s e m p re s a s .

Re co rd e m o s q u e u n cie rto b ie n p u e -
d e p ro d u cirs e co n d ive rs a s co m b in a cio -
n e s d e fa cto re s e in s u m o s , e lig ie n d o la
e m p re s a a q u e lla co m b in a ció n q u e m in i-
m iz a lo s co s to s , o lo q u e e s lo m is m o , la
q u e g e n e ra la m á x im a p ro d u cció n p o s i-
b le co n u n co s to d a d o . Po r s u p a rte , la
e m p re s a p u e d e ca m b ia r la d e cis ió n te c-
n o ló g ica, e s d e cir la co m b in ació n d e fac-
to re s , e n e l larg o p laz o , d e p e n d ie n d o d e
LD la va ria ció n e n lo s p re cio s re la tivo s d e
los factores y d e las p os ib ilid ad es d e s u s -
titu ció n e n tre lo s m is m o s . Po r e je m p lo ,
s i e l p re cio d e u n fa cto r s e in cre m e n ta ,
s in q u e s e a lte re n lo s d e lo s d e m á s fa c-
Figu ra 5 .1 Dem an da derivada to re s , la e m p re s a p re fe rirá u s a r m e n o r
ca n tid a d d e e s e in s u m o y s u s titu irlo p o r
a q u e l q u e a h o ra e s re la tiva m e n te m á s
b a ra to , s ie m p re q u e s e a p o s ib le . Es te e s u n o d e lo s e le m e n to s m á s fre cu e n te -
m e n te m e n cio n a d o s p a ra e x p lica r la s u s titu ció n d e tra b a jo p o r ca p ita l, co n e l
co n s e cu e n te d e s e m p le o d e tra b a ja d o re s . Es m á s , s e a rg u m e n ta q u e n ive le s d e
s a la rio s a lto s e s tim u la n la a d o p ció n d e te cn o lo g ía s in te n s iva s e n ca p ita l y
ah o rrad o ras d e m an o d e o b ra.

Parece relevan te p reg u n tars e ¿q u é o cu rre co n la d em an d a d e lo s facto res s i,


e n co n d icio n e s d e co m p e te n cia p e rfe cta , a u m e n ta e l p re cio d e l p ro d u cto d e la
e m p re s a ? Si e l p re cio d e ve n ta d e l p ro d u cto s e in cre m e n ta , a u m e n ta rá e l VPM
p ara cu alq u ie r ca n tid a d d e l fa cto r, d ad o q u e :

VPM = PM x P

97
La ca n tid a d ó p tim a d e u n fa cto r q u e u n e m p re s a rio e s ta rá in te re s a d o e n
co n tratar, co m o s e s e ñ aló p re viam e n te , s e rá aq u e lla d e te rm in ad a p o r la ig u ala-
ció n d e l p re cio d e l m is m o co n s u VPM, e s d e cir:

Pf = PM x P

Partien d o d e es ta ig u ald ad , reord en an d o s u s térm in os s e ob tien e la s ig u ien -


te e x p re s ió n :

PM = Pf / P

La e x p re s ió n d e l lad o d e re ch o d e la ig u ald ad , co m o s e s e ñ aló e n e l cap ítu lo


1 , n o e s o tra co s a q u e e l p re cio re a l d e u n fa cto r.

En otras p alab ras , u n a em p res a com p etitiva eleg irá con tratar can tid ad es d el
fa cto r h a s ta q u e s u p ro d u cto m a rg in a l s e a ig u a l a s u p re cio re a l. Co n s e cu e n te -
m e n te , s i a u m e n ta e l p re cio d e l p ro d u cto , s e re d u cirá e l p re cio re a l d e l fa cto r,
p o r lo q u e re s u lta rá m á s b a ra to d ich o fa cto r p a ra la e m p re s a , p o r lo q u e s e
in cre m e n ta rá la ca n tid a d ó p tim a a co n tra ta r d e d ich o fa cto r p ro d u ctivo . Po r lo
tan to, la d em an d a d e factores p or p arte d e la em p res a d ep en d erá d e los p recios
re a le s d e lo s m is m o s .

A c o n t in u a c ió n , p a r a e v a lu a r c o n m a yo r d e t a lle la o fe r t a d e lo s d is t in -
t o s fa c t o r e s , s e a n a liz a r á n a lg u n a s d e la s c a r a c t e r ís t ic a s d e lo s m e r c a d o s
d e fa ct o re s .

5.2. El mer ca do de t r a ba jo

El m e rcad o d e trab ajo , e n lo s m arco s an alítico s co n ve n cio n ale s , e s aq u e l e n


e l q u e s e o fre ce la ca p a cid a d d e tra b a jo p o r p a rte d e lo s h o g a re s y s e d e m a n d a
la m ism a p or p arte d e las em p resas. En él se d eterm inan las cantid ad es transad as
d e l fa cto r, la o cu p a ció n , y e l p re cio d e l m is m o , e l s a la rio .

El m e rca d o d e l fa cto r tra b a jo o p e ra ría ig u a l a lo s d e m á s m e rca d o s . Sin


em b arg o , d es d e u n a p ers p ectiva m arxis ta s e p o s tu la q u e el facto r trab ajo n o es
u n a m e rca n cía ig u a l a la s o tra s . Es m á s , s e s e ñ a la q u e e l e m p re s a rio a d q u ie re
e n e l m e rca d o d e tra b a jo la fu e rz a d e tra b a jo , la ca p a cid a d d e re a liz a r tra b a jo ,
m ie n tra s q u e e s e l tra b ajo co n cre to e l q u e e n tra e n e l p ro ce s o p ro d u ctivo . De s -
d e e s ta p e rs p e ctiva s e a rg u m e n ta q u e e l fa cto r tra b a jo e s e l ú n ico ca p a z d e
g enerar valor.

98
5
5 .2 .1 . La o f e rt a d e t ra b a jo

La o f e r t a d e l m e r c a d o d e t r a b a j o re s u lt a d e la s u m a h o riz o n t a l d e
la s cu rv a s d e o f e rta d e ca d a tra b a ja d o r, in d ica n d o e l n ú m e ro d e p e rs o -
n a s q u e e s tá n d is p u e s ta s a tra b a ja r e n a ctiv id a d e s re m u n e ra d a s a u n
n iv e l d e s a la rio d a d o .

Es ta d is p o s ició n d e p e n d e rá, e n to n ce s , d e l n ive l d e s alario , y d e la p re fe re n -


cia d e l tra b a ja d o r p o r o cio co m o a lte rn a tiva a l tra b a jo , a s í co m o d e fa cto re s
cu ltu ra le s y s o cia le s .

Para id e n tificar la cu rva d e o fe rta d e u n trab ajad o r, b as taría co n p re g u n tarle


có m o va ría la ca n tid a d q u e e s ta d is p u e s to a o fre ce r a l va ria r e l s a la rio . En e s te
s e n tid o , s i e l s a la rio a u m e n ta o p e ra rá n d o s fu e rz a s o p u e s ta s s o b re la ca n tid a d
d e h oras q u e u n trab ajad or es taría d is p u es to a ofrecer. Por u n lad o, el in crem en -
to d e la re m u n e ració n s e rá u n in ce n tivo a s u s titu ir o cio p o r trab ajo –d e n o m in a-
d o e fe cto s u s titu ció n -, e s d e cir, a a u m e n ta r la o fe rta d e tra b a jo e n d e trim e n to
d e l tie m p o lib re . Po r o tro la d o , a l p e rcib ir u n s a la rio m a yo r, tra b a ja n d o ig u a l
ca n tid a d d e h o ra s q u e a n te s d e d ich o in cre m e n to , p o d rá a d q u irir m á s b ie n e s y
s e rvicio s , e n tre lo s q u e s e d e b e in clu ir e l o cio , lo cu al s e d e n o m in a e fe cto in g re -
s o . Po r e je m p lo , p o d ría e s ta r d is p u e s to a tra b a ja r m e n o s h o ra s , to m a rs e m á s
d ía s d e va ca cio n e s , o a d e la n ta r la e d a d d e ju b ila ció n . El re s u lta d o n e to , e n té r-
m in o s d e o fe rta d e tra b a jo d e a m b o s e fe cto s , e s in cie rto . Se s u e le s u p o n e r q u e
h a s ta cie rto p u n to , la o fe rta d e tra b a jo e s cre cie n te co n e l s a la rio (W), p e ro
lu e g o d e cie rto n ive l s a la ria l, p o r e je m -
plo W0 en la figura 5.2, prevalecería el efec-
to in g res o, p or lo q u e la oferta d ecrecería
a u n q u e s e in cre m e n ta ra e l s a la rio . Es ta
cu rva d e o fe rta e s d is tin ta a la s q u e s e
h a n a n a liz a d o e n e l m e rca d o d e b ie n e s ,
ya q u e n o tie n e p e n d ie n te p o s itiva e n to -
d o s s u s p u n to s .

Qu iz á s m u ch o s le cto re s p u e d a n e n -
co n tra r e s ta re p re s e n ta ció n d e la o fe rta
d e tra b a jo co m o p o co re a lis ta , d a d o q u e
u n a p arte im p ortan te d e los trab ajad ores
n o p u e d e n e le g ir cu á n ta s h o ra s tra b a ja r
a l d ía . Es m á s , s e p o d ría a rg u m e n ta r q u e
la ca n tid a d d e h o ra s d e tra b a jo s e d e b e
m ás a d is p os icion es d el em p lead or q u e a
u n a e le cció n in d e p e n d ie n te d e l tra b a ja -
d o r. Sin e m b a rg o , e l tra b a ja d o r s ie m p re
Figu ra 5 .2 Oferta de trabajo
p u e d e e le g ir n o tra b a ja r fre n te a u n s a la -
rio q u e n o co n s id e re a d e cu a d o . En e l la r-

99
g o p la z o s e in cre m e n ta n la s p o s ib ilid a d e s d e e le g ir la ca n tid a d d e tie m p o q u e
s e d es ea trab ajar.

En Uru g u a y la s e m a n a la b o ra l n orm a l e s d e 4 0 h o ra s , p o rq u e e s lo q u e e n
p ro m e d io tra b a ja n lo s u ru g u a yo s . La d e lim ita ció n d e la jo rn a d a n o rm a l d e tra -
b a jo s e g ú n la 1 3 ª Co n fe re n cia In te rn a cio n a l d e Es ta d ís tica s d e Tra b a jo (CIET)
d e b e ría “d e te rm in ars e h ab id a cu e n ta d e las circu n s tan cias n acio n ale s , s o b re la
b a s e d e u n n ú m e ro e s p e cifica d o d e h o ra s o d ía s tra b a ja d o s q u e p o d ría s e r e l
m is m o p a ra to d a s la s ra m a s d e a ctivid a d e co n ó m ica o d ife re n te p a ra d e te rm i-
n ad as ram as ”. Si la m ayoría d e los trab ajad ores con ced iera m ás valor a u n a h ora
a d icio n a l d e o cio q u e a l s a la rio p o r u n a h o ra a d icio n a l, lo s e m p re s a rio s te n -
d ría n u n in ce n tivo p a ra re d u cir la s e m a n a la b o ra l. En e s e s e n tid o , o b s é rve s e
q u e la te o ría d e s a rro lla d a p e rm ite e x p lica r e l co m p o rta m ie n to d e lo s in d ivi-
d u o s , in clu s o cu a n d o e llo s m is m o s p e rcib a n q u e la s ra z o n e s p ró x im a s d e s u s
a cto s e s ca p a n a s u co n tro l.

5 .2 .2 . La d e m a n d a d e t ra b a jo

La d e m an d a d e trab ajo la re aliz an las e m p re s as y s e d e fin e co m o la re lació n


e n tre e l n ú m e ro d e p e rs o n as q u e e s tán d is p u e s tas a co n tratar las e m p re s as y e l
n ive l d e s alario . A s u ve z , co m o vim o s an te rio rm e n te , s i e l s alario s e re d u ce y e l
VPM s e m a n tie n e in ca m b ia d o , lo s e m p re s a rio s e s ta rá n d is p u e s to s a d e m a n d a r
u n a m ayo r can tid ad d e trab ajo . Po r e l co n trario , al in cre m e n tars e lo s s alario s la
d e m a n d a d e tra b a jo s e re d u cirá ya q u e e l p re cio d e la m a n o d e o b ra , e l s a la rio ,
re s u lta rá m a yo r a l VPM q u e g e n e ra s u u tiliz a ció n .
En tan to la d e m an d a d e facto re s e s tá as o ciad a al VPM q u e g e n e ra, re s u lta
relevante evaluar q ue suced e cuand o varía el PM. El m ism o se p ued e increm entar
b ás icam en te p or d os raz on es . La p rim era, d eb id o a la in n ovación tecn ológ ica, lo
q ue p ued e cond ucir a q ue se ob tenga un m ayor nivel d e p rod ucto m arginal, ind e-
p end ientem ente d el nivel d e utiliz ación d e d icho factor. La seg und a, resultaría d e
la ed ucación o d el ap rend iz aje d erivad o d el p rop io p roces o p rod uctivo, q ue p ue-
d en con d u cir a in crem en tar el p rod u cto m arg in al d el trab ajad or.
En am b o s cas o s s e re p re s e n taría p o r e l d e s p laz am ie n to h acia arrib a y h acia
a fu e ra d e la cu rva d e d e m a n d a d e tra b a jo (a u m e n ta la d e m a n d a ). Es d e cir s e
d em an d ará m ás d e es e facto r d e lo q u e s e h acía an terio rm en te co n es o s n iveles
d e p re cio s d e l fa cto r d e b id o a l in cre m e n to d e s u p ro d u cto m a rg in a l. En e s e
ca s o e l n u e vo p ro d u cto m a rg in a l (NPM) d e l fa cto r s e rá ig u a l a l a n te rio r PM m á s
e l in cre m e n to , q u e e n e s te ca s o d e n o m in a m o s µ:

NPM = PM + µ > Pf/ P

El re s u lta d o s e ría q u e e l NPM e s s u p e rio r a l p re cio d e l fa cto r e n té rm in o s


re a le s , p o r lo q u e la e m p re s a e s ta rá in te re s a d a e n co n tra ta r m á s u n id a d e s d e l
m is m o , h a s ta ig u a la r n u e va m e n te e l NPM co n e l p re cio re a l d e l fa cto r. Es d e cir,
la curva de VPM de la figura 5.1, se desplazará hacia la derecha.Consecuentem ente

100
5
e l in g re s o m a rg in a l q u e le re p o rta la u tiliz a ció n d e u n a u n id a d m á s d e d ich o
fa cto r s e rá m a yo r q u e e l co s to m a rg in a l d e s u in co rp o ra ció n a la p ro d u cció n .

Po r s u p a rte , e l p re cio d e lo s b ie n e s o s e rvicio s q u e p ro d u ce la e m p re s a


ta m b ié n in cid e s o b re la d e m a n d a d e tra b a jo . Cu a n d o e s te s e in cre m e n ta a u -
m en tará la oferta d e b ien es d e la em p res a y, p or lo tan to, au m en tará la d em an d a
d e tra b a jo . A s u ve z , a l in cre m e n ta rs e e l p re cio d e lo s b ie n e s q u e ve n d e e n e l
m e rca d o s e re d u ce e l p re cio re a l d e l fa cto r (Pf / P), co n d u cie n d o a q u e s e a in fe -
rio r al PM. Po r e llo s e rá d e in te ré s d e la e m p re s a e x p an d ir s u d e m an d a d e m an o
d e o b ra h a s ta e l n u e vo p u n to d e e q u ilib rio d o n d e e l PM s e a ig u a l a l p re cio re a l
d e l fa cto r. De e s ta fo rm a , co n u n a te cn o lo g ía d a d a , s e d e m a n d a rá m á s tra b a jo
p a ra o fe rta r u n a p ro d u cció n m a yo r. Po r s u p u e s to q u e u n a re d u cció n d e l p re cio
d e l p ro d u cto te n d rá e l e fe cto co n tra rio , e s d e cir, e n ta n to re d u ce e l VPM, s i e l
s alario n o varía, la em p res a red u cirá el n ivel d e o cu p ació n . Es to ú ltim o co n d u ci-
ría a q u e la cu rva d e VPM d e la fig u ra 5 .1 s e d e s p la z a ra a la iz q u ie rd a .

La d e m a n d a d e t r a b a j o e s la c a n t id a d d e t ra b a ja d o re s q u e e s t á n
d is p u e s ta s a co n tra ta r la s e m p re s a s a ca d a n iv e l d e s a la rio . La m is m a
d e p e n d e rá d e lo s s ig u ie n t e s f a c t o re s : d e lo s s a la rio s , d e l p ro d u c t o
m a rg in a l d e l tra b a jo , d e lo s p re cio s d e lo s b ie n e s y s e rv icio s p ro d u ci-
d o s p o r la e m p re s a y d e l p re c io d e lo s o t ro s f a c t o re s p ro d u c t iv o s .

Al ig u al q u e e n e l cas o g e n e ral la d e m an d a d e trab ajo d e l m e rcad o s e o b tie -


n e s u m a n d o h o riz o n ta lm e n te la s d e m a n d a s in d ivid u a le s d e la s e m p re s a s .

5 .2 .3 . El e q u ilib rio e n e l m e rca d o d e t ra b a jo

El e q u ilib rio d e l m e rcad o d e trab ajo lo d e te rm in a la in te rs e cció n d e la o fe rta


y la d e m a n d a a g re g a d a d e tra b a jo , (p u n to E e n fig u ra 5 .3 ). Ún ica m e n te e n e l
s alario d e eq u ilib rio co in cid en la d em an d a d e trab ajo q u e realiz an las em p res as
y la o fe rta p o r p a rte d e lo s tra b a ja d o re s . Es m á s , u n a ve z a lca n z a d o e s e p u n to
n o e x is tirá n p re s io n e s p a ra a le ja rs e d e l m is m o , p o r lo q u e s e rá u n e q u ilib rio
e s tab le . Si e l s alario vig e n te fu e ra s u p e rio r al d e e q u ilib rio (W1 ) e x is tirá u n e x ce -
s o d e oferta d e trab ajo, es d ecir, h ab rá m ás trab ajad ores in teres ad os en trab ajar
(LO ) q u e lo s q u e e s tá n d is p u e s to s a co n tra ta r la s e m p re s a s (LD). En e s e ca s o lo s
tra b a ja d o re s d e s o cu p a d o s p o d ría n e s ta r d is p u e s to s a tra b a ja r p o r u n s a la rio
m e n o r a l vig e n te , lo q u e p re s io n a ría a la b a ja e l s a la rio d e l m e rca d o , e l q u e s e
re d u cirá h as ta q u e ig u ale e l s alario d e e q u ilib rio (WE), d e s ap are cie n d o e l e x ce s o
d e o fe rta . En ca s o co n tra rio , s i e l s a la rio q u e s e p a g a e n e l m e rca d o fu e ra in fe -
rio r a l d e e q u ilib rio h a b ría e m p re s a s co n d e m a n d a d e tra b a jo in s a tis fe ch a , ya
q u e lo s tra b a ja d o re s q u e e s ta ría n d is p u e s to s a tra b a ja r p o r e s e s a la rio s e ría n
m e n o s d e lo s q u e la s e m p re s a s e s tá n d is p u e s ta s a co n tra ta r. En e s a s itu a ció n
esas em p resas estarían d isp uestas a p agar una rem uneración sup erior p ara atraer
tra b a ja d o re s , co m o co n s e cu e n cia d e lo cu a l e l s a la rio te n d e ría a s u b ir h a s ta
lle g a r a l s a la rio d e e q u ilib rio , e n e l q u e la d e m a n d a e s tá to ta lm e n te s a tis fe ch a .

101
El análisis anterior es la exp licación clásica d el d esem p leo, la q ue se relativiz a
p o r la vis ió n ke yn e s ia n a . Es ta ú ltim a e x p lica la e x is te n cia d e d e s e m p le o p o r la
in s u ficie n cia d e d e m an d a e n e l m e rcad o d e b ie n e s q u e p ro d u ce n las e m p re s as .
Es d e cir, q u e au n q u e e l s alario co in cid a co n e l d e e q u ilib rio p e rs is tiría e l d e s e m -
p le o e n e l m e rcad o d e trab ajo , d e b id o a q u e las e m p re s as n o p u e d e n co lo car la
ca n tid a d d e p ro d u cto q u e e s tá n d is p u e s ta s a o fe rta r a e s e p re cio .

« ¿Quién pa ga la segur ida d socia l?»


Lo s tra b a ja d o re s d u ra n te s u vid a a ctiva h a ce n a p o rta cio n e s a l s is te m a d e s e g u -
rid a d s o cia l a tra vé s d e u n im p u e s to s o b re s u s s a la rio s . Dich o im p u e s to , d e n o m in a -
d o co n trib u cio n e s a la s e g u rid a d s o cia l, e s u n p o rce n ta je fijo d e l s a la rio b ru to . En
re fe re n cia a l p ro g ra m a q u e cu b re lo s rie s g o s d e in va lid e z , ve je z y s o b re vive n cia ,
e l p o rce n ta je p a ra e l s e cto r p riva d o e s a ctu a lm e n te d e 2 7 ,5 %. Po r s u p a rte , e l
tra b a ja d o r a p o rta u n 1 5 % p o r co n ce p to d e lo q u e s e d e n o m in a m o n te p ío o a p o rte
p e rs o n a l y e l 1 2 ,5 % re s ta n te co rre s p o n d e a l a p o rte p a tro n a l. Ap a re n te m e n te , la
in te n ció n d e lo s le g is la d o re s a l d ivid ir la ca rg a le g a l d e e s te im p u e s to fu e q u e lo s
tra b a ja d o re s y la s e m p re s a s co m p a rtie ra n e l co s to d e e s te p ro g ra m a . Sin e m b a r-
g o , e x is te cie rta p re co n ce p ció n s o b re q u e lo s im p u e s to s p u e d a n s e r tra s la d a d o s
s ie m p re a l co n s u m id o r, a n a lice m o s e s ta id e a .
En la fig u ra a n a liz a m o s la in cid e n cia e co n ó m ica d e u n im p u e s to a la s e g u rid a d
s o cia l e n e l m e rca d o d e tra b a jo , d o n d e D e s la cu rva d e d e m a n d a d e tra b a jo , y O
e s la d e o fe rta a n te s d e l im p u e s to , la cu a l s e a s u m e q u e e s p e rfe cta m e n te in e lá s tica
co n e l fin d e q u e s e a m á s ilu s tra tivo . El im p u e s to q u e p a g a n lo s p a tro n e s d e s p la z a
la cu rva D a D’. Da d o q u e e l im p u e s to e s u n a p ro p o rció n fija d e l s a la rio , la d is ta n cia
e n tre la s d o s cu rva s e s m a yo r p a ra m a yo re s s a la rio s . Re s p e cto a la o fe rta , la p a rte
d e l im p u e s to s a la ria l q u e p a g a n lo s tra b a ja d o re s d e s p la z a la cu rva O h a cia a rrib a ,
p e ro a l s e r p e rfe cta m e n te in e lá s tica O y O’ co in cid e n .
Po r lo ta n to , ve m o s q u e e n e l n u e vo e q u ilib rio
e l s a la rio q u e p a g a n lo s p a tro n e s a lo s tra b a ja d o re s
e s m e n o r, W2 . Si le s u m a m o s e l im p u e s to , e l co s to p o r
u n t r a b a j a d o r p a r a la e m p r e s a s e m a n t ie n e
in ca m b ia d o e n W1 , e s to e s , n o a b s o rb e n a d a d e l im -
p u e s to .
En e s te e je m p lo , a p e s a r d e la d ivis ió n le g a l,
lo s tra b a ja d o re s ca rg a n co n to d o e l im p u e s to . Sin e m -
b a rg o , s i la e la s ticid a d d e la cu rva d e o fe rta fu e ra
d is tin ta , lo s re s u lta d o s ca m b ia ría n . Po r lo ta n to , n o s e
p u e d e s a b e r la in cid e n cia e co n ó m ica d e l im p u e s to
s a la ria l, s in te n e r in fo rm a ció n d e la s e la s ticid a d e s d e la o fe rta y la d e m a n d a d e
t ra b a jo .
A s u ve z , e n e l ca s o d e u n im p u e s to a l tra b a jo e l co n ce p to d e la in cid e n cia y d e l
tra s la d o d e l m is m o e s m á s co m p le jo , e s p e cia lm e n te e n e l ca s o d e l a p o rte p a tro n a l.
En p a rticu la r, s e p o d ría h a b la r d e u n tra s la d o h a cia a d e la n te d e l a p o rte p a tro n a l (a
tra vé s d e u n in cre m e n to d e l p re cio d e l b ie n o s e rvicio , e n cu yo ca s o a fe cta ría a l
co n s u m id o r), d e u n tra s la d o h a cia a trá s (re p e rcu tiría re d u cie n d o e l s a la rio q u e s e
re d u ce in cid ie n d o s o b re e l tra b a ja d o r) o e n ca s o q u e n o s e a p o s ib le tra s la d a rlo ,
in cid e e fe ctiva m e n te s o b re e l e m p re s a rio b a ja n d o s u g a n a n cia . Po r lo ta n to , u n
im p u e s to a l tra b a jo a fe cta ría d o s m e rca d o s , e l d e b ie n e s o s e rvicio s y e l m e rca d o
d e tra b a jo , d e p e n d ie n d o d e la s e la s ticid a d e s d e o fe rta y d e m a n d a re s p e ctiva s .

102
5
5 .2 .4 . Im p e rf e ccio n e s e n e l m e rca d o d e tra b a jo

La s fu e rz a s d e m e rca d o o p e ra rá n e n e l s e n tid o a n te s d e s crito e n e l ca s o d e


u n m ercad o com p etitivo. Sin em b arg o, s i
e x is tie ra a lg u n a im p e rfe cció n e n e l m e r-
ca d o d e tra b a jo , p o r e je m p lo e n e l ca s o
q u e e x is ta n s in d ica to s , y s i e s to s tu vie -
ran suficiente p od er d e neg ociación, p ue-
d e re s u lta r e n la fija ció n d e s a la rio s q u e
s u p e re n e l s a la rio d e e q u ilib rio . Ob via -
m e n te q u e e n e s e ca s o e x is tiría m a yo r
d es ocu p ación q u e s i p revaleciera el s ala-
rio d e e q u ilib rio . Un s itu a ció n s im ila r
p o d ría re s u lta r d e la fija ció n d e u n s a la -
rio m ín im o , o la fija ció n d e s a la rio s m í-
n im o s , e n ta n to s e a n s u p e rio re s a l s a la -
rio d e e q u ilib rio .

Po r lo tan to , e l m e rcad o d e trab ajo Fig u ra 5 .3 Eq u ilib rio d el m erca d o d e tra b a jo y


exceso de oferta
n o s e a ju s ta a la d e fin ició n d e m e rca d o
co m p e t it ivo , t a n t o p o r ca ra ct e rís t ica s
d e l la d o d e la o fe rt a co m o d e la d e m a n d a , a s í co m o p o r la e x is t e n cia d e
p o lít ica s q u e a lt e ra n s u fu n cio n a m ie n t o , co m o p o r e je m p lo la fija ció n d e l
s a la rio m ín im o . Un o d e lo s e le m e n t o s , d e l la d o d e la o fe rt a , q u e co n t rib u ye
a la im p e rfe cció n d e l m e rca d o d e t ra b a jo e s la p re s e n cia d e s in d ica t o s . A s u
ve z , p o r e l la d o d e la d e m a n d a , p ro vie n e p rin cip a lm e n t e d e la e x is t e n cia d e
p o c o s d e m a n d a n t e s d e m a n o d e o b r a , s ie n d o e l c a s o e x t r e m o e l d e
m o n o p s o n io , e s d e cir cu a n d o e x is t e u n s o lo d e m a n d a n t e d e m a n o d e o b ra .

5 .2 .4 .1 . Sa la r io m ín im o

La fija ció n d e s a la rio m ín im o s e h a e n te n d id o e n d ife re n te s p a ís e s co m o


u n a fo rm a d e p ro te g e r a lo s trab ajad o re s d e b ajo s in g re s o s y as e g u rar q u e p e r-
cib a n u n s a la rio “a d e cu a d o ” p o r s u tra b a jo . El m o d e lo d e o fe rta y d e m a n d a d e
tra b a jo co n s titu ye u n a p o d e ro s a h e rra m ie n ta p a ra a n a liz a r la s co n s e cu e n cia s
d e e s e tip o d e m e d id a s p o lítica d e l m e rca d o d e tra b a jo .

Lo s re s u lta d o s in m e d ia to s d e la fija ció n d e u n s a la rio m ín im o q u e s e a


s u p e rio r a l d e e q u ilib rio s e ría n q u e s i b ie n in cre m e n ta e l s a la rio d e lo s tra b a ja -
d o re s d is m in u irá la ca n tid a d d e o cu p a d o s . El re s u lta d o d e e s ta m e d id a e n e l
m e rca d o d e tra b a jo n o e s cla ro , d e s d e e l p u n to d e vis ta d e l b ie n e s ta r d e la
s o cie d ad , e n tan to s i b ie n s e in cre m e n ta e l in g re s o d e lo s o cu p ad o s , co n d u ce a
q u e lo s e m p le ad o re s e s tarán in te re s ad o s e n co n tratar m e n o s trab ajad o re s q u e

103
a n te s d e s u fija ció n . Co m o o b s e rva m o s e n la fig u ra 5 .3 s i s e fija ra u n s a la rio
m ín im o e q u iva le n te a W1 e l n ive l d e e m p le o d is m in u irá , p a s a n d o a s e r LD,
g e n e rá n d o s e u n e x ce d e n te d e LO -LD tra b a ja d o re s , e s to e s , d e s e m p le o . La fija -
ció n d e l s alario m ín im o m e jo rará la s itu ació n d e lo s LD trab ajad o re s q u e co n s e r-
va n s u s e m p le o s y e m p e o ra rá la s itu a ció n d e lo s LE-LD tra b a ja d o re s q u e p e rd ie -
ro n e l e m p le o . Pa ra e s to s ú ltim o s , e s ta r d e s e m p le a d o s , co n u n s a la rio m á s
e le va d o , e s p e o r q u e e s ta r o cu p a d o co n u n s a la rio m á s b a jo . Po r s u p a rte , a lo s
LO-LE trab ajad o re s n i lo s p e rju d ica n i lo s b e n e ficia, d ad o q u e an te s d e la fijació n
d e l s a la rio m ín im o n o te n ía n e m p le o y co n tin ú a n d e s e m p le a d o s lu e g o d e e llo .

Po r s u p u e s to , q u e e l im p acto d e la fijació n d e l s alario m ín im o d e p e n d e rá d e


la e las ticid ad d e la d e m an d a d e m an o d e o b ra. Se p o d ría afirm ar, q u e d e h e ch o ,
lo s d e fe n s o re s d e la im p le m e n ta ció n d e u n s a la rio m ín im o s u p o n e n q u e la cu r-
va d e d e m a n d a d e tra b a jo e s in e lá s tica o m u y in e lá s tica , e s d e cir e s ve rtica l o
cas i vertical. En es e cas o , s e s eñ ala q u e el in crem en to d el s alario n o red u ciría el
n ive l d e e m p le o . Sin e m b a rg o , la re a lid a d h a e vid e n cia d o q u e d ich a cu rva e s
b a s ta n te e lá s tica , co in cid ie n d o la m a yo r p a rte d e lo s re s u lta d o s e m p írico s e n
q u e la e la s ticid a d p re cio e s ce rca n a a u n o .

En Uru g u ay, d o n d e s e fija p o r p arte d el p o d er ejecu tivo u n s alario m ín im o


n a cio n a l, n o h a ju g a d o u n ro l im p o rta n te e n cu a n to a la fija ció n d e l p re cio d e l
factor trab ajo, d ad o q u e el m is m o s e h a u b icad o p or d eb ajo d e lo q u e p od ría s er
e l s a la rio d e e q u ilib rio . El s a la rio m ín im o n a cio n a l a l 1 º d e ju lio d e 1 9 9 9 e ra d e
$ U 1 0 4 0 , e n ta n to e l in g re s o p ro m e d io d e e s e a ñ o p e rcib id o p o r lo s tra b a ja d o -
re s d e s u o cu p a ció n p rin cip a l s e e le va b a a $ U 6 4 7 3 . Es m á s , s e p o d ría a firm a r
q u e la fija ció n d e l s a la rio m ín im o s e re la cio n a m á s a la p o lítica d e l g a s to d e l
Es tad o q u e a s u in cid e n cia e n e l m e rcad o d e trab ajo p rivad o . Efe ctivam e n te , e n
ta n to a lg u n a s d e la s p re s ta cio n e s q u e re a liz a e l Es ta d o , co m o p o r e je m p lo la s
re fe rid a s a la s e g u rid a d s o cia l, co n s id e ra n p a ra s u d e te rm in a ció n e l s a la rio m í-
n im o n a cio n a l, s u fija ció n a fe cta e l n ive l d e l g a s to p ú b lico .

Cu a d ro 5 .1 In g re s o d e la a ctiv id a d p rin cip a l d e lo s tra b a ja d o re s

Nota : Prom ed io 1 9 9 9 en p esos corrien tes


Fu en te: In stitu to Na cion a l d e Esta d ística

104
5
Co m o s e o b s e rva e n e l cu ad ro 5 .1 e l s alario p ro m e d io d e la activid ad p rin ci-
p al e s s ig n ificativam e n te m ayo r p ara aq u e llo s q u e vive n e n Mo n te vid e o q u e e n
e l re s to d e l p a ís . As im is m o , s i s e e va lú a n lo s s a la rio s p ro m e d io p o r s e cto r d e
a ctivid a d s e o b s e rva q u e e l d e a q u e llo s cu ya o cu p a ció n p rin cip a l e ra e n e l s e c-
to r fin an cie ro y d e s e rvicio s a e m p re s as d u p licab an e l p ro m e d io g e n e ral, m ie n -
tra s e l q u e p e rcib ía n lo s o cu p a d o s e n e l s e cto r d e s e rvicio s p e rs o n a le s re p re -
s e n ta b a ca s i e l 5 0 % d e l p ro m e d io g e n e ra l. Ello e s tá e vid e n cia n d o la e x is te n cia
d e s e g m e n ta ció n e n e l m e rca d o d e tra b a jo d e a cu e rd o a l s e cto r e co n ó m ico , lo
q u e s e a d icio n a a la s e g m e n ta ció n e n tre Mo n te vid e o e In te rio r. Po r s u p u e s to ,
q u e s i s e an aliz ara al in te rio r d e lo s s e cto re s tam b ié n s e id e n tificarían d is tin to s
n ive le s s a la ria le s d e te rm in a d o s , p ro b a b le m e n te , p o r la s ca ra cte rís tica s d e lo s
p u e s to s d e tra b a jo y lig a d o s a lo s d is tin to s VPM q u e g e n e ra n .

5 .2 .4 .2 . Sin d ic a t o s y s a la r io s . Sin d ic a t o s y e m p le o

El a rg u m e n to tra d icio n a l re s p e cto a la e x is te n cia d e s in d ica to s e s la a u s e n -


cia d e con d icion es d e com p eten cia d el lad o d e la d em an d a (em p lead ores ), d ad o
e l re d u cid o n ú m e ro d e e m p re s a s d e m a n d a n te s y la co n s e cu e n te ca p a cid a d d e
in cid ir e n e l m e rca d o .

Ex is te u n a e x te n s a lite ra tu ra q u e e va lú a lo s e fe cto s d e lo s s in d ica to s s o b re


lo s s alario s y e l e m p le o , co n co rd an d o , e n g e n e ral, e n q u e la e x is te n cia d e s in d i-
ca to s s e a s o cia a m a yo re s s a la rio s p a ra s u s a filia d o s . Se a rg u m e n ta q u e lo s
s in d icato s p u e d e n co o rd in ar lo s o fe rtan te s , lo q u e le o to rg a p o d e r d e m e rcad o ,
el cu al es u tiliz ad o en la n eg ociación p erm itien d o elevar el s alario. Por s u p arte,
e l ro l d e lo s s in d ica to s p u e d e s e r s im ila r a l d e lo s cá rte le s e n e l m e rca d o d e
p ro d u cto s . El p u n to cru cia l e s s i e l s a la rio re s u lta n te s e u b ica p o r e n cim a d e l
s alario d e e q u ilib rio , d ad o q u e e llo p o d ría co n d u cir a d e s o cu p ació n d e p arte d e
la fu e rz a d e tra b a jo . Po r s u p u e s to , la s co n s e cu e n cia s s o b re e l n ive l d e e m p le o
d e p e n d e rán d e la p re o cu p ació n d e l s in d icato s o b re e l te m a y e s p e cialm e n te d e
có m o e s a s itu a ció n a fe cta a s u s a filia d o s .

La d ife re n cia m á s re le va n t e e n t re a q u e llo s t ra b a ja d o re s a filia d o s a u n


s in d ica t o y e l re s t o , e s q u e lo s p rim e ro s n e g o cia n co le ct iva m e n t e lo s s a la -
rio s y o t ro s a s p e ct o s d e la re la ció n la b o ra l, m ie n t ra s e l re s t o lo h a ce d e
fo rm a in d ivid u a l.

Su p o n g a m o s q u e e x is te n d o s g ru p o s d e tra b a ja d o re s , u n o d e lo s cu a le s
e s ta s in d ica liz a d o . In icia lm e n te e l n ive l s a la ria l s e d e te rm in a b a p o r la in te rs e c-
ció n d e la d e m a n d a y la o fe rta e n e l m e rca d o d e tra b a jo . Sin e m b a rg o , e n la
n u e va n e g o ciació n s alarial e l g ru p o d e trab ajad o re s afiliad o s al s in d icato fija u n
s alario s u p erior al d e eq u ilib rio. La con s ecu en cia, en tan to n o cam b ie el p rod u c-
to m a rg in a l d e e s o s tra b a ja d o re s , e s q u e s e re d u ce e l n ive l d e e m p le o d e lo s

105
s in d ica liz a d o s . Po r s u p a rte , a q u e llo s q u e q u e d a ro n d e s o cu p a d o s e n e l s e cto r
s in d icaliz ad o s e d e s p laz arán al m e rcad o d e lo s n o s in d icaliz ad o s lo q u e p re s io -
n a e l s a la rio d e d ich o m e rca d o a la b a ja . El re s u lta d o fin a l, d e s d e e l p u n to d e
vis ta d e l b ie n e s ta r d e la s o cie d a d e s in cie rto . A p e s a r d e q u e a q u e llo s a filia d o s
a l s in d ica to q u e co n tin u a ro n e m p le a d o s in cre m e n ta ro n s u s s a la rio s , h a y o tro s
q u e re s u ltaro n d e s o cu p ad o s . Po r s u p arte , alg u n o s d e lo s d e s o cu p ad o s s e o cu -
p a rá n e n e l s e cto r d o n d e e l s a la rio s e fija p o r la d e m a n d a y la o fe rta , e n cu yo
cas o p e rcib irán m e n o r s alario q u e an te rio rm e n te .

Co m o s e ve la s in d ica liz a ció n p u e d e a fe cta r e l n ive l d e e m p le o . Pe ro a s u


ve z , s u in cid e n cia e n e s e cam p o tam b ié n d e p e n d e rá d e las caracte rís ticas d e la
n e g o cia ció n s a la ria l. Cu a n d o la s m is m a s s o n d e ca rá cte r n a cio n a l lo s s in d ica -
to s p u e d e n s e r m á s p ro clive s a in te rn a liz a r la s itu a ció n m a cro e co n ó m ica , o
s e a, p u e d e in cre m e n tar s u in te ré s e n q u e e l n ive l s alarial re s u ltan te s e a co m p a-
tib le co n ta s a s d e d e s e m p le o b a ja s . Po r e l co n tra rio , la n e g o cia ció n a n ive l
s e cto rial o d e e m p re s a, p u e d e re d u cir la p re o cu p ació n s o b re e l n ive l g e n e ral d e
e m p le o d e la e co n o m ía , in cre m e n ta n d o la re le va n cia d e lo s in te re s e s d e s u s
m iem b ros .

En Uru g u a y e l g ra d o d e s in d ica liz a ció n , e n te n d id o co m o la p ro p o rció n d e


tra b a ja d o re s co n a filia ció n s in d ica l, h a ve n id o re d u cié n d o s e d e s d e la re s ta u ra -
ció n d e m o crá tica . En cu a n to a la fo rm a d e n e g o cia ció n , e n e l p e río d o 1 9 8 5 -
1 9 9 0 , la m is m a s e d e s a rro lla b a p o r s e cto r d e a ctivid a d , e s d e cir, e n ca d a ra m a
in d u s trial los rep res en tan tes d e los trab ajad ores , em p res arios y g ob iern o n eg o-
cia b a n la fija ció n d e s a la rio s m ín im o s , co n d icio n e s d e tra b a jo y o tro s b e n e fi-
cio s p a ra lo s a s a la ria d o s . El re s u lta d o d e la n e g o cia ció n a l s e r h o m o lo g a d o p o r
e l Po d e r Eje cu tivo a d q u iría ca rá cte r o b lig a to rio p a ra to d a s la s e m p re s a s d e la
ra m a in d u s tria l, a ú n p a ra a q u e lla s q u e n o co n ta b a n co n s in d ica to . En 1 9 9 1 e l
g o b ie rn o s e re tiró d e las n e g o ciacio n e s s alariale s , ad o p tan d o las m is m as carác-
te r d e s ce n tra liz a d o co n co n ve n io s a n ive l d e e m p re s a s .

5 .2 .4 .3 . Mo n o p s o n io

El m o n o p s o n io e s u n o d e lo s ca s o s e x tre m o s d e im p e rfe cció n e n e l m e rca -


d o , y s e caracte riz a p o r q u e la d e m an d a la re aliz a u n s o lo ag e n te . Es d e cir, e n e l
cas o d el m ercad o d e trab ajo, s ería cu an d o u n a em p res a es la ú n ica d em an d an te
d e la m a n o d e o b ra . Po r e je m p lo , p o d ría s e r e l ca s o d e u n a ciu d a d o lo ca lid a d
d o n d e u n a e m p re s a re s p o n d e p o r la to talid ad d e la d e m an d a d e trab ajo . En e s e
ca s o la e m p re s a , e l m o n o p s o n is ta , e s u n p re cio -d e cis o r.

Co n s id é re s e la s itu a ció n d e u n m e rca d o d e tra b a jo e n u n a ciu d a d d o n d e la


d em an d a d e trab ajo es ta d eterm in ad a p or u n a s ola em p res a. Su p on g am os , p ara
s im p lifica r, q u e la o fe rta d e tra b a jo s e in cre m e n ta a l a u m e n ta r lo s s a la rio s , e s

106
5
d e cir la cu rva d e o fe rta tie n e u n a p e n d ie n te p o s itiva. Es ta cu rva tam b ié n p u e d e
d e n o m in a rs e co m o la cu rva d e co s to m e d io d e la m a n o d e o b ra (CMEL). Po r s u
p a rte , e l co s to to ta l d e la m a n o d e o b ra (CTL) s e rá e l re s u lta d o d e m u ltip lica r e l
n ú m e ro d e trab ajad o re s p o r s u s alario . Si la e m p re s a q u ie re co n tratar u n trab a-
ja d o r a d icio n a l d e b e a u m e n ta r e l s a la rio , n o s ó lo p a ra la u n id a d q u e co n tra te
s in o tam b ié n p ara lo s trab ajad o re s q u e ya te n g a co n tratad o s . El co s to m arg in al
d e la m a n o d e o b ra s e rá e l in cre m e n to e n e l co s to re s u lta n te d e co n tra ta r e s e
ú ltim o trab ajad or.

Pe ro , d a d o q u e la co n tra ta ció n d e u n tra b a ja d o r a d icio n a l s ie m p re s ig n ifica


p a g a r m á s a lo s tra b a ja d o re s ya co n tra ta d o s , la cu rva d e CML s e u b ica rá p o r
e n cim a d e la cu rva d e CMEL, e s d e cir, d e la cu rva d e o fe rta d e m a n o d e o b ra .

Re co rd a n d o q u e la cu rva d e d e m a n d a d e m a n o d e o b ra e s e l VPM, e n la
fig u ra 5 .4 m o s tra m o s e l s a la rio y e l n ive l d e e m p le o d e e q u ilib rio d e u n
m o n o p s o n is ta . Da d o q u e la cu rva d e d e m a n d a d e tra b a jo (VPML) re p re s e n ta e l
a u m e n to d e l in g re s o to ta l d e la e m p re s a re s u lta n te d e co n tra ta r u n tra b a ja d o r
a d icio n a l y la cu rva d e CML re p re s e n ta e l in cre m e n to e n s u s co s to s to ta le s , e l
n ive l ó p tim o d e e m p le o (LM) s e rá d o n d e s e co rte n CML y VPML. Po r s u p a rte , e l
s a la rio ó p tim o (WM) s e rá e l q u e fije la o fe rta d e tra b a jo (CMEL) p a ra e s e n ive l d e
em p leo.

Si e l m e rcad o d e trab ajo fu e s e co m p e titivo , e s d e cir s i la d e m an d a d e m an o


d e o b ra e s tu vie ra co n s titu id a p o r m á s e m p re s a s , y co n s e cu e n te m e n te e s o s
trab a ja d o re s p u d ie ra n s e r co n t ra t a d o s p o r d is t in t a s e m p re s a s , e l e m p le o d e
e q u ilib rio s e ría m a yo r (LC). En e s e ca s o
s e d e t e rm in a ría p o r la in t e rce p ció n d e la
d e m a n d a d e t ra b a jo (VPML) y la o fe rt a d e
m a n o d e o b r a (CMEL). El e q u ilib r io
m o n o p s o n ís t ico e s in e ficie n t e e n co m -
p a ra ció n co n la s it u a ció n co m p e t it iva e n
e l m is m o s e n t id o e n q u e lo e s e l m o n o -
p o lio e n e l m e rca d o d e p ro d u ct o s . Lo s
s a la rio s s o n m á s b a jo s q u e e n co n d icio -
n e s co m p e t it iva s y e l n ive l d e e m p le o e s
m en or.

La d ife re n cia m á s re le va n te e s q u e s i
u n a em p res a in crem en ta el em p leo en u n a
u n id a d e n e l ca s o d e co m p e te n cia p e rfe c-
ta , ta n to la e m p re s a co m o e l tra b a ja d o r
ad icional p od rían increm entar el b ienes tar.
Fig u ra 5 .4 Mon op son io en el m erca d o d e
En el cas o d e m o n o p s o n io cad a in co rp o ra- trabajo

107
ció n a d icio n a l d e tra b a ja d o re s re d u ce e l b ie n e s ta r d e la e m p re s a , e in cre m e n ta
e l in g re s o d e lo s tra b a ja d o re s ya e m p le a d o s , e n ta n to la cu rva d e o fe rta te n g a
p e n d ie n te p o s itiva.

La fija ció n d e s a la rio s m ín im o s q u e s e a n a liz ó a n t e rio rm e n t e p u e d e t e n e r


e fe ct o s d ife re n t e s s i e x is t e u n m o n o p s o n io e n e l m e rca d o d e t ra b a jo . De h e -
ch o , o p e ra ría ig u a l q u e la fija ció n d e u n p re cio m á x im o p a ra u n m o n o p o lis ta .
En e s te ú ltim o ca s o , co m o s e vio e n e l ca p ítu lo 4 , a u m e n ta rá la p ro d u cció n d e l
m o n o p o lis ta , d e l m is m o m o d o , p u e d e co n d u cir a l in cre m e n to d e l e m p le o d e l
m o n o p s o n is t a , d e p e n d ie n d o d e la e la s t icid a d d e la cu rva d e o fe rt a d e m a n o
d e o b ra .

5 .2 .4 .4 . Fle xib ilid a d e n e l m e r c a d o d e t r a b a j o

Po r lo g e n e ra l, e n la lite ra tu ra e co n ó m ica , la d e fin ició n d e fle x ib ilid a d la b o -


ra l s e vin cu la a la ca p a cid a d d e a ju s te d e l m e rca d o la b o ra l y la s co n d icio n e s d e
trab ajo al n ivel d e activid ad eco n ó m ica. Es d ecir, es taría as o ciad a a la cap acid ad
y o p o s ib ilid a d d e lo s a g e n te s p a ra a d a p ta rs e a circu n s ta n cia s n u e va s .

La f le xib ilid a d d e l m e r c a d o d e t r a b a j o s e re f i e re a l a c a p a c i d a d
d e d i c h o m e rc a d o d e a ju s t a rs e a c h o q u e s c o n ra p i d e z y e xt e n s i ó n
a d e c u a d a a l c a m b i o d e l a s c o n d i c i o n e s e n e l m e rc a d o d e l p ro d u c t o
d e la e m p re s a .

La fle x ib ilid a d d e l m e rca d o d e tra b a jo e s ta d e te rm in a d a p o r la n o rm a tiva


vig e n te , fu n d a m e n ta lm e n te p o r la s n o rm a s re la tiva s a l co n tra to d e tra b a jo . Es
m á s , p o r lo g e n e ra l s e a rg u m e n ta q u e la in tro d u cció n d e n u e va s fo rm a s co n -
t ra ct u a le s a u m e n t a ría la o cu p a ció n , e n t a n t o p e rm it iría in cre m e n t a r la
com p etitivid ad d e la em p res a. En tre es tas n u evas form as con tractu ales s e acos -
tu m b ra s e ñ a la r lo s co n tra to s d e tra b a jo p o r tie m p o d e te rm in a d o , lo s lig a d o s a
n ive le s d e activid ad d e la e m p re s a, lo s d e p ráctica lab o ral p ara jó ve n e s , o aq u e -
llo s q u e co n te m p lan la p o s ib ilid ad d e co n trato s e ve n tu ale s o z afrale s . En g e n e -
ra l, s e co n s id e ra n a q u e llo s lig a d o s a la fle x ib ilid a d s a la ria l y fle x ib ilid a d e n e l
n ive l d e e m p le o . En lo s p rim e ro s , p o r lo g e n e ral s e lig a la re m u n e ració n a alg ú n
in d ica d o r d e la e m p re s a o e l s e cto r e co n ó m ico a l q u e p e rte n e ce . En lo s s e g u n -
d os , s e p reten d e con ced er a la em p res a m ayor cap acid ad d e aju s te a las flu ctu a-
cio n e s e n la d e m a n d a d e b ie n e s y s e rvicio s q u e p ro d u ce p o r e l n ive l o m o d a li-
d a d d e e m p le o . Es to s s e a s o cia n a d is tin ta s p rá ctica s d e fle x ib iliz a ció n d e lo s
co n tra to s la b o ra le s , co m o p o r e je m p lo q u e p e rm ita n la s u b co n tra ta ció n y m e -
n o re s co s to s y fo rm a lid a d e s e n lo s d e s p id o s .

Otro a s p e cto q u e s e s e ñ a la co m o re le va n te e s la d e n o m in a d a f lexib ilid a d


f u n cion a l, q u e s e re fie re p rin cip a lm e n te la p o s ib ilid a d d e u tiliz a r la m a n o d e
o b ra s e g ú n la s n e ce s id a d e s d e l e m p le a d o r y la s ca lifica cio n e s d e lo s a s a la ria -

108
5
d o s , a m p lia n d o la s d e fin icio n e s d e ta re a s y la m o vilid a d d e l p e rs o n a l e n tre la s
m is m as . Es te as p e cto e s tá e n g ran m e d id a d e te rm in ad a p o r la cre cie n te ve lo ci-
d a d d e l p ro ce s o d e in n o va ció n te cn o ló g ica y la n e ce s id a d d e la s e m p re s a s d e
in cre m e n ta r s u e ficie n cia . No o b s ta n te , lo s o b je tivo s in m e d ia to s d e e s te tip o
d e fle x ib iliz a ció n p u e d e n va ria r. Po r e je m p lo , lig a d o s a l a u s e n tis m o , a la a lta
rotativid ad d e los em p lead os o la exis ten cia d e u n a d em an d a m u y flu ctu an te d e
lo s d is tin to s p ro d u cto s d e la e m p re s a .

5 .2 .4 .5 . Dif e r e n c ia c ió n s a la r ia l

El n ive l m e d io d e s a la rio s d e u n a e co n o m ía n o m u e s tra la d is p e rs ió n s a la -


ria l, e s to e s , la s d ife re n cia s d e s a la rio s e n tre g ru p o s y e n tre p e rs o n a s . Po r lo
s e ñ a la d o p re via m e n te m á s q u e h a b la r d e m e rca d o d e tra b a jo , d e b e ría m o s h a -
b la r d e d is tin to s m e rca d o s d e tra b a jo , d a d o q u e p o r lo g e n e ra l e x is te u n a im -
p o rta n te s e g m e n ta ció n d e a cu e rd o a la s ca ra cte rís tica s ta n to d e la d e m a n d a
co m o d e la o fe rta . El h a b la r d e u n m e rca d o d e tra b a jo im p lica ría q u e to d o s lo s
p u e s to s d e tra b a jo y la s ca lifica cio n e s d e lo s in d ivid u o s fu e ra n h o m o g é n e a s .

La s d if e r e n cia s s a la r ia le s e n tre p e rs o n a s o s e cto re s s o n e l re s u lta -


d o d e la s d if e re n cia s e n t re lo s p u e s t o s d e t ra b a jo , la s ca ra ct e rís t ica s
d e la s p e rs o n a s o d e lo s f a ct o re s q u e o ca s io n a n im p e rf e ccio n e s e n la
co m p e te n cia e n lo s m e rca d o s .

Un f a c t o r m u y re le v a n t e p a ra e xp lic a r la s d is p a rid a d e s s a la ria le s


p ro v ie n e d e la s d if e r e ncia s cua lit a t iv a s e nt r e lo s ind iv id uo s , a trib u ib le s
a d if e re n cia s d e ca p a cid a d , m e n ta l o f ís ica , d e e d u ca ció n y f o rm a ció n y
d e e xp e rie n cia .
Es a h eterog en eid ad p u ed e as ociars e a d is tin tos n iveles d e VPM. La acu m u la-
ció n d e ca p ita l h u m a n o , q u e d e s ig n a e l a ce rvo d e co n o cim ie n to s ú tile s e n e l
p ro ce s o d e p ro d u cció n , g e n e ra u n re n d im ie n to , as o ciad o a la in ve rs ió n e n e s te
tip o d e ca p ita l. Es m á s , lo s m a yo re s s a la rio s q u e co b ra n lo s p ro fe s io n a le s y
o tro s tra b a ja d o re s co n a lto s n ive le s d e e d u ca ció n fo rm a l d e b e n co n s id e ra rs e
co m o re n d im ie n to s d e la in ve rs ió n e n e s fu e rz o , e n tie m p o y e n d in e ro q u e re a -
liz a ro n e n s u fo rm a ció n e n lo s a ñ o s p re vio s .

Co n s id é re s e e l ca s o d e d o s jó ve n e s , u n o d e lo s cu a le s e s tu d ió d u ra n te 1 0
a ñ o s , lu e g o d e cu lm in a r lo s s e is a ñ o s d e e s cu e la , m ie n tra s q u e e l o tro in g re s ó
a l m e rca d o d e tra b a jo lu e g o d e cu lm in a r e l ciclo b á s ico . Se g ú n la te o ría d e
cap ital h u m an o , e l p rim e ro o b te n d ría u n a re m u n e ració n s u p e rio r al s e g u n d o al
in corp orars e al m ercad o d e trab ajo, lo q u e d eb ería con s id erars e com o u n a com -
p e n s a ció n p o r lo s in g re s o s q u e d e jó d e p e rcib ir d u ra n te e s a d ife re n cia e n tre e l
ciclo b á s ico y la cu lm in a ció n d e s u s e s tu d io s u n ive rs ita rio s –lo q u e n o s u ce d ió
co n e l s e g u n d o - y lo s co s to s e n q u e in cu rrió p a ra re a liz a r e s o s e s tu d io s –e n lo s
q u e e l o tro n o in cu rrió -.

109
« ¿Los t r a ba ja dor es con ma yor nivel educa t ivo ga na n má s?»

Las e vid e n cias e m p íricas d e d is tin to s p aís e s m u e s tran q u e e x is te u n a e s tre ch a re lació n


e n tre la s re m u n e ra cio n e s d e lo s tra b a ja d o re s y s u n ive l d e e d u ca ció n fo rm a l.

Lo s e s tu d io s re a liz a d o s s o b re la p o b la ció n m a s cu lin a d e Mo n te vid e o p a ra 1 9 8 8 m u e s -


tra n a q u e llo s co n p rim a ria co m p le ta p e rcib e n u n in g re s o p ro m e d io m e n s u a l q u e s u p e ra n
e n 3 0 % e l d e a q u e llo s q u e n o la te rm in a ro n . Po r s u p a rte , lo s e s tu d io s in co m p le to s d e
e n s e ñ a n z a m e d ia , ya s e a re a liz a d o s e n la Un ive rs id a d Té cn ica d e l Uru g u a y (UTU) o e n
s e cu n d a ria , p e rm ite n a u m e n ta r e l in g re s o o tro 3 0 % co n re s p e cto a lo s s e is a ñ o s d e p rim a -
ria . Lo s tra b a ja d o re s q u e cu lm in a ro n s e cu n d a ria o UTU p e rcib e n u n in g re s o m e n s u a l a lre -
d ed or d e u n 4 0 % s u p erior a aq u ellos q u e n o term in aron el ciclo. Sin em b arg o, n o s e evid en -
cia n d ife re n cia s s a la ria le s e n tre lo s q u e co m p le ta ro n lo s s e is a ñ o s d e e n s e ñ a n z a m e d ia y
q u ie n e s cu rs a ro n h a s ta tre s a ñ o s d e e s tu d io s te rcia rio s , lo s q u e p u e d e n a s im ila rs e a p e r-
s o n as q u e co m e n z aro n u n a carre ra u n ive rs itaria y n o la te rm in aro n . Po r lo tan to , e l p as aje
tra n s ito rio p o r la Un ive rs id a d n o p a re ce co m o u n a o p ció n re n ta b le p a ra lo s h o m b re s . Po r
ú ltim o , lo s tra b a ja d o re s co n cu a tro a ñ o s o m á s d e e s tu d io s u n ive rs ita rio s d u p lica n e l
s a la rio p ro m e d io q u e p e rcib e n a q u e llo s co n s e cu n d a ria co m p le ta o h a s ta tre s a ñ o s d e
e s tu d io s s u p e rio re s . Es to e vid e n cia q u e , e n p ro m e d io , u n e g re s a d o u n ive rs ita rio p e rcib e
u n s alario cas i cu atro veces s u p erior a u n a p ers on a con p rim aria in com p leta. Deb e ten ers e
e n cu e n ta q u e lo s s a la rio s d e lo s p ro fe s io n a le s d ifie re n m u ch o e n tre e llo s , d e b id o p rin ci-
p a lm e n te a la s d is tin ta s ca ra cte rís tica s d e la s á re a s d e e s p e cia liz a ció n , p o r lo q u e e s a
d ife re n cia p ro m e d io s o lam e n te s ig n ifica u n e n to rn o im p re cis o , p e ro q u e d a cu e n ta d e q u e
e x is te u n re to rn o m o n e ta rio d e la e d u ca ció n te rcia ria .

Re s p e cto a la p o b la ció n tra b a ja d o ra fe m e n in a , e l p re m io a la fo rm a ció n cu rricu la r e s


m e n o r. En e s te ca s o , s i b ie n lo s in g re s o s d e la s m u je re s a u m e n ta n co n s u n ive l e d u ca tivo ,
lo h a ce n m e n o s q u e lo s d e lo s h o m b re s , lo q u e e s ta ría in d ica n d o q u e la d is crim in a ció n y/
o s e g re g a ció n d e lo s e m p le o s b ie n re m u n e ra d o s a u m e n ta co n e l n ive l d e in s tru cció n . De
e s a fo rm a, las m u je re s co n p rim aria co m p le ta p e rcib e n tan s ó lo 1 5 % m ás q u e aq u e llas q u e
n o co m p le ta ro n e l ciclo , e n ta n to , la s p ro fe s io n a le s n o a lca n z a n a cu a d ru p lica r e l s a la rio
p ro m e d io d e q u ie n e s tie n e n p rim aria in co m p le ta. Sin e m b arg o , e s in te re s an te h ace r n o tar
q u e lo s e s tu d io s te rciario s in co m p le to s p are ce n s e r u n a b u e n a o p ció n p ara las m u je re s , ya
q u e a d ife re n cia d e lo s h o m b re s , la s tra b a ja d o ra s co n tre s a ñ o s u n ive rs ita rio s p e rcib ía n
in g re s o s u p e rio re s q u e la s q u e cu lm in a ro n s e cu n d a ria .

Es d e n o ta r q u e e n tra b a jo s m á s re cie n te s , s e h a e vid e n cia d o q u e e l re to rn o a lo s e s tu -


d io s te rcia rio s m e n o re s a tre s a ñ o s , ta n to p a ra h o m b re s co m o p a ra m u je re s , s e h a
in crem en tad o.

Ma risa Bu ch eli, “La in f lu en cia d e la ed u ca ción y d el sect or d e a ct iv id a d en el n iv el d e


salario”En Pocas Palabras, Departam ento de Econom ía, Facultad de Ciencias Sociales.1 9 9 5 .

110
5
Otro a s p e cto re le v a n te p a ra e xp lica r la s d if e re n cia s s a la ria le s p ro -
v ie n e d e la h e t e r o g e n e id a d d e la c a lid a d d e lo s p u e s t o s d e t r a b a j o .

Po r e je m p lo , a lg u n o s tra b a jo s d e b id o a q u e s o n ta re a s m e n o s a tra ctiva s


req u ieren d e s alario s m ás elevad o s , p ara co m p en s ar las d iferen cias n o m o n eta-
ria s co n o tro s p u e s to s , co m o p o r e je m p lo , p a ra in ce n tiva r a lo s tra b a ja d o re s a
c u m p lir t a r e a s p e lig r o s a s . Es t a s d ife r e n c ia s s a la r ia le s s e d e n o m in a n
com p en s atorias .

Otra ra z ó n d e la e xis te n cia d e d if e re n cia s s a la ria le s s e d e riv a d e la


s e g m e n t a ció n d e lo s m e r ca d o s d e t r a b a j o , q u e co n d u ce a la e xis te n cia
d e g ru p o s d e tra b a ja d o re s q u e n o co m p ite n p o r e l m is m o p u e s to e n e l
m e rca d o d e tra b a jo .

El tra b a jo n o e s u n fa cto r d e p ro d u cció n h o m o g é n e o , e s m á s d e b e ría ve rs e


co m o m u ch o s fa cto re s d e p ro d u cció n d ife re n te s , s i b ie n e s tre ch a m e n te re la -
cio n a d o s e n tre s í. Po r e je m p lo , lo s a rq u ite cto s y lo s a b o g a d o s s o n g ru p o s n o
co m p e titivo s e n tre s í, p u e s n o co m p ite n e n e l m is m o m e rca d o d e tra b a jo . La
raz ón fu n d am en tal d e es ta s eg m en tación d e m ercad o es el alto n ivel d e califica-
ció n re q u e rid o , y lo co s to s o q u e e s a d q u irirla . Sin e m b a rg o , lo s p u e s to s d e
tra b a jo a s o cia d o s a m e n o re s n ive le s d e ca lifica ció n , p o r la fa lta d e e s p e cia liz a -
ció n re q u e rid a , p o r lo g e n e ra l n o s e e n cu e n tra n s e g m e n ta d o s p o r s e cto re s o
e s p e cia liz a cio n e s e s p e cífica s .

En Uru g u a y, la d is trib u ció n d e re m u n e ra cio n e s d e lo s tra b a ja d o re s o cu p a -


d o s p o r q u in tile s m u e s tra q u e e n 1 9 9 6 a l 2 0 % in fe rio r le co rre s p o n d ía e l 4 .2 %
d e la m a s a s a la ria l to ta l, m ie n tra s e l 2 0 % s u p e rio r re cib ía e l 5 0 .3 % d e la m is m a .
Re s p e cto a la p ro p o rció n d e la d e s ig u a ld a d s a la ria l e n tre g ru p o s e x p lica d a p o r
variab les d em og ráficas , p ara el cas o d e Uru g u ay, en 1 9 9 5 , el s exo d a cu en ta d el
6 % d e la d e s ig u a ld a d , e l á re a g e o g rá fica d e l 7 % y la e d a d e n tre 8 y 9 %. Po r s u
p a rte , la e d u ca ció n e x p lica e n tre u n 1 4 y 1 6 % d e la d e s ig u a ld a d e n e s e a ñ o

5 .2 .5 . Prin c ip a le s in d ic a d o re s d e l m e rc a d o d e t ra b a jo

Lo s in d ica d o re s d e l m e rca d o d e tra b a jo s u rg e n d e la En cu e s ta Co n tin u a d e


Ho g a re s (ECH) re a liz a d a p o r e l In s titu to Na cio n a l d e Es ta d ís tica s (INE). Dich a
en cu es ta s e releva en form a in in terru m p id a en Mon tevid eo d es d e el añ o 1 9 6 8 y
e n e l re s to d e l p aís u rb an o d e s d e 1 9 8 1 . Lo s co n ce p to s y d e fin icio n e s u tiliz ad o s
e n la ECH s u rg e n d e las Co n fe re n cias d e Es tad ís ticas d e l Trab ajo d e la Org an iz a-
ció n In te rn a cio n a l d e l Tra b a jo (OIT).

Pa ra d ich a e n cu e s ta s e cla s ifica la p o b la ció n s e g ú n s u co n d ició n d e a ctivi-


d ad , es to es , la relación q u e exis te en tre cad a p ers on a y s u activid ad econ óm ica
co rrie n te . La Pob la ción Econ óm ica m en t e Act iv a (PEA) e s tá d e te rm in a d a p o r la
e d a d m ín im a le g a l p a ra tra b a ja r, q u e e n Uru g u a y s e e s ta b le ce e n 1 4 a ñ o s . Es ta

111
va ría s e g ú n lo s p a ís e s , p o r e je m p lo , e n Cu b a la e d a d m ín im a le g a l e s 1 9 a ñ o s ,
m ie n tra s e n Bra s il e s 1 2 a ñ o s . La PEA in clu ye a to d a s la s p e rs o n a s d e 1 4 o m á s
a ñ o s d e e d a d (Po b la ció n e n Ed a d d e Tra b a ja r, PET) q u e tie n e n a l m e n o s u n a
o cu p a ció n e n la q u e vie rte s u e s fu e rz o p ro d u ctivo a la s o cie d a d , o q u e , s in
te n e rla, la b u s can activam e n te d u ran te e l p e río d o d e re fe re n cia d e la e n cu e s ta.
Es te g ru p o in clu ye to d a la fu e rz a d e tra b a jo civil y lo s e fe ctivo s d e la s Fu e rz a s
Arm a d a s . A s u ve z , la PEA s e d ivid e e n ocu p a d os y d esocu p a d os. Lo s ocu p a d o s
s o n aq u e llo s q u e trab ajaro n d u ran te e l p e río d o d e re fe re n cia, o q u e , a p e s ar d e
te n e r e m p le o , n o lo h icie ro n p o r e s ta r d e va ca cio n e s , o p o r e n fe rm e d a d o a cci-
d e n te , o co n flicto d e tra b a jo o in te rru p ció n d e l tra b a jo a ca u s a d e l m a l tie m p o ,
o p o r averías en m aq u in arias o p o r falta d e m ateriales o m aterias p rim as . Po r s u
p a rte , lo s d es ocu p a d o s s o n to d a s la s p e rs o n a s d e 1 4 o m á s a ñ o s d e e d a d q u e
d u ra n te e l p e río d o d e re fe re n cia n o e s ta b a n tra b a ja n d o p o r n o te n e r e m p le o ,
p e ro q u e b u s ca ro n tra b a jo a ctiva m e n te , y q u e s e e n cu e n tra n d is p o n ib le s p a ra
h a ce rlo . Es ta ca te g o ría co m p re n d e a la s p e rs o n a s q u e tra b a ja b a n a n te s p e ro
p erd iero n s u em p leo (desocu pados propiam en te dich os), a aq u ellos q u e b u s can
tra b a jo p o r p rim e ra ve z y lo s q u e s e e n cu e n tra n e n s e g u ro d e p a ro .

Se h a arg u m e n tad o q u e e s ta d e fin ició n d e d e s o cu p ació n , e n circu n s tan cias


d e a lto n ive l d e d e s e m p le o y d e la rg a d u ra ció n , p u e d e s u b e s tim a r e l p ro b le m a
p o rq u e e x is te n lo s d es a len t a d os o d es cora z on a d os . Es a s p e rs o n a s s e h a b ría n
re tira d o d e la b ú s q u e d a a ctiva p o r d e s á n im o , e n tra n d o e n la ca te g o ría d e in a c-
tivas . Sin e m b arg o , e n e l cas o u ru g u ayo , s e g ú n la in fo rm ació n d e l INE, e l n ú m e -
ro d e p e rs o n a s e n e s a s itu a ció n e s p rá ctica m e n te in e x is te n te s .

La Pob la ción Econ óm ica m en t e In a ct iv a (PEI) in clu ye a la s p e rs o n a s d e 1 4 o


m ás añ o s d e e d ad q u e n o e s tán o cu p ad as e n la p ro d u cció n d e b ie n e s y/ o s e rvi-
cio s e co n ó m ico s y q u e ta m p o co b u s ca ro n e m p le o d u ra n te e l p e río d o d e re fe -
re n cia. Lo s in activo s s e clas ifican e n las s ig u ie n te s cate g o rías : p e rs o n as q u e s e
o cu p a n d e l cu id a d o d e s u h o g a r, s in d e s a rro lla r n in g u n a a ctivid a d e co n ó m ica ;
e s tu d ia n te s , s in d e s a rro lla r n in g u n a a ctivid a d e co n ó m ica ; y p e rs o n a s q u e re ci-
b e n in g re s o s s in d e s a rro lla r n in g u n a a ctivid a d e co n ó m ica .

Fu en te: In stitu to Na cion a l d e Esta d ística .


Fig u ra 5 .5 Com p osición d e la p ob la ción u ru g u a ya p orcon d ición d e a ct ivid a d (1 9 9 9 )

112
5
En b a s e a é s ta s ca te g o ría s s e e s tim a la t a s a d e a ct iv id a d , la d e em p leo y la
de desem pleo.

La t a s a d e a c t iv id a d s u rg e d e l c o c ie n t e e n t re la PEA y la PET (PEA/


PET x 1 0 0 ), la q u e s e co n s id e ra h a b itu a lm e n te co m o u n in d ica d o r d e la
o f e rt a d e t ra b a jo .

La t a s a d e e m p le o e s e l co cie n te e n tre la ca n tid a d d e o cu p a d o s y la


PET (Ocu p a d o s / PET x 1 0 0 ) y e s u n in d ica d o r d e la d e m a n d a d e tra b a jo .

La t a s a d e d e s e m p le o re s u lt a d e d iv id ir la c a n t id a d d e d e s o c u p a -
d o s e n tre la PEA (De s o cu p a d o s / PEA x 1 0 0 ) y re f le ja e l e xce s o d e o f e rta
d e l m e rc a d o d e l f a c t o r t ra b a jo .

Cu ad ro 5 .2 Ta s a d e d e s e m p le o , e m p le o y a ctiv id a d , to ta l p a ís u rb a n o . En %
Ta s a d e Ta s a d e Ta s a d e
d e s e m p le o e m p le o a ct ivid a d
1990 8 .5 5 3 .5 5 7 .0
1991 8 .9 5 2 .3 5 7 .4
1992 9 .0 5 2 .2 5 7 .4
1993 8 .3 52 5 6 .7
1994 9 .2 5 2 .8 5 8 .2
1995 1 0 .3 5 3 .0 5 9 .0
1996 1 1 .9 5 1 .3 5 8 .2
1997 1 1 .4 5 1 .0 5 7 .6
1998 1 0 .1 5 4 .3 6 0 .4
1999 1 1 .3 5 2 .6 5 9 .3

Fu en te: In stitu to Na cion a l d e Esta d ística

La t a s a d e a ct ivid a d va ría n o s ó lo p o r ra z o n e s e co n ó m ica s a s o cia d a s a l


s a la r io , s in o t a m b ié n p o r c a m b io s e n lo s p a t r o n e s s o c ia le s d e c o n d u c t a .
Un a a lt e r a c ió n s u s t a n c ia l la h a d e t e r m in a d o la in c o r p o r a c ió n d e la s m u je -
r e s a l m e r c a d o d e t r a b a jo e n la s ú lt im a s d é c a d a s . Co m o s e o b s e r v a e n e l
cu a d ro 5 .3 , e n Uru g u a y t a m b ié n s e d io e s t e fe n ó m e n o , p a s a n d o la t a s a d e
a ct ivid a d d e la p o b la ció n fe m e n in a d e l 2 8 % e n 1 9 7 0 a l 5 2 % e n 1 9 9 9 . Si b ie n
e n e l ca s o u ru g u a yo la cre cie n t e in co rp o ra ció n d e la p o b la ció n fe m e n in a a l
m e r c a d o d e t r a b a jo s e v e in flu e n c ia d a p o r s u s t a n c ia le s c a m b io s e n e l r o l
d e la m u je r e n la s o cie d a d , a s í co m o s u cre cie n t e n ive l e d u ca t ivo , la d is m i-
n u ció n d e l s a la rio re a l p u d o h a b e r co n t rib u id o a s u m á s d e cid id a in co rp o -
ra ció n a l m e rca d o d e t ra b a jo a p rin cip io s d e la d é ca d a d e l s e t e n t a , p a ra d e
e s a fo rm a re co m p o n e r e l in g re s o d e l h o g a r.

113
Cu ad ro 5 .3 Ta s a d e a ctiv id a d , Mo n te v id e o

Fu en te: In stitu to Na cion a l d e Esta d ística

La m ig ración p u ed e s er u n factor relevan te p ara la d eterm in ación d e la can ti-


d ad d e trab ajo o fe rtad a. Po r s u p arte , las raz o n e s q u e d e te rm in an lo s d e s p laz a-
m ie n to s m ig rato rio s p u e d e n s e r e co n ó m icas , s o ciale s , cu ltu rale s y/ o p o líticas .
En e l cas o d e Uru g u ay, la in m ig ració n co n s titu yó h as ta la d é cad a d e l 6 0 u n e le -
m ento central en el increm ento d e la oferta d e trab ajo, tend encia q ue se revirtió a
p artir d e esa d écad a, alcanz and o el m ayor sald o m igratorio negativo en la d écad a
d el 7 0 . Com o se ob serva en el cuad ro 5 .4 , el sald o p ositivo estim ad o p or el INE d e
la m ig ración en tre 1 9 5 0 y 1 9 6 0 es d e 3 0 .0 0 0 p ers on as , m ien tras en tre 1 9 6 0 y el
2 0 0 0 la em ig ración s u p eraría a la in m ig ración en 3 0 2 .0 0 0 p ers on as .

Cu ad ro 5 .4 Sa ld o m ig ra to rio d e Uru g u a y Por su p arte, en el m ercad o d e


trab ajo e x is te n d ife re n te s m o d a-
lid ad es d e ocu p ación y res triccio-
n es al em p leo, q u e p u ed en d eter-
m in ar d is tin tas in s e rcio n e s la b o -
rales , las q u e el INE las ag ru p a en
d ive rs a s ca te g o ría s : s u b e m p le o ,
p o b la ció n o cu p a d a e n e m p le o s
p re cario s , p o b lació n trab ajad o ra
p o r cu e n ta p ro p ia u o cu p a d a e n
m icroem p res as .
Fu en te: In stitu to Na cion a l d e Esta d ística

El INE d e fin e a lo s su b em p lea d os co m o a q u e lla s p e rs o n a s q u e p e rte n e cie n -


d o a la fu e rz a d e tra b a jo in vo lu n ta ria m e n te d e s e m p e ñ a n s u a ctivid a d la b o ra l a
tiem p o p arcial o m en o s d e 4 0 h o ras s em an ales (s u b em p leo p o r in s u ficien cia d e
h o ras trab ajad as ); o aq u e llas q u e p e rte n e cie n d o a la fu e rz a d e trab ajo n o as ala-
ria d a b u s ca n o a ce p ta ría n u n a a ctivid a d s u p le m e n ta ria , in d e p e n d ie n te m e n te
d e l n ú m e ro d e h o ra s tra b a ja d a s . A p a rtir d e d ich a ca te g o ría , s e o b tie n e la ta s a
d e s u b e m p le o , co m o e l co cie n te e n tre la ca n tid a d d e s u b e m p le a d o s y la PEA
( Su b e m p le a d o s / PEA x 1 0 0 ).
La p ob la ción ocu p a d a en em p leos p reca rios co m p re n d e a a q u e llo s o cu p a -
d o s q u e p e rcib e n u n s a la rio e n e l s e cto r p riva d o d e la e co n o m ía , p e ro q u e n o
e s tá n p ro te g id o s p o r e l s is te m a d e s e g u rid a d s o cia l o q u e b u s ca n o tro tra b a jo ,
p o rq u e e n tie n d e n q u e e l a ctu a l e s p o co e s ta b le , o e s tá o cu p a d o e n la ca te g o ría

114
5
trab ajad o r fam iliar n o rem u n erad o .
La p ob la ción t ra b a ja d ora p or cu en t a p rop ia u ocu p a d a en m icroem p res a s
(m e n o s d e cin co p e rs o n a s o cu p a d a s ) n o in clu ye a lo s p ro fe s io n a le s , té cn ico s y
afin e s , g e re n te s , ad m in is trad o re s y o tro s carg o s d e cate g o ría d ire ctiva, n i a lo s
trab ajad o re s e n tare as ag ro p e cu arias . Es ta cate g o ría, s e g ú n e l INE, p e rm ite u n a
a p ro x im a ció n d e l s e cto r in fo rm a l d e la e co n o m ía . Es d e n o ta r q u e e x is te n d ife -
re n cia s e n cu a n to a lo s s e cto re s q u e s e in clu ye n e n e s ta ca te g o ría re s p e cto a la
d e fin ició n d e in fo rm alid ad p ro p u e s ta p o r e l Pro g ram a Re g io n al d e Em p le o p ara
Am é rica La tin a y e l Ca rib e (PREALC).

La d e fin ició n m ás ace p tad a d e la in fo rm alid ad u rb an a e n Am é rica Latin a


in clu ye aq u ellos em p leos en los s ectores q u e s e caracteriz an p or el fácil acces o,
p or s u es cas a o n u la cap acid ad d e in vers ión , s in org an iz ación y con tecn olog ías
atras ad as , b ajos n iveles d e p rod u ctivid ad e in g res os , aú n p ara trab ajad ores con
ig u al calificación q u e en el s ector m od ern o y en la m ayor p arte d e las em p res as ,
in cu m p lim ien to d e la leg is lación fis cal y lab oral. Por es tas caracterís ticas s e as o-
cia e l s u b e m p le o in vis ib le co n m e n o re s in g re s o s q u e e n e l e m p le o fo rm al.

La co n tro ve rs ia e n to rn o a la in fo rm a lid a d u rb a n a in clu ye la e x p lica ció n


d e s u o rig e n , s u caracte riz ació n co m o s e cto r o m o d alid ad d e in s e rció n lab o ral,
s u carácter d e res id u o o d e co n d ició n n eces aria p ara el s ecto r fo rm al, y el g rad o
d e a u ta rq u ía o d e a rticu la ció n co n e l re s to d e la e co n o m ía . Es m á s s e p u e d e n
d is tin g u ir d ive rs o s e n fo q u e s s e g ú n co n s id e re n lo s s e cto re s fo rm a l e in fo rm a l
co m o in d e p e n d ie n te s o in te rre lacio n ad o s , al carácte r b e n é fico o d e s u b o rd in a-
ció n d e lo s vín cu lo s y s u s fo rm as . El cre cim ie n to d e la o fe rta a m ayo r ritm o q u e
la d e m a n d a e n e l s e cto r m o d e rn o o fo rm a l d e la s e co n o m ía s , g e n e ra u n e x ce -
d e n te q u e e n p arte p e rm an e ce co m o d e s e m p le o y e n s u m ayo r p arte s e in s e rta
co m o trab ajo in fo rm al.

Las co n clu s io n e s d e lo s e s tu d io s s o b re la in fo rm alid ad u rb an a e n Mo n te -


vid e o a p u n ta n a u n a in fo rm a lid a d fu n cio n a l a l s e cto r fo rm a l, p ro ve ye n d o b ie -
nes y servicios b aratos, p erm itiend o elud ir la legislación a través d e sub contratos
y p ro m o vie n d o la d is p e rs ió n d e lo s tra b a ja d o re s .

Pa ra 1 9 8 1 y 1 9 8 5 co n in fo rm a ció n d e la ECH, e l INE e s tim ó e l s e cto r


in fo rm a l e n to rn o a l 1 5 % d e la PEA e n u n a d e fin ició n re s trin g id a (cu e n ta p ro p ia
y fa m ilia r e s n o r e m u n e r a d o s , e x c lu ye n d o t r a b a ja d o r e s e n a c t iv id a d e s
a g ro p e cu a ria s , a s í co m o p ro fe s io n a le s u n ive rs ita rio s , té cn ico s y g e re n te s ).

Las e s tim acio n e s d e in fo rm alid ad co m o p o rce n taje d e l to tal d e o cu p ad o s


p a ra to d o e l p a ís u rb a n o in d ica n q u e e s e l 2 7 .6 % e n 1 9 9 1 y 2 8 .8 % e n 1 9 9 4 .

115
5.3. El mer ca do de ca pit a l

Cu a n d o s e u t iliz a e l t é rm in o ca p it a l, s u e le re fe rirs e a d o s co n ce p t o s
d is t in t o s : e l ca p it a l fin a n cie ro y e l ca p it a l fís ico . El p rim e ro , e s e l d in e ro o
cu a lq u ie r o t ro a ct ivo q u e fu n cio n e co m o t a l. El ca p it a l fís ico , e s t á fo rm a d o
p o r e l e q u ip o p ro d u ct ivo . En e s t e ú lt im o s e co n ce n t ra rá la a t e n ció n e n e s t e
a p a rt a d o . Sin e m b a rg o , t a m b ié n e s n e ce s a rio a n a liz a r a lg u n a s ca ra ct e rís t i-
ca s d e l ca p it a l fin a n cie ro , d a d o q u e la s e m p re s a s lo n e ce s it a n p a ra la a d q u i-
s ició n d e l ca p it a l fís ico .

El ca p it a l f ís ico e s tá f o rm a d o p o r la s e s tru ctu ra s o co n s tru ccio n e s


(co m o f á b rica s y v iv ie n d a s ), e l e q u ip o d e s tin a d o a la p ro d u cció n (m a -
q u in a ria y e q u ip o ) y la s e xis t e n cia s o s t o ck s .

Las caracterís ticas y res u ltad o s q u e s e s eñ alaro n p ara el m ercad o d e trab ajo
s o n , e n g e n e ra l, e x te n s ib le s a l m e rca d o d e ca p ita l. Sin e m b a rg o , u n o d e lo s
a s p e cto s q u e lo s d ife re n cia n , e s q u e m ie n tra s e l tra b a jo s e a co s tu m b ra co n tra -
ta r p o r p e río d o s d e tie m p o , e l ca p ita l s u e le s e r p ro p ie d a d d e la e m p re s a . A s u
ve z , e l cap ital tie n e u n a d o b le calid ad , d ad o q u e p u e d e co n s id e rars e co m o p ro -
d u cto fin al d e u n p ro ce s o p ro d u ctivo o u n facto r in te rm e d io q u e s e u tiliz a e n la
p ro d u cció n d e o tro s b ie n e s .

5 .3 .1 . La o f e rt a d e ca p it a l f ís ico

Co m o s e s e ñ a ló a n te rio rm e n te , e n e l m e rca d o d e tra b a jo s e tra n s a n lo s


s e rvicio s lab o rale s , s ie n d o e l s alario e l p re cio co rre s p o n d ie n te p o r la u n id ad d e
tie m p o e n q u e s e re a liz a la co n tra ta ció n , p o r e je m p lo h o ra , s e m a n a , e tc. Dich o
p re cio p o d ría co n s id e ra rs e co m o e l a lq u ile r q u e p a g a la e m p re s a p o r lo s s e rvi-
cio s d e u n trab ajad o r. Ah o ra b ie n , as í u n trab ajad o r p ro p o rcio n a s e rvicio s lab o -
ra le s , u n a m á q u in a p ro p o rcio n a s e rvicio s d e m á q u in a , p o r lo q u e :

El c o s t o d e u s o d e lo s s e rv ic io s d e b ie n e s d e c a p it a l e s e l a lq u ile r
d e l ca p ita l.

El p ro p ie ta rio d e l b ie n d e ca p ita l fija rá u n a lq u ile r q u e cu b ra e l co s to d e


op ortu n id ad d e p os eerlo. Por s u p arte, exis tirá tam b ién u n p recio d el activo. Por
el con trario, el trab ajo n o tien e p recio com o activo, ya q u e ú n icam en te en s ocie-
d a d e s e s cla vis ta s p o d ía n te n e rs e co m o p ro p ie d a d , d a d o q u e lo s tra b a ja d o re s
s e co m p rab an y ve n d ían .

El p r e c io c o m o a c t iv o d e l c a p it a l f ís ic o e s e l p re c io a l q u e p u e d e
co m p ra rs e o v e n d e rs e d ire cta m e n te d ich o b ie n .

La a te n ció n , e n e s te ca s o s e d irig irá a l u s o d e l b ie n d e ca p ita l, in d e p e n d ie n -


te m e n te d e q u ié n s e a s u p ro p ie ta rio . Po r e je m p lo , u n a p e rs o n a u s a rá lo s s e rvi-

116
5
cio s d e u n m o n ta ca rg a s e n s u p ro d u cció n , p e ro n o tie n e p o r q u é s e r s u p ro p ie -
ta rio . Si b ie n la m a yo r p a rte d e lo s b ie n e s d e ca p ita l s o n p ro p ie d a d d e la s e m -
p re s a s q u e lo u tiliz a n , s e p u e d e tra ta r co m o s i lo s m is m o s s e a lq u ila ra n , d a d o
q u e p a ra lo s e fe cto s d e la d e cis ió n d e la e m p re s a re s u lta s im ila r.

5 .3 .2 . La o f e rt a d e b ie n e s d e ca p it a l

Su p ó n g a s e q u e s e e va lú a la p o s ib ilid a d d e s o licita r u n p ré s ta m o a u n a ñ o
p a ra a d q u irir u n a m á q u in a la q u e lu e g o s e o fre ce ría e n a lq u ile r m á q u in a , y
lu e g o s e ve n d e ría e n e l m e rca d o . ¿Qu é a lq u ile r s e d e b e ría co b ra r? Al p a re ce r,
d a d o q u e s e co n tra e ría u n p ré s ta m o , e l a lq u ile r e x ig id o d e b e ría , p o r lo m e n o s ,
cu b rir d ich o co s to , e s d e cir lo s in te re s e s q u e s e d e b e n p a g a r p o r e l p ré s ta m o .
Ad e m á s , d e b e co n s id e ra rs e q u e la m á q u in a s e d e p re cia , e s d e cir p ie rd e va lo r
p o r e l u s o y e l p a s o d e l tie m p o . La d e p re cia ció n , a s u ve z , d e p e n d e rá d e la
in n o va ció n te cn o ló g ica . Po r s u p a rte , ta m b ié n e x is te n co s to s a d icio n a le s d e
m an te n im ie n to d e la m áq u in a.

La d e p r e cia ció n e s la re d u cció n e n e l v a lo r q u e e xp e rim e n ta u n b ie n


d e cap ital, m aq u in aria o e d ificio , co m o co n s e cu e n cia d e l d e s g as te p ro d u -
cid o p o r s u u s o y d e la o b s o le s ce n cia q u e o ca s io n a e l p a s o d e l tie m p o .

Si s e d e fin e n lo s g a s to s a n u a le s d e m a n te n im ie n to , m , co m o u n a p ro p o r-
ció n d e l p re cio d e l b ie n d e ca p ita l, d a la d e p re cia ció n e x p re s a d a d e la m is m a
fo rm a y i a la ta s a d e in te ré s n o m in a l, e n to n ce s e l p re cio a n u a l d e a lq u ile r d e la
m a q u in a , cu yo va lo r d e n o m in a m o s co m o a , s e rá la s u m a d e i, m y d .

a =i+m +d

La ta s a d e in te ré s n o m in a l s e ñ a la la ca n tid a d d e p e s o s a d icio n a le s q u e s e
te n d rá e n e l fu tu ro s i h o y s e in virtie ra e s a ca n tid a d d e d in e ro . Dich a ta s a s e
d e te rm in a e n e l m e rca d o d e ca p ita l fin a n cie ro .

La o f e r t a d e b ie n e s d e ca p it a l s e d e f in e co m o la ca n tid a d d e b ie n e s
d e ca p ita l q u e u n a g e n te e s ta d is p u e s to a o f e rta r a d is tin to s p re cio s o
a lq u ile r d e l b ie n .

Co m o s e s eñ aló p reviam en te, ello d ep en d erá d e la tas a d e in terés , la d ep re-


ciació n y e l co s to d e m an te n im ie n to d e l b ie n d e cap ital. Es m ás , s e p u e d e d e cir
q u e, p or lo tan to, la oferta d e cap ital real es crecien te res p ecto al p recio d e alq u i-
ler.

La t a s a d e in t e r é s r e a l (r ) m id e e l re n d im ie n t o d e u n a in v e rs ió n
e xp re s a d o c o m o e l a u m e n t o d e la c a n t id a d d e b ie n e s y s e rv ic io s q u e
s e p o d rá n co m p ra r a f u t u ro .

117
Su p ó n g a s e q u e la ta s a d e in te ré s n o m in a l e n p e s o s e s d e u n 5 % a n u a l, p e ro
q u e s e e s p e ra q u e lo s p re cio s s e in cre m e n te n e n 5 % d u ra n te e s e a ñ o (ta s a d e
in fla ció n e s p e ra d a ). En e s e ca s o u n $ 1 in ve rtid o h o y s e co n ve rtirá e n $ 1 .0 5
d e n tro d e u n a ñ o , p o r la tas a d e in te ré s , p e ro d ad o q u e lo s p re cio s d e la e co n o -
m ía a u m e n ta rá n e n 5 %, co n $ 1 .0 5 d e n tro d e u n a ñ o s e p o d rá co m p ra r e x a cta -
m e n te lo m is m o q u e h o y co n $ 1 . Po r lo ta n to , la ta s a d e in te ré s re a l e s ce ro .
Co m o s e d e s p re n d e d e l e je m p lo , la tas a d e in te ré s re al, q u e e s la re le van te p ara
las em p res as p ara s u s d ecis io n es d e in vers ió n , p u ed e calcu lars e d e u n a m an era
rá p id a y ra z o n a b le m e n te p re cis a cu a n d o la ta s a d e in fla ció n e s b a ja , co m o la
d ife re n cia e n tre la ta s a d e in te ré s n o m in a l y la ta s a d e in fla ció n (p ).

r =i-p

5 .3 .3 . La d e m a n d a d e ca p it a l f ís ico

La d e m a n d a d e c a p i t a l f í s i c o e s l a c a n t i d a d q u e l a e m p re s a d e -
s e a c o n t ra t a r d e e s e f a c t o r a d i s t i n t o s n i v e l e s d e p re c i o d e a l q u i -
le r d e l m is m o .

Al ig u a l d e lo s e ñ a la d o e n e l a p a rta d o 5 .1 , la d e m a n d a d e la e m p re s a la
d eterm in a el in g res o m arg in al q u e s u u tiliz ación g en era en térm in os d e p rod u c-
to d e la em p res a. Por ello, n u evam en te lo relevan te p ara la em p res a s erá el valor
d e l p ro d u cto m a rg in a l d e l b ie n d e ca p ita l (VPMK), e s d e cir e l p ro d u cto m a rg in a l
m u ltip lica d o p o r e l p re cio d e lo s b ie n e s q u e p ro d u ce la e m p re s a . Es d e cir, a l
ig u a l q u e e n e l m e rca d o d e tra b a jo , e l VPMK co n s titu ye la cu rva d e d e m a n d a d e
b ie n e s d e ca p ita l.

Po r s u p a rte , a l ig u a l q u e e n lo s ca s o s a n te rio re s , la a g re g a ció n d e la s d e -


m a n d a s d e la s d is tin ta s e m p re s a s co n s titu irá la d e m a n d a d e b ie n e s d e ca p ita l
d el m ercad o.

Tal co m o s e s e ñ aló p re viam e n te , la re g la d e la co n tratació n e s tab le ce q u e la


em p res a d eb erá u tiliz ar b ien es d e cap ital h as ta el p u n to d on d e el VPMK s ea ig u al
a l co s to d e l m is m o , e n e s te ca s o e l a lq u ile r. Es d e cir:

VPMK =a

El e q u ilib rio d e l m e rcad o d e b ie n e s d e cap ital lo d e te rm in ará la in te rs e cció n


d e la cu rva d e d e m a n d a y la d e o fe rta d e d ich o b ie n (VPMK), lo q u e d e te rm in a e l
p re cio d e e q u ilib rio . A e s e p re cio co in cid irá la can tid ad d e b ie n e s d e cap ital q u e
d e m a n d a n la s e m p re s a s y la ca n tid a d q u e e s tá n .

118
5
Co n ce p to s cla ve s
5
d em and a d erivad a Población Económicamente Inactiva (PEI)

MERCADO DE FACTORES
valo r d e l p ro d u cto m arg in al (VPM) ta s a d e a ctivid a d
re g la d e la co n tra ta ció n tas a d e e m p le o
o fe rta d e trab ajo tas a d e d e s e m p le o
d em an d a d e trab ajo tas a d e s u b e m p le o
s a la rio m ín im o s u b em p lead os
s in d ica to s e m p le o s p re cario s
m on op s on io ca p ita l fís ico
fle x ib ilid a d d e l m e rca d o d e tra b a jo co s to d e u s o d e l ca p ita l fís ico
d ife re n cia s s a la ria le s p re cio d e l ca p ita l fís ico
Población Económicamente Activa (PEA) d ep reciación
ocu p ad os ta s a d e in te ré s re a l
d es ocu p ad os o fe rta d e b ie n e s d e ca p ita l
d e s ale n tad o s o d e s co raz o n ad o s d e m a n d a d e ca p ita l fís ico

PROBLEMAS Y PREGUNTAS
PREGUNTAS
1 . De fin a tas a d e activid ad , tas a d e e m p le o y d e d e s e m p le o . ¿Cu ál u tiliz aría co m o in d ica-
d o r d e la o fe rta d e tra b a jo e n u n a e co n o m ía ? ¿Cu á l u tiliz a ría co m o in d ica d o r d e la
d e m an d a d e trab ajo ?
2 . Su p o n g a q u e u n e m p re s a rio tie n e q u e d e cid ir q u e ca n tid a d d e e m p le a d o s co n tra ta r y
la in fo rm a ció n d e q u e d is p o n e e s la s ig u ie n te :
Tra b a ja d o re s Pro d . Ma rg in a l Pre cio d e l Pro d . Sa la rio
(L) (PMg L) p W

0 0 5 50
1 30 5 50
2 24 5 50
3 15 5 50
4 10 5 50
5 5 5 50
a ) Ca lcu le y g ra fiq u e la cu rva d e va lo r d e p ro d u cto m a rg in a l d e la e m p re s a .
b ) De te rm in e cú al e s e l n ive l d e e m p le o ó p tim o p ara la e m p re s a , g rafica y an alíticam e n te .
3 . Da d a u n m e rca d o d e tra b a jo cu yo p u n to d e e q u ilib rio s e d a e n 2 0 0 h o ra s s e m a n a le s
a 5 u n id a d e s m o n e ta ria s p o r s e m a n a :
a ) ¿A q u é n ive le s d e s a la rio n o s e rá e fe ctivo fija r u n s a la rio m ín im o ? An a lice g ra fica m e n te
s u p o n ie n d o d is tin ta s e la s ticia d e s d e la s cu rva s e n e l co rto p la z o .
b ) Si e l s a la rio m ín im o s e fija ra e n 7 .5 u n id a d e s m o n e ta ria s p o r s e m a n a , d is cu ta có m o
d e b e ría s e r la e la s t icid a d d e d e m a n d a p a ra q u e e l t o t a l d e s a la rio s p a g a d o s e n e l
m e rca d o a u m e n t e .
c ) Se h a s u g e rid o co m o p o lítica o rie n tad a a re d u cir e l d e s e m p le o ju ve n il: fijar u n s alario
m ín im o m ás b ajo p ara lo s jó ve n e s q u e p ara lo s ad u lto s ¿Qu é co n s e cu e n cias te n d ría
im p le m e n tar e s ta p o lítica e n la tas a d e d e s e m p le o d e jó ve n e s y ad u lto s ?

119
120
6
P A R T E

III
MACROECONOMÍA

economía para
NO ECONOMIST AS
ECONOMISTAS

121
122
6
LAS CUENTAS NACIONALES
CUENTAS
6
Y EL MODELO MACROECONÓMICO
DE UNA ECONOMÍA CERRAD
CERRADAA

AS NACIONALES/ UNA ECONOMÍA


CERRADA.
CERRADA.
6.1. La visión ma cr oeconómica de la economía .
La s polít ica s ma cr oeconómica s

La m a cro e co n o m ía s e o cu p a d e l a n á lis is d e l co m p o rta m ie n to g lo b a l d e la


e co n o m ía to m an d o co m o ám b ito d e re fe re n cia u n a re g ió n o u n p aís . In co rp o ra
u n a p e rs p e ctiva d e co n ju n to a ce rca d e p or q u é s u ce d e n lo s fe n ó m e n o s e co n ó -
m ico s co n e l fin d e d e fin ir qu é debe h acerse p ara re s o lve r lo s p ro b le m as e co n ó -
m ico s .

La m a cr o e co n o m ía e s e l á re a d e la e co n o m ía q u e s e o cu p a d e e s tu -
d ia r e l co m p o rta m ie n to g lo b a l d e l s is te m a e co n ó m ico , re f le ja d o e n u n
n ú m e ro re d u cid o d e v a ria b le s e co n ó m ica s .

Lo s p rin cip a le s ob jetivos m a cro e co n ó m ico s q u e s e h a n p ro p u e s to a lca n z a r

CUENTAS
lo s e co n o m is ta s y lo s g o b ie rn o s a lo la rg o d e la h is to ria co n te m p o rá n e a h a n
s id o : lo g ra r u n cre cim ie n to e co n ó m ico s o s te n id o , a s e g u ra r n ive le s a lto s d e

CUENT
e m p le o p ara la p o b lació n , e s tab iliz ar lo s p re cio s , m ayo r e ficie n cia e n e l d e s e m -
p e ñ o d e la e co n o m ía y m e jo ra r la d is trib u ció n d e l in g re s o

So n in s tru m e n to s d e la p o lítica e co n ó m ica la s a ccio n e s q u e tie n d e n a a s e -


g u ra r lo s p rin cip a le s e q u ilib rio s m a cro e co n ó m ico s :

i) e l e q u ilib rio fis ca l (b a la n ce e n tre lo s in g re s o s y lo s g a s to s d e l Es ta d o );


ii) e l e q u ilib rio e x te rn o (b a la n ce e n tre im p o rta cio n e s y e x p o rta cio n e s d e
b ie n e s y s e rvicio s ).

En d ife re n te s m o m e n to s h is tó rico s s e h a p rivile g ia d o a lg u n o d e e s o s o b je -


tivo s e co n ó m ico s y s e h an re co m e n d ad o d ife re n te s p o líticas e co n ó m icas . En e l
“Tra ta d o sob re el orig en y ca u sa d e la riq u ez a d e la s n a cion es” d e Ad a m Sm ith ,
p u b lica d o e n 1 7 7 6 , s e m a n ife s ta b a e l in te ré s d e la é p o ca p o r la s ra z o n e s q u e
e x p lica n e l cre cim ie n to d e la s e co n o m ía s n a cio n a le s . En e s a o b ra s e a n a liz a ,
a d e m á s , q u é s e d e b e h a ce r p a ra lo g ra r ta l cre cim ie n to y, a ta le s e fe cto s , s e
re co m e n d ab a la lib e rtad co m e rcial p o rq u e , s e g ú n Sm ith , n o rm alm e n te la in te r-

123
ve n ció n d e l g o b ie rn o lim ita e l d e s a rro llo d e lo s m e rca d o s y, p o r e n d e , re d u ce
las p osib ilid ad es d e crecim iento d e las econom ías. En 1 9 3 0 , John Maynard Keynes
e s crib ió la “Teoría g en era l d el em p leo, el in t erés y el d in ero” m o s tra n d o u n a
p re o cu p a ció n ce n tra d a e n lo s p ro b le m a s d e l e m p le o y o to rg a n d o a l Se cto r Pú -
b lico u n p a p e l a ctivo e n la o b te n ció n d e a lto s n ive le s d e e m p le o .

La s p o lít ica s e co nó m ica s o m a cr o e co nó m ica s co n s titu y e n u n co n -


ju n to co h e re n te d e in s tru m e n to s y a ccio n e s q u e s e p ro p o n e n p a ra a l-
ca n z a r lo s o b je tiv o s m a cro e co n ó m ico s q u e s e co n s id e ra n p rio rita rio s .

Un o d e lo s p rin cip a le s p ro b le m a s d e la p o lítica e co n ó m ica ra d ica e n lo -


g ra r u n co n ju n to d e o b je tivo s d ive rs o s , to d o s e llo s d e s e a d o s p e ro a ve ce s n o
co m p a tib le s lo s u n o s co n lo s o tro s . No s ie m p re e s p o s ib le cre ce r s in g e n e ra r
in fla ció n , n o s ie m p re e s p o s ib le a u m e n ta r la co m p e titivid a d e x te rn a d e la
e co n o m ía s in b a ja r e l s a la rio re a l, n o s ie m p re e s p o s ib le m e jo ra r la d is trib u -
ció n d e l in g re s o y a u m e n ta r la p ro d u cció n , a l m is m o tie m p o .

Es to s p ro b le m a s d e co m p le ja s o lu ció n , d o n d e s e d e b e n re a liz a r o p cio n e s


d e p o lítica e co n ó m ica s o n los d ilem a s d e la p olít ica econ óm ica .

Un a d ificu lta d a d icio n a l s u rg e p o r e l h e ch o d e q u e la s m is m a s p o lítica s


e co n ó m ica s p u e d e n te n e r e fe cto s d ife re n te s e n d ife re n te s e co n o m ía s o e n
u n a m is m a e co n o m ía e n d o s m o m e n to s h is tó rico s d is tin to s . Lo s co m p o rta -
m ie n to s e co n ó m ico s e s tá n n a tu ra lm e n te in flu id o s p o r o tra s co n d u cta s h u -
m a n a s : cu ltu ra le s , s o cia le s , p o lítica s . Se d e b e te n e r m u ch o cu id a d o cu a n d o
s e d e s e a re p lica r e n u n p a ís u n a p o lítica e co n ó m ica q u e re s u ltó e x ito s a e n
o tro . Es n e ce s a rio re a liz a r lo s e s tu d io s y a d a p ta cio n e s n e ce s a ria s p a ra re p ro -
d u cir e x p e rie n cia s e x ito s a s .

6.2. La s cuent a s na ciona les

El re g is t ro co n t a b le d e la s p rin cip a le s v a ria b le s e co n ó m ica s co n s -


t it u y e e l s is t e m a d e la s c u e n t a s n a c io n a le s .
En g e n e ra l, d ich a s cu e n ta s s e e la b o ra n e n b a s e a m e to d o lo g ía s co m u n e s
p a ra to d o s lo s p a ís e s , m u ch a s ve ce s p ro p u e s ta s p o r la Org a n iz a ció n d e la s
Na cio n e s Un id a s (ONU). Su e la b o ra ció n , e n b a s e a la m is m a m e to d o lo g ía
p e rm ite h a ce r co m p a ra b le s la s e co n o m ía s d e d ife re n te s p a ís e s .
Es ta m e to d o lo g ía e s ta b le ce u n a s e rie d e id e n tid a d e s co n ta b le s , e s d e cir,
re la cio n e s e n tre la s va ria b le s q u e d e b e n cu m p lirs e e n to d o m o m e n to . La
id e n tid a d d e p a rtid a d e l s is te m a e s la s ig u ie n te :

Of e rt a = De m a n d a

124
6
6 .2 .1 . La o f e rta

La to ta lid a d d e lo s b ie n e s y s e rv icio s d is p o n ib le s e n u n a e co n o m ía
e n u n m o m e n to d a d o co n s titu y e n la o f e r t a d e d ic h a e c o n o m ía .

Estos bienes pueden tener dos orígenes: pueden haber sido producidos dentro
d e la econom ía q ue se analiz a y esto es lo q ue llam am os producto interno, o p ue-
d en hab er s id o com p rad os a otras econom ías o p aís es , la s q u e d e n o m in a m o s
im portacion es.

Of e rt a = p ro d u c c ió n in t e rn a + im p o rt a c io n e s

El in d icad o r m ás u tiliz ad o p ara m e d ir la p ro d u cció n in te rn a d e lo s


p aís e s e s e l Pr o d uct o Br ut o Int e r no (PBI) q u e e s e l v alo r m o n e tario fin al
d e to d o s lo s b ie n e s y s e rv icio s p ro d u cid o s d e n tro d e lo s lím ite s d e u n a
e co n o m ía e n u n p e río d o e s p e cífico d e tie m p o , p o r lo g e n e ral, e n u n añ o .

La s im p o r t a c io n e s (M) s o n la s c o m p ra s d e b ie n e s y s e rv ic io s q u e
lo s re s id e n t e s d e la e c o n o m ía d o m é s t ic a re a liz a n e n e l e xt e rio r.

El va lo r d e lo s b ie n e s p ro d u cid o s s e ca lcu la s u m a n d o lo s p re cio s d e m e r-


ca d o d e d ich o s b ie n e s m u ltip lica d o s p o r la ca n tid a d . Lo s p re cio s d e m e rca d o
n o s d a n la u n id a d d e m e d id a h o m o g é n e a q u e n o s p e rm ite s u m a r d ife re n te s
b ie n e s p ro d u cid o s (trig o , m a n z a n a s , ca m is a s , e tc.)

Cu a n d o s e ve n d e u n p ro d u cto , p o r e je m p lo u n p a q u e te d e g a lle ta s , a lg u -
n o s d e s u s e le m e n to s ya h a n s id o o b je to d e co m p ra s y ve n ta s . El a g ricu lto r
ve n d ió e l trig o a l m o lin o p a ra e la b o ra r la h a rin a . El m o lin o ve n d ió la h a rin a a
la fá b rica d e g a lle ta s . La fá b rica le ve n d ió a l co m e rcia n te m a yo ris ta q u ie n , a
s u ve z , la s ve n d ió a l kio s co d o n d e la s co m p ra m o s . Si s u m á ra m o s e l va lo r d e
to d as es tas ven tas p ara m ed ir el p ro d u cto alg u n o s in g red ien tes es tarían s ien d o
co n ta b iliz a d o s va ria s ve ce s . Po r e s o , s ó lo s e re g is tra n e n e l p ro d u cto b ru to
Cu a d ro 6 .1 Ve n t a s in t e rm e d ia s , v e n t a s f in a le s y Va lo rAg re g a d o Bru t o

125
in te rn o la s ve n ta s re a liz a d a s a l u s u a rio ú ltim o , a q u é l q u e co m p ra s in in te n ció n
d e re ve n d e rlo o tran s fo rm arlo p o s te rio rm e n te .

En n u e s tro e je m p lo , e l trig o y e l h a rin a co n s titu ye n b ie n e s in te rm e d io s .


La s g a lle ta s co n s titu ye n b ie n e s fin a le s co m o ve m o s e n e l e je m p lo re g is tra d o
e n e l cu a d ro 6 .1 co n lo s p re cio s d e ve n ta re s p e ctivo s .

En e s te e je m p lo , e n la p rim e r co lu m n a s e re g is tra e l va lo r d e la s ve n ta s y
e l d e la ve n ta fin a l, q u e e s d e $ 8 .0 . Es e e s e l va lo r q u e va m o s a co n ta b iliz a r
p a ra e l Pro d u cto Bru to In te rn o p o rq u e n o s in d ica cu á n to va le lo q u e s e h a
p ro d u cid o . Si s u m á ra m o s e l va lo r d e to d a s la s ve n ta s to m a ría m o s co m o va -
lo r $ 2 2 .5 q u e e s la s u m a d e lo s p re cio s re g is trad o s e n la p rim e r co lu m n a ($ 4 .0
+ $ 4 .5 + $ 6 .0 +$ 8 .0 ) y es taríam os con tab iliz an d o varias veces el p recio d el trig o
y d e la harina. La m anera ad ecuad a d e m ed ir el valor d e la p rod ucción es contab i-
liz ar cu an to s e h a ag re g ad o d e valo r e n cad a e tap a d e l p ro ce s o p ro d u ctivo e s to
es , s um ar los valores agregados. La tercer colum na refleja los valores ag reg ad os
e n cad a e tap a y s u s u m a e s ig u al al valo r d e la ve n ta fin al d e l p ro d u cto .

El Va lo r A g r e g a d o Br u t o (VA B) e n la e c o n o m ía e s e l v a lo r d e v e n t a
d e lo s b ie n e s y s e rv ic io s p ro d u c id o s d e s c o n t a d o e l c o s t o d e lo s p ro -
d u c t o s in t e rm e d io s u t iliz a d o s e n s u e la b o ra c ió n . Su rg e d e l v a lo r d e
lo s s a la rio s , b e n e f ic io s , re n t a s , in t e re s e s q u e s e p a g a n e n c a d a s e g -
m e n t o d e l p ro c e s o p ro d u c t iv o .

En co n s e cu e n cia e x is te o tra fo rm a d e re g is tra r e l va lo r d e la p ro d u cció n


q u e e s s u m a n d o lo s va lo re s a g re g a d o s e n ca d a e ta p a d e l p ro ce s o p ro d u cti-
vo . Po d e m o s e n to n ce s d e cir q u e :

Pro d u c t o Bru t o In t e rn o = Va lo r Ag re g a d o Bru t o

Lo s b ie n e s e x is te n te s e n u n a e co n o m ía s u fre n u n a p e rd id a d e va lo r a
m e d id a q u e tra n s cu rre e l tie m p o d e b id o a l d e s g a s te q u e o cu rre p o r s u u s o o
d e b id o a s u o b s o le s ce n cia o e n ve je cim ie n to te cn o ló g ico o d e d is e ñ o , e s te
p ro ce s o s e lla m a d ep recia ción . Si s e lo g ra m e d ir e l va lo r d e la d e p re cia ció n
d e lo s b ie n e s d e u n a e co n o m ía s e e s tá e n co n d icio n e s d e e x p re s a r e l Prod u c-
to Neto In terno y el Valor Agregado Neto. En n u es tro p aís n o exis ten in d icad ores
d e lo s va lo re s n e to s d e e s ta s va ria b le s , p o r e s o s e u s a n in d ica d o re s b ru to s .

Pro d u c t o Ne t o In t e rn o = Pro d u c t o Bru t o In t e rn o - De p re c ia c ió n

Va lo r Ag re g a d o Ne t o = Va lo r Ag re g a d o Bru t o - De p re c ia c ió n

126
6
La d o b le d im e n s ió n d e l p ro d u c t o

Ca d a d ía , cu a n d o n o s le va n ta m o s , n o s e n fre n ta m o s a u n co n ju n to d e
b ie n e s y s e rvicio s : re lo j d e s p e rta d o r, lu z e lé ctrica , ro p a , a g u a co rrie n te , ja -
b ó n , p e in e , ca fé co n le ch e , p a n , m a n te ca , ó m n ib u s , e tc. Pa ra p o d e r d is p o n e r
d e e s to s b ie n e s y u tiliz a r lo s s e rvicio s q u e n e ce s ita m o s h e m o s te n id o q u e p a -
g a r d in e ro a q u ie n e s lo s p ro d u ce n .

En u n m o d e lo s im p le d e circu la ció n e co n ó m ica , co m o vim o s e n e l ca p ítu -


lo 1 , s e o b s e rva q u e la s u n id a d e s e co n ó m ica s d e co n s u m o (u n id a d e s d o m é s -
tica s o fa m ilia s ) co m p ra n lo s b ie n e s y s e rvicio s p ro d u cid o s p o r la s u n id a d e s
e co n ó m ica s d e p ro d u cció n (e m p re s a s ). La s fa m ilia s d e cid e n q u é co m p ra r y
cu á n to co m p ra r y la s e m p re s a s d e cid e n q u é p ro d u cir y cu á n to p ro d u cir.

Pa ra re a liz a r s u s co m p ra s la s fa m ilia s d e b e n p o s e e r u n a ca n tid a d d e in -


g re s o (d in e ro ) e q u iva le n te a l va lo r d e la s co m p ra s q u e re a liz a n o g a s to d e la s
fa m ilia s . El g a s to co n s titu ye , e n to n ce s , u n flu jo n o m in a l (e n d in e ro ) q u e p a rte
d e lo s h o g a re s h a cia la s e m p re s a s y e s ig u a l a l va lo r d e l flu jo re a l (d e b ie n e s
y s e rvicio s ) q u e p a rte d e s d e la s e m p re s a s h a cia la s fa m ilia s .

¿Có m o o b tie n e n la s fa m ilia s e l d in e ro ? La s fa m ilia s s o n la s p ro p ie ta ria s d e


lo s fa cto re s p ro d u ctivo s (tra b a jo , ca p ita l o re cu rs o s n a tu ra le s ) y ve n d e n e l
u s o d e l s e rvicio d e e s o s fa cto re s a la s e m p re s a s . La s e m p re s a s p a g a n a la s
fa m ilia s re m u n e ra cio n e s (re s p e ctiva m e n te : s a la rio , in te ré s o b e n e ficio y re n -
ta s ) q u e co n s titu ye n lo s in g re s o s d e la s fa m ilia s y p o s ib ilita n a la s m is m a s la
re a liz a ció n d e s u s g a s to s .
El In g r e s o o Re n t a Na c io n a l (Y) e s la s u m a d e la s re m u n e ra c io n e s
p a g a d a s a lo s f a c t o re s p ro d u c t iv o s p o r la s e m p re s a s . In c lu y e s a la -
rio s , in te re s e s y re n ta s .

La m ed ición d el valor d e la p rod u cción d e u n p aís es in d iferen te q u e s e h ag a


m e d ia n te la s u m a o a g re g a ció n d e l va lo r d e la p ro d u cció n fin a l o m e d ia n te la
s u m a o a g re g a ció n d e l va lo r d e l in g re s o n a cio n a l, p o rq u e a m b o s va lo re s s e rá n
id é n tico s , p o r ta n to s e ve rifica la s ig u ie n te ig u a ld a d .

Pro d u ct o Na cio n a l = In g re s o Na cio n a l

Po r o tra p a rte ,la p ro d u cció n d e u n p a ís s e p u e d e e va lu a r co n d o s crite rio s


d is tin to s : la lo caliz ació n g e o g ráfica d e la activid ad p ro d u ctiva o la n acio n alid ad
d el p ro d u cto r.

El PBI, co m o ya vim o s e n e s te ca p ítu lo , e s la p ro d u cció n to ta l g e n e ra d a e n


u n p e río d o d e tie m p o d e n tro d e lo s lím ite s g e o g rá fico s d e u n p a ís o re g ió n s in
im p o rtar la n acio n alid ad d e l p ro d u cto r.

127
El Pr o d u ct o Br u t o Na cio n a l (PBN) e s la p ro d u cció n to ta l g e n e ra d a e n
u n p e río d o d e tie m p o p o r la s p e rs o n a s f ís ica s o ju ríd ica s q u e g o z a n la
co n d ició n d e re s id e n te s e n u n p a ís o re g ió n s in im p o rta r d o n d e e s té n
ra d ica d o s , o s e a , a ú n cu a n d o e s té n ra d ica d o s e n e l e xtra n je ro .

De m a n e ra q u e , s i a l PBI s e le re s ta e l in g re s o d e lo s re s id e n te s e x tra n je ro s
e n e l p aís (RRE) y s e le s u m a e l in g re s o q u e lo s re s id e n te s e n e l p aís o b tie n e n e n
e l e x tra n je ro (RRN), s e o b tie n e e l PBN.

PBN = PBI - RRE + RRN

En Uru g u a y, p o r e je m p lo , p a ra e s t im a r e l PBN s e d e b e ría n d e s co n t a r la s


re m e s a s d e u t ilid a d e s a la ca s a m a t riz d e e m p re s a s e x t ra n je ra s ra d ica d a s e n
e l p a ís , co m o Mc Do n a ld o Sh e ll, y s u m a r d ich a s re m e s a s d e e m p re s a s n a cio -
n a le s ra d ica d a s e n e l e x t e rio r, co m o la s u cu rs a l d e l Ba n co d e la Re p ú b lica e n
Nu e va Yo rk.

Lo s in d ica d o re s d e l p ro d u ct o

PBI p e r c á p it a

El PBI p e r cá p it a e s e l v a lo r p ro m e d io d e la p ro d u cció n in te rn a p o r
h a b it a n t e d e la e c o n o m ía . Re s u lt a p o r t a n t o , d e d iv id ir e l PBI d e u n a
e co n o m ía e n t re e l n ú m e ro d e h a b it a n t e s d e la m is m a .

No s e ría co rre cto co m p a ra r e l PBI d e u n p a ís m u y g ra n d e , co m o Bra s il, co n


e l PBI d e u n p a ís p e q u e ñ o co m o Uru g u a y. Ta l co m p a ra ció n s ó lo n o s e s t a ría
s e ñ a la n d o u n a g ra n d ife re n cia d e ta m a ñ o e n tre lo s d o s p a ís e s p e ro n o e s ta ría -
m o s in fo rm á n d o n o s s o b re la ca p a cid a d p ro d u ctiva d e s u s h a b ita n te s n i s o b re
s i lo s m is m o s t ie n e n m á s b ie n e s y s e rvicio s a s u d is p o s ició n e n u n o u o t ro
ca s o . El PBI p er cá p it a e s u n in d ica d o r ú t il p o rq u e , p re cis a m e n t e , p e rm it e
id e n t ifica r ca p a cid a d e s o p o s ib ilid a d e s d e p ro d u cció n p ro p o rcio n a d a s a l t a -
m a ñ o d e la p o b la ció n d e lo s p a ís e s . Sin e m b a rg o , a l co n s id e ra r va lo re s p ro m e -
d io n o n o s in d ica s i e fe ct iva m e n t e ca d a p e rs o n a d e e s e p a ís d is p o n e d e e s a
ca n tid a d d e b ie n e s y s e rvicio s p o rq u e la p o s ib ilid a d d e co m p ra rlo s e s ta rá d e -
t e rm in a d a p o r la d is t rib u ció n d e l in g re s o . El PBI p er cá p it a e s , e n t o n ce s , u n
in d ica d o r t e ó rico q u e s e ñ a la la p o s ib ilid a d d e d is p o n e r d e cie rt a ca n t id a d d e
b ie n e s y s e rvicio s q u e t ie n e n lo s h a b it a n t e s d e u n a e co n o m ía , p e ro n o n o s
in d ica q u e e fe ct iva m e n t e e s t é n d is p o n ie n d o d e e llo s . Pa ra e va lu a r e s t o ú lt i-
m o , e x is te n o tro s in d ica d o re s lla m a d o s : in d ica d o re s d e d is trib u ció n d e l in g re -
s o , q u e s e a n a liz a rá n m á s a d e la n te .

128
6
PBI re a l o c o n s t a n t e

El va lo r m o n e ta rio d e u n b ie n e s e l re s u lta d o d e m u ltip lica r la ca n tid a d d e


d ich o b ie n p o r s u p re cio . El valo r d e la p ro d u cció n d e u n a e co n o m ía e s e l re s u l-
ta d o d e s u m a r to d o s lo s va lo re s d e lo s b ie n e s y s e rvicio s in d ivid u a le s , o s e a ,
to d o s lo s p ro d u cto s fís ico s y m u ltip lica rlo s p o r s u s re s p e ctivo s p re cio s .

Valo r d e la p ro d ucció n = cantid ad fís ica p ro d ucid a x p re cio unitario

Pu e d e h a b e r d o s ra z o n e s d ife re n te s p o r la s cu a le s a u m e n ta e l Pro d u cto


Bru to In te rn o d e u n a e co n o m ía . Pu e d e q u e s e h a ya g e n e ra d o m á s ca n tid a d
d e b ie n e s y s e rvicio s , p o r lo cu a l la s p e rs o n a s te n d ría n m á s b ie n e s y s e rvi-
cio s a s u d is p o s ició n . O p u e d e h a b e rs e p ro d u cid o u n a u m e n to d e p re cio s d e
lo s b ie n e s y s e rvicio s ya e x is te n te s . En e s te ú ltim o ca s o , la s p e rs o n a s e s ta ría n
p ag an d o u n a m ayor can tid ad d e d in ero p ara com p rar los m is m os b ien es q u e ya
e x is tían .

Pa ra a n a liz a r y ju z g a r e l fu n cio n a m ie n to d e u n a e co n o m ía e s fu n d a m e n ta l
s a b e r, cu a n d o s e p ro d u ce u n a u m e n to d e l PBI, s i e l m is m o fu e re a l, o s e a u n
fen ó m en o d es eab le, o s i s e d eb ió a u n fen ó m en o in d es eab le d e au m en to d e lo s
p recios .

Las variab le s n o m in ale s , o a p re cio s co rrie n te s , s o n aq u e llas a las cu ale s n o


s e le q u ita n lo s e fe cto s d e la va ria ció n d e lo s p re cio s . La s va ria b le s re a le s , o a
p re cio s co n s ta n te s , s o n a q u e lla s a la s cu a le s s e le s d e s cu e n ta e l e fe cto d e la
variació n d e lo s p re cio s co n e l fin d e q u e re fle je n la variació n d e las can tid ad e s
d e b ie n e s y s e rvicio s p ro d u cid o s .

El PBI a p r e c io s c o r r ie n t e s re p re s e n t a e l v a lo r d e la p ro d u c c ió n a
lo s p re c io s e xis t e n t e s e n e l a ñ o e n q u e s e re a liz a la p ro d u c c ió n . El
PBI a p r e c io s c o n s t a n t e s re f le ja e l v a lo r d e la p ro d u c c ió n e xp re s a d a
e n b a s e a lo s p re c io s v ig e n t e s e n e l a ñ o q u e s e t o m a c o m o b a s e .

Para o b te n e r las variab le s e x p re s ad as e n valo re s co n s tan te s s e d e flactan


las variab le s to m ad as a p re cio s co rrie n te s co n u n ín d ice d e p re cio s ad e cu ad o .

Un ín d ice e s u n n ú m e ro q u e m u e s t ra cu á n t o h a va ria d o u n p ro m e d io a lo
la rg o d e l t ie m p o . Po r e je m p lo , co m o vim o s e n e l ca p ít u lo 1 , e l Ín d ice d e lo s
Pre cio s a l Co n s u m o (IPC), re fle ja la va ria ció n p ro m e d io d e lo s p re cio s d e lo s
b ie n e s y s e rvicio s q u e co m p ra u n a fa m ilia t íp ica .

El co cie n te e n tre e l PBI n o m in a l y e l PBI re a l e xp re s a d o e n f o rm a d e


ín d ice d a lu g a r a u n ín d ice d e p re cio s lla m a d o d e f la c t o r d e l PBI. És te
re f le ja la v a ria c ió n d e lo s p re c io s p o n d e ra d o s p o r la s c a n t id a d e s d e
b ie n e s y s e rv icio s p ro d u cid o s y n o p o r la s ca n tid a d e s d e b ie n e s y s e r-
v ic io s c o m p ra d o s p o r la s f a m ilia s c o m o e n e l c a s o d e ín d ic e d e p re -
cio s a l co n s u m o .

129
Ta s a s d e c re c im ie n t o

La s ta s a s d e cre cim ie n to re fle ja n la va ria ció n d e l p ro d u cto a lo la rg o d e l


tie m p o . Cu a n d o s e ca lcu la la ta s a d e va ria ció n d e l p ro d u cto a p re cio s co n s -
ta n te s o p ro d u cto re a l s e e s tá m id ie n d o cu á n to h a va ria d o la ca n tid a d d e
b ie n e s y s e rvicio s p ro d u cid o s . En ca m b io la ta s a d e cre cim ie n to d e l PBI a
p re cio s co rrie n te s o p ro d u cto n o m in a l in clu ye ta m b ié n lo s ca m b io s o cu rri-
d o s e n lo s p re cio s .

Ciclo e co n ó m ico y t e n d e n cia

Lo s ciclo s e co nó m ico s s o n la s f lu ctu a cio n e s m á s o m e n o s re g u la re s


e n e l n iv e l d e a c t iv id a d e c o n ó m ic a . Es t á c o m p u e s t o p o r c u a t ro f a s e s :
e xp a n s ió n (cu a n d o a u m e n ta la a ctiv id a d e co n ó m ica ); c im a ( la m á xim a
p ro d u cció n , in d ica e l fin d e u n p e río d o d e cre cim ie n to ); re ce s ió n (cu an d o
d is m in u y e la activ id ad e co n ó m ica); y f o n d o (la m ín im a p ro d u cció n , s e ñ a-
la e l f in d e l ciclo ).

En lo s p e río d o s d e re ce s ió n au m e n ta e l d e s e m p le o d e lo s facto re s p ro d u cti-


vos y los ingresos tiend en a b ajar, d eterm inand o m enores niveles d e d em and a d e
b ie n e s y e x ce s o s d e o fe rta.

En los p eríod os d e au g e s e in crem en ta la d em an d a d e factores p rod u ctivos y


los in g res os tien d en a au m en tar p rovocan d o, a s u vez , au m en tos d e la d em an d a
d e b ien es y s ervicios , m u ch as veces acom p añ ad as p or p res ion es in flacion arias .

Fu en t e: Ba n co Cen t ra l d el Uru g u a y.
Fig u ra 6 .1 Ciclo y t en d en cia d e la rg o p la z o d el PBI u ru g u a y o 1 9 7 0 -1 9 9 9 a p recios con st a n t es d e 1 9 8 3

130
6
Las flu ctu acio n e s d e la activid ad e co n ó m ica s o n irre g u lare s . Si fu e ran re g u -
la re s co m o u n p é n d u lo , s e ría n m á s fá cile s d e p re ve r y s e ría m á s s e n cillo d e s a -
rrollar p olíticas q u e llevaran la p rod u cción a los valores d es ead os . Sin em b arg o,
la s flu ctu a cio n e s s o n irre g u la re s y d ifícile s d e p re d e cir.

Ge o ffre y Mo o re d e fin e : “la re ce s ió n e s u n d e s ce n s o d e la p ro d u cció n e n e l


in g re s o , e n e l e m p le o y e n e l co m e rcio q u e d u ra h a b itu a lm e n te d e 6 m e s e s a
u n a ñ o y q u e vie n e a co m p a ñ a d o p o r co n tra ccio n e s g e n e ra le s e n m u ch o s
s e cto re s d e la e co n o m ía ”.

Lo s e s tu d io s s o b re lo s ciclo s e co n ó m ico s h a n d e fin id o lo s m is m o s e n


b a s e a d ife re n te s crite rio s , p o r e je m p lo :

i) Los ciclos econ óm icos d e la rg a d u ra ción , o ciclos d e Kon d ra t ieff s e d e fi-


n e n co m o va ria cio n e s d e la in ve rs ió n a s o cia d o s a p ro ce s o s d e ca m b io té cn i-
co . Du ra n a lre d e d o r d e s e s e n ta a ñ o s .

ii) Los ciclos econ óm icos d e m ed ia d u ra ción o ciclos d e los n e g o cio s d u ra n


e n tre s e is y n u e ve a ñ o s y fu e ro n d e fin id o s p o r Ju g la r.

iii) Los ciclos d e on d a p eq u eñ a o ciclos d e Kit ch in d u ra n a p ro x im a d a m e n te


4 0 m e s e s y s e a s o cia n a l ciclo d e lo s st ock s d e la s m e rca d e ría s .

Se e n tie n d e p o r t e n d e n cia la d ire cció n d e la e v o lu ció n d e la a ctiv i-


d a d e co n ó m ica e n e l m e d ia n o (5 -6 a ñ o s ) o la rg o p la z o (1 0 o m á s a ñ o s ).

En la fig u ra 6 .1 o b s e rva m o s la te n d e n cia cre cie n te d e la rg o p la z o d e l PBI


u ru g u a yo . Sin e m b a rg o , s i to m á ra m o s te n d e n cia s d e m e d ia n o p la z o e n co n tra -
ría m o s p e río d o s cla ra m e n te d ife re n cia d o s . Po r e je m p lo , h a s ta 1 9 8 1 e l PBI u ru -
g u a yo cre ció a u n a ta s a p ro m e d io a n u a l d e 2 .7 %, m ie n tra s q u e e n tre 1 9 8 1 y
1 9 8 4 ca yó a u n a ta s a p ro m e d io a n u a l d e 3 .6 %.

6 .2 .2 . La d e m a n d a a g re g a d a

La d e m a n d a a g r e g a d a (DA ) e s la c a n t id a d t o t a l d e b ie n e s y s e rv i-
cio s q u e g a s ta n to d a s la s u n id a d e s d e co n s u m o d e la e co n o m ía (f a m i-
lia s , Es ta d o y s e cto r e xte rn o ).

El in g r e s o n a c io n a l o r e n t a n a c io n a l (Y) e s la s u m a d e lo s in g re s o s
q u e re cib e n la s f a m ilia s p o r s e r p ro p ie ta rio s d e lo s f a cto re s p ro d u cti-
v o s : tra b a jo , ca p ita l y re cu rs o s n a tu ra le s .

Los ing res os p ercib id os p or las fam ilias s on los q ue p erm iten q ue és tas rea-
licen g as tos en la com p ra d e los b ienes y s ervicios d is p onib les en la econom ía.

131
En u n a e co n o m ía d o n d e s e re a lice u n a g ra n p ro d u cció n , p o r e je m p lo d e
a lim e n to s , p e ro n o s e re q u ie ra d e l s e rvicio d e la s fa m ilia s p a ra re a liz a r d ich a
p ro d u cció n , n o e x is te m e ca n is m o a lg u n o e n lo s m e rca d o s q u e p e rm ita q u e la s
fa m ilia s g a s te n e n la co m p ra d e e s o s p ro d u cto s .

El in g re s o p e rcib id o p o r la s f a m ilia s q u e s e d e s tin a a co m p ra r b ie -


n e s p a ra s e r c o n s u m id o s c o n s t it u y e e l c o n s u m o p r iv a d o , o s im p le -
m e n te , co n s u m o .

El in g re s o d e la s f a m ilia s q u e n o e s d e s tin a d o a l co n s u m o co n s titu -


ye e l a ho rro .

Lo s b ie n e s a d q u irid o s p a ra d e s t in a rlo s a la p ro d u c c ió n d e o t ro s
b ie n e s co n s titu y e n la in v e r s ió n .

Cu a n d o u n re s id e n te v e n d e u n b ie n o s e rv icio a u n n o re s id e n te s e
p ro d u ce u n a e xp o r t a ció n .

La d e m a n d a d e la e co n o m ía re s p o n d e a la s ig u ie n te e x p re s ió n :

De m a n d a = Co n s u m o + Ga s to p ú b lico + In v e rs ió n + Exp o rta cio n e s

6 .2 .3 . La id e n t id a d g lo b a l

La id e n tid a d q u e s u p o n e e l s is te m a d e cu e n ta s n a cio n a le s e n tre la o fe rta y


la d e m an d a e n la e co n o m ía im p lica q u e s e cu m p le e n cad a p e río d o . Co n s id é re -
s e p a ra e l a n á lis is la s ig u ie n te ig u a ld a d :

Y+ M= C+ I+ G+ X

Do n d e :

Y = p ro d u cto in te rn o
M = im p o rta cio n e s
C = co n s u m o
I = in ve rs ió n
G= co n s u m o d e l Es ta d o o g a s to p ú b lico
X = e x p o rta cio n e s

Esta id entid ad sim p lem ente refleja q ue, d ad o el sistem a d e p artid a d ob le d e la


contab ilid ad nacional, el total d e com p ras d e una econom ía s e ig uala al total d e
ventas . Sin em b arg o, la verificación d e es ta ig uald ad no s ig nifica q ue tod os los
agentes económ icos estén en eq uilib rio, es d ecir q ue estén consum iend o o p rod u-
ciend o las cantid ad es d esead as a los p recios vig entes en la econom ía.

132
6
6.3. El modelo ma cr oeconómico de una
economía cer r a da y sin sect or público

6 .3 .1 . Id e n t id a d e s co n t a b le s y co n d icio n e s d e e q u ilib rio

A efectos d e p as ar d e la con tab ilid ad n acion al a u n m od elo m acroecon óm ico


es n eces ario, en ton ces , d is tin g u ir en tre las id en tid ad es con tab les y las con d icio-
n e s d e e q u ilib rio . Las p rim e ras s ó lo re g is tran q u e to d a la co m p ra tie n e co m o
con trap artid a con tab le u n a ven ta. En cam b io, u n a con d ición d e eq u ilib rio refleja
una relación d esead a entre variab les p or p arte d e los agentes económ icos. Hasta
e s te p u n to , e l an ális is s e b as ó e n id e n tid ad e s co n tab le s . A p artir d e ah o ra, n o s
referim os a con d icion es d e eq u ilib rio p ara d efin ir las fu n cion es b ás icas con ten i-
d as en u n m od elo d e oferta y d em an d a ag reg ad a.

Po r lo tan to , las e cu acio n e s d e o fe rta y d e m an d a ag re g ad a d e b e n ah o ra


in terp retars e com o las can tid ad es q u e los p rod u ctores d es ean ofrecer y los con -
s um id ores d es ean d em and ar p ara cad a nivel d e p recios , res p ectivam ente.

6 .3 .2 . La o f e rt a y la d e m a n d a a g re g a d a e n u n a e co n o m ía
c e rra d a y s in s e c t o r p ú b lic o

En e co n o m ía ce rra d a s in s e cto r p ú b lico , la s fu n cio n e s d e o fe rta (OA) y d e -


m a n d a a g re g a d a s (DA) s e rá n la s s ig u ie n te s :

OA = Y

DA = C + I

Po r lo ta n to , e l e q u ilib rio d e la e co n o m ía , o s e a a q u e l e s ta d o e n q u e to d o s lo s
a g e n te s p ro d u ce n y co n s u m e n la s ca n tid a d e s d e s e a d a s a lo s p re cio s vig e n te s ,
vien e d ad o p o r:

OA = DA

Y= C+ I

Po r d e fin ició n :
Y = PBI

Resulta q ue en una econom ía cerrad a, d ond e no se consid era al sector p úb lico:


PBI = C + I
O s ea el p rod u cto d e la econ om ía es ig u al a la s u m a d e la d em an d a ag reg ad a
p o r co n s u m o e in ve rs ió n .

133
6 .3 .3 . El co n s u m o

El co n s u m o p riva d o e s s ie m p re e l m a yo r d e to d o s lo s co m p o n e n te s d e l
g a s to . El tip o d e co n s u m o d e te rm in a u n a cla s ifica ció n e s p e cia l d e lo s b ie n e s
e co n ó m ico s . Cu an d o lo s b ie n e s d e s ap are ce n p o r e l acto d e co n s u m o o d e s ap a-
re ce n e n u n p la z o co rto s e le s d e n o m in a b ie n e s d e co n s u m o n o d u ra d e ro o
b ie n e s p e re ce d e ro s (p o r e je m p lo : u n h e la d o , u n p a r d e z a p a to s ). Cu a n d o lo s
b ie n e s p u e d e n s e r co n s u m id o s d u ra n te la rg o s p e río d o s s e le s lla m a b ie n e s d e
co n s u m o d u rad e ro (p o r e je m p lo : u n a h e lad e ra).

Ca b e s e ñ a la r q u e ta m b ié n s o n co n s u m id o s lo s s e rvicio s , p o r e je m p lo : lo s
e s p e ctá cu lo s m u s ica le s , lo s p a rtid o s d e fú tb o l, e l tra n s p o rte co le ctivo , la e n e r-
g ía e lé ctrica , lo s co rte s d e p e lo , lo s via je s e n b a rco , e tc.

¿De q u é d e p e n d e n lo s g a s to s d e co n s u m o d e la s p e rs o n a s ? El co n s u m o
d e p e n d e d e l in g re s o (Y).

La re la ció n q u e e x is te e n tre e l co n s u m o y e l in g re s o s e co n o ce co m o fu n -
ció n d e co n s u m o .

Re p re s e n ta n d o co n f m in ú s cu la la fu n ció n co n s u m o , s e p u e d e e x p re s a r:

C = f (Y)

El consum o aum enta a m edida que aum enta el ingreso, por lo tanto, es una
función positiva o creciente del ingreso. Si todo el ingreso se destinara al gasto de
consum o am bas variables serían idénticas y las podríam os representar gráficam ente
com o una recta que parte desde el origen con una inclinación de 45º. En este caso el
consum o constituiría toda la dem anda agregada.

Fig u ra 6 .2 Eq u ilib rio d el con su m o y el in g reso

134
6
La re cta d e 4 5 º tie n e la p a rticu la rid a d q u e e n to d o s s u s p u n to s e l co n s u m o
es ig u al al in g res o d is p on ib le (en el ejem p lo C1 = Y1 ), d ich o d e otra m an era, tod o
e l in g re s o e s co n s u m id o . Po r lo ta n to , e n la re cta d e 4 5 º to d o s lo s p u n to s s o n
d e e q u ilib rio .

Cu a n to m á s h a cia la d e re ch a y h a cia a rrib a , co n re s p e cto a l o rig e n , s e


u b iq u e u n p u n to cu a lq u ie ra , e l e q u ilib rio co rre s p o n d e rá a m a yo re s n ive le s d e
in g re s o y d e co n s u m o .

El e n f o q u e c lá s ic o

Lo s e co n o m is tas clás ico s s u p o n ían q u e la o fe rta ag re g ad a s ie m p re e s ig u al a la


d e m an d a ag re g ad a y q u e e s e e q u ilib rio co rre s p o n d e al n ive l d e l p le n o e m p le o .
Es ta id e a s e d e riva d e la llam ad a Le y d e Say (s u g e rid a p o r e l e co n o m is ta fran cé s
d e l Sig lo XIX Je a n Ba p tis te Sa y) q u e e s ta b le ce q u e to d a o fe rta cre a s u p ro p ia
d e m an d a. Es to q u ie re d e cir q u e cu an d o las e m p re s as g e n e ran lo s p ro d u cto s ,
req uieren d el ap orte d e los factores p rod uctivos y p agan ingresos eq uivalentes al
valo r d el p ro d u cto q u e s e g en era. Su p o n e ad em ás q u e las fam ilias g as tan to d o s
s u s in g re s o s vo lcán d o lo s al p ro ce s o p ro d u ctivo y q u e n u n ca s e p ro d u ce u n a
cris is d e s ob rep rod u cción . Cu alq u iera s ea el volu m en d e la oferta s iem p re h ab rá
d e m an d a s u ficie n te co m o p ara q u e to d a e lla s e a ad q u irid a. Lo s e x ce d e n te s y
e s cas e ce s p u e d e n e x is tir e n m e rcad o s in d ivid u ale s , p e ro n o a n ive l g lo b al. A
n ivel g lob al, la econ om ía es tá s iem p re en p len o em p leo.

El e n f o q u e k e y n e s ia n o

En lo q u e lla m a la “le y p s ico ló g ica fu n d a m e n ta l” Ke yn e s s e ñ a la q u e la s p e r-


s o n a s n o g a s ta n to d o s s u s in g re s o s ya q u e p a rte d e e llo s s o n a h o rra d o s .

El co n s u m o re s u lta m á s e s ta b le q u e e l in g re s o d e la s p e rs o n a s p o rq u e la s
p e rs o n a s tie n d e n a s a tis fa ce r s u s n e ce s id a d e s co n u n a cie rta ca n tid a d d e b ie -
n e s y lo s ca m b io s d e e s to s h á b ito s , q u e s o n cu ltu ra le s , s o n le n to s . De e s ta
fo rm a , a m e d id a q u e a u m e n ta e l in g re s o d e la s p e rs o n a s e l co n s u m o a u m e n ta ,
p e ro e n m e n o r p ro p o rció n . Si e s ta b le ce m o s u n a re lació n q u e re fle je cu án to va-
ría e l co n s u m o cu a n d o va ría e l in g re s o te n d ría m o s :

Ke y n e s lla m a p r o p e n s ió n m a r g in a l a co n s u m ir (c) a la re la ció n q u e


e xis t e e n t re la s v a ria cio n e s d e l co n s u m o y e l in g re s o .

135
La p ro p e n s ió n m a rg in a l a co n s u m ir e s u n n ú m e ro m a yo r q u e ce ro (p o rq u e
e l co n s u m o tie n e va ria ció n p o s itiva ) p e ro m e n o r q u e u n o , p o rq u e e l co n s u m o
va ría m e n o s q u e e l in g re s o (0 < c < 1 ).
En e l e n fo q u e d e Ke yn e s e l co n s u m o tie n e d o s p a rte s . Un a p a rte a u tó n o m a
q u e n o d e p e n d e d e l n ive l d e in g re s o s (C0 ) y q u e re p re s e n ta e l co n s u m o n e ce s a-
rio q u e a s e g u ra q u e la s p e rs o n a s e s té n viva s a u n q u e n o p e rcib a n in g re s o s (d i-
ch o d e o tra m a n e ra , e s e l co n s u m o q u e e x is te cu a n d o e l in g re s o e s ce ro ). La
o tra p a rte e s la q u e s í d e p e n d e d e l n ive l d e in g re s o s s e g ú n la p ro p o rció n e s ta -
b le cid a p o r la p ro p e n s ió n m a rg in a l a co n s u m ir:

Figu ra 6 .3 Propen sión m argin al a con su m ir

La re p re s e n ta ció n g rá fica d e e s ta fu n ció n re s p o n d e a la e cu a ció n d e u n a


re cta cu ya o rd e n ad a al o rig e n e s e l co n s u m o au tó n o m o (C0 ) y la p e n d ie n te e s tá
d e te rm in a d a p o r la p ro p e n s ió n m a rg in a l a co n s u m ir (fig u ra 6 .3 y 6 .4 ).

El e q u ilib rio , aq u e lla s itu ació n d o n d e e l in g re s o s e ig u ala al g as to e n co n s u -


m o co rre s p o n d e rá a l p u n to d o n d e la re cta d e co n s u m o co rta a la re cta d e 4 5 º ,
re p re s e n tad o p o r la le tra E e n la fig u ra 6 .4 . En tan to , a lo larg o d e é s ta to d o s lo s
p u n to s s o n d e e q u ilib rio .

45º

Fig u ra 6 .4 Eq u ilib rio m a croecon óm ico en econ om ía cerra d a y sin g ob iern o

136
6
Lo s p u n to s d o n d e la DA e s tá p o r e n cim a d e la re cta d e 4 5 º s o n p u n to s d e
e x ce s o d e d e m a n d a , e llo d e te rm in a q u e ca ig a n la s e x is te n cia s d e m e rca d e ría s
lo cu a l va a g e n e ra r a u m e n to s d e la o fe rta h a s ta vo lve r a e q u ilib ra r o fe rta y
d em an d a. Por el con trario, los p u n tos a la d erech a d e E s on p u n tos d on d e exis te
e x ce s o d e o fe rta , la d e m a n d a a g re g a d a e s in s u ficie n te . Allí cre ce n lo s s to cks
d e te rm in a n d o d e cis io n e s d e m e n o r o fe rta h a s ta lo g ra r e l e q u ilib rio e n lo s m e r-
ca d o s . Só lo e n e l p u n to E lo s s to cks e s tá n e n lo s n ive le s d e s e a d o s o p la n e a d o s
p o r la s e m p re s a s .

Pro p e n s ió n m e d ia y p ro p e n s ió n m a rg in a l a co n s u m ir

En u n a vis ió n ke yn e s ia n a e l co n s u m o e s u n a fu n ció n in e s ta b le q u e va ría


con el in g res o corrien te au n q u e m en os q u e p rop orcion alm en te. En cam b io, p ara
lo s clá s ico s e l co n s u m o e s e s ta b le a lo la rg o d e la vid a d e u n a p e rs o n a . En
ve rs io n e s re cie n te s d e l e n fo q u e clá s ico , co m o la d e Milto n Frie d m a n , s e h a
p la n te a d o q u e la fu n ció n d e co n s u m o d e p e n d e d e la riq u e z a p e rm a n e n te y n o
d e l in g re s o .

Fig u ra 6 .5 Con su m o e in g reso p erm a n en te

La riq u e z a p e rm a n e n te e s tá fo rm a d a p o r to d o e l a ce rvo d e p ro p ie d a d e s ,
ca p ita l h u m a n o (a d q u is ició n d e e d u ca ció n y cu ltu ra ) e in g re s o s q u e p o s e e n
la s p e rs o n a s . Es te a ce rvo s u e le s e r m á s e s ta b le a lo la rg o d e la vid a d e la s
p e rs o n a s q u e s u s in g re s o s . La s p e rs o n a s s u e le n a d e m á s , g a s ta r m e n o s q u e
s u in g re s o e n s u s a ñ o s d e m a d u re z p ro d u ctiva , cu a n d o s u s in g re s o s s o n
m a yo re s , co n e l fin d e a h o rra r p a ra s u a ñ o s d e ve je z . De e s ta m a n e ra lo g ra n
u n a m a yo r e s ta b ilid a d e n s u co n s u m o a lo la rg o d e la vid a q u e lo q u e e s ta ría
d e te rm in a d o p o r la va ria ció n d e lo s in g re s o s .

137
Ke yn e s d ice q u e e l a u m e n to d e l co n s u m o cu a n d o a u m e n ta e l in g re s o e s
m e n o s q u e p ro p o rcio n a l a l a u m e n to d e é s te . En e fe cto

p a s a n d o té rm in o s p o d e m o s e x p re s a r la re la ció n d e la s ig u ie n te m a n e ra :

La p r o p e n s ió n m e d ia a c o n s u m ir in d ic a q u é p a rt e d e l in g re s o s e
d e s t in a a l co n s u m o , co m o s e v e e n la e xp re s ió n iz q u ie rd a .

Po r lo ta n to , la p ro p e n s ió n m e d ia a co n s u m ir e s m a yo r q u e la p ro p e n s ió n
m arg in al.

En e l cu a d ro 6 .2 p re s e n ta m o s u n e je m p lo d o n d e s e co n s id e ra q u e la d e -
m a n d a a g re g a d a y e l co n s u m o s e e x p re s a n co m o :

DA = C + I

C = C 0 + cY
DA = C0 + cY +1

Si el consum o autónom o ( C0 ) es 1 5 0 , la propensión m arginal a consum ir (c) es 0 ,7


y la inversión es autónom a e igual a 3 0 0 . De m anera q ue, sustituyend o:

DA = 1 5 0 + 0 .7 Y -3 0 0

Cu a d ro 6 .2 Eq u ilib rio g lo b a l e n e l m e rc a d o d e b ie n e s y s e rv ic io s

138
6
El p u n to d e e q u ilib rio e s tá d a d o p o r e l p u n to e n e l cu a l e l in g re s o e s ig u a l a
la d e m a n d a a g re g a d a . En e s te e je m p lo e s e p u n to co rre s p o n d e a u n in g re s o d e
1 .5 0 0 . En la p e n ú ltim a co lu m n a s e p re s e n ta n la s d ife re n cia s e n tre e l in g re s o y
la d e m a n d a a g re g a d a . Lo s d o s p rim e ro s va lo re s co rre s p o n d e n a s itu a cio n e s
d o n d e la d e m a n d a e s m a yo r q u e e l in g re s o , p o r lo q u e e l s a ld o e s n e g a tivo . En
es te tram o la p rod u cción ten d erá a exp an d irs e p orq u e h ay u n exces o d e d em an -
d a . A p a rtir d e la cu a rta fila s e o b s e rva n va lo re s p o s itivo s , o s e a q u e e l in g re s o
e s s u p e rio r a la d e m a n d a a g re g a d a , e s d e cir, e x is te u n e x ce s o d e o fe rta , p o r lo
cu a l s e te n d e ra a p ro d u cir m e n o s y h a b rá re ce s ió n .

Im a g in e m o s a h o ra , u n a u m e n to e n e l va lo r d e la p ro p e n s ió n m a rg in a l a
co n s u m ir. Ello d e te rm in a, co m o s e o b s e rva e n la fig u ra 6 .6 u n a m ayo r p e n d ie n -
te e n la re cta d e d e m an d a ag re g ad a, p o r lo cu al e l n u e vo p u n to d e e q u ilib rio e s
E1 co n u n m a yo r n ive l d e in g re s o d e e q u ilib rio (Y1 > Y0 )

Fig u ra 6 .6 Eq u ilib rio Glob a l cu a n d o ca m b ia la


propen sión m argin al a con su m ir

El m u ltip lica d o r k e y n e s ia n o d e l g a s to

Pa ra Ke yn e s lo s a u m e n to s d e la d e m a n d a a g re g a d a d e te rm in a n a u m e n to s
m á s q u e p ro p o rcio n a le s e n lo s in g re s o s . A s u ve z , u n a u m e n to d e l in g re s o
n a cio n a l e s e q u iva le n te a u n a u m e n to d e l p ro d u cto n a cio n a l y, p o r lo ta n to , d e l
em p leo.

Si d e alg u n a m an era s e log rara u n au m en to d el con s u m o au tón om o, la recta


d e d e m a n d a a g re g a d a s e d e s p la z a ría h a cia la d e re ch a (o h a cia a rrib a ) m a n te -
n ie n d o ig u a l p e n d ie n te , e n ta n to s ó lo h a va ria d o la o rd e n a d a a l o rig e n .

El n u e vo p u n to d e e q u ilib rio , E1 s e lo g ra co n u n m a yo r n ive l d e in g re s o


n acion al (Y1 > Y0 ) y p or lo tan to, con u n m ayor n ivel d e em p leo, com o s e ob s erva
e n la fig u ra 6 .7 .

139
Cu an d o s e p rod u ce u n d es p laz am ien -
to d e la d e m an d a ag re g ad a p o r au m e n to
d e l co m p o n e n te a u tó n o m o d e la m is m a ,
co n d u ce a u n a u m e n to m á s q u e p ro p o r-
cio n a l d e l in g re s o . Po r e je m p lo , cu a n d o
a u m e n ta la in ve rs ió n p o rq u e la s e m p re -
s as am p lían s u s ed ificio s y co m p ran n u e-
va s m a q u in a ria s y e q u ip o s , m á s p e rs o -
n as con s ig u en em p leo en la con s tru cción
y e n la s in d u s tria s q u e fa b rica n a q u e lla s
Fig u ra 6 .7 Eq u ilib rio Glob a l cu a n d o ca m b ia u n
m a q u in a ria s y e q u ip o s . Es t o s n u e vo s
com ponente autónom o de la dem anda agregada e m p le ad o s van a ve r au m e n tad o s s u s in -
g re s o s y e llo le s p e rm itirá a u m e n ta r s u
co n s u m o . El m a yo r co n s u m o d e e s ta s p e rs o n a s va a d e te rm in a r p ro ce s o s d e
cre cim ie n to d e la in ve rs ió n y d e la p ro d u cció n e n la s e m p re s a s q u e p ro d u ce n
lo s b ie n e s q u e e llo s d e m a n d a n y a s í s u ce s iva m e n te . Po r lo ta n to , e l a u m e n to
o rig in a l e n la in ve rs ió n e n u n s e cto r d e la e co n o m ía p ro vo có , a s u ve z , a u m e n -
to s d e l co n s u m o e n o tro s s e cto re s co n e fe cto s m u ltip licad o re s s o b re lo s in g re -
s o s . Es te fe n ó m e n o s e co n o ce co m o e fe cto m u ltip lica d o r d e l g a s to y fu e d e s a -
rro llad o co n ce p tu alm e n te p o r Jo h n Ke yn e s .

En la fig u ra 6 .7 s e p u e d e a p re cia r q u e e l a u m e n to d e l in g re s o (Y1 -Y0 ) e s


m a yo r q u e e l d e l co n s u m o a u tó n o m o (C1 - C0 ). La d e d u cció n a lg e b ra ica d e l
m u ltip lica d o r s e re a liz a a p a rtir d e co n s id e ra r la e cu a ció n d e e q u ilib rio :

Y = C0 + c Y

Im a g in e m o s u n a u m e n to d e l co m p o n e n te a u tó n o m o C0 . En té rm in o s d e in -
cre m e n to s p o d ría m o s e x p re s a r la e cu a ció n d e la s ig u ie n te m a n e ra :

∆Y = ∆C0 + c ∆Y

pasando térm inos para agrupar aquellos que tienen el factor com ún ∆Y, resulta:

∆Y - c ∆Y = ∆C0

s a ca n d o fa cto r co m ú n ∆Y q u e d a :
∆Y(1 -c) = ∆C0

d e s p e jan d o e l in cre m e n to d e l in g re s o :

140
6
El m u lt ip lic a d o r k e y n e s ia n o d e l g a s t o a u t ó n o m o (d e s i g n a d o g e -
n e ra l m e n t e c o n l a l e t ra k ) q u e d a re f l e ja d o a l g e b ra i c a m e n t e e n l a
e xp re s i ó n :

A m e d id a q u e a u m e n ta la p ro p e n s ió n m a rg in a l a co n s u m ir e l d e n o m in a d o r
s e h ace m e n o r y, e n tan to q u e e l n u m e rad o r e s co n s tan te , la e x p re s ió n to tal d e l
m u ltip lica d o r s e h a ce m a yo r. En e l e je m p lo d e l cu a d ro 6 .2 e l m u ltip lica d o r
ke yn e s ia n o d e l g a s to e s :

Po r lo tan to , p o r cad a $ 1 0 0 d e g as to e n in ve rs ió n e l in g re s o n acio n al cre ce -


rá $ 3 3 3 .

Cu a n to m a yo r s e a la p ro p e n s ió n m a rg in a l a co n s u m ir m a yo r s e rá e l e fe cto
m u ltip lica d o r s o b re e l in g re s o , q u e s e d e riva rá d e l a u m e n to d e a lg u n o o va rio s
d e lo s co m p o n e n te s d e l g a s to o d e m a n d a a g re g a d a .

Es to q u iere d ecir q u e cu an to m ás in clin ad a es té la recta d e d em an d a ag reg a-


d a, m ayo r s e rá e l e fe cto s o b re e l in g re s o q u e te n d rá u n cie rto au m e n to d e alg u -
n o d e lo s co m p o n e n te s a u tó n o m o s d e la d e m a n d a a g re g a d a . En n u e s tro e je m -
p lo , s i la p ro p e n s ió n m a rg in a l a co n s u m ir fu e ra 0 .8 (m a yo r q u e 0 .7 ) e l
m u ltip lica d o r ta m b ié n s e ría m a yo r q u e e l o rig in a l:

En este caso, por cada $100 de gasto en inversión el ingreso nacional crecerá $ 500.

6 .3 .4 . El a h o rro y la in v e rs ió n

Pro p e n s ió n m e d ia y m a rg in a l a a h o rra r

De cía m o s a n te s q u e e l a h o rro e s , p o r d e fin ició n , e l in g re s o n o co n s u m id o :

A= Y- C

Se lla m a p r o p e n s ió n m e d ia a a h o r r a r a la p a rt e d e l in g re s o q u e s e
d e s t in a a l a h o rro (a = A/ Y).

141
Si s u s titu im o s e n e s ta fu n ció n e l ah o rro p o r s u valo r, y ap licam o s in cre m e n -
to s e n to d o s lo s té rm in o s , re s u lta :

Po r lo ta n to , la p ro p e n s ió n m a rg in a l a a h o rra r re s u lta s e r co m p le m e n ta ria


d e la p ro p e n s ió n m a rg in a l a co n s u m ir:

c+a=1

Co n lo s d a t o s d e l cu a d ro 6 .2 , h a lla m o s lo s va lo re s d e l a h o rro , d e la p ro -
p e n s ió n m e d ia y la p ro p e n s ió n m a rg in a l a a h o rra r, lo s re s u lt a d o s q u e s e p re -
s e n t a n e n e l cu a d ro 6 .3 .

Cu a d ro 6 .3 Ah o rro y p ro p e n s ió n m e d ia y m a rg in a l a a h o rra r

Ob s e rva m o s e n e l cu a d ro 6 .3 , q u e m ie n tra s la p ro p e n s ió n m a rg in a l a
a h o rra r e s co n s ta n te , la p ro p e n s ió n m e d ia a a h o rra r e s cre cie n te . Qu ie re d e -
cir q u e cu a n to m a yo r e s e l in g re s o d e la s p e rs o n a s m a yo r e s s u ca p a cid a d d e
a h o rro y m á s tie n d e n a a h o rra r.

Ah o rro e in v e rs ió n p riv a d a

¿Quiénes ahorran? En nuestro modelo hasta ahora hemos señalado que el ahorro
proviene de las familias que son quienes pueden decidir gastar o ahorrar su ingreso.

142
6
El ah o rro p erm ite co m p rar b ien es d es tin ad o s a p ro d u cir o tro s b ien es , o s ea,
b ie n e s d e in ve rs ió n . La in ve rs ió n e s e l o tro co m p o n e n te d e l g a s to e n e s te m o -
d e lo d e e co n o m ía s im p le q u e e s ta m o s vie n d o .

La in vers ión es u n a d eci-


s ió n d e la s e m p re s a s o u n i-
8
d a d e s d e p ro d u cció n , q u ie -
n e s t o m a n la d e cis ió n d e
có m o p ro d u cir. La d e cis ió n
d e co m o p ro d u cir tie n e im -
p lícita la d e cis ió n d e in ve r-
s ió n .

La in v e r s ió n p u e d e
cla s ifica rs e e n d is tin to s ti-
Fig u ra 6 .8 La in v ersión com o f u n ción d ecrecien t e
de la tasa de in terés pos:

i) In versión en plan tas y equ ipos: s e trata d e la com p ra d e m aq uinarias y


eq uip am ientos q ue cam b ia la cap acid ad técnica d e p rod ucción d e las em p res as
ii) In v ers ión en con s t ru cción : s o n la s d e cis io n e s vin cu la d a s a va ria r lo s
m e tro s cu a d ra d o s d e la e d ifica ció n d e la s e m p re s a s .
iii) Va ria ción d e in v en t a rios: re g is tra e l va lo r d e la s m e rca d e ría s q u e s e
g u a rd a n e n s t ock e n tre d o s in ve n ta rio s .
La In v e r s ió n Br u t a Fij a e s t á c o m p u e s t a p o r la in v e rs ió n e n m a q u i-
n a ria y e q u ip o y la in v e rs ió n e n c o n s t ru c c ió n .

La d e p re cia ció n
La in ve rs ió n p u e d e m e d irs e e n va lo re s b ru to s o n e to s . La in v ers ión n et a
to m a e n cu e n ta la p é rd id a d e va lo r d e lo s b ie n e s p o r o b s o le s ce n cia o d e s g a s -
te , o s e a q u e d e s cu e n ta e l va lo r d e la d e p re cia ció n . La in v ers ión b ru t a p o r e l
co n tra rio , n o d e s cu e n ta la p é rd id a d e va lo r p o r d e p re cia ció n .

En f o q u e c lá s ic o
En u n e n fo q u e clá s ico la in ve rs ió n s e d e fin e co m o fu n ció n d e la ta s a d e
in te ré s . Cu a n to m á s a lta e s la ta s a d e in te ré s m e n o r s e rá la in ve rs ió n (p o rq u e
re s u lta m á s ca ra ). O s e a q u e la in ve rs ió n e s u n a fu n ció n d e cre cie n te d e la ta s a
d e in terés , en la fig u ra 6 .8 , rep res en tam os g ráficam en te es ta relación . A s u vez ,
s e s eñ ala q u e la in vers ió n d ep en d e d el n ivel d e in g res o d e las p ers o n as , p o rq u e
p a ra la co n ce p ció n clá s ica to d o e l a h o rro e s in ve rtid o , p o r lo ta n to la in ve rs ió n
e s s ie m p re ig u a l a l a h o rro . En la m e d id a e n q u e la p ro p e n s ió n m e d ia a a h o rra r
e s u n a fu n ció n cre cie n te d e l in g re s o , ta m b ié n lo e s la ta s a d e in ve rs ió n .

143
En f o q u e k e y n e s ia n o
En u n en foq u e keyn es ian o la in vers ión res u lta u n a fu n ción m ás com p leja. La
in ve rs ió n e s u n a d e cis ió n q u e s e to m a e n e l p re s e n te e n b as e a u n cálcu lo s o b re
u n aco n te cim ie n to fu tu ro . Im p lica as u m ir u n rie s g o as o ciad o a p o s ib le s e rro re s
d e p red icción . La in vers ión es u n a d ecis ión q u e s e tom a en u n con texto d e in cer-
tid u m b re, d ice Keyn es , p o rq u e d eb em o s s u p o n er lo s p recio s fu tu ro s d e lo s b ie-
n es q u e h oy com p ram os y las ren tab ilid ad q u e p rod u cirán .
Ve a m o s u n e je m p lo : s u p o n g a m o s q u e va m o s a in ve rtir d in e ro e n co m p ra r
u n ta x i. De b e m o s ca lcu la r cu á n to va a s e r la re ca u d a ció n e n lo s p ró x im o s 1 0
a ñ o s , cu a n to e l p e rm is o y cu á le s va n a s e r lo s co s to s (p re cio s ta n in cie rto s
co m o e l d e l co m b u s tib le o e l d e la p a te n te , d e b e rá n s e r e s tim a d o s ). Pa ra h a ce r
e l cálcu lo d e re n tab ilid ad d e b e re m o s e s tim ar, ad e m ás , la d e p re ciació n d e l ve h í-
cu lo p a ra s a b e r a q u é p re cio s e p o d rá ve n d e r d e n tro d e 1 0 a ñ o s y, a d e m á s ,
cu a n to s a ld rá u n a u to n u e vo e n e s e m o m e n to , o s e a cu á l s e rá e l p re cio d e
re p o s ició n d e e s a u n id a d . En d e fin itiva , la d e cis ió n s e rá p ro d u cto d e la s exp ec-
tativas (e ) q u e te n g am o s s o b re e l d e s e n vo lvim ie n to d e e s a activid ad e n e l fu tu -
ro.
La s e xp e c t a t iv a s s o n la s in t u ic io n e s p o s it iv a s o n e g a t iv a s q u e s e
p o s e e n s o b re e l e s t a d o f u t u ro d e lo s n e g o cio s .
En u n a vis ió n ke yn e s ian a e l fu tu ro e s alg o d ife re n te al p as ad o y al p re s e n te .
No e s p o s ib le a p re n d e r co m o va a s e r e l fu tu ro . Es re a lm e n te a lg o in cie rto y
d e s co n o cid o s o b re e l cu a l s ó lo p o d e m o s te n e r in tu icio n e s . A d ife re n cia d e l
co n s u m o q u e e s e s ta b le , e n la vis ió n ke yn e s ia n a la in ve rs ió n e s m u y va ria b le
s ie n d o , a s u ve z , re s p o n s a b le d e lo s ciclo s e co n ó m ico s .

En u n a vis ió n clá s ica e l fu tu ro e s ig u a l a l p re s e n te y p u e d o te n e r u n a vis ió n


co rre cta d e l m is m o s i te n g o u n m o d e lo a d e cu a d o d e la re a lid a d .

Para e l e n fo q u e ke yn e s ian o e x tre m o la fu n ció n d e in ve rs ió n d e p e n d e d e las


e x p e cta tiva s , p o r lo ta n to e s a b s o lu ta m e n te a u tó n o m a :

I = f(e )
La exp resión geom étrica d e la autonom ía d e la inversión d e la ta s a d e in te ré s
sería la siguiente:

Fig u ra 6 .9 La in versión a u tón om a

144
6
En u n a vis ió n ke yn e s ian a m ás m o d e rad a la in ve rs ió n d e p e n d e d e d o s varia-
b le s : la ta s a d e in te ré s y la s e x p e cta tiva s :

I = f (i,e )

De e s ta m a n e ra , la in ve rs ió n n o e s tá n e ce s a ria m e n te a s o cia d a a l n ive l d e


a h o rro (y d e in g re s o s ) d e la s p e rs o n a s . En e l e n fo q u e ke yn e s ia n o la s p e rs o n a s
q u e p ercib en m ayores in g res os , s i b ien tien e m ayor n ivel d e ah orro (m ayor p ro-
p e n s ió n m e d ia a ah o rrar), n o n e ce s ariam e n te can aliz an e s o s ah o rro s a la in ve r-
s ió n .

6.4. El equilibr o ma cr oeconómico

6 .4 .1 . El e q u ilib rio d e p le n o e m p le o

Qu e e l e q u ilib rio m a cro e co n ó m ico , e n tre o fe rta a g re g a d a y d e m a n d a a g re -


g a d a , s e p ro d u z ca co n p le n o e m p le o d e lo s fa cto re s p ro d u ctivo s re q u ie re d e l
cu m p lim ie n to d e u n a co n d ició n : q u e la in ve rs ió n p la n e a d a s e a ig u a l a l a h o rro .
O, c o m o p ie n s a n lo s c lá s ic o s , q u e t o d o e l in g r e s o n o c o n s u m id o s e a
au to m áticam e n te in ve rtid o . Es to e s :

I= Y- C
y p o r lo ta n to :
A= I

Co n ce p tu a lm e n te , e s ta co n d ició n re q u ie re q u e co in cid a n lo s p la n e s d e in -
ve rs ió n d e la s e m p re s a s co n lo s d e s e o s d e a h o rro d e la s fa m ilia s .

6 .4 .2 . El e q u ilib rio co n d e s e m p le o : la b re ch a d e l p ro d u ct o

En la p e rs p e ctiva ke yn e s ia n a , e l e q u ilib rio m a cro e co n ó m ico e n tre o fe rta


a g re g a d a y d e m a n d a a g re g a d a n o n e ce s a ria m e n te s e p ro d u ce e n e l p u n to d e l
p le n o e m p le o co m o p e n s a b a n lo s clá s ico s , e n co n s e cu e n cia co n la Le y d e Sa y,
ya q u e n o e x is te n in g ú n m e ca n is m o a u to m á tico q u e ig u a le la s d e cis io n e s d e
la s e m p re s a s a la s d e cis io n e s d e la s fa m ilia s e n u n in s ta n te d e l tie m p o .

Po r e s o , n o s ó lo e s p o s ib le s in o q u e e s fre n cu e n te q u e e l p le n o e m p le o (Yp )
s e e n cu e n tre e n a lg ú n lu g a r a la d e re ch a d e l p u n to d e e q u ilib rio , lo cu a l d e te r-
m in a ría q u e e n e l e q u ilib rio , re fle ja d o e n e l p u n to E d e la fig u ra 6 .1 0 e x is te
d e s e m p le o d e lo s fa cto re s p ro d u ctivo s .

145
Fig u ra 6 .1 0 El eq u ilib rio m a croecon óm ico y el p len o em p leo

En la p e r s p e c t iv a k e y n e s ia n a e l c a s o g e n e r a l e s e l d e l e q u ilib r io
m acro e co n ó m ico co n d e s e m p le o , m ie n tras q u e e l e q u ilib rio co n p le n o e m p le o ,
s i b ie n e s p o s ib le , e s u n ca s o p a rticu la r y p o co fre cu e n te .

Pa ra a p ro x im a r e l e q u ilib rio a s itu a cio n e s ce rca n a s a l p le n o e m p le o e s


n e ce s ario d e s arro llar p o líticas e co n ó m icas ap ro p iad as , q u e p e rm itan au m e n tar
la d em an d a ag reg ad a.

La d is ta n cia YP - Y0 in d ica e l n ive l d e d e s e m p le o vig e n te e n la e co n o m ía .

La in ve rs ió n e n la co n ce p ció n ke yn e s ia n a tie n e d o s co m p o n e n te s :

- In ve rs ió n p la n e a d a
- In ve rs ió n n o p la n e a d a

La in ve rs ió n e fe ctiva e s la s u m a d e lo s d o s tip o s d e in ve rs ió n :

In v e rs ió n = In v e rs ió n p la n e a d a + In v e rs ió n n o p la n e a d a

Ve a m o s e n la fig u ra 6 .1 1 , q u é s u ce d e cu a n d o la d e m a n d a a g re g a d a e s
in cre m e n ta d a p o rq u e s e re a liz a u n a in ve rs ió n . La re cta DA1 co rre s p o n d e a u n a
s itu a ció n d o n d e la DA e s tá fo rm a d a s ó lo p o r co n s u m o , y la o rd e n a d a a l o rig e n
e s tá d e te rm in a d a p o r e l co n s u m o a u tó n o m o . La re cta DA2 s u rg e p o r la re a liz a -
ció n d e u n a in ve rs ió n a u tó n o m a q u e d e s p la z a h a cia a rrib a la re cta d e DA e n
fo rm a p arale la, cam b ian d o la o rd e n ad a al o rig e n .

El tra m o CA co rre s p o n d e a s itu a cio n e s d o n d e la DA e s tá p o r d e b a jo d e l


in g re s o d e e q u ilib rio , o s e a q u e e x is te u n a in s u ficie n cia d e d e m a n d a (o e x ce s o

146
6
d e o fe rta ). En ta l s itu a ció n , la s e m p re s a s n o lo g ra n ve n d e r to d a s u p ro d u cció n
p o r lo q u e acu m u lan m e rcad e rías p ro d u cié n d o s e as í u n a in ve rs ió n n o p lan e ad a
e n s to cks .

En cam b io , e l tram o BA co rre s p o n d e a la in ve rs ió n p lan e ad a, aq u e lla q u e e s


ig u a l a l a h o rro .

La s u m a d e a m b a s d a lu g a r a la in ve rs ió n e fe ctiva (tra m o BC)

P
Fig u ra 6 .1 1 La in versión p la n ea d a e in versión n o p la n ea d a

Aq u e lla s p o lítica s q u e tie n d a n a a u m e n ta r lo s co m p o n e n te s a u tó n o m o s


d e l g a s to p o d rá n co rre r la d e m a n d a a g re g a d a h a cia a rrib a lle va n d o a la e co -
n o m ía a n ive le s d e in g re s o m a yo re s , m á s ce rca n o s a l n ive l d e p le n o e m p le o .

En s u m a , e n e l e n fo q u e ke yn e s ia n o e l e q u ilib rio co n d e s e m p le o e s u n a
s itu a ció n fre cu e n te e n la s e co n o m ía s d e m e rca d o . La ca u s a d e l d e s e m p le o e s
la in s u ficie n cia d e la d e m a n d a a g re g a d a p o rq u e p a rte d e q u e e l a h o rro d e la s
fa m ilia s n o s e ca n a liz a h a cia la in ve rs ió n p la n e a d a . En é s te co n te x to , e s p o s i-
b le y co n ve n ie n te q u e e l g o b ie rn o d e s a rro lle p o lítica s q u e tie n d a n a e s tim u -
la r la d e m a n d a a g re g a d a p a ra co m b a tir e l d e s e m p le o . La e co n o m ía d e m e rca -
d o fu n cio n a m e jo r cu a n d o e l Es ta d o a s u m e u n p a p e l a ctivo e n la d e fin ició n
d e p o lítica s m a cro e co n ó m ica s .

147
«La t eor ia gener a l del empleo, el int er és y el diner o»
Jo h n Ma yn a rd Ke yn e s

“Mi p ró x im a d ive rg e n cia co n la te o ría tra d icio n a l s e re fie re a s u a p a re n te


co n vicció n a ce rca d e q u e n o e x is te n e ce s id a d d e fo rm u la r u n a te o ría d e la
d e m a n d a y d e la o fe rta a n ive l a g re g a d o . Un a flu ctu a ció n d e la in ve rs ió n q u e
s u rg e p o r la s ra z o n e s q u e a ca b a m o s d e d e s crib ir: ¿te n d rá a lg u n a in flu e n cia e n
la d e m a n d a d e la p ro d u cció n g lo b a l, y co n s e cu e n te m e n te , e n la e s ca la d e la
p ro d u cció n y d e l e m p le o ? ¿Cu á l e s la re s p u e s ta q u e la te o ría tra d icio n a l p u e d e
d a r a e s ta p re g u n ta ? Cre o q u e e lla n o p u e d e d a r re s p u e s ta a lg u n a , p u e s n u n ca
lle g ó a p e n s a r e n e l a s u n to ; la te o ría d e la d e m a n d a e fe ctiva , - o s e a , la d e m a n -
d a p a ra la p ro d u cció n g lo b a l - h a s id o tra ta d a co n n e g lig e n cia p o r m á s d e cie n
años.
………………………………………………………………………………………………………..
La te o ría p u e d e s e r re s u m id a p o r la a firm a ció n q u e , d a d a la p s ico lo g ía d e l
p ú b lico , e l n ive l d e la p ro d u cció n y d e l e m p le o a n ive l g lo b a l d e p e n d e n d e l
m o n to d e la in ve rs ió n . Lo a n u n cio a s í n o p o rq u e é s te s e a e l ú n ico fa cto r d e l cu a l
d e p e n d e la p ro d u cció n a g re g a d a , s in o p o rq u e e n u n s is te m a co m p le jo e s h a b i-
tu a l co n s id e ra r co m o ca u s a ca u s a n s e l fa cto r q u e e s tá m á s s u je to a flu ctu a cio -
n e s a m p lia s y re p e n tin a s . De u n m o d o m á s g e n e ra l, la p ro d u cció n a g re g a d a
d e p e n d e d e la p ro p e n s ió n a a te s o ra r, d e la p o lítica d e la s a u to rid a d e s m o n e ta -
ria s e n re la ció n a la ca n tid a d d e d in e ro , d e l e s ta d o d e co n fia n z a re fe re n te a la
re n ta b ilid a d fu tu ra d e lo s a ctivo s d e ca p ita l, d e la p ro p e n s ió n a g a s ta r y d e lo s
fa cto re s e s p e cia le s q u e in flu ye n s o b re e l n ive l d e lo s s a la rio s n o m in a le s . Pe ro
e n tre to d o s e s to s d is tin to s fa cto re s , lo s q u e d e te rm in a n la ta s a d e in ve rs ió n s o n
lo s m e n o s co n fia b le s , p u e s s o n e llo s lo s q u e e s tá n in flu id o s p o r n u e s tra s vis io -
n e s d e l fu tu ro , s o b re e l cu a l s a b e m o s ta n p o co .

Po r lo ta n to , lo q u e o fre z co e s u n a te o ría d e la s ca u s a s p o r la s cu a le s la
p ro d u cció n y e l e m p le o e s tá n s u je to s a flu ctu a cio n e s . Es ta n o p ro ve e u n re m e -
d io rá p id o p a ra e vita r ta le s flu ctu a cio n e s y m a n te n e r co n s ta n te la p ro d u cció n
e n u n n ive l ó p tim o . Pe ro co n s titu ye p ro p ia m e n te u n a te o ría d e l e m p le o a l e x p li-
ca r p o r q u é , e n cu a lq u ie r circu n s ta n cia d e te rm in a d a , e l e m p le o e s lo q u e e s .
Na tu ra lm e n te , e s to y in te re s a d o n o s ó lo e n e l d ia g n ó s tico s in o ta m b ié n e n la
cu ra , y m u ch a s p á g in a s d e m i lib ro s o n d e d ica d a s a e s ta ú ltim a . Sin e m b a rg o ,
co n s id e ro q u e m is s u g e s tio n e s d e cu ra , la s cu a le s , re co n o cid a m e n te , n o fu e ro n
co m p le ta m e n te d e s a rro lla d a s , s e s ig u e n e n u n p la n o d ife re n te d e l d ia g n ó s tico .
Es ta s n o p re te n d e n s e r d e fin itiva s ; e s tá n s u je ta s a to d a e s p e cie d e re s p u e s ta s
p a rticu la re s , y, n e ce s a ria m e n te , e s tá n lig a d a s a la s co n d icio n e s e s p e cífica s d e
la é p o ca . Pe ro m is p rin cip a le s ra z o n e s p a ra d ive rg ir d e la te o ría tra d icio n a l va n
m u ch o m á s a llá d e e s o . So n d e u n ca rá cte r e x tre m a d a m e n te g e n e ra l, y p re te n -
d e n s e r d e fin itiva s .
Fu e n t e : Ar t ícu lo p u b lica d o e n e l
Qu a t erly Jou rn a l of Econ om ics , f eb re-
ro d e 1 9 3 7 .

148
Co n ce p to s cla ve s
6
m acroeconomía
p olíticas económicas o macroeconómicas
ahorro
in vers ión
6
cuentas nacionales exp ortación
o ferta e quilibrio del m ercado de bienes
Producto Bruto Interno (PBI) p ropensión m arginal a consum ir

AS NACIONALES/ UNA ECONOMÍA


CERRADA.
A.
im portaciones (M) p ropensión m edia a consum ir

CERRAD
Valor Agregado Bruto (VAB) m ultiplicador keynesiano del gasto
Ingreso o Renta Nacional (Y) p ropensión m edia a ahorrar
Producto Bruto Nacio n al (PBN) p ropensión m arginal a ahorrar
PBI per cápita in ve rs ió n b ru ta fija
PBI real expectativas
PBI a precios corrientes equilibrio m acroeconóm ico
PBI a precios constantes e quilibrio de pleno em pleo
d e fla cto r d e l PBI b recha del producto
ciclos económ icos inversión planeada
tendencia inversión no planeada
d em and a agregad a
co n s u m o p rivad o

PROBLEMAS Y PREGUNTAS
PREGUNTAS
1 . De fin a ciclo e co n ó m ico y te n d e n cia . ¿Ex is te a lg u n a re la ció n e n tre la s fa s e s d e l
ciclo y la ta s a d e d e s e m p le o q u e s e re g is tra ?

2 . En e l m a rco d e a n á lis is d e la d e m a n d a a g re g a d a , s u p o n g a q u e a u m e n ta e l
co n s u m o a u tó n o m o e n 2 0 0 u n id a d e s m o n e ta ria s :

a ) Gra fiq u e y e x p liq u e e l ca m b io e n e l in g re s o d e e q u ilib rio d e la e co n o m ía .

CUENTAS
b ) De fin a e l m u ltip lica d o r ke yn e s ia n o .

CUENT
c) Si la p ro p e n s ió n m a rg in a l a co n s u m ir e s 0 .6 ¿ cu á l e s e l a u m e n to e n e l in g re s o
d e e q u ilib rio d e la e co n o m ía ?

3 . Si e l co n s u m o d e las fam ilias q u e d a re p re s e n tad o p o r la e cu ació n : C= 0 .8 Y,


s ie n d o Y e l in g re s o . La in ve rs ió n e s au tó n o m a e ig u al a ve in te u n id ad e s m o n e -
tarias .

a ) Ca lcu le e l n ive l d e in g re s o d e e q u ilib rio d e la e co n o m ía .

b ) Su p o n g a q u e lo s e m p re s a rio s s o n p e s im is ta s y d e cid e n g e n e ra r p ro d u cto s


va lu a d o s e n n o ve n ta u n id a d e s m o n e ta ria s , ca lcu le e l co n s u m o d e s e a d o , e l
a h o rro d e s e a d o , la in ve rs ió n d e s e a d a y la d e m a n d a a g re g a d a .¿En cu á n t o
d e b e rá n d is m in u ir s u s e x is te n cia s la s e m p re s a s p a ra s a tis fa ce r to d o s lo s p e -
d id o s ?

c) ¿A q u é n ive l d e re n ta e l a h o rro d e s e a d o e s ig u a l a la in ve rs ió n d e s e a d a , y la
re n ta n a cio n a l e s ig u a l a la p ro d u cció n ?

149
150
7
EL SECTOR PÚBLICO
7

EL SECTOR PUBLICO
7.1. El sect or público

Las activid ad es q u e s e d es arrollan en u n a econ om ía p u ed en s er d ivid id as en


d o s áreas q u e res p o n d en a d o s ó rd en es ju ríd ico s e in s titu cio n ales d iferen tes : el
s e cto r p riva d o y e l s e cto r p ú b lico . En to d a s la s s o cie d a d e s m o d e rn a s e l s e cto r
p ú b lico in flu ye e n la e co n o m ía d e m a n e ra s ig n ifica tiva y d e s a rro lla fu n cio n e s
e co n ó m ica s e s p e cia le s q u e ju s tifica n s u e s tu d io p o r s e p a ra d o , a u n q u e s u s a c-
cio n e s e s tá n ca d a ve z m á s re la cio n a d a s co n la s d e l s e cto r p riva d o , p o r e llo
p o d e m o s ca ra cte riz a r a d ich a s e co n o m ía s co m o e co n o m ía s m ix ta s .

El Es ta d o e s tá p re s e n te a lo larg o d e to d a la vid a d e la m ayo ría d e las p e rs o -


n a s : m u ch a s d e e lla s n a ce n e n h o s p ita le s p ú b lico s o e n s a n a to rio s p riva d o s
s u b s id ia d o s p o r e l Es ta d o , cu rs a n e s tu d io s p rim a rio s , s e cu n d a rio s y te rcia rio s
e n in s titu cio n e s p ú b lica s , vive n e n ca s a s fin a n cia d a s o s u b s id ia d a s p o r e l Es ta -
d o , re cib e n s u b s id io s p ú b lico s p a ra la cria n z a d e lo s n iñ o s o p o r t e n e r
d is cap acid ad e s o e x ce s iva e d ad p ara p o d e r trab ajar. Mu ch o s p ro d u cto s co n s u -
m id o s s o n s u b s id ia d o s o re g u la d o s p o r e l Es ta d o , e n p a rticu la r lo s fu n d a m e n -
ta le s p a ra a s e g u ra r la a lim e n ta ció n y la s a lu d , m ie n tra s o tro s s o n “ca s tig a d o s ”
o co n tro la d o s e n s u co n s u m o co n im p u e s to s , re g u la cio n e s o p ro h ib icio n e s (e l
ta b a co , lo s p s ico fá rm a co s , la s d ro g a s ). El Es ta d o p re s ta m u ch o s s e rvicio s p o r
lo s q u e co b ra ta rifa s (e le ctricid ad , co rre o s , te lé fo n o s , s an e am ie n to , ag u a p o ta-
b le ) y o tro s q u e fin an cia co n im p u e s to s : ju s ticia, d e fe n s a, s e g u rid ad , as is te n cia
s o cia l, cu ltu ra , p ro m o ció n p ro d u ctiva , p ro m o ció n b a rria l, re co le cció n d e re s i-
d u o s , p o r e je m p lo . Ad e m á s , m u ch a s p e rs o n a s s o n fu n cio n a rio s p ú b lico s o tra -
b a ja n e n e m p re s a s cu yo p rin cip a l clie n te e s e l s e cto r p ú b lico .

Exis ten cu atro m an eras fu n d am en tales d e in terven ción d el Es tad o en la eco-


n o m ía: a travé s d e la re g u lació n (o s e a e s tab le cie n d o n o rm as d e fu n cio n am ie n -
to ), a tra vé s d e lo s in g re s o s (re ca u d a n d o d in e ro p a ra d e s a rro lla r s u s a ctivid a -
d e s ), a travé s d e lo s g as to s (re aliz an d o activid ad e s ), y a travé s d e las e m p re s as
p ú b licas (d irig ie n d o e m p re s as s im ilare s a las d e l s e cto r p rivad o , m u ch as ve ce s
b a jo e l ré g im e n d e u n m o n o p o lio le g a l).

La e co n o m ía d e l s e cto r p ú b lico s e o cu p a d e a n a liz a r la o rg a n iz a ció n y la s


a ctivid a d e s q u é e s te d e s a rro lla co n e l fin d e lo g ra r co m p re n d e r y p re ve r la s
co n s e cu e n cias d e e s as activid ad e s y e valu ar o tras m e d id as alte rn ativas . En g e -

151
n e ra l, n o e x is te u n a ú n ica o p in ió n s o b re e s to s te m a s y p u e d e a firm a rs e q u e la
e co n o m ía d e l s e cto r p ú b lico e s u n a d e la s á re a s d e m a yo r co n tro ve rs ia d e n tro
d e la te o ría e co n ó m ica .

7 .1 .1 . El s e ct o r p ú b lico e n la e co n o m ía

Ha s ta p rin cip io s d e l s ig lo XX e ra co m ú n co n s id e ra r q u e e l g o b ie rn o d e b ía
cu id ar fu n d am e n talm e n te d e la s e g u rid ad y d e fe n s a d e lo s ciu d ad an o s y d e s u s
d e re ch o s d e p ro p ie d a d . La e x p re s ió n “Es ta d o ju e z y g e n d a rm e ” re s u m ía e s tá
vis ió n d e m ín im a a cció n d e l g o b ie rn o e n re la ció n a la e co n o m ía , lim itá n d o s e a
e s ta b le ce r e l m a rco ju ríd ico in s titu cio n a l e n ta n to q u e e l s e cto r p riva d o e ra e l
re a l y ú n ico a cto r e n la a ctivid a d e co n ó m ica .

Entre los años 3 0 y los años 6 0 de este siglo el Estado participó activam ente en
la econom ía constituyéndose en un factor de desarrollo económ ico y social. En ese
p eríod o, y p articularm ente d esp ués d e la Segund a Guerra Mund ial, el m und o asis-
tió a un período de gran prosperidad económ ica y de aum ento de los estándares de
vid a asociad o a esa m ayor p resencia d el Estad o en la activid ad económ ica.

A p artir d e los añ os 7 0 es e m od elo d e d es arrollo en tró en cris is y com en z ó a


cu e s tio n ars e e l p ap e l d e l Es tad o al cu al s e le acu s ó d e s e r la p rin cip al cau s a d e
e le vació n d e las tas as d e d e s e m p le o y d e l au m e n to d e la tas a d e in flació n , fe n ó -
m enos q ue ocurrieron, sim ultáneam ente, d esd e entonces en casi tod o el m und o.

La cris is e co n ó m ica d e lo s a ñ o s 8 0 re d u jo la ta s a d e cre cim ie n to d e lo s


p a ís e s d e s a rro lla d o s a la m ita d d e lo q u e fu e ra n e n lo s ve in te a ñ o s p o s te rio re s
a la Se g u n d a Gu e rra Mu n d ial, lle vó a la m ayo ría d e lo s p aís e s e n d e s arro llo a u n
e s ta n ca m ie n to d e s u in g re s o p o r h a b ita n te d u ra n te 1 5 a ñ o s y co n trib u yó a l
co la p s o d e la s e co n o m ía s d e p la n ifica ció n ce n tra liz a d a d e l b lo q u e s o vié tico .

En lo s ú ltim o s a ñ o s s e h a p u e s to e n d is cu s ió n e l p a p e l tra d icio n a l d e l Es ta -


d o d e Bie n e s ta r (Welf a re St a t e) e n la s o cie d a d . En tre la s d ife re n te s crítica s q u e
s e re a liz a n d e s d e e l p u n to d e vis ta te ó rico a la s o lu ció n g e n e ra liz a d a d e re s o l-
ve r la s lla m a d a s fa lla s d e m e rca d o m e d ia n te la in te rve n ció n d ire cta o in d ire cta
(a tra vé s d e re g u la cio n e s ) d e l Es ta d o e n la e co n o m ía , s e d e s ta ca la q u e re co n o -
ce q u e as í co m o e l m e rcad o p u e d e ale jar a la e co n o m ía d e s itu acio n e s ó p tim as ,
d a d a s d e te rm in a d a s circu n s ta n cia s , la a cció n d e l Es ta d o , b u s ca n d o e l a ce rca -
m ie n to a s itu acio n e s m ás e ficie n te s , p u e d e d ar co m o re s u ltad o s itu acio n e s aú n
m e n o s e ficie n te s .

En co n co rd a n cia co n la a p a rició n d e e s ta s te o ría s q u e cu e s tio n a n e l p a p e l


d e l Es ta d o e n la e co n o m ía s e o b s e rva e n d ive rs o s p a ís e s p ro ce s o s d e re vis ió n
d el p ap el d el m ism o. Esto ha d ad o lugar, p or un lad o, a p rocesos d e p rivatiz ación,
co m o e n e l ca s o d e Gra n Bre ta ñ a o d e p a ís e s co m o Arg e n tin a y Ch ile e n la
re g ió n . Po r o tro la d o , a la im p le m a n ta ció n d e ca m b io s e n la a d m in is tra ció n y
fu n cio n a m ie n to d e l Es ta d o te n d ie n te s a la o b te n ció n d e u n Es ta d o m á s e ficie n -

1115522
7
te , b rin d a n d o m e jo re s s e rvicio s a u n m e n o r co s to (p ro ce s o s d e e s te tip o s e
o b s e rvan p o r e je m p lo e n EE.UU. y Can ad á).

7 .1 .2 . La t o m a d e d e cis io n e s : la e le cció n p ú b lica

El a n á lis is d e l p ro ce s o ló g ico m e d ia n te e l cu a l s e to m a n la s d e cis io n e s p o r


p a rte d e l Es ta d o s e e s tu d ia e n la te o ría d e la e le cció n p ú b lica (p u b lic ch oice
t h eory, e n in g lé s ). As í co m o e x is te e l s u p u e s to d e ra cio n a lid a d d e l h om o
econ om icu s co m o b a s e p a ra e s tu d ia r e l co m p o rta m ie n to d e l co n s u m id o r o d e l
p ro d u cto r, la te o ría d e la e le cció n p ú b lica trata d e d e s cu b rir la racio n alid ad q u e
g u ía e l co m p o rta m ie n to d e lo s g o b ie rn o s , q u e s o n q u ie n e s o rie n ta n e l d e s e m -
p e ñ o e s tatal.

En u n a d e m o cra cia , g o b e rn a n te s y g o b e rn a d o s p a rticip a n d e u n ju e g o . El


ju e g o p o lítico d e b e s a tis fa ce r lo s d e s e o s y n e ce s id a d e s d e lo s e le cto re s . Lo s
p o lítico s d e b e n , co m o lo s p ro d u cto re s e n re lació n a lo s co n s u m id o re s , e s tim ar
cu á le s s o n lo s d e s e o s d e lo s e le cto re s p a ra tra ta r d e co n s e g u ir e l m a yo r n ú m e -
ro p o s ib le d e vo to s .

As í co m o lo s p ro d u cto re s d e l a n á lis is m icro e co n ó m ico , lo s p o lítico s s o n


m a x im iz a d o re s d e vo to s o d e p ro b a b ilid a d e s d e s e r e le g id o s .

Me d ia n te e l vo to lo s e le cto re s e x p re s a n s u s p re fe re n cia s re s p e cto a l co n -


ju n to d e m e d id a s d e p o lítica e co n ó m ica q u e p ro p o n e n lo s p o lítico s . Cu a n d o
los g ru p os d e votan tes actú an en b loq u e log ran m ayor in cid en cia en la d eterm i-
n a ció n d e la s p o lítica s q u e d e s e a n .

La n eces id ad d e m axim iz ar lo s vo to s fo rtalece al s is tem a d em o crático , en la


m ed id a en q u e h ace q u e lo s g o b ern an tes d eb an es tar aten to s a las as p iracio n es
d e lo s e le cto re s , s i q u ie re n a s e g u ra r s u p e rm a n e n cia .

Lo s g ru p o s d e p re s ió n s o n e m p re s ario s o in d ivid u o s q u e in te n tan in flu ir e n


la s d e cis io n e s p o lítica s p a ra o b te n e r m e d id a s q u e fa vo re ce n s u s in te re s e s p a r-
ticu la re s y q u e m u ch a s ve ce s s o n co n tra ria s a l in te ré s g e n e ra l, p o r lo cu a l n o
cu e n tan co n e l re s p ald o d e u n am p lio n ú m e ro d e vo tan te s . Cu an d o las d e cis io -
n e s p o lítica s s e to m a n b a jo la in flu e n cia d e lo s g ru p o s d e p re s ió n la d e m o cra -
cia s e d e b ilita y s e vu e lve p o co re p re s e n ta tiva .

7 .1 .3 . Fu n cio n e s d e l s e ct o r p ú b lico
La f u n c io n e s d e l s e c t o r p ú b lic o s o n la s s ig u ie n t e s : e s t a b le c e r u n
m a rc o le g a l p a ra la e c o n o m ía , v e n d e r y c o m p ra r b ie n e s y s e rv ic io s y
re a liz a r t ra n s f e re n c ia s , e s t a b le c e r im p u e s t o s , t ra t a r d e e s t a b iliz a r la
e c o n o m ía , re d is t rib u ir la re n t a , p ro c u ra r la e f ic ie n c ia e c o n ó m ic a , e s -
t a b le ce r u n m a rco le g a l p a ra la e co n o m ía .

153
El Es tad o m o d ifica e l fu n cio n am ie n to d e la e co n o m ía m e d ian te u n co n ju n to
d e n o rm a s d e d ife re n te s n ive le s : le ye s , d e cre to s , re g la m e n ta cio n e s , o rd e n a n -
z a s , p ro ce d im ie n to s a d m in is tra tivo s , e tc., q u e s e d e n o m in a n g e n é rica m e n te :
regu lacion es.

Se e n t ie n d e p o r r e g u la c ió n e l e s t a b le c im ie n t o , p o r p a rt e d e l Es t a -
d o , d e re g la s , a p o y a d a s e n o ca s io n e s p o r la a m e n a z a d e s a n cio n e s e n
e l c a s o d e n o c u m p lim ie n t o , c o n la in t e n c ió n d e m o d if ic a r o c o n t ro la r
la s co n d u cta s p riv a d a s .

La existencia d e reg ulaciones p resup one entonces un alejam iento d e la situa-


ción que surgiría del libre funcionam iento de los m ercados. La justificación econó-
m ica d e las m is m as s e b as a en, p or un lad o, m ejorar la eficiencia d e la econom ía
(por ejem plo, en lo que hace a problem as de inform ación im perfecta, externalidades,
etc.), y p or otro lad o, log rar m ejoras en térm inos d e eq uid ad , hecho q ue no s e
asegura con el lib re funcionam iento d e los m ercad os.

Las d iferen tes reg u lacion es p u ed en s er clas ificad as d e la s ig u ien te m an era:

i) Con troles directos sobre produ ctos. Den tro d e lo s co n tro les s o b re p ro d u c-
to s d e b e n in clu irs e lo s co n tro le s d e p re cio s d e a lim e n to s (e l p a n y la le ch e , p o r
ejem p lo ), d e m ed icam en to s y d e la cu o ta m u tu al d el s is tem a d e m ed icin a p riva-
d a , d e ca n tid a d e s y lo s co n tro le s re fe rid o s a lo s a trib u to s d e lo s p ro d u cto s
(ca lid a d y e s tá n d a re s té cn ico s ).

ii) Con troles d e en tra d a y sa lid a d e los m erca d os. En g e n e ra l, s e a ce p ta q u e


cu an d o el Es tad o d eterm in a q u ién es tá au toriz ad o a ofrecer u n p rod u cto es tá en
m e jo re s co n d icio n e s d e co n tro la r p re cio s y ca lid a d e s , y d e p ro te g e r e l m e d io
a m b ie n te lim ita n d o a q u e lla s a ctivid a d e s q u e lo a fe cta n d e s fa vo ra b le m e n te e n
u n g ra d o im p o rta n te . De m a n e ra q u e e x is te n u n a s e rie d e m e rca d o s d o n d e la
e n tra d a p re s u p o n e u n p e rm is o , u n a lice n cia o a u to riz a ció n d e l g o b ie rn o , p o r
e je m p lo e n la a ctivid a d m in e ra .

iii) Con t roles rela cion a d os a los p roces os d e p rod u cción . En e s ta ca te g o ría
s e in clu ye n a q u e lla s re g u la cio n e s q u e o b ie n re g la m e n ta n lo s in s u m o s u tiliz a -
d o s e n e l p ro ce s o d e p ro d u cció n , o la s ca ra cte rís tica s d e l p ro ce s o d e p ro d u c-
ció n . En e l p rim e r ca s o s e in clu ye , p o r e je m p lo , to d a la n o rm a tiva re fe rid a a la s
p ro p ied ad es d e lo s alim en to s , as í co m o a lo s p ro ces o s d e en vas ad o y co n s erva-
ció n . En la s e g u n d a ca te g o ría s e p o d ría n in clu ir, p o r e je m p lo , n o rm a s te n d ie n -
te s a co n tro la r e l co n s u m o d e a g u a p o ta b le e n u n a in d u s tria , o la e m is ió n d e
s u s ta n cia s tó x ica s a l m e d io a m b ie n te .

iv) Con troles sob re la in form a ción . Es ta fo rm a d e re g u lació n tie n e p o r o b je -


tivo q u e la in fo rm a ció n a ce rca d e lo s a trib u to s d e u n p ro d u cto , u n p ro ce s o , o
s itu ació n (p o r e je m p lo , co n d icio n e s d e trab ajo s rie s g o s as ) s e an claram e n te e s -
p e cifica d a s . So n e je m p lo s d e e s te tip o d e re g u la cio n e s , la o b lig a ció n d e in clu ir

115544
7
e n la p ro p a g a n d a d e a lg u n o s p ro d u cto s , q u e lo s m is m o s s o n n o civo s p a ra la
s a lu d , la fe ch a d e ve n cim ie n to d e a lg u n o s p ro d u cto s e n lo s e n va s e s , e tc.

v ) Derech os d e m erca d o. El Es ta d o p u e d e ve n d e r d e re ch o s o p e rm is o s d e
a lg u n o s b ie n e s o s e rvicio s d e fo rm a d e lim ita r s u u s o . Un e je m p lo típ ico lo
co n s titu ye n lo s d e re ch o s d e p o lu ció n . Un a ve z q u e e l Es ta d o ve n d e e s to s d e re -
ch o s lo s m is m o s p u e d e n s e r n e g o cia d o s e n e l m e rca d o lib re m e n te , s ie n d o e n -
to n ce s é s te , e n ú ltim a in s ta n cia , q u ie n d e te rm in a s u va lo r. Es te tip o d e re g u la -
ció n d e la a ctivid a d e co n ó m ica n o s e h a d e s a rro lla d o e n Uru g u a y.

Ve n d e r y co m p ra r b ie n e s y s e rv icio s y re a liz a r tra n s f e re n cia s

Ex is te u n a s e rie d e b ie n e s y s e rvicio s q u e e l Es ta d o e s tá e n m e jo re s co n d i-
cio n e s d e o fre ce r q u e lo s p a rticu la re s . As í s u ce d e co n lo s s e rvicio s tra d icio n a -
le s : ju s ticia , s e g u rid a d y d e fe n s a y lo s s e rvicio s s o b re lo s cu a le s e x is te u n
m o n o p o lio n a tu ra l: tra n s m is io n e s e lé ctrica s , p o r e je m p lo .

El Estado, a su vez, com pra al sector privado los bienes y servicios que necesita
p ara el d es arrollo d e s us activid ad es . Es tos b ienes p ued en s er cons um id os p or el
Es tad o con s titu yen d o s u s gastos corrien tes o p ued en s er d ed icad os a la realiz a-
ción d e la inversión p úb lica, constituyend o sus gastos de inversión.

La s t ra n s f eren cia s s o n p a g o s p o r lo s cu a le s n o h a y co n tra p re s ta ció n e n


b ie n e s o e n s e rvicio s p o r p a rte d e q u ie n lo s re cib e . El p a g o d e p rim a s p o r a s ig -
n acio n e s fam iliare s , h o g are s co n s titu id o s , p e n s io n e s a la ve je z , s u b s id io s p ara
p e rs o n a s e n s itu a ció n d e d e s e m p le o , ca n a s ta s d e a lim e n to s , s o n e je m p lo s d e
tra n s fe re n cia s q u e e l Es ta d o re a liz a a la s p e rs o n a s , a ca m b io d e la s cu a le s la s
m is m a s n o d e b e n e n tre g a r n in g ú n b ie n o s e rvicio . En e l ca s o d e Uru g u a y la s
tran s fe re n cias a lo s s is te m as d e la Se g u rid ad So cial h an co n s titu id o la p rin cip al
ca u s a d e l d é ficit fis ca l e n lo s ú ltim o s a ñ o s .

Es ta b le ce r im p u e s to s

Un a d e la s p rin cip a le s fu n cio n e s d e l Es ta d o ra d ica e n s u ca p a cid a d d e e s ta -


b le ce r im p u es t os o t rib u t os co n e l fin d e fin a n cia r e l g a s to p ú b lico y p a ra p ro -
m o ve r cam b io s e n alg u n as variab le s e co n ó m icas tale s co m o la d is trib u ció n d e l
in g re s o , e l co n s u m o d e a lg u n o s b ie n e s o s e rvicio s s o b re lo s cu a le s e x is te u n
ju icio d e va lo r fa vo ra b le o d e s fa vo ra b le (e n Uru g u a y, co n im p u e s to s a lto s s e
p e n a liz a e l co n s u m o d e l a lco h o l y d e lo s cig a rrillo s , m ie n t ra s q u e co n
e x o n e ra cio n e s s e p ro m u e ve n lo s e s p e ctá cu lo s cu ltu ra le s , p o r e je m p lo ).

Tra t a r d e e s t a b iliz a r la e c o n o m ía

Lo s im p u e s to s p u e d e n s e r u tiliz a d o s co m o p a rte d e la s p o lítica s d e e s ta b i-


liz a ció n q u e tie n d e n a co m b a tir la s flu ctu a cio n e s cíclica s d e la e co n o m ía (q u e

155
lle va n a e x tre m o s n o d e s e a d o s va ria b le s ta le s co m o e l d e s e m p le o o la in fla -
ció n ), ju n to co n a ccio n e s s o b re e l g a s to p ú b lico y la p o lítica m o n e ta ria .

Re d is t rib u ir e l in g re s o

El fu n cio n a m ie n to d e lo s m e rca d o s d e te rm in a q u e lo s b ie n e s y s e rvicio s s e


ca n a lice n h a cia q u ie n e s p a g a n p o r e llo s y n o h a cia q u ie n e s lo s n e ce s ita n . Si e n
u n p a ís la s p e rs o n a s e s tá n m á s p re o cu p a d a s p o r ca n a liz a r s u s in g re s o s e n la
co m p ra d e b ie n e s s u n tu a rio s q u e e n la co n s tru cció n d e e s cu e la s e n lo s b a rrio s
m á s p o b re s , d o n d e n a ce n la m a yo r p a rte d e lo s n iñ o s , s e e s ta rá d a n d o u n a
in a d e cu a d a a s ig n a ció n d e l in g re s o q u e d e te rm in a rá u n a cre cie n te d ife re n cia -
ció n s o cial co n co n d icio n e s m u y p o co e q u itativas p ara lo s h ab itan te s . Mie n tras
a lg u n o s vive n e n la o p u le n cia co n a cce s o a b ie n e s s o fis tica d o s , o tro s n o e s tá n
te n ie n d o lo s u ficie n te p a ra s u b s is tir y ca re ce n d e in s tru m e n to s p a ra d is m in u ir
e s a d ife re n cia.

Si la s o cie d a d co n s id e ra q u e la e q u id a d e s u n va lo r a p ro m o ve r e s ta rá
d is p u e s ta a p ro p icia r m e d id a s o p o lítica s s o lid a ria s co n lo s s e cto re s m á s p o -
b re s , co n e l fin d e b rin d a rle s o p o rtu n id a d e s d e m e jo ra r s u s co n d icio n e s d e
vid a . El s is te m a trib u ta rio y lo s s is te m a s d e tra n s fe re n cia s p u e d e n s e r a lg u n o s
d e lo s m e can is m o s u tiliz ad o s p ara re aliz ar tras lad o s d e in g re s o s d e s d e lo s s e c-
to re s m á s rico s d e la p o b la ció n h a cia lo s m á s p o b re s , o h a cia a lg u n o s s e cto re s
co n d ificu lta d e s e s p e cífica s ta le s co m o lo s d is ca p a cita d o s o lo s a n cia n o s o lo s
n iñ o s , o d e s d e la s z o n a s m á s p ró s p e ra s d e l p a ís h a cia la s m á s a tra s a d a s .

Pro cu ra r la e f icie n cia e co n ó m ica

Otra ju s tifica ció n te ó rica p a ra la in te rve n ció n d e l Es ta d o s e e n cu e n tra e n la


e x is te n cia d e fallas d e l m e rcad o , q u e s e o rig in an e n vario s tip o s d e fe n ó m e n o s :
la co m p e te n cia im p e rfe cta ; lo s b ie n e s p ú b lico s ; la s e x te rn a lid a d e s ; lo s m e rca -
d o s in co m p le to s y la in fo rm a ció n in s u ficie n te , ta l co m o vim o s e n e l ca p ítu lo 4 .

Po r lo tan to , la activid ad e co n ó m ica d e l s e cto r p ú b lico tie n e s u ju s tificació n


e n q u e m u ch a s ve ce s e l m e rca d o n o d a la re s p u e s ta a d e cu a d a a la s p re g u n ta s
a ce rca d e q u é, cóm o y p a ra q u ién p ro d u cir.

En u n a e co n o m ía m ix ta la re s p u e s ta a q u é p rod u cir vie n e d a d a p o r u n a


co m b in ació n d e b ie n e s p ú b lico s y b ie n e s p rivad o s q u e e n e l m arco d e la fro n te -
ra d e p o s ib ilid a d e s d e p ro d u cció n , s e ñ a la n a lte rn a tiva s e n la a s ig n a ció n d e re -
cu rs o s : ¿p ro d u cim o s m ás d e fe n s a a co s ta d e m e n o s in ve rs ió n p rivad a?, ¿o p ro -
d u cim o s m ás e d u cació n p ú b lica y m e n o s co n s u m o p rivad o ? A s u ve z , e l Es tad o
d e s a rro lla a ccio n e s p a ra g a ra n tiz a r e l a cce s o g e n e ra liz a d o d e la p o b la ció n a
b ien es q u e la s o cied ad en tien d e co m o fu n d am en tales , lo s cu ales s e d en o m in an
b ie n e s p re fe re n te s , co m o la e n s e ñ an z a p ú b lica o alim e n to s b ás ico s . De l m is m o
m o d o , e x is te n o tro s b ie n e s s o b re lo s cu a le s la s o cie d a d h a d e cid id o q u e s u

115566
7
co n s u m o e s in co n ve n ie n te , p o r lo cu a l e l Es ta d o p ro h ib e o lim ita s u o fe rta ,
co m o p o r e je m p lo cig a rrillo s , d ro g a s , a lco h o l, e tc.

El cóm o p rod u cir s e ve ta m b ié n in flu id o p o r e l Es ta d o : e l d e s a rro llo d e la s


cie n cia s b á s ica s y la g e n e ra ció n y a d a p ta ció n d e te cn o lo g ía s e h a ce e n to d o s
lo s p a ís e s d e l m u n d o co n u n s ig n ifica tivo a p o rte e s ta ta l, a s im is m o , e l cu id a d o
d el m ed io am b ien te y d e la s alu d h u m an a s u elen d efin ir reg u lacion es im p ortan -
te s s o b re lo s m é to d o s d e p ro d u cció n d e l s e cto r p riva d o .

La cu e s tió n d e la d is trib u ció n ap are ce e n la d e cis ió n d e para qu ién p ro d u cir.


La s p o lítica s s o b re in g re s o s e s ta ta le s y la s tra n s fe re n cia s d e lo s p ro g ra m a s d e
a s is te n cia s o cia l in cid e n e n e l in g re s o d is p o n ib le d e la s p e rs o n a s y e n s u ca p a -
cid a d d e co n s u m o .

7.2. I ngr esos del Est ado

Ex is t e n d o s t ip o s d e in g re s o s q u e e l Es t a d o u t iliz a co m o fu e n t e d e
fin an ciam ie n to p ara ate n d e r lo s g as to s g u b e rn am e n tale s y h ace r fre n te a o tras
n e ce s id a d e s p ú b lica s : lo s in g re s o s trib u ta rio s y lo s n o trib u ta rio s .

7 .2 .1 . Lo s in g re s o s t rib u t a rio s
Lo s in g r e s o s t r ib u t a r io s c o n s t it u y e n la s c o n t rib u c io n e s o b lig a t o -
ria s im p u e s ta s p o r lo s g o b ie rn o s s o b re la s p e rs o n a s , la s e m p re s a s y
la s p ro p ie d a d e s .

Ad e m á s d e u tiliz a rs e p a ra h a ce r fre n te a lo s g a s to s d e l Es ta d o , lo s im p u e s -
to s p u e d e n e s ta b le ce rs e p a ra co n s e g u ir o tro s o b je tivo s e co n ó m ico s y s o cia -
les , com o fom en tar el d es arrollo d e u n a econ om ía d e form a eq u ilib rad a, favore-
cie n d o o p e n a liz a n d o d e te rm in a d a s a ctivid a d e s , o b ie n p a ra re a liz a r re fo rm a s
s o cia le s va ria n d o la d is trib u ció n d e la re n ta o d e la riq u e z a .

En la actu alid ad lo s s is te m as trib u tario s varían m u ch o s e g ú n lo s p aís e s . Lo s


s is te m as m ás s e n cillo s s ó lo s o n viab le s cu an d o la in te rve n ció n d e l g o b ie rn o e n
u n a e co n o m ía e s m ín im a. Cu an d o lo s o b je tivo s d e la acció n p ú b lica s o n m ú lti-
p le s y co m p le jo s (p o r e je m p lo , cu an d o u n o b je tivo co n s is te e n re d is trib u ir la
ren ta con criterios d e eq u id ad ), el s is tem a trib u tario ten d rá u n a es tru ctu ra técn i-
ca m u y co m p le ja. En e s te cas o , h ab rá q u e e lab o rar co m p licad o s s is te m as fis ca-
les d e co n tro l y ed u car a la ciu d ad an ía p ara lo g rar s u co lab o ració n .

De n tro d e lo s in g re s o s trib u ta rio s ca b e d is tin g u ir:

i) Im p u es t o: trib u to cu yo p re s u p u e s to d e h e ch o e s in d e p e n d ie n te d e to d a
a ctivid a d d e co n tra p re s ta ció n e s ta ta l re la tiva a l co n trib u ye n te .

157
ii) Tasa: trib u to cu yo p re s u p u e s to d e h e ch o s e caracte riz a p o r u n a activid ad
ju ríd ica e s p e cífica d e l Es ta d o h a cia e l co n trib u ye n te . Po r e je m p lo , g u ía d e a r-
m a s , re g is tro s , p a rtid a d e n a cim ie n to , cé d u la d e id e n tid a d , e tc.

iii) Con t rib u cion es esp ecia les: trib u to cu yo p re s u p u e s to d e h e ch o s e ca ra c-


te riz a p o r e l b e n e ficio q u e re cib e e l co n trib u ye n te p o r u n a o b ra o a ctivid a d
e s ta ta l. Po r e je m p lo , ca m in e ría ru ra l, lu m in a ria s p ú b lica s , e tc.

Lo s im p u e s to s co n s titu ye n lo s m e ca n is m o s d e fin a n cia m ie n to a d e cu a d o s


p ara la p ro vis ió n d e lo s tip o s d e b ie n e s p ú b lico s “p u ro s ”, d o n d e n o e s p o s ib le la
e x clu s ió n y e l co s to m a rg in a l e s n u lo . En Uru g u a y, lo s im p u e s to s s o n d e s tin a -
d o s a fin a n cia r s e rvicio s e s e n cia lm e n te g ra tu ito s , p o r s e r in h e re n te s a l Es ta d o ,
y re q u ie re n d e Le y p ara s e r ap ro b ad o s .

Lo s p re cio s y ta s a s s o n a p lica b le s cu a n d o e s p o s ib le la e x clu s ió n y e x is te


u n co s to m a rg in a l. En ta le s ca s o s la p ro vis ió n p o r p a rte d e l Es ta d o e s ju s tifica -
d a p o r la im p e rfe cció n d e lo s m e rca d o s o p o r la p re s e n cia d e e x te rn a lid a d e s ,
p ero n o p o r la exis ten cia d e u n b ien p ú b lico . La tas a s e ap lica cu an d o el s ervicio
co rre s p o n d e a u n s e rvicio e s p e cífico d e n a tu ra le z a ju ríd ica , y e n p rin cip io g ra -
tu ita , d e l Es ta d o .

Las contrib uciones esp eciales son ap licab les en el caso d e las externalid ad es.
En la m e d id a q u e p u e d a e va lu a rs e e l b e n e ficio q u e u n a p e rs o n a re cib e p o r la
p re s e n cia d e u n a a ctivid a d e s ta ta l s im p le m e n te p o r e l h e ch o d e e s ta r é s ta d is -
p o n ib le , e n to n ce s p u e d e e x ig irs e a l co n trib u ye n te u n a p o rte a l fin a n cia m ie n to
d e la activid ad q u e n o s u p ere el b en eficio eco n ó m ico q u e és te recib e, au n cu an -
d o n o s e a u s u a rio d e e lla .

7 .2 .2 . Lo s in g re s o s n o t rib u t a rio s

Lo s in g re s o s n o trib u ta rio s a la ve z s e d ivid e n e n :

i) Los precios q u e es el d in ero q u e s e d a com o con trap res tación p or la en tre-


g a d e u n b ie n , la co n ce s ió n d e s u u s o o g o ce , la e je cu ció n d e u n a o b ra o la
p re s ta ció n d e u n s e rvicio d e n a tu ra le z a e co n ó m ica . El p re cio co rre s p o n d e a u n
s e rvicio e co n ó m ico q u e p re s ta e l Es tad o p o r raz o n e s d e o p o rtu n id ad o p o r co n -
ve n ie n cia e co n ó m ica , q u e s e rig e n p o r e l p rin cip io d e la o n e ro s id a d . Po r e je m -
p lo , ta rifa s d e e m p re s a s p ú b lica s , ve n ta d e m a p a s , s e rvicio s d e a m a rra s , e tc.

ii) Ot ros in g resos volu n t a rios, co m o la s d o n a cio n e s , le g a d o s y e m p ré s tito s


vo lu n tario s .

iii) Ot ros in g resos coa ct ivos, co m o la s s a n cio n e s , lo s e m p ré s tito s fo rz o s o s


(m u lta s ) y la s a s ig n a cio n e s o b lig a to ria s d e lo s e n te s p ú b lico s .

115588
7
7 .2 .3 . Prin c ip io s d e t rib u t a c ió n

Lo s s is te m a s trib u ta rio s d e b e n cu m p lir d is tin ta s fu n cio n e s , q u e d e p e n d e -


rá n d e lo s o b je tivo s d e l g o b ie rn o q u e lo s im p o n e . Lo s g o b ie rn o s lo ca le s o re -
g io n a le s s u e le n o b te n e r in g re s o s a p a rtir d e im p u e s to s s o b re la s p ro p ie d a d e s
fís ica s , m ie n tra s q u e lo s ce n tra le s co b ra n im p u e s to s s o b re la ve n ta e im p u e s -
to s s o b re la re n ta . Lo s g o b ie rn o s lo ca le s o re g io n a le s e s tá n o b lig a d o s a lim ita r
s u s g a s to s a s u s n ive le s d e in g re s o s (re s tricció n p re s u p u e s ta ria ), q u e d e p e n -
d e n d e lo s in g re s o s trib u ta rio s q u e o b tie n e n y d e l d in e ro q u e le s tra n s fie re e l
g o b ie rn o ce n tra l. Sin e m b a rg o , é s te ú ltim o p u e d e a d e m á s g e n e ra r in g re s o s ,
a p a rte d e lo s im p u e s to s , p a ra e q u ilib ra r s u p re s u p u e s to .

La s p o lítica s im p o s itiva s y d e g a s to s re fle ja n e l s is te m a d e va lo re s q u e ca -


racte riz a a u n a s o cie d ad . Cas i to d as las d e m o cracias m o d e rn as co n s id e ran q u e
u n b u en s is tem a trib u tario h a d e cu m p lir cu atro p rin cip ios fu n d am en tales en u n -
cia d o s e n e l s ig lo XVIII p o r e l e co n o m is ta e s co cé s Ad a m Sm ith .

i) Eq u id a d . Un im p u e s to h a d e s e r, p o r s u p ro p ia n a tu ra le z a , e q u ita tivo , e s
d e cir, q u e las carg as fis cale s q u e s e p ag u e n s e an p ro p o rcio n ale s a la cap acid ad
d e p a g o d e lo s in d ivid u o s . Se co n s id e ra q u e u n im p u e s to e s e q u ita tivo cu a n d o
lo s in d ivid u o s co n trib u yen en relació n a s u cap acid ad d e p ag o o , s eg ú n la s itu a-
ció n , la can tid ad d e s e rvicio s q u e o b tie n e n d e l Go b ie rn o . Po r lo tan to , la cap aci-
d a d d e p a g o y lo s s e rvicio s o b te n id o s s e rá n crite rio s d e e q u id a d . Cu a n d o u n
s is te m a trib u ta rio s a tis fa ce lo s d o s crite rio s a n te rio re s s e d ice q u e e s ve rtica l-
m en te eq u itativo (es d ecir, q u e q u ien tien e m ayor cap acid ad d e p ag o p ag a m ás ).
De ig u a l im p o rta n cia e s la e q u id a d h o riz o n ta l, s e g ú n la cu a l, a ig u a l ca p a cid a d
d e p a g o co rre s p o n d e ig u a l p re s ió n fis ca l.

ii) Cla rid a d y cert id u m b re. La a p lica ció n p rá ctica d e l s is te m a trib u ta rio tie -
n e q u e s e r cla ra y co n s ta n te p a ra q u e e l s is te m a trib u ta rio re s u lte cre íb le . Es te
p rin cip io , co n s id e ra d o e s e n cia l p o r Sm ith , s u e le s u b e s tim a rs e e n lo s a ctu a le s
s is tem as trib u tario s (p o rq u e s e s u p o n e q u e la ad m in is tració n p ú b lica es ab ierta
e im p arcial). Sin e m b arg o , s i e s te p rin cip io n o s e cu m p le y lo s im p u e s to s varían
ca d a a ñ o y s o n a rb itra rio s , lo s ciu d a d a n o s d e l p a ís p e rd e ría n co n fia n z a e n e l
s is te m a e co n ó m ico .

iii) Ap lica b ilid a d . El cu m p lim ie n to d e la s o b lig a cio n e s trib u ta ria s d e p e n d e -


rá d e q u e s u a p lica ció n p rá ctica s e a fá cil. El fra u d e fis ca l s e h a re d u cid o m u ch o
e n aq u e llo s p aís e s q u e h an cre ad o s is te m as q u e p e rm ite n la re te n ció n d e p arte
d e lo s im p u e s to s e n la n ó m in a d e lo s tra b a ja d o re s .

iv) Ef icien cia . Un b u e n s is te m a trib u ta rio tie n e q u e s e r fá cil d e a d m in is tra r.


Lo s s is te m a s trib u ta rio s d ifícile s d e g e s tio n a r d e tra e n re cu rs o s d e a ctivid a d e s
p ro d u ctiva s y m in a n la co n fia n z a e n e l s is te m a y e n e l e je cu tivo . Y lo q u e e s
p e o r, u n s is te m a trib u ta rio m a l d is e ñ a d o y u n a e x ce s iva im p o s ició n p u e d e a u -
m e n ta r e l fra u d e fis ca l; a d e m á s , lo s im p u e s to s d e m a s ia d o e le va d o s p u e d e n

159
p ro vo ca r q u e lo s in ve rs o re s d e tra ig a n re cu rs o s d e a ctivid a d e s p ro d u ctiva s h a -
cia a ctivid a d e s m á s e s p e cu la tiva s . Cu a n d o e s to o cu rre n o s e cu m p le u n p rin ci-
p io q u e Ad a m Sm ith co n s id e ra b a im p lícito : la n e u tra lid a d d e lo s im p u e s to s , e s
d e cir, q u e la im p o s ició n n o d e b e m o d ifica r e l co m p o rta m ie n to d e lo s a g e n te s
e co n ó m ico s d e u n p a ís .

Lo s p rin cip io s e s ta b le cid o s p o r Sm ith h a n s u p e ra d o co n cre ce s la p ru e b a


d e l p a s o d e l tie m p o .

El a lto n ive l d e in g re s o s trib u ta rio s p o d ría a n im a r a lo s g o b ie rn o s a a u -


m e n ta r s u s g a s to s , e n ta n to e s a m a yo r p re s ió n fis ca l p u e d e te n e r u n im p a cto
n e g a tivo s o b re e l s e cto r p riva d o , q u ita n d o in ce n tivo s a l tra b a jo , a l a h o rro y a
la in ve rs ió n . Es ta s itu a ció n p u e d e cre a r u n e s ta n ca m ie n to e co n ó m ico a co m -
p a ñ a d o d e in fla ció n y p u e d e te rm in a r re d u cie n d o la re ca u d a ció n trib u ta ria .
De m a n e ra q u e s e lo g ra u n re s u lta d o e x a cta m e n te co n tra rio a l b u s ca d o . En
e s e ca s o s e rá n e ce s a rio re vis a r e l s is te m a trib u ta rio , re d u cie n d o s u e la s tici-
d a d y a d a p tá n d o lo a l n ive l d e in fla ció n .

7 .2 .4 . Ba s e im p o s it iv a

Al e la b o ra r u n s is t e m a t rib u t a rio , lo s g o b ie rn o s s u e le n a t e n d e r t re s
in d ica d o re s d e la riq u e z a o d e la ca p a cid a d d e p a g o d e l co n trib u ye n te : s u s
in g re s o s , s u s g a s to s y s u p a trim o n io .

7 .2 .5 . In c id e n c ia d e lo s im p u e s t o s

Lo s e fe cto s e co n ó m ico s , y p o r ta n to la in cid e n cia d e lo s im p u e s to s , n o


p u ed e calcu lars e con p recis ión d eb id o a la d ificu ltad d e s ab er s ob re q u ién recae
e n re a lid a d e l im p u e s to . In clu s o cu a n d o s e tra ta d e l im p u e s to s o b re la re n ta d e
las p e rs o n as fís icas —y p o r lo tan to s e s u p o n e q u e s u p e s o in cid e d ire ctam e n te
s o b re e l co n trib u ye n te — e x is te n u n a s e rie d e e fe cto s in d ire ctos . Es te im p u es to
afe cta a las d e cis io n e s d e trab ajo , d e ah o rro y d e in ve rs ió n y, a s u ve z , e s tas
d ecis ion es afectarán a otras p ers on as , y as í s u ces ivam en te.

7 .2 .6 . Cla s if ica ció n d e lo s im p u e s t o s

Se p u e d e n cla s ifica r s e g ú n d o s crite rio s :

i) Seg ú n su s ef ect os sob re la d ist rib u ción d e in g resos:


·im p u e s to s p ro g re s ivo s : a u m e n ta la ta s a d e l im p u e s to cu a n d o a u m e n ta la
b as e im p o n ib le .

.im p u e s to s re g re s ivo s : b a ja la ta s a d e l im p u e s to cu a n d o a u m e n ta la b a s e
im p on ib le.

116600
7
·im p u es tos p rop orcion ales : g ravan en la m is m a p rop orción cu alq u iera s ea la
b as e im p o n ib le .
En ca s i to d o s lo s p a ís e s in d u s tria liz a d o s s e p re fie re u tiliz a r u n a e s tru ctu ra
trib u taria p rog res iva, p or d os raz on es . En p rim er lu g ar, p orq u e s e con s id era q u e
lo s im p u e s to s p ro g re s ivo s s o n m á s e q u ita tivo s (lo s m á s rico s tie n e n m a yo r
cap acid ad d e p ag o). En s eg u n d o lu g ar, la riq u ez a y la p ob rez a extrem as p erju d i-
can e l b ie n e s tar s o cial y e co n ó m ico d e u n a s o cie d ad , y lo s im p u e s to s p ro g re s i-
vo s tie n d e n a re d u cir e s to s e x tre m o s .

ii) Seg ú n s ob re q u é reca en :

· im p uestos ind irectos: son los q ue se recaud an sob re los b ienes y servicios y
p or lo tanto s ólo afectan a las p ers onas d e m anera ind irecta. Por ejem p lo: el Im -
p uesto al Valor Ag reg ad o (IVA), el im p uesto a los b ienes suntuarios (IMESI)

· im p u e s to s d ire cto s : s o n lo s q u e g ra va n d ire cta m e n te a la s p e rs o n a s , p o r


e je m p lo e l im p u e s to a la re n ta d e la s p e rs o n a s fís ica s , e l im p u e s to a l p a trim o -
n io .

7 .2 .7 . Pro b le m a s p a ra lo g ra r la e q u id a d

Pu e s to q u e n o h a y n in g ú n in d ica d o r p re cis o d e la ca p a cid a d d e p a g o , ca s i


to d o s lo s p a ís e s in te n ta n d ive rs ifica r la p re s ió n fis ca l g ra va n d o la s d is tin ta s
fu e n te s d e riq u e z a . Tra d icio n a lm e n te , s e s u e le e q u ip a ra r la ca p a cid a d d e p a g o
co n e l n ive l d e in g re s o s . Sin e m b a rg o , e s te s u p u e s to p a re ce ca d a ve z m e n o s
a d e cu a d o d e b id o a la s in ju s ticia s q u e g e n e ra n lo s m o d e rn o s s is te m a s trib u ta -
rio s . El im p u e s to s o b re e l p a trim o n io ta m b ié n e s tá re cib ie n d o n u m e ro s a s críti-
ca s . Lo s e x p e rto s e n fis ca liz a ció n p a re ce n p re fe rir lo s im p u e s to s s o b re e l co n -
s u m o , p e ro e s to s s o n p o co p o p u la re s .

De b id o a la d ificu lta d d e s a b e r s o b re q u ié n re ca e e l p e s o d e lo s im p u e s to s ,
la d is tin ció n e n tre im p u e s to s d ire cto s e in d ire cto s va p e rd ie n d o s e n tid o d e
fo rm a p au latin a.

7 .2 .8 . Lo s e s t a b iliz a d o re s a u t o m á t ico s

Cu an d o e l g o b ie rn o b u s ca e s tab iliz ar e l ciclo e co n ó m ico , h acie n d o m e n o s


p ro fu n d as las d e p re s io n e s - p ara d is m in u ir e l d e s e m p le o - y m o d e ran d o lo s au -
g e s - p ara e lim in ar p re s io n e s in flacio n arias -, s u e le to m ar alg u n as m e d id as d e
p o lítica fis cal exp lícitas : exp an d e lo s p ro g ram as s o ciales y d e em p leo y la in ver-
s ió n p ú b lica e n las d e p re s io n e s y lo s co n tie n e e n lo s au g e s , p o r e je m p lo .

Sin e m b arg o , e n la m e d id a e n q u e la re cau d ació n trib u taria e s p ro p o rcio n al


al PBI (ya s ea p orq u e s e trata d e im p u es tos al valor ag reg ad o o p orq u e au m en ta
la re n ta y, p o r lo ta n to , ta m b ié n lo s p ro p o rcio n a le s a la re n ta ) a co m p a ñ a la

161
e vo lu ció n d e l m is m o d e m a n e ra a u to m á tica .

Cu an d o exis te u n a exp an s ión d el p rod u cto au m en tan los im p u es tos p rop or-
cio n ale s re d u cie n d o la fu e rz a d e la e x p an s ió n . Cu an d o , p o r e l co n trario , o cu rre
u n a re ce s ió n , d is m in u ye n lo s im p u e s to s alivian d o la d e p re s ió n e co n ó m ica. Po r
lo tanto los im p uestos p rop orcionales estab iliz an autom áticam ente la econom ía,
s in n eces id ad d e m ed id as d is crecion ales p or p arte d el g ob iern o.

7.3. El gast o público


El g a s t o p ú b lico (G) e s e l co n s u m o d e b ie n e s y s e rv icio s q u e re a liz a
e l Es ta d o .

Las tran sferen cias s o n p ag o s q u e re aliz a e l Es tad o al s e cto r p rivad o q u e n o


in vo lu cra n u n a co n tra p re s ta ció n p o r p a rte d e é s te .

El in g r e s o d is p o n ib le (Yd ) e s e n t o n c e s e l in g re s o q u e d is p o n e e l
s e c t o r p riv a d o lu e g o d e d e s c o n t a r e l p a g o d e im p u e s t o s a l s e c t o r
p ú b lico y a g re g a r la s t ra n s f e re n cia s re cib id a s d e p a rt e d e a q u é l.

7 .3 .1 . Ga s t o p o r cla s if ica ció n e co n ó m ica

El g a s to p ú b lico s e d ivid e e n :

i) Ga st o corrien t e: Es e l co n ju n to d e g a s to s d e co n s u m o d e l g o b ie rn o : e s tá
fo rm a d o p o r e l p a g o d e s a la rio s d e lo s fu n cio n a rio s p ú b lico s y lo s d e m á s
g a s to s d e fu n cio n a m ie n to e n q u e in cu rre e l Es ta d o p a ra p re s ta r s u s s e rvicio s .

ii) Ga s t o d e in v ers ión : Es e l co n ju n to d e g a s to s d e s tin a d o s a co m p ra r o


e la b o ra r b ie n e s d e s tin a d o s a la p ro d u cció n d e o tro s b ie n e s .

7 .3 .2 . Ga s t o p o r f u n cio n e s : e l g a s t o p ú b lico s o cia l

Se ca ra cte riz a a l Es ta d o d e Bie n e s ta r p o r e l co n ju n to d e p ro g ra m a s d e la


s e g u rid a d s o cia l d e s a rro lla d o s p o r e l Es ta d o y d e s tin a d o s a p ro p o rcio n a r o
g a ra n tiz a r u n m ín im o n ive l d e vid a a la s p e rs o n a s co n m e n o re s p o s ib ilid a d e s
e co n ó m ica s . Lo s re ce p to re s p o te n cia le s d e e s to s p ro g ra m a s s o n la s p e rs o -
n a s q u e vive n e n la p o b re z a , e n p a rticu la r a q u e lla s fa m ilia s q u e n o s u p e ra n
d e te rm in a d o lím ite d e in g re s o s y tie n e n a s u ca rg o n iñ o s , a s í co m o la s p e rs o -
n a s m a yo re s y la s in ca p a cita d a s .

116622
7
7. 4 . El equilibr io f isca l

Ex is te e q u ilib rio fis cal cu an d o lo s in g re s o s p ú b lico s ig u alan lo s e g re s o s . En


co n s e cu e n cia , e l d é ficit fis ca l e s la d ife re n cia q u e e x is te e n tre lo s in g re s o s y
lo s e g re s o s d e l Es ta d o . Cu a n d o lo s in g re s o s s o n m a yo re s q u e lo s e g re s o s h a y
u n s u p e rá vit fis ca l, cu a n d o lo s in g re s o s s o n m e n o re s q u e lo s e g re s o s h a y u n
d éf icit f is ca l.

El d é f ic it f is c a l e s la s u m a d e l d é f ic it p re s u p u e s t a rio m á s e l re s u l-
ta d o d e lo s o rg a n is m o s a u tó n o m o s : la s e m p re s a s p ú b lica s y la s in te n -
d e n cia s m u n icip a le s .

De f icit p ú b lico = e g re s o s - in g re s o s

De f ícit p ú b lico = co m p ra s d e b ie n e s y s e rv icio s - im p u e s t o s n e t o s

Im p u e s to s n e to s = Im p u e s to s - tra n s f e re n cia s

El f in a n c ia m ie n t o d e l d é f ic it

El g a s t o p ú b lico p u e d e s e r fin a n cia d o m e d ia n t e im p u e s t o s o p re cio s ,


m e d ia n te p ré s ta m o s s o licita d o s a l s e cto r p riva d o a tra vé s d e la e m is ió n d e
títu lo s d e d e u d a p ú b lica, o m e d ian te p ré s tam o s d e o rg an is m o s in te rn acio n ale s
o p a ís e s o m e d ia n te d o n a cio n e s d e o rg a n is m o s in te rn a cio n a le s .

Cu a n d o lo s in g re s o s o rig in a d o s e n e s ta s fu e n te s n o s o n s u ficie n te s lo s
g o b ie rn o s p u e d e n a cu d ir a la e m is ió n d e m o n e d a p a ra s a ld a r s u s d é ficit (vé a -
s e ca p ítu lo 8 ).

El e f e c t o d e s p la z a m ie n t o
La s n e ce s id a d e s d e fin a n cia m ie n to d e l s e cto r p ú b lico s o n a te n d id a s d e
tre s m a n e ra s d ife re n te s : m e d ia n te la fija ció n d e im p u e s to s , la e m is ió n d e
d in e ro o la e m is ió n d e títu lo s d e d e u d a p ú b lica p o r e l Ba n co Ce n tra l.

Cu a n d o la fin a n cia ció n s e h a ce co n la e m is ió n d e títu lo s d e d e u d a p ú b lica


s e p ro vo ca u n a d is m in u ció n d e la ca n tid a d d e d in e ro e n m a n o s d e l p ú b lico y,
co m o co n s e cu e n cia , u n a u m e n to d e la ta s a d e in te ré s . El a u m e n to d e la ta s a
d e in te ré s tie n d e a d e p rim ir la in ve rs ió n p riva d a y e l co n s u m o . De e s ta m a n e -
ra , la e m is ió n d e títu lo s p ú b lico s p a ra re a liz a r, p o r e je m p lo , in ve rs ió n p ú b lica
p o d ría te n e r co m o co n s e cu e n cia u n a d is m in u ció n d e la in ve rs ió n p riva d a . De
e s ta m a n e ra la in ve rs ió n p riva d a s e ría “d e s p la z a d a o e x p u ls a d a ” p o r la in ve r-
s ió n p ú b lica .

El e fe cto d e s p la z a m ie n to h a s id o u n o d e lo s co n ce p to s te ó rico s m á s re cu -

163
rre n te s e n la p o lé m ica ace rca d e la in te n s id ad d e la p articip ació n d e l Es tad o e n
la e co n o m ía , o cu rrid a e n la s ú ltim a s d é ca d a s .

7.5. El gast o público y la polít ica f iscal

El s is te m a trib u ta rio n o tie n e co m o ú n ico fin la o b te n ció n d e in g re s o s ,


s in o q u e e s u n in s tru m e n to e s e n cia l d e la p o lítica fis ca l. La p o lítica fis ca l y la
p o lítica m o n e ta ria co n s titu ye n lo s d o s p rin cip a le s co m p o n e n te s d e la p o lítica
e co n ó m ica o p o lítica m a cro e co n ó m ica . Am b a s p o lítica s b u s ca n la e s ta b ilid a d
e co n ó m ica . Mie n tra s q u e la p o lítica m o n e ta ria tie n e co m o p rin cip a l o b je tivo
co n s e g u ir u n a e s ta b ilid a d e n lo s p re cio s , la p o lítica fis ca l b u s ca co m o o b je ti-
vo p rin cip a l e l p le n o e m p le o d e lo s fa cto re s p ro d u ctivo s y e l cre cim ie n to
e co n ó m ico .

Po r e je m p lo , d u ra n te u n a d e p re s ió n e co n ó m ica , e l g o b ie rn o p u e d e o p ta r
p o r re d u cir lo s im p u e s to s p a ra p ro m o ve r u n m a yo r g a s to d e l s e cto r p riva d o
a u n q u e d e b a in cu rrir e n u n d é ficit p re s u p u e s ta rio , a u m e n ta n d o d e e s ta m a -
n e ra la s p o s ib ilid a d e s d e co n s u m o d e lo s in d ivid u o s y la s p o s ib ilid a d e s d e
in ve rs ió n d e lo s e m p re s a rio s , q u e d is p o n d rá n d e m á s ca p ita l p a ra in ve rtir,
p o r lo q u e s e lo g ra rá a u m e n ta r la p ro d u cció n . Po r e l co n tra rio , d u ra n te lo s
p e rio d o s d e e x p a n s ió n e co n ó m ica , p o d rá s e r n e ce s a rio a u m e n ta r lo s im p u e s -
to s y g a s ta r m e n o s d e lo p re s u p u e s ta d o p a ra e vita r p re s io n e s in fla cio n a ria s
d e b id a s a u n e x ce s o d e d in e ro e n re la ció n co n lo s b ie n e s d is p o n ib le s .

7.6. El sect or público y el modelo macr oeconómico

La in co rp o ra ció n d e l Es ta d o e n u n m o d e lo m a cro e co n ó m ico d e e co n o m ía


ce rrad a g e n e ra cam b io s e n la d e m an d a p o r d o s raz o n e s :

i) Mo d ifica e l in g re s o d e lo s in d ivid u o s y p o r ta n to e l co n s u m o d e lo s m is -
m o s e in d ire cta m e n te la in ve rs ió n .

ii) El g a s to p ú b lico n o d e p e n d e d e l n ive l d e l in g re s o n a cio n a l s in o d e la s


d e cis io n e s d e l g o b ie rn o , p o r e llo in te g ra lo s co m p o n e n te s a u tó n o m o s d e la
d em and a agregad a.

Al le va n ta r e l s u p u e s to d e u n a e co n o m ía s in g o b ie rn o e l co n s u m o d e l Es ta -
d o (G) s e s u m a al con s u m o (C ) y la in vers ión p rivad a (I) p ara form ar la d em an d a
agregada.

DA = C + I + G

116644
7
En térm inos d e la figura 7 .1 , la ad ición d el gasto se rep resenta aum entand o la
ord enad a al origen y d eterm inand o un nuevo p unto d e eq uilib rio m acro económ i-
co co n m ayo r n ivel d e in g res o y em p leo (d e Eo a E1 ).

Una dism inución del gas-


to p úb lico g enera el efecto
contrario, d eterm inand o un
eq uilib rio m acro económ ico
con m ayor desem pleo.

Un aum ento del gasto pú-


blico produce el mismo efecto
expansivo en el ingreso nacio-
nal que un aum ento de la in-
versión.

Fig u ra 7 .1 El m od elo m a croecon óm ico en u n a econ om ía cerra d a

7 .6 .1 . Lo s im pue s to s de cuantía fija y e l e quilibrio m acro e co nó m ico


Un im p u e s to d e u n a ca n tid a d fija (T) d e te rm in a e l e fe cto co n tra rio a l d e l
a u m e n to d e l g a s to p ú b lico , d is m in u ye e l in g re s o (Y) d e la s ig u ie n te m a n e ra :
Yd = Y - T

d a d o q u e e l co n s u m o d e p e n d e d e l in g re s o d is p o n ib le (Yd ) d e a cu e rd o a la fo r-
m u la ya vis ta :
C = C0 + c Yd

El m e n o r in g re s o d is -
p onib le d erivad o d e la p re-
s e n cia d e u n im p u e s to d e
p a rtid a fija d e te rm in a u n
m enor consum o p rivad o y
p or m ed io d e este una m e-
n or d em an d a ag reg ad a.
En la fig u ra 7 . 2 s e o b -
s e rva q u e e l im p u e s to d e
p a rtid a fija d e te rm in a u n
d esp lazam iento hacia ab a-
jo d e la d e m a n d a a g re g a -
d a y u n n u e vo p u n to d e
eq u ilib rio con m en or n ivel
d e em p leo. Fig u ra 7 .2 Los im p u est os y el eq u ilib rio m a croecon óm ico

165
7.7. El sect or público en Ur uguay

En Uru g u a y, e l Es ta d o h a cu m p lid o u n p a p e l im p o rta n te e n la e co n o m ía


d e s d e p rin cip io s d e l s ig lo . Es ta im p o rta n cia s e a ce n tu ó co n e l m o d e lo d e
in d u s tria liz a ció n p o r s u s titu ció n d e im p o rta cio n e s q u e , a p lica d o d e s d e la
d é ca d a d e l 3 0 , fu e e x ito s o e n té rm in o s d e cre cim ie n to y m e jo ra s e n la ca li-
d a d d e vid a d e la p o b la ció n h a s ta m e d ia d o s d e lo s a ñ o s 5 0 . En e s te p e río d o
e l g o b ie rn o a p licó fu e rte s b a rre ra s a ra n ce la ria s y cu a n tita tiva s a la s im p o rta -
cio n e s , co n tro le s d e p re cio s y ca m b ia rio s y lim ita cio n e s a la ta s a d e in te ré s .
El Es ta d o s e e x p a n d ió y a b a rcó m u ch a s a ctivid a d e s d e p ro d u cció n d ire cta d e
b ie n e s y s e rvicio s .

An te la cris is d e l m o d e lo d e s u s titu ció n , Uru g u a y e s tu vo d u ra n te ca s i 2 0


a ñ o s , s in lo g ra r d e s a rro lla r u n m o d e lo d e cre cim ie n to a lte rn a tivo p re s e n ta n d o
s ig n ificativo s ín d ice s d e in flació n y d e e s tan cam ie n to p ro d u ctivo . Al p ro m e d iar
la d écad a d el 7 0 s e com ien z a a d es arrollar u n n u evo m od elo d e crecim ien to con
m ayor ap ertu ra com ercial y fin an ciera y con p rom oción d e exp ortacion es , p rivi-
le g ia n d o y d ife re n cia n d o la in s e rció n co m e rcia l e n la re g ió n .

Co m o h a ve n id o s u ce d ie n d o e n lo s d e m á s p a ís e s d e l m u n d o , la a p e rtu ra
e co n ó m ica h a g e n e rad o e l d e s afío d e e n fre n tar m ayo r co m p e te n cia e n lo s m e r-
cad o s y la n eces id ad d e p ro m o ver la co m p etitivid ad d e la eco n o m ía s ien d o es te
u n o d e lo s p rin cip a le s o b je tivo s d e l Es ta d o a ctu a l. Ta m b ié n h a g e n e ra d o la n e -
ce s id a d d e e q u ilib ra r la s cu e n ta s d e l s e cto r p ú b lico y re d u cir la in fla ció n .

A p e s a r d e lo s ca m b io s , e l g o b ie rn o h a m a n te n id o s u a ctivid a d p ro d u ctiva
e n la e co n o m ía a tra vé s d e la p ro p ie d a d y a ctivid a d d e cie rta s e m p re s a s p ú b li-
cas : la em p res a es tatal d e telecom u n icacion es (ANTEL), la em p res a d e refin ación
d e l p e tró le o (ANCAP), la e m p re s a d e e n e rg ía e lé ctrica (UTE), la e n tid a d d e a g u a
y s a n e a m ie n to (OSE), la Ad m in is tra ció n Na cio n a l d e Pu e rto s (ANP), la Ad m in is -
tra ció n d e Fe rro ca rrile s d e l Es ta d o (AFE) y la Ad m in is tra ció n Na cio n a l d e Co -
rre o s . Salvo AFE las e m p re s as d e l Es tad o m u e s tran g an an cias o p e rativas e n lo s
ú ltim o s añ o s . Las p rin cip ale s in s titu cio n e s fin an cie ras d e p ro p ie d ad d e l Es tad o
s o n e l Ba n co d e la Re p ú b lica (BROU), e l Ba n co Hip o te ca rio (BHU) y e l Ba n co d e
Seg u ros (BSE). El BROU actú a com o b an co com ercial d el Es tad o y com o b an co d e
p ro m o ció n d e la s a ctivid a d e s p ro d u ctiva s . El BHU o to rg a cré d ito s d e la rg o p la -
z o p a ra la co n s tru cció n y co m p ra d e vivie n d a s . El 4 3 % d e lo s cré d ito s to ta le s
s o n o to rg a d o s p o r in s titu cio n e s p ú b lica s y e lla s re cib e n e l 3 4 % d e lo s d e p ó s i-
to s , s e g ú n cifra s d e 1 9 9 7 .

El co n s u m o d e l g o b ie rn o e s d e a p ro x im a d a m e n te e l 1 3 % d e l PBI lo cu a l
re p re s e n ta e l 1 5 % d e l co n s u m o g lo b al d e la e co n o m ía. Las in ve rs io n e s p ú b licas
re p re s e n ta n ca s i e l 3 0 % d e la in ve rs ió n to ta l (ca s i 3 ,5 % d e l PBI).

116666
7
7 .7 .1 . Es tructura de g as to s e ing re s o s de l s e cto r público urug uayo

En e l cu a d ro 7 .1 s e p u e d e o b s e rva r la e vo lu ció n cre cie n te d e lo s in g re s o s


d e l Go b ie rn o Ce n tra l e n d ó la re s y co m o p o rce n ta je d e l PBI. Ca s i e l 9 0 % d e lo s
in g re s o s s o n d e o rig e n trib u ta rio .

Lo s e g re s o s d e l g o b ie rn o ta m b ié n re g is tra ro n u n cre cim ie n to a lo la rg o d e l


p e río d o e n a n á lis is . La s p re s ta cio n e s a la s e g u rid a d s o cia l co n s titu ye n a p ro x i-
m a d a m e n te u n te rcio d e lo s e g re s o s y e s e s te ru b ro e l q u e e x p lica la e vo lu ció n
cre cie n te d e lo s e g re s o s , ya q u e e l o tro ru b ro d e s ig n ificació n , las re m u n e racio -
n es d e lo s fu n cio n ario s p ú b lico s , h a p erm an ecid o es tab le, co m o p ro p o rció n d el
PBI e n e l p e río d o .

En la ú ltim a fila d e l cu a d ro s e p re s e n ta e l re s u lta d o co n s o lid a d o , d o n d e s e


a g re g a a l d é ficit d e l g o b ie rn o ce n tra l, e l s a ld o d e la s in s titu cio n e s p ú b lica s n o
fin a n cie ra s y e l d e l Ba n co Ce n tra l. Se o b s e rva e l d é ficit m á x im o d e l p e río d o e n
e l a ñ o 1 9 9 4 y lu e g o s e co n s ta ta u n d e s ce n s o q u e co in cid e co n e l p ro g ra m a d e
a ju s te fis ca l d e la a d m in is tra ció n ce n tra l.
Cu a d ro 7 .1 Fin a n z a s d e l s e cto r p ú b lico

1 99 3 1 99 4 1 99 5 1 99 6* 1 99 7*

u $s % u $s % u $s % u $s % u $s %
INGRESOS
Im p u e s to a l v a lo r a g re g ad o (IVA) 1 ,1 1 8 ,0 1 ,2 8 7 ,9 1 ,4 9 8 ,4 1 ,6 2 8 ,6 1 ,8 0 8 ,9
Otro s im p . s / b ie n e s y s e rv icio s 0 ,6 2 4 ,5 0 ,6 8 4 ,2 0 ,7 0 4 ,0 0 ,7 3 3 ,8 0 ,8 1 4 ,0
Im p u e s to a la re n ta 0 ,2 4 1 ,7 0 ,2 8 1 ,7 0 ,3 3 1 ,9 0 ,4 2 2 ,2 0 ,4 4 2 ,2
Im p u e s to a l p atrim o n io 0 ,1 6 1 ,1 0 ,1 7 1 ,0 0 ,1 8 1 ,0 0 ,2 1 1 ,1 0 ,2 8 1 ,4
Im p u e s to s a l co m e rcio e xte rio r 0 ,1 8 1 ,3 0 ,2 1 1 ,3 0 ,1 9 1 ,1 0 ,2 0 1 ,0 0 ,2 3 1 ,1
Otro s 0 ,2 7 1 ,9 0 ,4 3 2 ,6 0 ,4 7 2 ,7 0 ,4 9 2 ,6 0 ,5 3 2 ,6
TOTAL 2 ,56 18 ,5 3 ,04 1 8,7 3 ,37 1 9,0 3 ,66 1 9,3 4 ,08 2 0,2
GASTOS
Re m u n e racio n e s (1 ) 0 ,7 8 5 ,6 0 ,9 5 5 ,8 1 ,0 0 5 ,6 1 ,1 4 6 ,0 1 ,1 9 5 ,9
Tran s f e re n cias a la s e g . s o cial(2 ) 0 ,8 2 5 ,9 1 ,0 8 6 ,6 1 ,2 9 7 ,3 1 ,5 3 8 ,1 1 ,7 1 8 ,4
Pa g o s d e tra n s f e re n cia s 0 ,0 9 0 ,6 0 ,1 4 0 ,8 0 ,1 7 1 ,0 0 ,1 8 0 ,9 0 ,2 1 1 ,0
Ga s to s Co rrie n te s 0 ,4 1 3 ,0 0 ,4 8 2 ,9 0 ,5 4 3 ,0 0 ,5 2 2 ,7 0 ,5 5 2 ,7
In v e rs io n e s 0 ,3 2 2 ,3 0 ,4 4 2 ,7 0 ,4 1 2 ,3 0 ,3 5 1 ,9 0 ,4 0 2 ,0
In te re s e s s o b re d e u d a p ú b lica 0 ,1 9 1 ,4 0 ,2 0 1 ,3 0 ,2 6 1 ,5 0 ,2 6 1 ,4 0 ,3 0 1 ,5
Otro s 0 ,1 0 0 ,7 0 ,1 0 0 ,6 0 ,0 8 0 ,4 0 ,0 6 0 ,3 0 ,0 6 0 ,3
TOTAL 2 ,71 1 9,6 3 ,38 2 0,7 3 ,74 2 1,2 4 ,03 2 1,3 4 ,42 2 1,9

SALDO GOBIERNO CENTRAL -0 ,15 -1 ,1 -0 ,34 -2 ,1 -0 ,38 -2 ,1 -0 ,37 -2 ,0 -0 ,34 -1 ,7


INSTIT. PÚBL. NO FINANCIERAS 0 ,0 5 0 , 3 -0 , 0 6 -0 , 3 0 , 1 8 1 ,0 0 ,1 4 0 ,7 0 ,0 9 0 ,5
BANCO CENTRAL -0 , 1 1 -0 , 8 -0 , 1 0 -0 , 6 -0 , 1 1 -0 , 6 -0 , 1 1 -0 , 6 -0 , 1 0 -0 , 5
DEFICIT GENERAL -0 ,22 -1 ,6 -0 ,49 -3 ,0 -0 ,31 -1 ,7 -0 ,34 -1 ,8 0 ,34 -1 ,7
FUENT E: BANCO CENT RAL DEL URUGUAY
* Da to s p re lim in are s
1 ) No in clu y e lo s a p o rte s p a tro n a le s a la s e g u rid a d s o cia l
2 ) Ne to d e re ca u d a ció n d e a p o rte s a la s e g u rid a d s o cial

NOTA: En m iles d e m illon es d e d óla res y com o p or cen t a je d el PBI t ot a l.

167
7 .7 .2 . El p re s u p u e s t o n a c io n a l.
La p ro g ra m a c ió n f in a n c ie ra d e l s e c t o r p ú b lic o

En Uru g u a y, la té cn ica d e l Pre s u p u e s to p o r Pro g ra m a s p a ra e l Pre s u p u e s -


to Na cio n a l e s tá co n s a g ra d a e n la Co n s titu ció n y s e e x tie n d e a lo s p re s u -
p u e s to s d e lo s Go b ie rn o s De p a rta m e n ta le s .

La fo rm u la ció n p o r p a rte d e l Po d e r Eje cu tivo y s u s a n ció n p o r e l Po d e r


Le g is la tivo in s u m e n e l p rim e r a ñ o d e l g o b ie rn o d e ca d a Ad m in is tra ció n , p o r
lo cu a l e l Pre s u p u e s to e n tra e n vig e n cia a l s e g u n d o a ñ o lu e g o d e a s u m ir u n
n u e vo g o b ie rn o . Es te p ro g ra m a q u in q u e n a l p u e d e s e r m o d ifica d o u n a ve z a l
a ñ o , e n o p o rtu n id a d e n q u e s e p re s e n ta a l Pa rla m e n to la Re n d ició n d e Cu e n ta s
y Ba la n ce d e Eje cu ció n Pre s u p u e s ta l.

La Con s titu ción es tab lece tam b ién q u e las em p res as p ú b licas ten d rán p res u -
p u es tos an u ales y, a d iferen cia d el Pres u p u es to Nacion al q u e d eb e s er ap rob ad o
p o r e l Po d e r Le g is lativo y d e lo s Pre s u p u e s to s De p artam e n tale s q u e d e b e n s e r
ap ro b ad o s p o r las Ju n tas De p artam e n tale s , lo s p re s u p u e s to s d e las e m p re s as
p ú b licas d eb en s er ap rob ad os p or Decreto d el Pod er Ejecu tivo.

La Pro g ram ació n Fin an cie ra d e Se cto r p ú b lico Uru g u ayo e s re s p o n s ab ilid ad
d el Min is tro d e Econ om ía y Fin an z as y d el Director d e la Oficin a d e Plan eam ien to
y Pre s u p u e s to , y co m p re n d e lo s s ig u ie n te s s u b s e cto re s : Ad m in is tra ció n Ce n -
tra l, Em p re s a s Pú b lica s y Ba n co Ce n tra l (Cu a s i-fis ca l). Lo s re s p o n s a b le s d e re a -
liz ar las re s p e ctivas p ro g ram acio n e s s o n : Te s o re ría Ge n e ral d e la Nació n , Ofici-
n a d e Plan eam ien to y Pres u p u es to y Ban co Cen tral a través d el Dep artam en to d e
In ve s tig a cio n e s Eco n ó m ica s .

La elab oración d e u n es cen ario m acroecon óm ico d e m ed ian o p laz o y d en tro


d e l m is m o u n afin am ie n to d e l e s ce n ario p ara e l p rim e r añ o d e l p ro g ram a co n s -
titu ye u n a ta re a p re via a l p ro g ra m a fin a n cie ro . Pa ra e la b o ra rlo s e p o n e é n fa s is
e n la ig u a ld a d e n tre o fe rta y d e m a n d a g lo b a l y la e vo lu ció n p re vis ta d e lo s
p rin cip ales co m p o n en tes , tan to d el lad o d e la d em an d a co m o d e la o ferta. De la
re aliz ació n d e la p ro g ram ació n fin an cie ra s e o b tie n e co m o p ro d u cto e l re s u lta-
d o fin an cie ro d e l s e cto r p ú b lico . Un a ve z an aliz ad a la fo rm a d e fin an ciam ie n to ,
s e in co rp o ra la in fo rm a ció n ju n to a la d e o fe rta y d e m a n d a g lo b a l, a la p ro ye c-
ció n d e la b a la n z a d e p a g o s .

La p r o g r a m a c ió n fin a n c ie r a d e la s e m p r e s a s p ú b lic a s e s r e a liz a d a p o r


e lla s m is m a s .

116688
7
«El sist ema de Segur idad Social en Ur uguay»
La co b e rtu ra d e l d é ficit d e l s is te m a d e s e g u rid ad s o cial e s e l m ayo r g as to q u e re aliz a e l
g o b ie rn o u ru g u ayo . Si b ie n u n a p arte s ig n ificativa d e l to tal d e e g re s o s d e l s is te m a s e fin an cia
co n las co n trib u cio n e s d e s e g u rid ad s o cial, é s tas n o alcan z an a cu b rir e l to tal d e e g re s o s , p o r
lo q u e e l g o b ie rn o cu b re la d ife re n cia co n re cu rs o s q u e p ro vie n e n d e re n tas g e n e rale s . En
1 9 9 8 las e ro g acio n e s to tale s d e l s is te m a d e s e g u rid ad s o cial n acio n al fu e ro n d e 3 .8 6 4 m illo -
n e s d e d ó lare s , lo q u e re p re s e n tab a u n 1 8 ,5 % d e l Pro d u cto Bru to In te rn o . El g as to d e l g o b ie r-
n o e n Tran s fe re n cias a la Se g u rid ad So cial p ara cu b rir e l d é ficit d e l s is te m a p ú b lico e n d ich o
añ o fu e d e 1 .0 8 2 m illo n e s d e d ó lare s re p re s e n tan d o e l 2 3 ,1 % d e l to tal d e e g re s o s d e l m is m o
y e l 5 ,2 % d e l Pro d u cto Bru to In te rn o .

Du ran te s u s vid as d e activo s lo s trab ajad o re s h ace n ap o rtacio n e s al s is te m a d e s e g u ri-


d ad s o cial a travé s d e u n im p u e s to s alarial. Al ju b ilars e , lo s p articip an te s e n e l s is te m a tie n e n
d e re ch o a p ag o s lo s q u e s e b as an e n p arte e n s u s co n trib u cio n e s . Po r s u p arte , la s e g u rid ad
s o cial tam b ié n b rin d a b e n e ficio s a lo s trab ajad o re s in cap acitad o s y a la ve je z s in re cu rs o s y
a lo s d e p e n d ie n te s y s o b re vivie n te s d e trab ajad o re s ju b ilad o s e in cap acitad o s .

En Uru g u ay, e l s is te m a d e la s e g u rid ad s o cial e s tá in te g rad o p o r vario s o rg an is m o s d e l


ám b ito p ú b lico . Es to s s o n e l Min is te rio d e Trab ajo y Se g u rid ad So cial, e l Ban co d e Pre vis ió n
So cial (BPS), las Cajas Parae s tatale s y lo s Se rvicio s d e Re tiro s y Pe n s io n e s Militare s y Po liciale s .

El Min is te rio d e Tra b a jo y Se g u rid a d So cia l e la b o ra lo s lin e a m ie n to s g e n e ra le s d e la


p o lítica n acio n al e n m ate ria d e s e g u rid ad s o cial.

El BPS, o rg an is m o au tó n o m o cre ad o p o r la Co n s titu ció n (Art. 1 9 5 ), tie n e co m o co m e tid o


co o rd in ar lo s s e rvicio s e s tatale s d e p re vis ió n s o cial y o rg an iz ar la s e g u rid ad s o cial. La Le y
Org án ica 1 5 .8 0 0 d e 1 9 8 6 le atrib u yó ad e m ás la co b e rtu ra d e lo s rie s g o s y carg as d e rivad as
d e la m ate rn id ad , in fan cia, fam ilia, e n fe rm e d ad , d e s o cu p ació n , ve je z , in valid e z y m u e rte , la
d e te rm in ació n y re cau d ació n d e las co n trib u cio n e s d e s e g u rid ad s o cial y la ad m in is tració n
d e lo s s e rvicio s co m u n e s d e ap o yo .

Las Cajas Parae s tatale s –la d e lo s b an cario s , la n o tarial y la d e p ro fe s io n ale s u n ive rs ita-
rio s - s o n e n tid ad e s p rivad as co n fin e s p ú b lico s q u e actú an co n au to n o m ía té cn ica, s in p e rju i-
cio d e l co n tro l q u e e je rce e l Po d e r Eje cu tivo y d e la a p lica ció n d e la s n o rm a s g e n e ra le s
vig e n te s . El Po d e r Eje cu tivo p articip a e n la ad m in is tració n d e las cajas a travé s d e s u s d e le g a-
d o s e n lo s re s p e ctivo s Co n s e jo s Dire ctivo s .

Fin a lm e n te , e x is te n o rg a n is m o s e s ta ta le s q u e a ctú a n co m o s e rvicio s d e s co n ce n tra d o s


d e p e n d ie n d o d e lo s Min is te rio s d e De fe n s a Na cio n a l e In te rio r d e n o m in a d o s Se rvicio s d e
Re tiro s y Pe n s io n e s Militare s y Se rvicio s d e Re tiro y Pe n s io n e s Po liciale s .

El s is te m a p re vis io n al q u e s e cre a e n la Le y 1 6 .7 1 3 s e b as a e n u n ré g im e n m ix to q u e
re cib e las co n trib u cio n e s y o to rg a las p re s tacio n e s e n fo rm a co m b in ad a: u n a p arte p o r e l
ré g im e n d e ju b ilació n p o r s o lid arid ad in te rg e n e racio n al (ré g im e n d e re p arto ) y o tra p o r e l
ré g im e n d e ju b ilació n p o r ah o rro in d ivid u al o b lig ato rio (ré g im e n d e cap italiz ació n ). El p rim e -
ro e s a d m in is tra d o p o r e l BPS y e l s e g u n d o e s ta b le ce q u e lo s a p o rte s d e l tra b a ja d o r s e
acu m u le n e n u n a cu e n ta p e rs o n al d u ran te s u vid a lab o ral. Es te ré g im e n e s ad m in is trad o p o r
p e rs o n as ju ríd icas d e d e re ch o p rivad o d e n o m in ad as Ad m in is trad o ras d e Fo n d o s d e Ah o rro
Pre vis io n al (AFAP). Pre ce p tivam e n te d e b e e x is tir u n a d e cap ital e s tatal. Las AFAP’s s o n co n -
tro lad as p o r e l Ban co Ce n tral d e l Uru g u ay.

El BPS e s e l in s titu to d e m ayo r s ig n ificació n e n la e s tru ctu ra d e l s is te m a d e s e g u rid ad


s o cial n acio n al. Ad m in is tra d ire ctam e n te la m ayo r p arte d e lo s p ro g ram as , tie n e la m ayo r
varie d ad d e rie s g o s cu b ie rto s , e l m ayo r n ú m e ro d e p e rs o n as as is tid as , e l m ayo r m o n to d e
p re s tacio n e s s e rvid as y la m ayo r re cau d ació n d e re cu rs o s p o r co n trib u cio n e s e im p u e s to s
afe ctad o s . Si s e to m a e l to tal d e e ro g acio n e s d e l s is te m a e n 1 9 9 7 , e l BPS re p re s e n tab a e l 8 0 ,5 %
d e l to tal, las p e rs o n as p ú b licas n o e s tatale s te n ían u n p e s o d e l 9 ,4 %, e n tan to q u e la Caja
Militar re p re s e n tab a u n 6 ,6 % y la Caja Po licial e l 3 ,6 % re s tan te .

169
Las co n trib u cio n e s q u e fin an cian la s e g u rid ad s o cial co n s is te n e n té rm in o s g e n e rale s e n
tas as p o rce n tu ale s fijas s o b re e l s alario b ru to d e l trab ajad o r ya s e a é s te re al o ficto .

En e l cas o d e l BPS actu alm e n te s o lo d o s d e lo s rie s g o s s o ciale s cu b ie rto s tie n e n fu e n te s


d e re cu rs o s d e ap o rtació n e s p e cífica; e l p ro g ram a q u e cu b re lo s rie s g o s d e in valid e z , ve je z y
s o b re vive n cia (IVS) y lo s s e g u ro s p o r e n fe rm e d ad . Lo s d é ficits d e las p re s tacio n e s co n trib u -
tivas y las p re s tacio n e s q u e actu alm e n te n o s o n co n trib u tivas (carg as d e fam ilia, s u b s id io
p o r d e s e m p le o , m ate rn id ad , e tc.) s e fin an cian co n re cu rs o s g e n e rale s (IVA y o tro s im p u e s to s
afe ctad o s a la s e g u rid ad s o cial y la as is te n cia fin an cie ra d ire cta d e l e s tad o ).

Para e l rie s g o IVS, q u e e s e l d e m ayo r co b e rtu ra e im p o rtan cia re lativa e n lo s e g re s o s d e l


BPS (p articip a co n e l 7 5 ,3 % d e l to tal d e e ro g acio n e s ), la ap o rtació n p e rs o n al o m o n te p ío e s
u n ifo rm e d e l 1 5 % s o b re s alario s , e n tan to q u e la tas a d e ap o rte p atro n al d ifie re s e g ú n s e trate
d e s e cto r p rivad o o p ú b lico , y a s u ve z , e s d is tin to e n tre o rg an is m o s p ú b lico s (e n te s au tó n o -
m o s y s e rvicio s d e s ce n traliz ad o s , g o b ie rn o s d e p artam e n tale s y ad m in is tració n ce n tral). En
e l cas o d e l s e cto r p rivad o , la tas a d e ap o rte p atro n al ju b ilato rio e s d e l 1 2 ,5 % co n e x ce p ció n d e
las in s titu cio n e s m e n cio n ad as e n e l art. 6 9 d e la Co n s titu ció n (in s titu cio n e s d e e n s e ñ an z a
p rivad a, e n tid ad e s cu ltu rale s o d e s im ilar n atu rale z a) q u e e s tán e x o n e rad as d e las co n trib u -
cio n e s p a tro n a le s .

El p ro g ram a d e lo s s e g u ro s s o ciale s p o r e n fe rm e d ad d e activo s s e fin an cia co n u n a tas a


d e a p o rte p e rs o n a l d e l 3 % y u n a ta s a p a tro n a l d e l 5 % (co n e x ce p ció n d e la s in s titu cio n e s
m e n cio n ad as e n e l art. 6 9 d e la Co n s titu ció n ) s o b re re trib u cio n e s g ravad as d e lo s trab ajad o -
re s d e p e n d ie n te s d e l s e cto r p rivad o . Ad e m ás , e l p atro n o d e b e cu b rir la d ife re n cia q u e p u d ie -
ra e x is tir e n tre e l m o n to d e las co n trib u cio n e s vig e n te s y e l valo r d e la cu o ta m u tu al q u e e l BPS
d e b e ab o n ar a las in s titu cio n e s d e as is te n cia m é d ica co le ctivas . Lo s p atro n o s u n ip e rs o n ale s
co n d e re ch o al b e n e ficio ab o n an e l valo r d e la cu o ta m u tu al.

El BPS ad e m ás d e re cau d ar lo s re cu rs o s p ro p io s d e s e g u rid ad s o cial, actú a co m o ag e n te


d e re cau d ació n d e u n a s e rie d e trib u to s p ara te rce ro s q u e e n g e n e ral tie n e n la m is m a b as e
im p o n ib le q u e las co n trib u cio n e s a la s e g u rid ad s o cial. En tre lo s p rin cip ale s s e d e s tacan , e l
Im p u e s to a la s Re trib u cio n e s Pe rs o n a le s (IRP) q u e e s u n trib u to d e ta s a s p ro g re s iva s co n
d e s tin o a Re n ta s Ge n e ra le s , e l Fo n d o d e Re co n ve rs ió n La b o ra l (FRL) q u e rig e s o lo p a ra e l
s e cto r p rivad o y fin an cia lo s cu rs o s d e fo rm ació n y cap acitació n p ro fe s io n al q u e b rin d a e l
MTSS a lo s d e s e m p le ad o s co n d e re ch o al s u b s id io p o r d e s e m p le o , las p rim as p ara la co b e r-
tu ra d e accid e n te s d e trab ajo y e n fe rm e d ad e s p ro fe s io n ale s d e l Ban co d e Se g u ro s d e l Es tad o
(BSE), lo s ap o rte s d e la co n s tru cció n p ara la Caja d e Ju b ilacio n e s d e lo s Pro fe s io n ale s Un ive r-
s ita rio s (CJP).

De b e te n e rs e e n cu e n ta q u e al in te rio r d e l s e cto r p rivad o h ay s e cto re s d e activid ad q u e


tie n e n u n a m o d alid ad d e ap o rtació n e s p e cial q u e d ifie re d e l re s to , lo q u e n o n e ce s ariam e n te
s ig n ifica q u e ap o rte n a tas as d ife re n te s . Lo s m ás n o to rio s s o n la in d u s tria d e la co n s tru cció n
y e l s e cto r ru ral. La in d u s tria d e la co n s tru cció n trib u ta a u n a tas a u n ificad a d e l 9 2 % s o b re las
re m u n e ra cio n e s d e lo s t ra b a ja d o re s p o r co n ce p t o d e a p o rt a cio n e s p a t ro n a le s y o b re ra s
p ara lo s b e n e ficio s s o ciale s d e ju b ilació n y s e g u ro d e e n fe rm e d ad , ap o rte s q u e co rre s p o n -
d e n a lice n cia an u al, s u m as p ara e l m e jo r g o ce d e la lice n cia y s u e ld o an u al co m p le m e n tario
d e l trab ajad o r, BSE y CJP. Lo s e m p re s ario s ru rale s e n lu g ar d e ap o rtar s o b re u n a b as e s alarial,
trib u tan s o b re u n a b as e d e co n trib u ció n ficta q u e d e p e n d e d e la e x te n s ió n d e l p re d io e x p lo -
tad o (n ú m e ro d e h e ctáre as CONEAT b as e 1 0 0 m u ltip licad a p o r la Un id ad Bás ica d e Co n trib u -
ció n , la q u e h a s ta e l a ñ o 1 9 9 8 e ra d e l 0 ,1 5 % d e l s a la rio m ín im o n a cio n a l p a ra cu a lq u ie r
s u p e rficie ). En d ich o ap o rte s e in clu ye e l ap o rte ju b ilato rio p e rs o n al y p atro n al d e l e m p re s a-
rio , e l ap o rte ju b ilato rio p atro n al p o r lo s trab ajad o re s d e p e n d ie n te s , e l ap o rte p atro n al p o r e l
s e g u ro d e e n fe rm e d ad d e lo s d e p e n d ie n te s , BSE, IRP y FRL.

An n a M. Ca r is t o , Departam en to de Econ om ía de la Facu ltad de Cien cias Sociales.


Fu en t e:Ba n co d e Previsión Socia l, Asesoría Econ óm ica y
Act u a ria l, La Seg u rid a d Socia l en el Uru g u a y, 1 9 9 8 .
Ba n co d e Previsión Socia l, Asesoría Econ óm ica y Act u a ria l,
Bolet ín Est a d íst ico 1 9 9 9 , Añ o 2 0 , N º 5 4 .

117700
Co n ce p to s cla ve s
7
fu n cio n e s d e l s e cto r p ú b lico
re g u la ció n
g a s t o s co rrie n t e s
g a s to s d e in ve rs ió n
7
t ra n s fe re n cia s
in g re s o s t rib u t a rio s :
im p u e s t o s , t a s a s , co n t rib u cio n e s e s p e cia le s

EL SECTOR PUBLICO
in g re s o s n o trib u ta rio s :
p re cio s , o tro s in g re s o s vo lu n ta rio s ,
o tro s in g re s o s co a ctivo s
p rin cip io s d e trib u ta ció n
im p u e s to s p ro g re s ivo s , re g re s ivo s y p ro p o rcio n a le s
im p u e s to s in d ire cto s y d ire cto s
e s t a b iliz a d o re s a u t o m á t ico s
g a s to p ú b lico
in g re s o d is p o n ib le
d é ficit fis ca l

PROBLEMAS Y PREGUNTAS
PREGUNTAS

1 . De fin a s e cto r p ú b lico . ¿Qu é in d ica d o re s co n s id e ra co n ve n ie n te u tili-


z a r p a ra m e d ir e l ta m a ñ o d e l s e cto r p ú b lico ?

2 . ¿Qu é e s u n b ie n p ú b lico ? Pla n te e d o s e je m p lo s d e b ie n e s p ú b lico s .

3 . De fin a p re s ió n trib u ta ria . ¿Es u n in d ica d o r a d e cu a d o p a ra in fo rm a r-


n o s a ce rca d e có m o cre ce rá u n a e co n o m ía ?

4 . En u n a e co n o m ía ce rra d a , s e s a b e q u e la p ro p e n s ió n m a rg in a l a a h o -
rra r e s 0 .5 y q u e la s fa m ilia s p a g a n u n 1 0 % d e s u s in g re s o s a l Es ta d o
e n fo rm a d e im p u e s to s p ro p o rcio n ale s al in g re s o . Si s e in cre m e n ta e l
g a s to d e l g o b ie rn o e n cie n m illo n e s d e d ó la re s , ¿e n cu á n to s e ve rá
in cre m e n tad o e l p ro d u cto d e d ich a e co n o m ía?

5 . Gra fiq u e e l e fe cto s o b re la d e m a n d a a g re g a d a d e u n a u m e n to d e la


in vers ión p ú b lica, p or ejem p lo, p or la realiz ación d e u n cen tro d e tele-
co m u n ica cio n e s . ¿Qu é fa cto re s d e te rm in a n q u e e s te e fe cto s e a g ra n -
d e o p eq u eñ o?

171
117722
8
EL DINERO
8
Y LA POLÍTICA MONETARIA
MONETARIA

MONETARIA
EL DINERO Y LA
POLITICA MONET ARIA
8.1. ¿Qué es el diner o?

8 .1 .1 . De f in ició n y f u n cio n e s
El d in e r o e s to d o m e d io d e p a g o a ce p ta d o co m o ta l p o r u n a co m u n i-
d a d p a ra re a liz a r t ra n s a c c io n e s , y a s e a p a ra c o m p ra r n a ra n ja s o u n a
m á q u in a , o p a ra p a g a r s a la rio s .

En ta l s e n tid o , la s fo rm a s co n cre ta s q u e a d o p ta e l d in e ro p u e d e n va ria r


s e g ú n la s s o cie d a d e s o e l m o m e n to h is tó rico co n s id e ra d o , p e ro lo im p o rta n te
e s q u e to d a s cu m p le n la s m is m a s fu n cio n e s . En to n ce s , p a ra e n te n d e r e l co n -
ce p to d e d in e ro d e b e m o s a n a liz a r s u s fu n cio n e s , e s d e cir, p a ra q u é s e u s a .

Si b ie n e n la a ctu a lid a d e l u s o d e l d in e ro s e h a e x te n d id o , la s fu n cio n e s


b á s ica s q u e h a te n id o y tie n e e l d in e ro s o n la s s ig u ie n te s :

i) Med io d e p a g o o d e ca m b io: e l d in e ro s e u s a p a ra re a liz a r tra n s a ccio n e s


(co m p ra r b ie n e s y s e rvicio s , p a g a r s a la rio s , p a g a r fa ctu ra s , e tc.).

ii) Un id a d d e m ed id a o n u m era rio: to d o s lo s p re cio s s e fija n e n u n id a d e s


m o n e ta ria s ; d e e s ta fo rm a , s e s a b e e l va lo r d e ca d a b ie n o s e rvicio e n fu n ció n
d e u n e le m e n to ú n ico : la ca n tid a d d e u n id a d e s m o n e ta ria s q u e s e d e b e p a g a r
p o r é l.

iii) Res erv a d e v a lor: e l d in e ro s e u s a ta m b ié n p a ra m a n te n e r u n p o d e r d e


co m p ra , co n e l o b je tivo d e co m p ra r b ie n e s y s e rvicio s e n e l fu tu ro . Si b ie n e n
u n a p rim e r le ctu ra e s ta fu n ció n n o p a re ce s e r la m á s im p o rta n te e n e co n o m ía s
in flacio n arias , é s to d e p e n d e d e cu ál s e a la d e fin ició n co n cre ta d e d in e ro q u e s e
u tilice , co m o s e ve rá e n la s e cció n 8 .1 .3 .

8 .1 .2 . ¿Cu á n d o y p o r q u é s u rg ió e l d in e ro ?
La s d if icu lt a d e s d e l t ru e q u e

His tó rica m e n te , e l d in e ro s u rg ió cu a n d o s e p a s ó d e u n a e co n o m ía d e s u b -
s is te n cia a u n a d e in te rca m b io . Cu a n d o s e co m e n z ó a in te rca m b ia r b ie n e s , e n

173
u n p rim e r m o m e n to a p a re ció e l tru e q u e , p e ro , a m e d id a q u e la s e co n o m ía s s e
vo lvía n m á s co m p le ja s , e l tru e q u e s e m o s tró in s u ficie n te p a ra s o lu cio n a r cie r-
to s p ro b le m as .

En p rim e r lu g a r, s e re q u e ría s im u lta n e id a d d e n e ce s id a d e s : u n a p e rs o n a


co n e s ca s e z d e l b ie n A y a b u n d a n cia d e l b ie n B d e b ía e n co n tra r a o tra co n
e x ce s o d e l b ie n A y q u e a d e m á s n e ce s ita ra e l b ie n B. Pe ro a u n q u e é s to s e
cu m p liera, ap arecía u n p rob lem a m ayor, q u e es el d e la p oca o n u la d ivis ib ilid ad
d e la s u n id a d e s tra n s a d a s : s i u n a p e rs o n a re q u e ría d e m u ch o s b ie n e s p e q u e -
ñ o s a la ve z , co m o h u e vo s , z a p a llo s y p ie d ra s ta lla d a s y te n ía s o lo u n a va ca
p a ra o fre ce r, e l p ro b le m a n o te n ía s o lu ció n .

Da d a s la s d ificu lta d e s d e l tru e q u e , la s s o cie d a d e s s e p re o cu p a ro n p o r


d is e ñ a r a lg ú n e le m e n to q u e fu e ra a ce p ta d o p o r to d o s y q u e cu m p lie ra la s
tre s fu n cio n e s b á s ica s a n te rio rm e n te re s e ñ a d a s ; e s a s í co m o s u rg e n la s fo r-
m a s p rim itiva s d e d in e ro .

Ev o lu c ió n d e l d in e ro

i) El d in ero-m er ca n cía . Pa ra s a lva r lo s p ro b le m a s d e l tru e q u e , s e d e b ía in co r-


p o ra r a lg ú n b ie n q u e fu e ra d ivis ib le , p e ro ta m b ié n fá cilm e n te tra n s p o rta b le ,
n o p e re ce d e ro y q u e fu e ra e s ca s o , p o r lo q u e te n d ría u n va lo r e n s í m is m o .
Lo s b ie n e s m á s a d e cu a d o s p a ra s a tis fa ce r e s to s re q u e rim ie n to s fu e ro n va -
ria n d o s e g ú n e l m o m e n to y la s o cie d a d a n a liz a d a , s ie n d o e l trig o , la s a l o e l
g a n a d o lo s e je m p lo s m á s u tiliz a d o s . Fin a lm e n te s e o b s e rvó q u e lo s m e ta le s
p re cio s o s p o d ía n cu m p lir co n m a yo r fa cilid a d y e ficie n cia la s fu n cio n e s n o m -
b ra d a s , p o r lo q u e s e co n virtie ro n e n e l d in e ro u tiliz a d o e n la é p o ca d e l d in e -
ro -m e rca n cía . En e s o s m o m e n to s , e l d in e ro e ra u tiliz a d o p o rq u e te n ía u n
va lo r in trín s e co , p o r lo q u e p o d ía u tiliz a rs e co m o m e rca n cía a d e m á s d e s e r e l
n u m e ra rio d e l s is te m a .

ii) Los orf eb res d e la Ed a d Med ia y el s u rg im ien t o d e los b illet es . Es to s p e rs o -


n a je s g u a rd a b a n e n co fre s d e s e g u rid a d o b je to s p re cio s o s y d e o ro q u e re ci-
b ía n d e la s é lite s , p re o cu p a d a s p o r la s e g u rid a d d e s u s te s o ro s , y e n tre g a b a n
u n re cib o d o n d e re co n o cían e l d e p ó s ito , co m p ro m e tié n d o s e a d e vo lve rlo cu an -
d o la p e rs o n a a s í lo d is p u s ie s e . Po co a p o co , cu a n d o s e re a liz a b a n tra n s a c-
cio n e s d e cie rto vo lu m e n , e n ve z d e re tira r e l o ro s e co m e n z a ro n a e n tre g a r
lo s re cib o s a l p o rta d o r, circu la n d o co m o m e d io s d e p a g o a ce p ta d o s p o r la
co m u n id a d . De e s ta fo rm a , ya e n la Ed a d Me d ia la a ctivid a d d e lo s o rfe b re s
d e rivó e n e l ru d im e n to d e l p a p e l m o n e d a . Es im p o rta n te d e s ta ca r q u e e s te
p a p el m on ed a e ra a ce p ta d o p o rq u e s e p o d ía ca m b ia r p o r lo s m e ta le s d e p o s i-
ta d o s , p rin cip a lm e n te o ro y p la ta .

iii) El d in ero-s ig n o y el cu rs o leg a l. En la a ctu a lid a d , e l d in e ro ya n o tie n e u n


va lo r in trín s e co n i e s tá re s p a ld a d o p o r n in g ú n m e ta l p re cio s o . Sin e m b a rg o ,
lo s b ille te s y m o n e d a s circu la n e n la e co n o m ía p o rq u e s e s a b e q u e va n a s e r
a ce p ta d o s co m o p a g o e n la s tra n s a ccio n e s ; e s s im p le m e n te u n s ig n o a ce p ta -
d o p o r la co m u n id a d . Es ta co n fia n z a d e s ca n s a e n e l u s o y la s co s tu m b re s ,

174
8
p e ro tam b ié n e n e l m arco n o rm ativo : la m o n e d a e s d e cu rs o le g al, ya q u e la le y
e s ta b le ce la o b lig a ció n d e q u e lo s b ille te s d e u n p a ís s e a n a ce p ta d o s co m o
co n tra p a rtid a e n la s tra n s a ccio n e s re a liz a d a s a l in te rio r d e l m is m o .

8 .1 .3 . ¿Qu é s e u s a co m o d in e ro ?: d e f in ició n o p e ra t iv a

Lu e g o d e h a b e r a n a liz a d o la e s e n cia d e l d in e ro , in te re s a te n e r u n a d e fin i-


ció n o p e ra tiva , e s d e cir, p u n tu a liz a r q u é s e u s a co m o d in e ro e n la p rá ctica .

La fo rm a m á s in tu itiva d e d e fin ir a l d in e ro e s e l e fe ctivo o lo s b ille te s y


m o n e d a s e m itid o s p o r la Au to rid a d Mo n e ta ria , q u e e n n u e s tro p a ís e s e l Ba n -
co Ce n tra l d e l Uru g u a y (BCU). Es ta e s la fo rm a m á s líq u id a d e m a n te n e r d in e -
ro , e n e l s e n tid o d e q u e p u e d e s e r u tiliz a d o in s ta n tá n e a m e n te co m o m e d io
de pago.

Ad e m á s d e m a n te n e r d in e ro e n e fe ctivo , lo s a g e n te s e co n ó m ico s s u e le n
d e p o s ita rlo e n e l s is te m a fin a n cie ro . Si s e q u ie re s e g u ir m a n te n ie n d o u n a
fá cil d is p o n ib ilid a d , la m e jo r o p ció n e s co n s titu ir u n d e p ó s ito a la vis ta ; e n
g e n e ra l, é s to s n o p a g a n in te ré s y s i lo h a ce n é s te e s m u y b a jo , p e ro p e rm ite n
re tira r d in e ro cu a n d o u n o lo d e s e a o lib ra r ch e q u e s co n tra é l, lo s cu a le s s e rá n
co b ra d o s rá p id a m e n te . Un a p rim e ra d e fin ició n d e d in e ro (s im b o liz a d o a p a r-
tir d e a q u í co n la le tra M) to m a e n cu e n ta e s to s d o s e le m e n to s : la e m is ió n e n
p o d e r d e l p ú b lico (EMp ) m á s lo s d e p ó s ito s a la vis ta d e lo s p a rticu la re s e n lo s
b a n co s co m e rcia le s e n m o n e d a n a cio n a l (DVP).

Se d e n o m in a m e d io s d e p a g o (M 1 ) a la e m is ió n e n p o d e r d e l p ú b lico
m á s lo s d e p ó s it o s a la v is t a d e lo s p a rt ic u la re s e n lo s b a n c o s c o m e r-
cia le s e n m o n e d a n a cio n a l, co n s titu y e n d o la d e f in ició n m á s re s trin g i-
d a d e d in e ro .
M1 = EMP + DVP

Lo s d e p ó s ito s a la vis ta y e n cu e n ta co rrie n te e s tá n co b ra n d o m a yo r im p o r-


tan cia en Uru g u ay en la actu alid ad , ya q u e exis te u n a m arcad a ten d en cia a ab an -
d o n ar e l e fe ctivo p ara p ag ar s u e ld o s y e n cam b io d e p o s itarlo s e n cu e n tas p arti-
cu la re s a la s q u e s e tie n e a cce s o a tra vé s d e lo s ca je ro s a u to m á tico s .

Si b ie n e s ta d e fin ició n e s m u y ú til, cu a n d o s e d e s e a a n a liz a r p o r e je m p lo


lo s e fe cto s d e la p o lítica m o n e ta ria s o b re la d e m a n d a a g re g a d a , s e re q u ie re
in clu ir o tro tip o d e d e p ó s ito s e n n u e s tra d e fin ició n . Un a d e fin ició n m á s a m -
p lia d e d in e ro co n s id e ra , a d e m á s a lo s d e p ó s ito s a p la z o .

Se d e n o m in a c a n t id a d d e d in e r o (M 2 ) a la e m is ió n m á s lo s d e p ó s i-
to s d e lo s p a rticu la re s e n lo s b a n co s co m e rcia le s e n m o n e d a n a cio n a l,
y a s e a n a la v is t a o a p la z o f ijo (DP P); lo q u e e q u iv a le a M1 m á s lo s
d e p ó s ito s a p la z o .
M2 = EMP + DVP + DPP = M1 + DPP

175
El M2 e s m e n o s líq u id o q u e e l M1 , ya q u e u n d e p ó s ito a p la z o s ó lo p u e d e
re tira rs e a la fe ch a d e s u ve n cim ie n to .

Po r ú ltim o , e n e co n o m ía s co n u n a lto g ra d o d e d o la riz a ció n , co m o o cu rre


e n Am é rica La tin a y e n Uru g u a y, p u e d e s e r ú til in clu ir e n u n a d e fin ició n m á s
a m p lia d e d in e ro a lo s d e p ó s ito s e n m o n e d a e x tra n je ra .

Se d e f in e M 3 co m o la e m is ió n m á s lo s d e p ó s ito s e n e l s is te m a b a n -
c a rio , t a n t o e n m o n e d a n a c io n a l c o m o e n m o n e d a e xt ra n je ra (p a ra e l
ca s o d e n u e s t ro p a ís , é s t o im p lica co n s id e ra r p e s o s y d ó la re s ).

M3 = EMp + ( DVp + DPp )M/ N + DM/ E = M2 + D M/ E

Figu ra 8 .1 Agregados m on etarios de Uru gu ay a fin es de 1 9 9 7 .


(Millon es d e Pesos)

En la figura 8.1 representam os los agregados m onetarios en Uruguay en 1997.

8.2. El sist ema f inancier o

Tra d icio n a lm e n te s e d is tin g u e e n tre s is te m a fin a n cie ro y s is te m a b a n ca -


rio . El s is t em a b a n ca rio e s tá fo rm a d o p o r lo s b a n co s co m e rcia le s y la Au to ri-
d a d Mo n e ta ria , a lo s q u e s e le a g re g a n la s co o p e ra tiva s d e a h o rro y cré d ito ,
la s ca s a s fin a n cie ra s y la s in s titu cio n e s fin a n cie ra s e x te rn a s (IFEs ). To d a s
e s ta s in s titu cio n e s tie n e n e l p o d e r d e cre a r d in e ro .

Exis ten ad em ás otros in teg ran tes d el s is tem a q u e n o crean d in ero p ero q u e
e s tá n te n ie n d o a ctu a lm e n te u n im p o rta n te d e s a rro llo a n ive l m u n d ia l, co m o
s o n lo s f on d os d e in v ers ión y los f on d os d e ju b ila cion es y p en s ion es (q u e e n
Uru g u a y s o n a d m in is tra d o s p o r la s Ad m in is tra d o ra s d e Fo n d o s d e Ah o rro

176
8
Previs ion al, AFAPs ). Otro elem en to q u e en Uru g u ay es tá p oco d es arrollad o, p ero
q u e e n e l m u n d o e s m u y im p o rtan te , e s e l fin an ciam ie n to d ire cto d e las e m p re -
s a s e n la b ols a d e v a lores .

El sistem a financiero está form ad o p or la sum a d e tod as estas instituciones.

8 .2 .1 . El Ba n c o Ce n t ra l y lo s b a n c o s c o m e rc ia le s

El Ba n c o Ce n t ra l

An tig u a m e n te lo s b a n co s co m e rcia le s a ctu a b a n s in q u e e x is tie ra u n a a u -


to rid a d ce n tra l q u e lo s co n tro la ra y re g u la ra . De s d e fin e s d e l s ig lo XIX y d u -
ra n te e l s ig lo XX s e s u ce d ie ro n va ria s cris is fin a n cie ra s , co n lo q u e s e e n te n -
d ió q u e e l s is te m a fin a n cie ro e s in e s ta b le y q u e s e re q u e ría u n a a u to rid a d p o r
e n cim a d e l m is m o . En la a ctu a lid a d to d o s lo s s is te m a s fin a n cie ro s fu n cio n a n
co n u n a Au to rid a d Mo n e ta ria q u e lo s o rd e n a , la q u e co m ú n m e n te e s e l Ba n co
Ce n tra l. As í, e n Uru g u a y e x is te e l Ba n co Ce n tra l d e l Uru g u a y (BCU), e n Es ta -
d o s Un id o s la Fed era l Res erv e y e n Ale m a n ia e l Bu n d es b a n k .

El Ba n co Ce n tra l fu e cre a d o p a ra re a liz a r cie rta s fu n cio n e s ; la s re s p o n s a -


b ilid a d e s m á s im p o rta n te s q u e g e n e ra lm e n te s e le a s ig n a n s o n la s s ig u ie n -
te s :

i) Mon op olio d e em isión d e d in ero; s ó lo e l Ba n co Ce n tra l p u e d e e m itir d in e -


ro le g a lm e n te .

ii) Ba n co d e b a n cos ; re cib e d e p ó s ito s d e lo s b a n co s co m e rcia le s y lo s


a s is te fin a n cie ra m e n te , o to rg á n d o le s cré d ito . Es ta fu n ció n e s e s p e cia lm e n te
im p o rta n te e n p e río d o s d e cris is , p u e s p e rm ite s a lva r a lo s b a n co s co n p ro -
b le m a s d e liq u id e z .

iii) Pres t a m is t a en ú lt im a in s t a n cia d el s is t em a f in a n ciero. Es to s ig n ifica


q u e e l Ba n co Ce n tra l p u e d e o to rg a r p ré s ta m o s d e co rto p la z o a in s titu cio n e s
s o lve n te s co n p ro b le m a s d e liq u id e z .

iv ) Con t ra lor d el s is t em a f in a n ciero. Es ta fu n ció n e s tá vin cu la d a co n la s


d o s a n te rio re s ; im p lica q u e e l Ba n co Ce n tra l re g u la y s u p e rvis a la a cció n d e
lo s b a n co s co m o fo rm a d e e vita r p o s ib le s cris is . En Uru g u a y a ctu a lm e n te
e s ta fu n ció n la cu m p le e l BCU a tra vé s d e la Su p e rin te n d e n cia d e In s titu cio -
n e s d e In te rm e d ia ció n Fin a n cie ra , Su p e rin te n d e n cia d e Se g u ro s y Re a s e g u ro s ,
Divis ió n d e Co n tro l d e AFAP, y Are a d e Co n tro l d e Me rca d o d e Va lo re s .

v) Agen te fin an ciero del Gobiern o Cen tral; re cib e d e p ó s ito s d e l Go b ie rn o ,

177
coloca los títulos d e d eud a en s u nom b re (com o los Bonos d el Tes oro o las Letras
d e Te s o re ría e n m o n e d a e x tran je ra), atie n d e e l s e rvicio d e la d e u d a, y le o to rg a
as is ten cia fin an ciera, au n q u e es ta fu n ción es tá cad a vez m ás acotad a .

v i) Ad m in is t ra r y cu s t od ia r la s re s e rva s d e o ro y d ivis a s e x tra n je ra s d e l


Gob ierno.

El BCU fu e cread o en 1 9 6 7 , al s ep arars e d efin itivam en te el Dep artam en to d e


Em is ió n d e l Ban co d e la Re p ú b lica Orie n tal d e l Uru g u ay (BROU) d e s u De p arta-
m e n t o Ba n c a r io . Ha s t a e s e m o m e n t o e l BROU c u m p lía la s fu n c io n e s
b ancocentralis tas , e inclus o en los años s ig uientes s eg uía cum p liend o alg una d e
las fu n cio n e s atrib u id as a la Au to rid ad Mo n e taria. A p artir d e e n to n ce s , e l BCU
cu m p le co n to d as las fu n cio n e s q u e la te o ría le as ig n a a u n Ban co Ce n tral, las
q u e s e re co g ie ro n e n lo s artícu lo s 3 y 7 d e s u Carta Org án ica d e 1 9 9 5 .

Lo s b a n co s co m e rcia le s

El s is te m a b an cario e s tá co m p u e s to p o r lo s b an co s co m e rciale s , p rivad o s o


e s tatale s , a lo s q u e s e ag re g an o tras in s titu cio n e s q u e n o s o n b an co s p e ro q u e
cu m p le n la s m is m a s fu n cio n e s d e in te rm e d ia ció n fin a n cie ra y s e a ju s ta n a la s
n o rm a s y re q u is ito s d e l Ba n co Ce n tra l, co m o s o n la s ca s a s fin a n cie ra s y la s
coop erativas d e ah orro y créd ito. Se ag reg an , ad em ás , los b an cos in s talad os en
e l p a ís p e ro q u e s ó lo p u e d e n re cib ir d e p ó s ito s y co n ce d e r cré d ito s a p e rs o n a s
n o re s id e n te s ; é s ta s s o n la s lla m a d a s In s titu cio n e s Fin a n cie ra s Ex te rn a s (IFEs ),
la s cu a le s tie n e n q u e cu m p lir m e n o re s re q u is ito s q u e e l re s to d e la b a n ca .

Co m o cu a lq u ie r o tra e m p re s a , lo s b a n co s co m e rcia le s ta m b ié n b u s ca n
m a x im iz a r b e n e ficio s . Su n e g o cio h a s id o h is tó rica m e n te la in t erm ed ia ción
f in a n ciera: ca n a liz a r fo n d o s d e a g e n te s s u p e ra vita rio s , co n fo n d o s s o b ra n -
te s , h acia ag e n te s d e ficitario s , q u e n e ce s itan fo n d o s . En s u activid ad n o rm al,
lo s b an co s re cib e n co m o d e p ó s ito s lo s ah o rro s d e lo s p articu lare s co n fo n d o s
e x ce d e n te s , a lo s cu ale s le s p ag a u n a tas a d e in te ré s (llam ad a tasa pasiva) y lo
can aliz an h acia o tro s ag e n te s q u e n e ce s itan fo n d o s , a travé s d e l o to rg am ie n to
d e cré d ito s , p o r e l q u e co b ran cie rta tas a d e in te ré s (tasa activa).

La d ife re n cia e n tre las tas as activas y p as ivas , llam ad a spread ban cario, e s
la q u e d e te rm in a la re n tab ilid ad d e lo s b an co s . En e s te s e n tid o , u n b an co q u e
in te n te m ax im iz ar s u b e n e ficio d e b e ría p re s tar to d o s lo s fo n d o s re cib id o s .
Pe ro , p o r o tro lad o , lo s b an co s d e b e n e s tar p re p arad o s p ara h ace r fre n te al
re tiro d e lo s d e p ó s ito s d e lo s p articu lare s e n cu alq u ie r m o m e n to , p o r lo q u e
d e b e n m an te n e r cie rto d in e ro e n e fe ctivo o d e p o s itad o a la vis ta e n e l Ban co
Ce n tral, llam ad o s e n caje s b an cario s . Dich o d e o tra m an e ra, lo s b an co s d e b e n
te n e r e n to d o m o m e n to cie rto g rad o d e liq u id e z . Es ta s in to n ía fin a d e liqu idez
versu s ren tabilidad e s la q u e g u ía la acció n d e lo s b an co s co m e rciale s .
Actu alm e n te , lo s b an co s e s tán o fre cie n d o u n m ayo r m e n ú d e s e rvicio s ,

178
8
com o realiz ar transferencias d e d inero a otras p artes d el m und o, el p ago autom á-
tico d e factu ras , la em is ión d e tarjetas d e créd ito, la creación d e fon d os d e in ver-
s ió n y el as es o ram ien to fin an ciero . Es ta exp an s ió n s e h ace b u s can d o m ejo rar la
rentab ilid ad en un m ercad o p otencialm ente com p etitivo, p ero su p rincip al fuente
d e b en eficios con tin ú a s ien d o la in term ed iación fin an ciera.

En Uru g u a y e x is te n a ctu a lm e n te 2 3 b a n co s co m e rcia le s : 2 1 p riva d o s y d o s


e s tatale s : e l Ban co d e la Re p ú b lica Orie n tal d e l Uru g u ay (BROU) y e l Ban co Hip o -
te ca rio d e l Uru g u a y (BHU). Es to s b a n co s e s ta ta le s , e s p e cia lm e n te e l BHU, n o
s o n b a n co s típ ica m e n te co m e rcia le s , s in o q u e cu m p le n fu n cio n e s d e fo m e n to .
El BHU o fre ce cré d ito s p a ra vivie n d a , m ie n tra s q u e e l BROU o to rg a cré d ito s a
s e cto re s o ag e n te s d e te rm in ad o s , co m o s o n s u s lín e as d e cré d ito ru ral, cré d ito
in d u s tria l y cré d ito s o cia l. In clu s o m u ch o s d e e s to s cré d ito s e l BROU lo s h a ce
ca n a liz a n d o fo n d o s d e l e x te rio r y p ré s ta m o s d e o rg a n is m o s in te rn a cio n a le s .

Ex is te n , a d e m á s , s e is co o p e ra tiva s d e a h o rro y cré d ito , n u e ve ca s a s fin a n -


cie ra s y o n ce in s titu cio n e s fin a n cie ra s e x te rn a s (IFE).

El p rin cip a l b a n co co m e rcia l e s e l BROU, u n o d e lo s b a n co s e s ta ta le s , co n


u n p e s o co n s id e rab le : e n e l p e río d o 1 9 9 5 -1 9 9 7 co n ce d ió alre d e d o r d e l 6 0 % d e
lo s cré d ito s d e l s is te m a y re cib ió ce rca d e l 4 0 % d e lo s d e p ó s ito s d e re s id e n te s .
El re s to d e l s is te m a lo fo rm a n b a n co s p riva d o s d e d is tin ta n a tu ra le z a : a lg u n o s
s o n s u cu rs a le s d e b a n co s e x tra n je ro s m ie n tra s q u e e n e l re s to s u ca p ita l
accio n ario e s tá fo rm ad o m ayo rm e n te p o r cap itale s e x tran je ro s .

8 .2 .2 . Ot ro s a g e n t e s f in a n c ie ro s
En u n a d e fin ició n m á s a m p lia d e s is te m a fin a n cie ro d e b e m o s co n s id e ra r a
lo s in term ediarios fin an cieros n o ban carios, q u e , s i b ie n cu m p le n fu n cio n e s d e
in te rm e d ia ció n , n o tie n e n la ca p a cid a d d e cre a r d in e ro . Otra ca ra cte rís tica e s
q u e e n g e n e ral m an e jan in s tru m e n to s fin an cie ro s d e m ás larg o p laz o . Lo s p rin -
cip a le s a g e n te s s o n lo s s ig u ie n te s :

i) Com p a ñ ía s d e s eg u ros : e s ta s in s titu cio n e s m a n e ja n p ó liz a s d e s e g u ro s


co m o a ctivo s , lo q u e le s p e rm ite o fre ce r e ve n tu a le s in d e m n iz a cio n e s . Lo s
fo n d o s q u e o b tie n e n lo s in vie rte n e n títu lo s p ú b lico s y p riva d o s , q u e s o n d e
m ás larg o p laz o q u e lo s d e p ó s ito s b an cario s . Has ta h ace p o co s añ o s , e l Es tad o
u ru g u a yo p o s e ía e l m o n o p o lio e n la m a yo ría d e la s p ó liz a s d e s e g u ro s q u e s e
o fre cían , a travé s d e l Ban co d e Se g u ro s d e l Es tad o (BSE). Actu alm e n te e l m e rca-
d o s e a b rió a la co m p e te n cia p o r lo q u e e x is te n va ria s co m p a ñ ía s d e s e g u ro s
p rivad as , ad e m ás d e l p ro p io BSE.

ii) Fon d os d e ju b ila cion es y p en sion es: re cib e n e n fo rm a p e rió d ica lo s a p o r-


te s d e lo s tra b a ja d o re s d u ra n te s u vid a la b o ra l y, a l fin a l d e la m is m a , s e
com p rom eten a p ag arles la ju b ilación . Com o el p eríod o q u e tran s cu rre en tre los
ap o rte s d e lo s trab ajad o re s activo s y e l p ag o e fe ctivo d e las ju b ilacio n e s y p e n -

179
s io n e s e s larg o , e s tas in s titu cio n e s tam b ié n in vie rte n e n activo s d e larg o p laz o .
En Uru g u ay, la le y 1 6 .7 1 3 d e 1 9 9 5 cre a las Ad m in is trad o ras d e Fo n d o s d e Ah o -
rro Pre vis io n al (AFAP), las cu ale s s o n u h n e je m p lo d e e s te tip o d e in s titu ció n . El
m e rcad o actu al e s tá co n s titu id o p o r s e is ad m in is trad o ras ; cin co p rivad as y u n a
(Re p ú b lica AFAP) co n s titu íd a p o r e l BROU, BHU y BSE. La e s tru ctu ra d e m e rca d o
re p ro d u ce la d e l s is te m a b a n ca rio : Re p ú b lica AFAP, co n ce n tra a lre d e d o r d e la
m ita d d e l m e rca d o , ta n to e n n ú m e ro d e s o cio s co m o e n fo n d o s d is p o n ib le s .

iii) Fon dos de in versión : s o n in s titu cio n e s q u e cap tan ah o rro s d e lo s p articu -
la re s y lo s in vie rte n e n d is tin ta s o p cio n e s , co n u n é n fa s is e n e l la rg o p la z o :
b o n o s a larg o p laz o , accio n e s , e tc. El d is p o n e r d e m ás fo n d o s q u e lo s p articu la-
re s e n fo rm a in d ivid u al le s p e rm ite re aliz ar d is tin tas in ve rs io n e s y co m b in ar d e
m e jo r fo rm a e l rie s g o y e l re to rn o g lo b a l d e la ca rte ra . Es te tip o d e in s titu ció n
e s tá te n ie n d o u n d e s a rro llo im p o rta n te e n Uru g u a y, b á s ica m e n te lig a d a a lo s
b a n co s o a co rre d o re s d e b o ls a . Actu a lm e n te n u e ve in s titu cio n e s o p e ra n 2 3
fo n d o s d e in ve rs ió n .

iv) Bolsa de valores: las em p res as p ued en financiars e d irectam ente em itien-
d o acciones u ob lig aciones neg ociab les en la b ols a d e valores . Es ta es una form a
d irecta d e canaliz ar el ahorro (oferta d e fond os ) hacia los d em and antes d e fon-
d os . Al com p rar acciones , las p ers onas es tán com p rand o p arte d e una em p res a,
p or lo q ue p articip an en el rep arto d e las g anancias y asum en las p érd id as; existe
entonces una incertid um b re sob re el resultad o, q ue d ep end e d el d esem p eño d e la
em p res a en el s ector real d e la econom ía. Las ob lig aciones neg ociab les p or s u
p arte son com o p réstam os q ue una em p resa solicita a los p articulares a través d e
la b olsa, en vez d e solicitarlo a un b anco. En este caso, la em p resa se com p rom ete
a “devolver el préstam o” y pagar adem ás un interés periódico. Es te m ercad o n o h a
ten id o tod avía u n g ran d es arrollo en Uru g u ay. Actu alm en te 2 1 em p res as em iten
a ccio n e s y ce rca d e cu a re n ta , o b lig a cio n e s n e g o cia b le s .

v) Ad m in ist ra d ora s d e créd it o: És ta s co n ce d e n cré d ito a l co n s u m o s in re ci-


b ir d e p ó s ito s . Lo s cré d ito s lo s o to rg a n p o r in te rm e d io d e ta rje ta s d e cré d ito o
fin a n cia n d o co m p ra s a p la z o .

180
8
8.3. El mer cado del diner o:
cuando la of er t a y la demanda se encuent r an

8 .3 .1 . La o f e rt a : ¿q u ié n e s cre a n e l d in e ro ?
La cre a ció n d e l d in e ro s e h a ce a tra vé s d e l s is te m a b a n ca rio ; cre a n d in e ro
ta n to e l Ba n co Ce n tra l co m o lo s b a n co s co m e rcia le s .

La Au t o rid a d Mo n e t a ria y la c re a c ió n p rim a ria d e d in e ro

El p o d e r d e cre a r d in e ro e n fo rm a m á s d ire cta lo tie n e e l Ba n co Ce n tra l:


s im p lem en te, em ite n u evos b illetes y m on ed as . Pero és te n o es el ú n ico com p o-
n e n te d e l d in e ro d e l Ba n co Ce n tra l. En la s e cció n 8 .2 vim o s q u e lo s b a n co s
co m e rcia le s re cib ía n d e p ó s ito s a la vis ta d e lo s p a rticu la re s y q u e é s to s e ra n
co n s id e ra d o s d in e ro . De la m is m a fo rm a , a l s e r e l Ba n co Ce n tra l e l “b a n co d e
b a n co s ”, e x is te n d e p ó s ito s a la vis ta d e lo s b a n co s co m e rcia le s e n e l Ba n co
Ce n tra l (DVB), ta m b ié n lla m a d o s d e p ó s ito s d e e n ca je , q u e fo rm a n p a rte d e l
d in e ro d e la Au to rid ad Mo n e taria.

La cr e a ció n p r im a r ia d e d in e ro la h a ce e l Ba n co Ce n tra l a tra v é s d e


la e m is ió n y d e lo s d e p ó s ito s d e e n ca je d e lo s b a n co s co m e rcia le s .

Estos d os concep tos d efinen un agregad o m onetario: la Base Monetaria (BM):

BM = EM + DVB

Es im p o rta n te d ife re n cia r e n tre lo s d e p ó s ito s a la vis ta d e lo s p a rticu la re s


e n lo s b a n co s co m e rcia le s (DVP) y lo s d e p ó s ito s d e e n ca je o a la vis ta d e lo s
b a n co s co m e rcia le s e n e l Ba n co Ce n tra l (DVB); e s ta d is tin ció n p e rm itirá e n te n -
d e r la cre a ció n s e cu n d a ria d e d in e ro .

Lo s b a n co s co m e rcia le s : la cre a ció n s e cu n d a ria y e l m u ltip lica d o r


d e l d in e ro

Lo s b an co s co m e rciale s , al re cib ir d e p ó s ito s y co n ce d e r p ré s tam o s p o s ib ili-


ta n q u e e l d in e ro ya e x is te n te e n la e co n o m ía vu e lva a circu la r n u e va m e n te . Es
a s í co m o lo s b a n co s co m e rcia le s cre a n d in e ro .

La cr e a ció n s e cu n d a r ia s e re f ie re a l p o d e r d e lo s b a n co s co m e rcia -
le s d e cre a r d in e ro m e d ia n te p ré s ta m o s a lo s d is tin to s a g e n te s e co n ó -
m ico s .

181
¿Cu á n to d in e ro cre a n lo s b a n co s co m e rcia le s ?

An te s d e e x p lica r e s te p u n to , p re s e n ta re m o s d o s co n ce p to s im p o rta n te s :
la s re s e rva s to ta le s y la ta s a d e e n ca je . Pa ra e llo , vo lva m o s a la d e fin ició n d e
Ba s e Mo n e ta ria : e m is ió n m á s d e p ó s ito s d e e n ca je . Es ta e m is ió n p u e d e e s ta r
e n p o d e r d e l p ú b lico (EMP) o e n p o d e r d e lo s b a n co s (EMB).

Lo s b an co s m an tie n e n cie rtas re s e rvas líq u id as tan to e n fo rm a d e e m is ió n


co m o d e d e p ó s ito s a la vis ta e n e l Ban co Ce n tral; e s to s d o s e le m e n to s fo rm an
la s Re s e rva s To ta le s d e lo s b a n co s (RTB).

BM = EM + DVB = EMP + EMB + DVB = EMP + RTB

An te rio rm e n te e n e l p u n to 8 .2 .1 h a b ía m o s p la n te a d o q u e lo s b a n co s n o
p o d ían p re s tar to d o s lo s fo n d o s re cib id o s , p u e s d e b ían m an te n e r cie rto d in e ro
p a ra e ve n tu a le s re tiro s . Es e d in e ro lo p u e d e n m a n te n e r e n e fe ctivo o d e p o s ita -
d o e n e l Ba n co Ce n tra l, p o r lo cu a l p o d e m o s d a r la s ig u ie n te d e fin ició n :

La s Re s e r v a s To t a le s e s e l d in e ro q u e lo s b a n co s co m e rcia le s m a n -
tie n e n p a ra h a ce r f re n te a e v e n tu a le s re tiro s d e d e p ó s ito s , y e s tá f o r-
m a d o p o r la e m is ió n e n s u p o d e r y lo s d e p ó s ito s d e e n ca je e n e l Ba n co
Ce n tra l.

Co m o la s Re s e rva s To ta le s p u e d e n e x p re s a rs e co m o u n p o rce n ta je d e lo s
d e p ó s ito s re cib id o s , d e fin im o s la ta s a d e e n ca je (e ) co m o la re la ció n e n tre
re s e rva s y d e p ó s ito s d e l p ú b lico .

Lo s b a n co s m a n tie n e n e n fo rm a vo lu n ta ria cie rto e n ca je a co rd e a s u s


n e ce s id a d e s , lla m a d o en ca je t écn ico. Po r o tra p a rte , e l Ba n co Ce n tra l fija u n
en caje leg al, q u e lo s b an co s d eb en m an ten er o b lig ato riam en te. El b an co ten d rá
m á s b e n e ficio s cu a n to m á s p ré s ta m o s re a lice . Da d o q u e e x is te u n a ta s a le g a l,
la m ayo r can tid ad d e p ré s tam o s s e d ará cu an d o e l e n caje s e a e l m e n o r p o s ib le ;
é s to e s , cu a n d o e l e n ca je té cn ico y e l e n ca je le g a l co in cid a n .

Pa ra e n te n d e r m e jo r e l p ro ce s o d e cre a ció n d e d in e ro d e lo s b a n co s co m e r-
ciale s , trab ajare m o s co n u n e je m p lo , cu yo s re s u ltad o s s e re s u m e n e n e l cu ad ro
8 .1 . Su p o n g a m o s q u e in icia lm e n te (p e río d o 0 ) e l Ba n co Ce n tra l e m ite $ 1 0 0 y
q u e e l m is m o s e d e p o s ita to ta lm e n te e n lo s b a n co s . Co n s id e re m o s , a d e m á s ,
u n a ta s a d e e n ca je té cn ica ig u a l a la le g a l, q u e e s d e 2 0 %.

Al re cib ir d e p ó s ito s p o r $ 1 0 0 , lo s b a n co s d e b e rá n m a n te n e r o b lig a to ria -


m e n te $ 2 0 y p o d rá n p re s ta r $ 8 0 e n e l p e río d o 1 . Su p o n g a m o s , p a ra m a yo r
s im p licid a d , q u e lo s p a rticu la re s d e p o s ita n to ta lm e n te lo s fo n d o s re cib id o s

182
8
co m o p ré s ta m o s . Lo s b a n co s a h o ra d e b e n m a n te n e r co m o re s e rva s $ 1 6 (2 0 %
d e lo s n u e vo s d e p ó s ito s p o r $ 8 0 ), p o r lo q u e p u e d e n p re s ta r $ 6 4 a d icio n a le s .
Has ta e l m o m e n to , e l to tal d e d in e ro e n la e co n o m ía p as ó d e lo s $ 1 0 0 in iciale s
a $ 2 4 4 (1 0 0 +8 0 +6 4 ). De es ta m an era, ya en d os p eríod os los b an cos com ercia-
le s cre a ro n d in e ro m e d ia n te p ré s ta m o s p o r $ 1 4 4 , lo s q u e s e a g re g a n a lo s $
1 0 0 e m itid o s in icia lm e n te p o r e l Ba n co Ce n tra l.

Cu a d ro 8 .1 El m u lt ip lic a d o r d e l d in e ro

Pe río d o DVp RT Préstam os To ta l Pré s ta m o s


0 100 20 - -
1 80 16 80 80
2 64 13 64 144
3 51 10 51 195
4 41 8 41 236
5 33 7 33 269
6 26 5 26 295
7 21 4 21 316
8 17 3 17 333
9 13 3 13 346
10 11 2 11 357
11 9 2 9 366

La cre a ció n to ta l e s la s u m a d e la s e rie :

Si e s ta s e rie s e s ig u e h as ta e l in fin ito , la cre ació n to tal d e d in e ro re s p o n d e rá


a la fó rm u la s ig u ie n te :

Es te p ro ce s o e s e l lla m a d o m u lt ip lica d o r d e l d in e r o , y d a cu e n ta d e
la ca n tid a d d e d in e ro q u e s e p u e d e cre a r e n u n a e co n o m ía a tra v é s d e
lo s p ré s t a m o s c o n c e d id o s p o r lo s b a n c o s c o m e rc ia le s , p a ra u n n iv e l
in icia l d e la b a s e m o n e t a ria .

Ca b e a co ta r q u e o tro fa cto r q u e a fe cta e l m u ltip lica d o r e n fo rm a a n á lo g a a


la ta s a d e e n ca je , e s la p ro p o rció n d e fo n d o s q u e e l p ú b lico d e s e a m a n te n e r e n
s u p o d e r. Es d e cir, lo s re cu rs o s q u e n o s o n d e p o s ita d o s e n e l s is te m a b a n ca rio

183
La o f e rta m o n e ta ria e xó g e n a

Se h a n id e n tifica d o la s d o s fo rm a s d e cre a ció n d e d in e ro : e l Ba n co Ce n tra l,


a tra vé s d e la Ba s e Mo n e ta ria , y lo s b a n co s co m e rcia le s , a tra vé s d e la cre a ció n
d e p rés tam o s .

BM = EMp + RT

M1 = EMp + DVP

Fig u ra 8 .2 Crea ción p rim a ria y secu n d a ria d el d in ero


Co m o s e o b s e rva e n la fig u ra 8 .2 , co m o lo s b a n co s co m e rcia le s s ó lo m a n -
tie n e n co m o e n ca je p a rte d e lo s d e p ó s ito s re cib id o s , é s to le s p e rm ite m u lti-
p lica r la b a s e m o n e ta ria h a s ta lle g a r a la ca n tid a d d e d in e ro M1 . Es ta e s la
o fe rta d e d in e ro d e la e co n o m ía .

En e s te m o d e lo m u y s e n cillo d e u n a e co n o m ía ce rra d a , e l Ba n co Ce n tra l


co n tro la la Ba s e Mo n e ta ria y p u e d e co n tro la r la ca p a cid a d d e lo s b a n co s d e
cre a r d in e ro ya q u e fija la ta s a d e e n ca je le g a l. Po r lo ta n to , e n e s te ca s o s e
p la n te a q u e e l Ba n co Ce n tra l co n tro la la o fe rta d e d in e ro .

En u n a e c o n o m ía c e rra d a , la o f e rt a m o n e t a ria e s e xó g e n a .

8 .3 .2 . La d e m a n d a d e d in e ro

La t e o ría c u a n t it a t iv a : e l m o t iv o t ra n s a c c ió n

Lo s e co n o m is ta s clá s ico s d e l s ig lo XIX, te n ie n d o co m o a n te ce d e n te s a


Hu m e y te ó rico s d e l s ig lo XVI, p o s tu la b a n q u e lo s a g e n te s e co n ó m ico s d e -
s e a n m a n te n e r d in e ro p a ra re a liz a r tra n s a ccio n e s .

La id e a ce n tral e s q u e e x is te u n to tal Q d e tran s accio n e s fís icas e n la e co n o -


m ía , p o r la s q u e s e p a g a n d is tin to s p re cio s , lo s q u e s e re s u m e n e n u n ú n ico
in d ica d o r P. Es e to ta l d e tra n s a ccio n e s s e re a liz a co n d in e ro M, q u e circu la e n la
e co n o m ía u n a ca n tid a d d e ve ce s V e n u n p e río d o d e tie m p o d e te rm in a d o . La
te o ría p u e d e ilu s tra rs e co n la e cu a ció n d e Fis h e r, la cu a l s e cu m p le ta n to p a ra
va lo re s n o m in a le s co m o re a le s :

La te o ría cu a n tita tiva le a s ig n a u n ro l ce n tra l a V, la ve lo cid a d d e circu la ció n


d e l d in e ro re s p e cto a l to ta l d e tra n s a ccio n e s , q u e m id e cu á n ta s ve ce s ca m b ia
d e m a n o s u n m is m o b ille te p a ra s a tis fa ce r u n cie rto n ú m e ro d e tra n s a ccio n e s .

184
8
Po r ejem p lo , s i en la eco n o m ía exis ten 1 0 0 UM y s e realiz an tran s accio n es m en -
s u a le s p o r u n to ta l d e 3 0 0 UM, ca d a b ille te d e b e rá circu la r, e n p ro m e d io , tre s
ve ce s a l m e s ; p o r lo ta n to e n e s te ca s o V=3 . Es to s e co n o m is ta s p o s tu la n q u e V
e s u n a co n s ta n te .

La Ecu a ció n d e Fis h e r e s u n a id e n tid a d co n ta b le , q u e e s ta b le ce q u e e l flu jo


d e b ie n e s y s e rvicio s s e co rre s p o n d e co n e l flu jo m o n e ta rio . De e s ta fo rm a , la
ú n ica fu n ció n d e l d in e ro e s “ace itar” la e co n o m ía, p e rm itir q u e lo s in te rcam b io s
s e h ag an m ás ráp id am e n te .

Pa ra te n e r u n a p re s e n ta ció n d e la d e m a n d a re a l d e d in e ro (m d ), e s n e ce s a -
rio d e s p e ja r M/ P d e la e cu a ció n a n te rio r. Co m o V e s u n a co n s ta n te , s u in ve r-
s o (1 / V) tam b ién lo es ; s i llam am os k= 1 / V, ob ten em os la ecu ación d e los en caje
m on etarios d e Cam b rid g e com o p rim er form u lación d e u n a d em an d a d e d in ero:
d d
m =k x Q ó m =k x y

s ie n d o m d = M/ P la ca n tid a d re a l d e d in e ro .

Al s e r V co n s ta n te , cu a n d o a u m e n ta e l to ta l d e tra n s a ccio n e s Q, a u m e n ta
la d e m a n d a re a l d e d in e ro p a ra p o d e r re a liz a rla s . Po r o tra p a rte , co m o e n
to d a tra n s a cció n e l g a s to d e u n a p e rs o n a e s in g re s o d e o tra , ta m b ié n p u e d e
p la n te a rs e q u e la d e m a n d a d e d in e ro d e p e n d e e n fo rm a p o s itiva d e l in g re s o
re a l d e la e co n o m ía , s im b o liz a d o co m o y.

Es ta te o ría s e co n ce n tra e n la fu n ció n d e m e d io d e p a g o d e l d in e ro : s ó lo


e s re q u e rid o p a ra fa cilita r e l in te rca m b io d e b ie n e s . En cu a n to a la fu n ció n d e
re s e rva d e va lo r, la te o ría p la n te a q u e n o tie n e s e n tid o m a n te n e r d in e ro , p u e s
é s te n o d e ve n g a in te ré s .

La innovación keynes iana: el dinero como activo y el motivo es peculación

En 1 9 3 6 Ke yn e s p u b lica s u o b ra Te o ría g e n e ra l s o b re la o cu p a ció n , e l in te -


ré s y e l d in e ro , d o n d e re p ie n s a la te o ría clá s ica e n to d o s s u s a s p e cto s . Re la tivo
a la d em an d a d e d in ero , critica el s u p u es to extrem o d e velo cid ad d e circu lació n
co n s ta n te , a u n q u e m a n tie n e la id e a d e q u e la d e m a n d a d e d in e ro d e p e n d e e n
form a p ositiva d el ingreso en el m otivo transacción. El p rincip al ap orte d e Keynes
e s , s in e m b a rg o , e l é n fa s is e n e l d in e ro co m o a ctivo , co m o re s e rva d e va lo r: la
g e n te d e s e a m an te n e r d in e ro tam b ié n p o r m otivo especu lación .

El m o t iv o e s p e cu la ció n k e y n e s ia n o h a ce re f e re n cia a l u s o d e l d in e -
ro co m o re s e rv a d e v a lo r, f re n te a o tro s a ctiv o s f in a n cie ro s , lla m a d o s
g e n é rica m e n te b o n o s .

¿Cuál es el elem ento que define el m antener dinero frente a la com pra de bonos?
Lo s b o n o s p a g a n u n in te ré s ; cu a n d o la ta s a d e in te ré s (i) a u m e n ta , e s m á s
re n ta b le te n e r b o n o s , p o r lo q u e lo s a g e n te s e co n ó m ico s tra s la d a n s u s fo n d o s

185
d e l d in e ro h a cia lo s b o n o s . Si la ta s a d e lo s b o n o s d is m in u ye , ya n o s o n ta n
re n ta b le s y s e p u e d e p re fe rir te n e r d in e ro a n te s q u e b o n o s , ya q u e e l d in e ro
tie n e u n a virtu d im p o rtan te : s u liq u id e z . De e s ta m an e ra, la d e m an d a d e d in e ro
co m o activo o p o r m o tivo e s p e cu lació n d e p e n d e e n fo rm a in ve rs a d e la tas a d e
in te ré s d e m e rcad o : al au m e n tar la tas a d e in te ré s , d is m in u ye e l m o n to d e d in e -
ro co m o a ctivo p u e s s e p re fie re n lo s b o n o s , y vice ve rs a .

La d e m a n d a d e d in e ro co n e l a p o rte ke yn e s ia n o s e re p re s e n ta co m o :

Md = M (P x y) + M (i)

Es ta te o ría ke yn e s ia n a o cu p ó e l ce n tro d e la Ma cro e co n o m ía h a s ta lo s


a ñ o s ’6 0 .

La te o ría m o n e taria o n e o -cu an titativ a: la im p o rtan cia d e la in flació n

Pre cis a m e n te e n la d é ca d a d e l ’6 0 e l e co n o m is ta Milto n Frie d m a n d e la


Un ive rs id a d d e Ch ica g o tra b a jó e n la re va lo riz a ció n d e la te o ría cu a n tita tiva ,
a ce p ta n d o la in n o va ció n ke yn e s ia n a . Frie d m a n p la n te a q u e la ve lo cid a d d e
circu la ció n n o e s u n a co n s ta n te n u m é rica , co m o e n la te o ría clá s ica , p e ro
ta m p o co e s va ria b le e in e s ta b le , co m o s u g e ría Ke yn e s . Lo e s e n cia l d e la d e -
m a n d a d e d in e ro e s q u e d e p e n d e e n fo rm a p re d e cib le d e u n n ú m e ro d e
p a rá m e tro s cla ra m e n te id e n tifica d o s . En tre e llo s ca b e m e n cio n a r e l in g re s o y
la ta s a d e in te ré s d e lo s b o n o s , q u e s o n e l s u s titu to d e d in e ro e n Ke yn e s . Pe ro
Frie d m a n in clu ye u n a a m p lia g a m a d e a ctivo s s u s titu to s d e l d in e ro , q u e p e r-
m ite n , co m o é s te , a te s o ra r riq u e z a . Aq u í p u e d e n in clu irs e d is tin to s a ctivo s
fin a n cie ro s , co m o la s a ccio n e s , lo s b o n o s a la rg o p la z o , d e p ó s ito s e n u n id a -
d e s re a ju s ta b le s (UR), o d e p ó s ito s e n m o n e d a e x tra n je ra ; p e ro ta m b ié n a cti-
vo s fís ico s , co m o ca s a s o a u to s . La o p ció n e n a ctivo s fís ico s e s e s p e cia lm e n -
te im p o rtan te e n é p o cas d e alta in flació n , p u e s cu an d o lo s p re cio s flu ctú an
m u ch o y e n fo rm a e rrática s o n la fo rm a m ás s e g u ra d e m an te n e r riq u e z a. Para
econ om ías in flacion arias com o h a s id o la u ru g u aya d es d e m ed iad os d e los añ os
’5 0 , la tas a d e in flación es p erad a es u n arg u m en to im p ortan te d e la d em an d a d e
d in ero. Si s e es p era q u e la in flación s ea alta, s e tratará d e m an ten er la riq u ez a en
b on os o d ep ós itos en m on ed a extran jera o en in vers ion es in m ob iliarias , p u es s e
d es eará m an ten er la m en or can tid ad d e d in ero p os ib le.

Lo s d e t e r m in a n t e s d e la d e m a n d a d e d in e r o n e o -c u a n t it a t iv a s o n :
e l in g re s o y u n a a m p lia g a m a d e a ctiv o s s u s titu to s d e l d in e ro . En e co -
n o m ía s c o n a lt a in f la c ió n , u n a rg u m e n t o q u e c o b ra g ra n im p o rt a n c ia
e s la in f la ció n e s p e ra d a .

186
8
8 .3 .3 . El e q u ilib rio d e m e rca d o

Co m o e n to d o m e rca d o , e l e q u ilib rio s e d a cu a n d o s e ig u a la n o fe rta y d e -


m a n d a . En e s te ca s o , s e d e te rm in a u n a ca n tid a d d e e q u ilib rio , la ca n tid a d d e
d in e ro , y u n p re cio d e e q u ilib rio , la ta s a d e in te ré s . Dich a ta s a d e in te ré s e s e l
p re cio q u e s e p a g a p o r la u tiliz a ció n d e l d in e ro .

Co m o s e vio e n la s e cció n a n -
terior, la d em and a d e d inero d ep en-
d e e n fo rm a n e g ativa d e la tas a d e
in te ré s . Po r o tra p a rte , a l s e r u n
m o d e lo s e n cillo d e e co n o m ía ce -
rra d a , la o fe rta m o n e ta ria (MS) e s
exógena, com o se señaló en el pun-
to 8 .3 .1 . Es to s ig n ifica q u e e s u n a
co n s ta n te p a ra cu a lq u ie r va lo r d e
ta s a d e in te ré s , p o r lo q u e e s u n a
re cta ve rtical al n ive l M* fijad o p o r
el Banco Central. El eq uilib rio se re-
p re s e n ta e n la fig u ra 8 .3 .
Fig u ra 8 .3 El m erca d o d e d in ero
Es te e q u ilib rio s e ro m p e s i s e
m o d ifican tan to la d e m an d a co m o
la o fe rta. Si la d e m an d a d e d in e ro au m e n ta an te u n a o fe rta co n s tan te , p re s io n a
al alz a a la tas a d e in terés d e eq u ilib rio . Gráficam en te, la cu rva d e d em an d a (Md )
s e m u eve h acia la d erech a y h acia arrib a (Md ’). Lo con trario s u ced e s i la d em an d a
d is m in u ye : e n e s te ca s o d is m in u irá la ta s a d e in te ré s . Lo s e fe cto s d e ca m b io s
e n la o fe rta m o n e ta ria s e a n a liz a n co n m a yo r d e ta lle e n la s e cció n s ig u ie n te .

8.4. La polít ica monet ar ia

8 .4 .1 . Ef e cto s s o b re la d e m a n d a a g re g a d a

La p o lítica m o n e taria s e re fie re al m an e jo d e la can tid ad d e d in e ro co m o fo r-


m a d e lo g rar o b jetivo s fin ales q u e to d a eco n o m ía d es ea alcan z ar, co m o p u ed en
s e r la re d u cció n d e l d e s e m p le o , e l cre cim ie n to a larg o p laz o y e l co n tro l d e p re -
cio s . A co n tin u ació n ve re m o s có m o cam b io s e n la can tid ad d e d in e ro p u e d e n
afectar a la d em an d a ag reg ad a, retom an d o el m od elo d el cap ítu lo 6 .

El m e ca n is m o d e tra n s m is ió n m o n e ta rio

Pla n te a re m o s e l ca s o d e u n Ba n co Ce n tra l q u e lle va a ca b o u n a p o lítica m o -

187
Figu ra 8 .4 El m ecan ism o de tran sm isión m on etario

n e ta ria e x p a n s iva , e s d e cir, q u e a u m e n ta la ca n tid a d d e d in e ro . El m e ca n is m o


d e tra n s m is ió n d e d in e ro a p ro d u cció n tie n e cu a tro e ta p a s .

Lo s p rim e ro s e fe cto s s e p ro d u ce n e n e l m e rca d o m o n e ta rio . Pa rtie n d o d e l


an ális is d e l p u n to an te rio r, s e p u e d e co n s tatar q u e al h ab e r m ás o fe rta d e d in e -
ro a n te u n a d e m a n d a co n s ta n te , e l e q u ilib rio im p lica u n m a yo r s to ck y u n a
m e n o r ta s a d e in te ré s (fig u ra 8 .4 p a n e l a ).

La m enor tasa de interés afecta a los com ponentes del gasto que dependen de
ella. Com o vim os en el capítulo 6, el principal factor de la dem anda agregada sensi-
ble a la tasa de interés es la inversión, por lo que ésta aum enta (figura 8 .4 panel b).

Es te a u m e n to d e la in ve rs ió n im p lica u n a u m e n to in s ta n tá n e o d e la d e m a n -
d a , e l q u e s e a m p lía p o r e l e fe cto m u ltip lica d o r q u e p ro d u ce . Es te m a yo r a u -
m e n to d e la d e m a n d a in d u ce a u n a u m e n to d e l in g re s o n o m in a l; e s d e cir, a u -
m e n ta Y e n ∆y (fig u ra 8 .4 p a n e l c)

Un a u m e n t o d e la c a n t id a d d e d in e ro a f e c t a a l p ro d u c t o o in g re s o
n o m in a l e n f o rm a in d ire c t a : v ía u n a u m e n t o d e la in v e rs ió n p ro v o c a -
d o p o r la d is m in u c ió n d e la t a s a d e in t e ré s .

Es te m e ca n is m o d e tra n s m is ió n fu e id e n tifica d o p o r Ke yn e s , p o r lo q u e s e
s u e le lla m a rlo e fe cto Ke yn e s . Sin e m b a rg o , Ke yn e s n o cre ía e n la e fica cia d e
e s te e fe cto , a l m e n o s p o r d o s ra z o n e s :

i) Ma g ro s re s u lta d o s e n e l p a s o 1 : s i la ta s a d e in te ré s ya e s b a ja , co m o e ra
e l ca s o d e la Gra n De p re s ió n d e lo s a ñ o s ’3 0 e n la q u e Ke yn e s vivía y e s crib ía ,
au m e n to s d e la can tid ad d e d in e ro te n d rán p o co e fe cto s o b re la tas a d e in te ré s ,
co m o s e o b s e rva e n la fig u ra 8 .4 p a n e l a ).

ii) Mag ros res u ltad os en el p as o 2 : la in vers ión , s eg ú n Keyn es , es m u y in elás -


tica res p ecto a la tas a d e interés. Ad em ás, es m uy inestab le, p ues d ep end e d e las

188
8
exp ectativas d e los em p resarios resp ecto a la futura m archa d e la econom ía. Esto
e q u ivale a p lan te ar u n a fu n ció n d e in ve rs ió n cas i re cta e n 8 .4 p an e l b .

Sin e m b a rg o , h o y s e re co n o ce q u e e n s itu a cio n e s n o rm a le s , la ta s a d e in te -


rés reaccion a ráp id am en te an te u n cam b io en los d atos d el m ercad o m on etario.
Po r o tra p a rte , s i b ie n to d a vía s e d is cu te h a s ta d ó n d e la ta s a d e in te ré s a fe cta a
la in ve rs ió n , s e a ce p ta q u e e n g e n e ra l la s e co n o m ía s tie n e n ra cio n a m ie n to d e
créd ito. Si es to es as í, u n otorg am ien to m ayor d e créd ito va a p os ib ilitar realiz ar
in vers ion es q u e p od ían s er m u y ren tab les p ero q u e n o s e p od ían h acer p or falta
d e fo n d o s . De e s ta fo rm a , a ctu a lm e n te s e in co rp o ra la in flu e n cia d e l ca n a l d e
tra n s m is ió n vía ta s a d e in te ré s - in ve rs ió n s o b re la d e m a n d a a g re g a d a .

¿Ef e ct o s s o b re p ro d u ct o re a l o s o b re p re cio s ?

El m o d e lo co n e l q u e h e m o s tra b a ja d o e s d e p re cio s fijo s , p o r lo q u e n o e s


p o s ib le ve r lo s e fe cto s d e e s ta p o lítica s o b re lo s p re cio s . Sin e m b arg o d e b e m o s
co m e n ta r e s te e fe cto , p u e s g ra n p a rte d e la co n tro ve rs ia s o b re la e fica cia d e la
p o lítica m o n e ta ria s e ce n tra e n la p re g u n ta d e l títu lo .

El p ro d u cto n o m in a l s e p u e d e s e p a ra r e n p re cio s y p ro d u cto re a l: Y = Py


He m o s vis to q u e e l re s u lta d o fin a l d e u n a p o lítica m o n e ta ria e x p a n s iva e ra
u n a u m e n to d e l p ro d u cto n o m in a l.
Si en la econ om ía exis te d es em p leo, la m ayor d em an d a s e trad u ce en m ayor
p ro d u cció n fís ica y e n m a yo r e m p le o ; e n e s te ca s o , la p o lítica lo g ra s u s o b je ti-
vo s s o b re e l s e cto r re al. Al p artir d e l s u p u e s to d e e x is te n cia d e d e s e m p le o , e s te
e n fo q u e s e e tiq u e ta co m o ke yn e s ia n o .
Si e n ca m b io e x is te p le n o e m p le o d e lo s re cu rs o s , co m o p o s tu la n lo s e co -
n o m is ta s clá s ico s , la m a yo r p re s ió n d e d e m a n d a s o lo lo g ra rá u n a u m e n to d e
p recios .
Esta discusión será desarrollada con nuevos elem entos en los capítulos 9 y 10.

Si s e an aliz a e l cas o d e u n a p o lítica m o n e taria co n tractiva, s e o b s e rvará q u e


co n d u cirá a u n a caíd a d el p ro d u cto n o m in al. En s itu acio n es n o rm ales , la m is m a
s e exp lica tan to p o r u n a red u cció n d e p recio s co m o d e la p ro d u cció n . Lo s res u l-
ta d o s s o n a m b ig u o s : la b u e n a n o ticia d e la m e n o r in fla ció n ; la m a la n o ticia d e
la re ce s ió n .

189
«La polémica sobr e la independencia del Banco Cent r al»

Ha s ta h a ce u n o s a ñ o s , e l Ba n co Ce n tra l e ra vis to co m o fo rm a n d o p a rte d e l a p a ra to d e l Go b ie rn o


Ce n tra l p a ra lle va r a d e la n te s u p o lítica e co n ó m ica ; la id e a d e u n Ba n co Ce n tra l in d e p e n d ie n te e s , p o r
en d e, alg o n u evo. Hoy en d ía el p arad ig m a es tá m arcad o p or el Bu n d es b an k alem án , e in clu s o alg u n os
p aís es d e la reg ión , com o Ch ile y Ven ez u ela, cu en tan con u n Ban co Cen tral in d ep en d ien te. La p reg u n ta
o b via e s p o rq u é s u rg ió e s ta id e a , y la re s p u e s ta e s q u e d e e s ta m a n e ra s e m e jo ra ría e l d e s e m p e ñ o
e co n ó m ico : la e co n o m ía p o d ría cre ce r m á s y la in fla ció n s e ría m e n o r.

La id e a b á s ica d e l co n tro l d e p re cio s a tra vé s d e la ca n tid a d d e d in e ro vie n e d e la re fo rm u la ció n


d e la teoría cu an titativa h acia 1 8 7 0 . Es te fu e el in icio d e u n larg o cam in o q u e n os lleva a d os res u ltad os :
q u e la p olítica m on etaria s ólo d eb e con trolar la in flación y q u e, p ara log rarlo, el Ban co Cen tral d eb e s er
in d e p e n d ie n te . Ex is te n vario s trab ajo s q u e an aliz an e m p íricam e n te e l te m a, lo s cu ale s e n s u m ayo ría
co n clu ye n q u e lo s p aís e s co n m ayo r in d e p e n d e n cia d e s u s b an co s ce n trale s s o n lo s q u e m u e s tran las
m en ores tas as d e in flación . Sin em b arg o, es te tip o d e p olítica s e en fren tó a varios p rob lem as p rácticos ,
q u e in clu ye n , e n tre o tro s , cu á l e s e l a g re g a d o m o n e ta rio o e l ín d ice d e p re cio s a co n tro la r.

Actu a lm e n te e x is te u n a e u fo ria s o b re e l h e ch o q u e u n Ba n co Ce n tra l in d e p e n d ie n te , a tra vé s d e


s u re p u ta ció n , lo g ra rá m a n te n e r la e s ta b ilid a d d e p re cio s ; h o y e l te m a e s tá d e m o d a . Ex is te n p o ca s
d u d a s d e q u e la p o p u la rid a d d e e s ta id e a e s tá lig a d a a l d e s cre im ie n to re s p e cto a q u e lo s p o lítico s
p u e d an m an te n e r u n a p o lítica m o n e taria d u ra d u ran te to d o s u m an d ato . La b ib lio g rafía s o b re e l te m a
p lan te a q u e e x is te u n ciclo p o lítico : lo s g o b ie rn o s h acia e l fin al d e s u m an d ato e x p an d irán la can tid ad
d e d in ero p ara log rar efectos reales q u e log ren u n am b ien te d e op tim is m o, olvid án d os e d el com p rom i-
s o ad o p tad o s o b re el co n tro l d e p recio s . Es to o cas io n a u n d es creim ien to , el q u e p u ed e reco n q u is tars e
s i s e o to rg a e l co n tro l d e la e vo lu ció n d e lo s p re cio s a u n a in s titu ció n cu ya re p u tació n s e a m ás alta; tal
e s e l ca s o d e l Ba n co Ce n tra l.

Se d is cu te , s in e m b a rg o , q u e la in d e p e n d e n cia s e a e l a trib u to fu n d a m e n ta l p a ra g e n e ra r cre d ib i-


lid a d . Bu e n a p a rte d e la lite ra tu ra s e co n ce n tra e n d o s a trib u to s : in d e p e n d e n cia y co n s e rva d u ris m o .

Si e l Ba n co Ce n tra l e s co n s e rva d o r, te n d rá u n o b je tivo s o b re la ta s a d e in fla ció n m e n o r a l d e lo s


a g e n te s e co n ó m ico s y te n d rá g ra n a ve rs ió n h a cia e l re p u n te in fla cio n a rio . De e s ta fo rm a , p a re ce s e r
m á s im p o rta n te e l a trib u to d e s e r co n s e rva d o r a n te s q u e s e r in d e p e n d ie n te .

Un p ro b le m a d e fo n d o e s q u ié n d e te rm in a la p o lítica m o n e taria. Po r u n lad o s e arg u m e n ta q u e , s i


s e elig e u n a Au torid ad Mon etaria con s ervad ora, es tá b ien q u e s e le otorg u e tod o el p od er, es d ecir, q u e
te n g a in d e p e n d e n cia e n fija r la s m e ta s , a l e s tilo d e l Ba n co Ce n tra l d e Nu e va Ze la n d a . Po r o tro la d o ,
e s te e n fo q u e n o a p a re ce co m o m u y d e m o crá tico , p o r lo cu a l s e p la n te a lim ita r d ich o p o d e r a u n a
in d e p e n d e n cia d e m e d io s . Es to im p lica q u e tie n e lib e rta d p a ra m a n e ja r la p o lítica m o n e ta ria p a ra
log rar las m etas , las q u e s on acord ad as con el Ejecu tivo, al es tilo el Bu n d es b an k y los d em ás eu rop eos .
En e s te cas o , e l co n s e rvad u ris m o n o e s re alm e n te u n re q u is ito e s e n cial p ara u n “b u e n ” Ban co Ce n tral.

De s d e u n a p e rs p e ctiva la tin o a m e rica n a , d o n d e h a h a b id o u n a la rg a tra d ició n d e p o lítica s d e


e s ta b iliz a ció n , e s d ifícil cre e r q u e la in d e p e n d e n cia d e l Ba n co Ce n tra l s e a la cla ve p a ra lo g ra r la
es tab ilid ad d e p recios . En p aís es com o Urug uay, con una tas a d e inflación p rom ed io p ara los últim os 4 0
a ñ o s d e 5 0 %-6 0 % a n u a l, e s cla ro q u e la in fla ció n tie n e u n a ra íz fis ca l; d a d o é s to , lo q u e re a lm e n te
im p o rta e s e l d e s e m p e ñ o d e l s e cto r fis ca l.

En e s te e n to rn o , s i s e p ie n s a q u e e l p rin cip a l o b je tivo d e u n Ba n co Ce n tra l e s la e s ta b ilid a d d e


p recios , p od ría s er d es eab le, q u e tu viera in d ep en d en cia en la tom a d e d ecis ion es . En p articu lar, q u e n o
d e p e n d a d e l Po d e r Eje cu tivo , p re s io n a d o co n tin u a m e n te p o r lo s re cla m o s d e lo s vo ta n te s . Un Ba n co
Ce n tra l in d e p e n d ie n te n o ca e ría e n la s te n ta cio n e s d e l lla m a d o ciclo p o lítico , co m p ro m e tié n d o s e
ú n ica m e n te a m a n te n e r b a ja la in fla ció n .

Lo s co n tra rio s a o to rg a rle e s ta in d e p e n d e n cia a rg u m e n ta n q u e e s p o co d e m o crá tico o to rg a r e l


p o d e r d e fija r la p o lítica m o n e ta ria a u n o s p o co s té cn ico s , s in q u e e l Po d e r Eje cu tivo o e l Pa rla m e n to ,
q u e re p re s e n ta n a lo s vo ta n te s , te n g a n in cid e n cia . Otra crítica p la n te a q u e , a l e s ta r a le ja d o d e l
p roceso p olítico, un Banco Central ind ep end iente p ued e p erd er contacto con la realid ad socioeconóm ica.

190
8
8 .4 .2 . Ob je t iv o s e in s t ru m e n t o s d e la p o lít ica m o n e t a ria
Ob je t iv o s in t e rm e d io s y f in a le s

El Ba n co Ce n tra l tie n e u n a s e rie d e o b je tivo s fin a le s , q u e e n g e n e ra l s o n :

i) La d e fe n s a d e la m o n e d a
ii) La e s ta b ilid a d y s o lve n cia d e l s is te m a fin a n cie ro .

Para p o d e r cu m p lirlo s , s e ce n tra e n o b je tivo s d e co rto p laz o m an ip u lab le s ,


lo s lla m a d o s o b je tivo s in te rm e d io s q u e p a ra u n a e co n o m ía ce rra d a s o n :

i) la ca n tid a d d e d in e ro
ii) la s re s e rva s d e lo s b a n co s
iii) la ta s a d e in te ré s

Pa ra lo g ra r e s to s o b je tivo s in te rm e d io s , e l Ba n co Ce n tra l m a n e ja u n a s e rie


d e h e rram ie n tas e in s tru m e n to s . Lo s p rin cip ale s s o n lo q u e s e co m e n tan a co n -
tin u ació n .

i) o p e racio n e s d e m e rcad o ab ie rto


ii) ta s a d e e n ca je
iii) d e s cu e n to s

Op e ra cio n e s d e m e rca d o a b ie rto

Es te e s a ctu a lm e n te e l p rin cip a l in s tru m e n to u tiliz a d o . El Ba n co Ce n tra l co -


lo ca títu lo s d e d e u d a p ú b lica , co m o le tra s y b o n o s d e l Go b ie rn o , o títu lo s d e l
p ro p io b a n co , co m o la s le tra s e n m o n e d a n a cio n a l o la s le tra s d e re g u la ció n
m o n e ta ria (LRM). Si e n cie rto m o m e n to s e d ia g n o s tica q u e la in fla ció n e s tá
re p u n tan d o e n lo s ú ltim o s m e s e s , la p o lítica a s e g u ir s e rá la d e re d u cir la can ti-
d a d d e d in e ro e n circu la ció n . Pa ra lo g ra r e s te o b je tivo in te rm e d io , e l Ba n co
Ce n tra l s a le a ve n d e r le tra s a l m e rca d o a b ie rto . Cu a n d o lo s p a rticu la re s , g e n e -
ra lm e n te in te rm e d ia rio s fin a n cie ro s , co m p ra n la s le tra s , le e n tre g a n d in e ro a l
Ba n co Ce n tra l. De e s ta fo rm a , e s o s b ille te s ya n o circu la n m á s , co n lo q u e la
can tid ad d e d in e ro d is m in u ye .

Fija c ió n d e la t a s a d e e n c a je

Co m o s e an aliz ó e n la s e cció n 8 .2 , lo s b an co s co m e rciale s d e b e n m an te n e r


u n p o rce n ta je d e lo s d e p ó s ito s re cib id o s , ya s e a e n e fe ctivo o e n e l Ba n co Ce n -
tral. Si e s te ú ltim o d e s e a re d u cir la can tid ad d e d in e ro , e le vará la tas a d e e n caje
le g a l. De e s te m o d o , lo s b a n co s co m e rcia le s p u e d e n co n ce d e r m e n o s p ré s ta -
m o s , co n lo q u e s e re d u ce la cre a ció n s e cu n d a ria d e d in e ro . Ma n ip u la n d o la
ta s a d e e n ca je s e lim ita la lib e rta d d e lo s b a n co s d e cre a r d in e ro . Es te in s tru -
m e n to h a d e jad o d e s e r u s ad o activam e n te e n lo s ú ltim o s tie m p o s , p u e s cau s a-

191
b a g ran d es cam b ios en el volu m en d e los p rés tam os en el corto p laz o. Al cortar-
s e e n fo rm a ab ru p ta e l fin an ciam ie n to al s e cto r p rivad o , s e p o d ía e n trar e n u n a
reces ión .

Po lít ic a d e d e s c u e n t o s

El Ba n co Ce n tra l p u e d e o to rg a r cré d ito s a l re s to d e l s is te m a b a n ca rio , p o r


e l q u e le co b ra u n in te ré s , lla m a d o ta s a d e d e s cu e n to . Si e l o b je tivo e s re d u cir
la ca n tid a d d e d in e ro , e l Ba n co Ce n tra l a u m e n ta rá la ta s a d e d e s cu e n to , d e s -
a le n ta n d o a l re s to d e lo s b a n co s a q u e a cu d a n a p e d ir fin a n cia m ie n to . Si s e
q u ie re a u m e n ta r la ca n tid a d d e d in e ro , la ta s a b a ja rá y s e p o d rá n o to rg a r m á s
p ré s ta m o s a lo s b a n co s , lo s q u e a s u ve z p o d rá n p re s ta rlo s ; a s í s e g e n e ra rá
u n a n u e va cre a ció n s e cu n d a ria d e d in e ro . Es te tip o d e in s tru m e n to s e h a
u s a d o p o co , p o rq u e n o e x is te u n a re la ció n cla ra e n tre e l m a n e jo d e la ta s a y
la cre a ció n s e cu n d a ria d e d in e ro . En p a rticu la r, lo s b a n co s co m e rcia le s tie n e n
o tra s fo rm a s d e fin a n cia m ie n to , m á s a llá d e s o licita r p ré s ta m o s a la Au to ri-
d ad Mon etaria.

192
8
«La política monetaria en Uruguay: una perspectiva desde el Banco Central del Uruguay».

En u n a e co n o m ía a b ie rta d o n d e s e b u s ca co n tro la r e l tip o d e ca m b io , la p o lítica


m o n e ta ria e s tá s u b o rd in a d a a la p o lítica ca m b ia ria .

Actu a lm e n te , e l p rin cip a l o b je tivo d e l BCU e s e l co n tro l d e la in fla ció n , ya q u e e n


Uru g u a y d e s d e 1 9 9 0 s e e s tá lle va n d o a ca b o u n p la n d e e s ta b iliz a ció n b a s a d o e n
e l tip o d e ca m b io . En e s te co n te x to , la p o lítica m o n e ta ria s e ce n tra e n re d u cir la
vo la tilid a d d e l tip o d e ca m b io d e l p e s o re s p e cto a l d ó la r. Pa ra lo g ra r e s te o b je tivo ,
e l BCU d is p o n e d e in s tru m e n to s q u e p e rm ite n re g u la r la liq u id e z d e la e co n o m ía ,
ta n to a n ive l a n u a l co m o d e n tro d e l m e s .
Lo s in s tru m e n to s m á s u tiliz a d o s s o n tre s , cu ya s fu n cio n e s h a n id o ca m b ia n d o
co n e l tie m p o :

Lo s e n c a je s : in cid e n e n la liq u id e z a tra vé s d e l m u ltip lica d o r. Lo s re q u e rim ie n -


to s d e e n ca je d e b e n cu m p lirs e p a ra e l p ro m e d io d e l m e s , lo q u e co n s titu ye u n
m e ca n is m o a u to m á tico d e re g u la ció n d e la liq u id e z in tra m e n s u a l. Lu e g o d e h a b e r-
s e u tiliz a d o in te n s a m e n te e n e l p e río d o d e la cris is d e co m ie n z o s d e lo s a ñ o s ’8 0 ,
e n lo s ú ltim o s a ñ o s s e h a p ro cu ra d o m a n te n e r lo s e n ca je s e s ta b le s , p o r n o co n s id e -
ra rs e e l e le m e n to m á s id ó n e o p a ra la re g u la ció n d e liq u id e z e n co n d icio n e s n o rm a -
le s . Actu a lm e n te , e s ta s ta s a s p e rm a n e ce n in ca m b ia d a s d e s d e 1 9 9 2 . A m o d o d e
e je m p lo , s e p u e d e m e n cio n a r q u e p a ra d e p ó s ito s vis ta y h a s ta 3 0 d ía s , ta n to e n
p e s o s co m o e n d ó la re s , s e fija ro n ta s a s d e e n ca je n o re m u n e ra d o d e 1 0 %. Lo s
re q u e rim ie n to s s o n m e n o re s p a ra d e p ó s ito s a p la z o s m á s la rg o s .

Op e ra c io n e s d e m e rc a d o a b ie rt o : le t ra s d e t e s o re ría e n p e s o s . El Ba n co
Ce n tra l re a liz a licita cio n e s s e m a n a le s d e le tra s d e te s o re ría , fija n d o e l m o n to y
p e rm itie n d o q u e e l m e rca d o fije la ta s a d e in te ré s . De e s ta m a n e ra , la ta s a d e
in te ré s e s m á s fle x ib le , a d e cu á n d o s e a l n ive l q u e e q u ilib ra e n ca d a o p o rtu n id a d la
o fe rta y la d e m a n d a d e d in e ro . Actu a lm e n te s e co lo ca n le tra s a 7 d ía s p a ra re g u la r
la liq u id e z d e n tro d e l m e s y a 3 0 d ía s p a ra la liq u id e z q u e e x ce d e e l m e s . Ha s ta
1 9 9 4 la s le tra s n o s e u tiliz a b a n co n u n o b je tivo d e re g u la ció n d e liq u id e z , s in o q u e
te n ía n e l o b je tivo d e cu b rir la s n e ce s id a d e s d e fin a n cia m ie n to d e l p ro g ra m a m o n e -
ta rio q u e e l Ba n co Ce n tra l re a liz a a n u a lm e n te , p o r lo q u e s u u s o e ra m á s in te n s o .

La f a c ilid a d d e d e p ó s it o s : lo s d ep ósit os ca ll. El Ba n co Ce n tra l a ce p ta d e p ó s i-


to s d e lo s b a n co s co m e rcia le s p a ra p la z o s co rto s , q u e a ctu a lm e n te s o n e n tre u n o y
tre s d ía s ; é s to s s o n lo s lla m a d o s d ep ósit os ca ll. Es te in s tru m e n to co n trib u ye a re g u -
la r la ca n tid a d d e d in e ro p u e s e l Ba n co Ce n tra l fija la ta s a a la q u e e s tá d is p u e s to a
to m a r to d o s lo s m o n to s q u e lo s b a n co s q u ie ra n d e p o s ita r e n p e s o s . Ello p ro cu ra
e vita r q u e lo s b a n co s co n vie rta n e n d ó la re s lo s p e s o s tra n s ito ria m e n te e x ce d e n te s ,
y n o p re s io n e n e l m e rcad o d e d ivis as . De e s ta fo rm a, s e e s tá re d u cie n d o la vo latilid ad
d e l tip o d e ca m b io , p e ro s e a u m e n ta , e n ca m b io , la vo la tilid a d d e la ta s a d e in te -
ré s . Ad e m á s , la ta s a fija d a p o r e l BCU le p o n e u n p is o a la s ta s a s in te rb a n ca ria s (la s
q u e s e co b ra n lo s b a n co s e n tre e llo s ).

En lo s ú ltim o s a ñ o s s e h a n u tiliz a d o m á s a ctiva m e n te lo s d ep ósitos ca ll, re le g a n -


d o a u n s e g u n d o p la n o a la s o p e ra cio n e s d e m e rca d o a b ie rto . Co m o ya fu e d ich o ,
la s ta s a s d e e n ca je ya n o s e u s a n a ctiva m e n te co m o in s tru m e n to d e re g u la ció n d e
liq u id e z .

193
Co n ce p to s cla ve s
8 fu n cio n e s d e l d in e ro
m e d io d e p ag o
s p read b an cario
liq u id e z ve rs u s re n tab ilid ad
u n id ad d e m ed id a cre ació n p rim aria d e d in e ro
res erva d e valor cre ació n s e cu n d aria d e d in e ro
trueq ue re s e rvas to tale s
MONETARIA
EL DINERO Y LA
ARIA

d in ero-m ercan cía ta s a d e e n ca je


p ap el m on ed a e n ca je té cn ico y le g a l
d in ero-s ig n o m u ltip lica d o r d e l d in e ro
cu rs o le g a l
POLITICA MONET

o ferta m o n etaria exó g en a


e m is ió n m o tivo tran s acció n
d e p ó s ito a la vis ta e cu ació n d e Cam b rid g e
m e d io s d e p a g o (M1 ) m o tivo e s p e cu lació n
can tid ad d e d in e ro (M2 ) d e te rm in a n te s d e la d e m a n d a d e
M3 d in e ro n e o -cu an titativa
s is te m a b a n ca rio m e ca n is m o d e tra n s m is ió n
s is te m a fin a n cie ro efecto Keyn es
Ban co Cen tral o b je tivo s in te rm e d io s y fin ale s d e
b a n co s co m e rcia le s la p o lítica m o n e ta ria
in te rm e d iació n fin an cie ra o p e racio n e s d e m e rcad o ab ie rto
ta s a a ctiva y ta s a p a s iva

PROBLEMAS Y PREGUNTAS
PREGUNTAS

1 . ¿Qu ié n e s re aliz an la o fe rta m o n e taria y q u ié n e s d e m an d an d in e ro ?

2 . ¿Cu á le s s o n la fu n cio n e s d e l d in e ro ?

3 . Plan te e lo s facto re s q u e d e te rm in an la o fe rta y la d e m an d a d e d in e ro .


Gra fiq u e e l e q u ilib rio d e l m e rca d o e n e l p la n o (M, i). Si s e d e s e a re d u -
cir la tas a d e in terés , ¿cóm o d eb e m an ejar el Ban co Cen tral la can tid ad
d e d in ero?

4 . Si e x is te u n b o o m e co n ó m ico q u e p ro vo ca u n a u m e n to d e l p ro d u cto
e in g re s o d e la e co n o m ía : ¿q u é e fe cto s tie n e s o b re la d e m a n d a d e
d in e ro y e l e q u ilib rio d e l m e rcad o m o n e tario ? ¿Có m o d e b e m an e jar e l
Ban co Ce n tral la can tid ad d e d in e ro s i d e s e a m an te n e r la tas a d e in te -
ré s e n e l n ive l p re vio a l b o o m e co n ó m ico ?

5 . ¿De b e e l Ba n co Ce n tra l s e r in d e p e n d ie n te ? Ex p o n g a la s ve n ta ja s y
d e s ve n ta ja s d e ca d a s is te m a .

194
9
LA INFLACIÓN
9

LA INFLACION
9.1. Def inición y medición
9 .1 .1 . Qu e e s la in f la ció n y q u é tip o s e xis te n

Ex is te n m u ch as d e fin icio n e s d e in flació n . En g e n e ral lo s m an u ale s d e in tro -


d u cció n a la e co n o m ía d e fin e n la in fla ció n p o n ie n d o é n fa s is e n lo s a s p e cto s
d e s crip tivo s , e s d e cir, e n e l a u m e n to d e p re cio s .

La in f la ció n p u e d e d e f in irs e co m o e l a u m e n to s o s te n id o y co n tin u o


d e l n iv e l g e n e ra l d e p re cio s d e lo s b ie n e s y s e rv icio s d e u n a e co n o m ía
e n u n p e río d o d e t ie m p o d e t e rm in a d o .

La in fla ció n e s u n fe n ó m e n o d in á m ico , p u e s tie n e s e n tid o a l e s ta r re fe rid a


re s p e cto a l tie m p o . De e s ta fo rm a , n o e s in fla ció n e l a u m e n to tra n s ito rio d e l
p re cio d e cie rto s b ie n e s ; d e b e s e r u n au m e n to p e rm an e n te d e l p ro m e d io d e lo s
p re cio s d e la e co n o m ía .

La in f la ció n t a m b ié n p u e d e d e f in irs e co m o la p e rm a n e n t e p é rd id a
d e v a lo r d e la m o n e d a n a c io n a l. Co m o é s t a p ie rd e v a lo r y lo s p re c io s
e s t á n e xp re s a d o s e n u n id a d e s m o n e t a ria s , é s t o s a u m e n t a n e n t é rm i-
n o s d e la m o n e d a . Po r lo t a n t o , la d e s v a lo riz a c ió n d e la m o n e d a e s la
co n tra ca ra d e l a u m e n to d e p re cio s .

Se g ú n la m a g n itu d d e l a u m e n to d e p re cio s , s e p u e d e n d is tin g u ir d is tin to s


tip o s d e in fla ció n :

i) In f la ción rep t a n t e: cu a n d o la va ria ció n d e lo s p re cio s e s m e n o r a l 1 0 %


a n u a l. En e s ta ca te g o ría tra d icio n a lm e n te s e u b ica n lo s p a ís e s m á s d e s a rro lla -
d o s . En lo s a ñ o s ‘9 0 la m a yo ría d e lo s p a ís e s la tin o a m e rica n o s h a n co n s e g u id o
lle va r s u in fla ció n a e s to s n ive le s .

ii) In f la ción m od era d a : co rre s p o n d e a u n a in fla ció n d e d o s d íg ito s , p e ro


to d a vía b a ja . Es te h a s id o e l ca s o d e lo s p a ís e s d e s a rro lla d o s e n lo s a ñ o s ’7 0
lu e g o d e lo s d o s s h o cks p e tro le ro s ; a s im is m o , e s ta e s la e ta p a p o r la q u e h a
tran s itad o Uru g u ay d e s d e 1 9 9 5 h as ta e l p rim e r s e m e s tre d e 1 9 9 8 .

195
iii) Alt a in f la ción : s e re fie re a u n a in fla ció n e le va d a p e ro to d a vía co n tro la -
b le . Un b u e n e je m p lo lo co n s titu ye la h is to ria in fla cio n a ria u ru g u a ya d e s d e
lo s a ñ o s ’6 0 : e l p ro m e d io d e n u e s tra in fla ció n p a ra lo s ú ltim o s 3 0 a ñ o s e s d e
a lre d e d o r d e 6 0 % a n u a l. En e l e x tre m o s u p e rio r d e e s ta ca te g o ría p o d e m o s
u b ica r a Arg e n tin a y Bra s il e n la d é ca d a p a s a d a , cu a n d o tu vie ro n in fla cio n e s
e n tre e l 1 0 0 % y e l 7 0 0 % a n u a l; Bra s il vo lvió a re p e tir e s ta e x p e rie n cia e n
1 9 9 4 . En e s ta s itu a ció n s u rg e n im p o rta n te s d is to rs io n e s e n la e co n o m ía , d e -
b id o a l u s o m á s in te n s o d e s u s titu to s d e la m o n e d a n a cio n a l, co m o e l d ó la r
e n Am é rica La tin a , p a ra p a g a r s a la rio s e in clu s o b ie n e s .

iv ) Hip erin f la ción : s e re fie re a u n a s itu a ció n ca ra cte riz a d a p o r la d e s tru c-


ció n d e l s is te m a d e p re cio s . En e s te ca s o , lo s p re cio s ya n o s ig n ifica n n a d a ,
p u e s a u m e n ta n a u n ritm o ve rtig in o s o ; s i s e in s is te e n lle va r e s ta d ís tica s
s o b re la va ria ció n d e p re cio s , la ta s a d e in fla ció n re le va n te p a s a a s e r la
m e n s u a l. La s h ip e rin fla cio n e s m á s cita d a s h a n s id o la d e va rio s p a ís e s e u ro -
p e o s lu e g o d e la Prim e ra Gu e rra Mu n d ia l; p a rticu la rm e n te , la e x p e rim e n ta d a
p o r Ale m a n ia d u ra n te la jo ve n Re p ú b lica d e We im a r e n tre 1 9 2 2 y 1 9 2 4 . Am é -
rica La tin a h a te n id o u n a tris te h is to ria e n e s te fe n ó m e n o ; e je m p lo s q u e n o s
s o n m á s ce rca n o s e n tie m p o y e s p a cio s o n lo s d e Bo livia y Nica ra g u a d u ra n te
lo s a ñ o s ’8 0 . Al fin a l d e e s a d é c a d a , Ar g e n t in a t a m b ié n s u fr ió u n a
h ip e rin fla ció n , m ie n tra s q u e e n la p rim e ra m ita d d e 1 9 9 4 Bra s il a lca n z ó s u s
lím ite s fo rm a le s . La p rin cip a l ca ra cte rís tica e s e l a b a n d o n o d e la m o n e d a
n a cio n a l, p a s a n d o a u tiliz a rs e e l d ó la r o in clu s o e l tru e q u e . Ad e m á s , co m o e l
s is te m a fo rm a l d e p re cio s s e h a d e s tru id o , e x is te u n a g ra n d is to rs ió n d e
p re cio s re la tivo s , o ca s io n a n d o fu e rte s re d is trib u cio n e s d e l in g re s o .

9 .1 .2 . Dis t in t o s in d ic a d o re s y s u e la b o ra c ió n

Pa s a n d o a u n n ive l e m p írico , la in fla ció n p u e d e m e d irs e co m o la d ife re n -


cia d e p re cio s e n u n p e río d o d e te rm in a d o . Co n cre ta m e n te , é s ta s e ca lcu la
co m o la ta s a d e va ria ció n p o rce n tu a l d e lo s p re cio s . La ta s a d e in fla ció n p a ra
e l p e río d o t (πt ) s e e x p re s a co m o :

En la re a lid a d , e x is te n va rio s in d ica d o re s q u e m id e n e l re fe rid o n ive l d e


p re cio s P; lo s m á s im p o rta n te s s o n e l ín d ice d e p re cio s a l co n s u m id o r (IPC), e l
ín d ice d e p re cio s m a yo ris ta s (IPM) y e l d e fla cto r im p lícito d e l PBI (DIPBI).

i) El Ïn d ice d e los Precios a l Con su m o (IPC)

Es te in d ica d o r s e co n s tru ye p a ra re le va r la e vo lu ció n d e lo s p re cio s d e


to d o s lo s b ie n e s y s e rvicio s q u e s e p ro d u ce n y co n s u m e n e n u n a e co n o m ía .
Se e la b o ra m e n s u a lm e n te , a tra vé s d e u n a e n cu e s ta q u e re le va lo s p re cio s
q u e in te g ra n u n a ca n a s ta d e co n s u m o fa m ilia r b á s ica , re p re s e n ta tiva d e la
e s tru ctu ra d e co n s u m o d e u n a fa m ilia tip o . Es ta ca n a s ta e s tá co m p u e s ta p o r

196
9
lo s b ie n e s y s e rvicio s co n s u m id o s p o r la m a yo ría d e lo s in d ivid u o s , re le vá n d o -
s e tan to p re cio s co m o can tid ad e s . La p articip ació n d e cad a artícu lo e n la can as -
ta e s tá p o n d e ra d a p o r s u im p o rta n cia e n e l co n s u m o to ta l. Lu e g o d e te n e r la
e s tru ctu ra d e co n s u m o in icia l s e d e ja n fija s la s ca n tid a d e s , p o r lo q u e la va ria -
ció n d e l ín d ice re fle ja ú n ica m e n te la va ria ció n d e lo s p re cio s e n e l p e río d o a n a -
liz ad o.

Es te e s e l in d ica d o r m á s a p ro p ia d o p a ra m e d ir la e vo lu ció n d e l co s to d e
vid a , ya q u e in d ica cu á n to s b ie n e s y s e rvicio s p u e d e co m p ra r u n a fa m ilia co n
s u in g re s o m o n e ta rio y s e s u p o n e q u e la ca n a s ta n o va ría . Es p o r e s ta ra z ó n
q u e e s e l ín d ice m á s u tiliz a d o .

Po r lo ta n to , la in fla ció n d e Uru g u a y e n e l a ñ o 1 9 9 9 , ca lcu la d a co n e l IPC


b a s e m a rz o 1 9 9 7 = 1 0 0 fu e la s ig u ie n te :

En Uru g u a y e l IPC a ctu a lm e n te s e ca lcu la d e a cu e rd o a lo e x p u e s to e n e l


re cu a d ro «¿En q u é g a s ta n lo s u ru g u a yo s ?», d e l ca p ítu lo 2 .

ii) El ín d ice d e p recios m a y oris t a (IPM)


Es te ín d ice m id e la e vo lu ció n d e lo s p re cio s a l p o r m a yo r. Es m u y u tiliz a d o
p a ra co m p a ra r la co m p e titivid a d d e u n b ie n re s p e cto a l re s to d e l m u n d o , ya
q u e e l co m e rcio e x te rio r, d a d o e l g ra n vo lu m e n tra n s a d o , s e m a n e ja co n
p re cio s m a yo ris ta s . Ad e m á s , p e rm ite e s tu d ia r e l co m p o rta m ie n to d e lo s p re -
cio s d e u n a g ra n va rie d a d d e b ie n e s : e n Uru g u a y s e e la b o ra n IPM e s p e cífico s
p a ra u n o s s e te n ta b ie n e s .

iii) El d ef la ct or im p lícit o d el PBI (DIPBI)

En e l ca p ítu lo 6 , a l p re s e n ta r la s Cu e n ta s Na cio n a le s , d is tin g u ía m o s e n tre


PBI n o m in a l y re a l. En e s e m o m e n to , d e fin im o s a l d ef la ct or im p lícit o d el PBI
(DIPBI), ta m b ié n lla m a d o lo s p re cio s im p lícito s e n e l PBI, co m o e l co cie n te
e n tre e l PBI n o m in a l y PBI re a l:

Co m o e l PBI e s e l re s u m e n d e to d a la a ctivid a d e co n ó m ica d e u n a e co n o -


m ía e n u n p e río d o d e tie m p o d e te rm in a d o , e l DIPBI e s e l ín d ice d e p re cio s d e
m a yo r co b e rtu ra . Re co rd e m o s q u e e l PBI s e d e fin ía co m o la s u m a d e co n s u -
m o , in ve rs ió n p riva d a y p ú b lica y s a ld o d e e x p o rta cio n e s e im p o rta cio n e s .
De e s ta m a n e ra , e l DIPBI n o s o lo re fle ja lo s p re cio s d e lo s b ie n e s d e co n s u m o
y a l p o r m a yo r (co m o e l IPC y e l IPM re s p e ctiva m e n te ), s in o ta m b ié n d e lo s
p re cio s d e lo s b ie n e s d e ca p ita l y lo s d e riva d o s d e la a ctivid a d d e l s e cto r p ú b li-

197
co . Tam b ié n s e d ife re n cia d e l IPC p o rq u e u tiliz a p o n d e rad o re s q u e varían to d o s
lo s a ñ o s , m ie n tra s q u e e l IPC to m a p o n d e ra d o re s fijo s .

A c o n t in u a c ió n s e p r e s e n t a e n la fig u r a 9 . 1 la e v o lu c ió n d e la in fla -
c ió n e n Ur u g u a y e n lo s ú lt im o s a ñ o s , c a lc u la d a c o n lo s t r e s ín d ic e s c o n
d a t o s a n u a le s . O b s é r v e s e q u e , s i b ie n la s t a s a s s o n d is t in t a s , t o d o s r e -
fle ja n u n a e v o lu c ió n s im ila r.

Fig u ra 9 .1 In f la ción en Uru g u a y 1 9 8 8 -1 9 9 7 , seg ú n IPC, IPM y DIPBI

9 .1 .3 . La in f la ció n e n Uru g u a y
La fig u ra 9 .2 m u e s tra la e vo lu ció n d e n u e s tra in fla ció n m e d id a p o r e l IPC
d e s d e 1 9 7 3 . Se o b s e rva q u e , s i b ie n la m e d ia d e l p e río d o ro n d a e l 6 0 %, la in fla -
ció n e s e s e n cia lm e n te va ria b le . En p a rticu la r, s e d is tin g u e n va rio s p ico s y va -

Fig u ra 9 .2 In f la ción d e Uru g u a y com o Va r. IPC. 1 2 m eses m óviles, p u n t a a p u n t a

198
9
rio s m ín im o s . Lo s p ico s d e lo s a ñ o s 1 9 7 4 y 1 9 7 8 , a m b o s p ro m e d ia n d o u n a
in flació n d e 8 0 % an u al e s tán in flu e n ciad o s p o r las d o s cris is p e tro le ras , cu an d o
e l p re cio d e l p e tró le o , u n in s u m o b á s ico p a ra la s e co n o m ía s m o d e rn a s , tre p ó
acelerad am en te. Dad a s u in cid en cia, p rovocó u n g ran au m en to d e los cos tos d e
p ro d u cció n q u e lu e g o fu e tra s la d a d o a p re cio s . El te rce r p ico s e p ro d u ce lu e g o
d e l fin d e u n p e río d o d e b a ja in fla ció n , co n la d e va lu a ció n d e n o vie m b re d e
1 9 8 2 , lo q u e s e co n o ce co m o «e l q u ie b re d e la ta b lita ». Es te n u e vo re p u n te s e
co n tin u ó h a s ta e l p rim e r g o b ie rn o d e m o crá tico p o s t d icta d u ra , cu a n d o la ta s a
d e in fla ció n vo lvió a s itu a rs e e n e l e n to rn o d e 8 0 % a n u a l. La ú ltim a e s ca la d a s e
d io e n e l p e río d o 1 9 8 8 -1 9 9 0 , d o n d e la in flació n e n d o ce m e s e s lle g ó a alcan z ar
e l 1 2 0 % a n u a l, la m a yo r d e to d o e l p e río d o a n a liz a d o , s ó lo s u p e ra d a p o r la
in fla ció n d e 1 9 6 8 , m á x im a h is tó rica p a ra Uru g u a y: 1 8 0 % a n u a l.

En d o s d e e s to s ca s o s (1 9 7 8 y 1 9 9 0 ), lo s p e río d o s d e a lta in fla ció n fu e ro n


co n tin u a d o s p o r p la n es d e es t a b iliz a ción q u e in te n ta ro n re d u cirla . Un p la n d e
e s ta b iliz a ció n co n s is te e n e l co n ju n to d e p o lítica s d e s tin a d o a re d u cir la in fla -
ció n y, p o r lo ta n to , la va ria b ilid a d d e lo s p re cio s . El p la n d e 1 9 7 8 lle vó la
in fla ció n d e d o ce m e s e s a n ive le s ce rca n o s a l 1 0 %, s im ila re s a lo s d e la d é ca -
d a d e l ’5 0 y p rim e ra m ita d d e lo s ’6 0 , cu a n d o re cié n s u rg ía e l p ro b le m a in fla -
cio n a rio . Es te p la n fra ca s ó , p o r lo cu a l fin a lm e n te s e a b a n d o n ó e n e l co n te x -
to d e la cris is d e la d e u d a e x te rn a . El a ctu a l p la n d e e s ta b iliz a ció n , in icia d o e n
a b ril d e 1 9 9 0 h a lo g ra d o re d u cir la in fla ció n p o r d e b a jo d e l 1 0 % a n u a l p a ra
lo s ú ltim o s d a to s d is p o n ib le s .

9.2. ¿Por qué es ma la la inf la ción?

Ex is te la id e a g e n e ra liz a d a d e q u e la in fla ció n e s u n o d e lo s p e o re s m a le s


d e u n a e co n o m ía ; s in e m b a rg o , la s ca u s a s d e e s ta a firm a ció n d ifícilm e n te s e
m a n e ja n . A co n tin u a ció n , s e a n a liz a n lo s p rin cip a le s p ro b le m a s ca u s a d o s
p o r la in fla ció n .

9 .2 .1 . La p é rd id a d e p o d e r ad q uis itiv o d e lo s ing re s o s no m inale s

Cu a n d o lo s p re cio s a u m e n ta n , lo s b ie n e s y s e rvicio s q u e s e p u e d e n co m -
p ra r co n e l in g re s o m o n e ta rio s e re d u ce n ; é s to im p lica q u e s u p o d e r a d q u is i-
tivo e s m e n o r. Es te p ro b le m a p o d ría s o lu cio n a rs e s i to d o s lo s in g re s o s a u -
m e n ta ra n e n la m is m a p ro p o rció n q u e a u m e n ta n lo s p re cio s . El p ro b le m a e s
q u e n o to d o s lo s a g e n te s e co n ó m ico s p u e d e n lo g ra r e s te tip o d e co b e rtu ra .
Ad e m á s , co m o e x is te u n cie rto re z a g o e n tre la in fla ció n y e l a ju s te d e lo s
in g re s o s n o m in a le s , cu a n to m a yo r s e a la in fla ció n , m a yo r s e rá la p é rd id a d e
p o d e r a d q u is itivo . Es to s u ce d e co n to d o s lo s in g re s o s m o n e ta rio s e n g e n e -
ra l, p e ro ta m b ié n im p lica u n a re d is trib u ció n d e l in g re s o , co m o s e ve rá e n e l
p u n to s ig u ie n te .

199
9 .2 .2 . La re d is t rib u ció n d e l in g re s o

La in fla ció n a fe cta a la d is trib u ció n d e l in g re s o d e va ria s fo rm a s . Po r u n


la d o , la d is tin ta e vo lu ció n d e lo s p re cio s re la tivo s lle va a q u e lo s d is tin to s g ru -
p o s s e ve a n a fe cta d o s e n fo rm a d ife re n te . Co n ce n tré m o n o s e n u n o d e lo s p re -
cio s re la tivo s m á s im p o rta n te s , e l s a la rio re a l, d e fin id o co m o e l co cie n te e n tre
e l s alario n o m in al y e l n ive l g e n e ral d e p re cio s . En e s te cas o , la e vo lu ció n d is p ar
d e am b as variab le s lle va a q u e e n cad a m o m e n to u n o d e lo s d o s g ru p o s , trab a-
jad o re s o e m p re s ario s , s e ve a p e rju d icad o . No tie n e p o rq u é s e r s ie m p re e l m is -
m o g ru p o ; p e ro e l h e ch o e s q u e la in fla ció n a fe cta la d is trib u ció n d e l in g re s o
q u e s u rg e d e lo s m e rca d o s .
Po r o tro la d o , la co n tin u a in fla ció n h a ce q u e la ca n tid a d re a l d e d in e ro d is -
m in u ya. Mu ch o s in d ivid u o s tie n e n la p o s ib ilid ad d e e vitar e s ta p é rd id a d e valo r
d e va ria s m a n e ra s : d e p o s ita n d o p a rte d e l d in e ro e n e l b a n co o co m p ra n d o Bo -
n o s o Le tras , p o r e l q u e re cib e n u n in te ré s q u e co m p e n s a la p é rd id a s u frid a p o r
la in fla ció n , co m p ra n d o a ccio n e s co n u n p o s te rio r b e n e ficio o co m p ra n d o m o -
n e d a e x tra n je ra , d e fo rm a d e m a n te n e r u n va lo r co n s ta n te e n , p o r e je m p lo ,
d ó la re s . Pe ro h a y g e n te q u e n o tie n e e s a p o s ib ilid a d , p u e s e l p o co d in e ro q u e
o b tie n e lo n e ce s ita p a ra re a liz a r tra n s a ccio n e s , p o r lo q u e n o tie n e la p o s ib ili-
d a d d e te n e r u n a ca ja d e a h o rro s n i d e co m p ra r d ó la re s . De e s ta fo rm a , lo s
g ru p o s d e m e n o re s in g re s o s n o m in a le s s o n lo s q u e m á s s u fre n e s te e fe cto
n e g a tivo d e la in fla ció n . De s d e e s te p u n to d e vis ta , la in fla ció n g e n e ra u n a
re d is trib u ció n re g re s iva d e l in g re s o .

9 .2 .3 . La in ce rt id u m b re m a cro e co n ó m ica y s u s e f e ct o s
Un a ca ra cte rís tica d e la in fla ció n e s q u e n o to d o s lo s p re cio s a u m e n ta n p o r
ig u a l, p o r lo cu a l e x is te n ca m b io s p e rm a n e n te s e n lo s p re cio s re la tivo s . Po r
o tra p a rte , a n ive l e m p írico g e n e ra lm e n te s e o b s e rva q u e cu a n to m a yo r s e a la
ta s a d e in fla ció n , m a yo r s e rá la m a g n itu d e n la q u e ca m b ie n lo s p re cio s re la ti-
vo s , p o r lo cu a l e x is tirá u n a cre cie n te in ce rtid u m b re s o b re la e vo lu ció n d e lo s
p re cio s d e la e co n o m ía . Es ta in ce rtid u m b re p e rju d ica a to d o s lo s a g e n te s e co -
n ó m ico s : co n s u m id o re s , p ro d u cto re s y s e cto r p ú b lico , p e ro s in d u d a lo s e fe c-
to s m á s n o civo s s e p ro d u ce n s o b re la s e m p re s a s , q u e s o n q u ie n e s in vie rte n ,
p o r lo q u e u n a m ayo r in ce rtid u m b re p ro vo cará u n a m e n o r in ve rs ió n y p o r e n d e
u n m e n o r cre cim ie n to .
An a lice m o s b re ve m e n te e l p ro b le m a p a ra u n a e m p re s a co n cre ta q u e p ro -
yecta p rod u cir alim en tos p rep arad os b as ad os en carn e vacu n a. Para p rod u cir, la
em p res a n eces ita trab ajad ores y u n a m ateria p rim a b ás ica: carn e. Deb e realiz ar,
a d e m á s , u n a in ve rs ió n in icia l p a ra in s ta la r s u p la n ta , la q u e co n s is te e n m a q u i-
n a ria im p o rta d a . Es te e s u n p ro ce s o p ro d u ctivo m u y s e n cillo , s in e m b a rg o , in -
te rvie n e n cu atro p re cio s : e l p re cio d e l p ro d u cto fin al, e l d e l g an ad o e n p ie , e l d e
la m aq u in aria y e l s alario p ag ad o a lo s trab ajad o re s . Se d e b e e valu ar, e n to n ce s ,
có m o va n a e vo lu cio n a r lo s p re cio s re la tivo s e n lo s p ró x im o s a ñ o s . Co n u n a
in fla ció n a n u a l d e 1 0 %, la va ria ció n d e p re cio s re la tivo s e s e s ca s a , p o r lo q u e la

200
9
in ce rtid u m b re e s b aja. Sin e m b arg o , s i la tas a d e in flació n e s alta y variab le (p o r
e je m p lo , 3 0 0 % a n u a l), s e rá m u y d ifícil e s ta b le ce r có m o va n a e vo lu cio n a r lo s
p re cio s re lativo s d e l b ie n fin al re s p e cto al p re cio d e la carn e , re s p e cto al p re cio
d e la s m á q u in a s y re s p e cto a l s a la rio n o m in a l. En e s te co n te x to , lo s p re cio s
re la tivo s p u e d e n ca m b ia r a b ru p ta m e n te , co n lo q u e a u m e n ta e l rie s g o d e la
in ve rs ió n y é s ta p u e d e s u s p e n d e rs e .

9 .2 .4 . Ef e c t o s s o b re e l re s u lt a d o f is c a l: t iró n f is c a l y e f e c t o
Oliv e ra - Ta n z i
El t irón f is ca l. Es te tip o d e e fe cto s e d a cu a n d o la re ca u d a ció n d e l g o b ie r-
n o s e b a s a e n lo s in g re s o s o la re n ta d e la s p e rs o n a s . En e s te ca s o , e x is te n
d is tin to s tra m o s d e a p o rte s s e g ú n e l n ive l d e lo s in g re s o s n o m in a le s d e lo s
in d ivid u o s . Cu a n d o lo s p re cio s a u m e n ta n , y p o s te rio rm e n te lo s in g re s o s n o -
m in a le s , m u ch a s p e rs o n a s p a s a rá n a u n a ca te g o ría s u p e rio r d e a p o rte , a u n -
q u e e n re a lid a d s u s in g re s o s re a le s n o a u m e n te n . Es te e fe cto ju e g a a fa vo r
d e l s e cto r p ú b lico , p u e s p e rm ite u n a m a yo r re ca u d a ció n s in cre a r u n n u e vo
im p u e s to , p e ro e s u n n u e vo a s p e cto n e g a tivo d e la in fla ció n p a ra e l s e cto r
p riva d o , p u e s s u in g re s o d is p o n ib le d is m in u ye .

El ef ect o Oliv era - Ta n z i. El a rg e n tin o Ju lio Olive ra (1 9 6 7 ) y p o s te rio rm e n -


te e l ita lia n o Vito Ta n z i (1 9 7 7 ), a l e s tu d ia r lo s e fe cto s n e g a tivo s d e la in fla -
ció n s o b re e l re s u lta d o fis ca l, e n co n tra ro n q u e e x is te u n d e s fa s a je e n tre la
g e n e ra ció n d e l im p u e s to y s u p o s te rio r re ca u d a ció n . Pa ra e l ca s o d e Uru g u a y,
e l im p u e s to p o r e l q u e s e re ca u d a m á s , q u e e s e l IVA, s e va g e n e ra n d o d u ra n -
te e l m e s y s e p a g a a lo s 2 5 d ía s d e l m e s s ig u ie n te . En u n co n te x to d e in fla -
ció n cre cie n te , e s te re z a g o h a ce q u e e l va lo r re a l d e la re ca u d a ció n d is m in u -
ya . Po r e l co n tra rio , e n g e n e ra l lo s e g re s o s g e n e ra d o s e n u n m e s s e p a g a n e n
e s e m e s , p a rticu la rm e n te lo s e g re s o s co rrie n te s . De e s ta m a n e ra , u n a a ce le -
ra ció n in fla cio n a ria a u m e n ta e l d é ficit d e l s e cto r p ú b lico . Im a g ín e s e e l ca s o
d e la p é rd id a d e va lo r re a l d e la re ca u d a ció n e n u n a h ip e rin fla ció n , cu a n d o la
ta s a m e n s u a l d e in fla ció n e s s u p e rio r a l 5 0 %.

Es d e d e s ta ca r q u e la a cció n a d ve rs a d e l e fe cto Olive ra - Ta n z i tie n e u n a


a m p lia e vid e n cia e m p írica ; s in e m b a rg o , h a y ca s o s e n lo s q u e lo s g o b ie rn o s
s e h a n b e n e ficia d o co n la in fla ció n . Un e je m p lo m u y ce rca n o e s e l ca s o d e
Bra s il a n te s d e l Pla n Re a l d e 1 9 9 4 , d a d o q u e e l g o b ie rn o te n ía s u s in g re s o s
in d e x a d o s y licu a b a p a rte d e s u s g a s to s , lo s n o in d e x a d o s .

9.3. El modelo de of er t a y dema nda a gr ega da


con pr ecios f lexibles
Lu e g o d e a n a liz a r lo s p ro b le m a s q u e tra e la in fla ció n , tra ta re m o s d e s in -
te tiz a r la s p rin cip a le s e x p lica cio n e s d e s u s u rg im ie n to , p a ra e llo n e ce s ita m o s
e x te n d e r e l m o d e lo d e Ofe rta y De m a n d a Ag re g a d a d e l ca p ítu lo 6 a u n a
ve rs ió n co n p re cio s fle x ib le s . La in te ra cció n d e la o fe rta y la d e m a n d a a g re -

201
g ad a n os p erm itirá d eterm in ar s im u ltán eam en te la p rod u cción y el n ivel d e p re-
cio s , p o r lo q u e g rá fica m e n te va m o s a tra b a ja r e n e l p la n o (y, P).

9 .3 .1 . La d e m a n d a a g re g a d a
La d em an d a ag reg ad a s u rg e d el an ális is d e los m ercad os d e b ien es , d e d in e-
ro y d e cap itales . Para d erivar la form a d e la d em an d a ag reg ad a en el p lan o (y, P),
tom arem os d is tin tos p recios p ara u n a can tid ad d e d in ero con s tan te y an aliz are-
m o s s u s e fe cto s s o b re lo s m e rca d o s d e b ie n e s y d in e ro .

Al co n s id e ra r va ria cio n e s e n e l n ive l d e p re cio s la s d e cis io n e s d e g a s to d e


in ve rs ió n va n a d e p e n d e r d e la ta s a d e in te ré s re a l. Sin e m b a rg o , e s la ta s a d e
in te ré s n o m in a l la q u e d e te rm in a e l e q u ilib rio e n e l m e rca d o d e d in e ro , ya q u e
e s e l co s to d e o p o rtu n id a d d e l m is m o . Co m o vim o s e n e l ca p ítu lo 5 , la d ife re n -
cia e n tre a m b a s ta s a s e s la ta s a d e in fla ció n .

La d e m a n d a a g r e g a d a (DA) p la n te a u n a re la ció n in v e rs a e n tre p ro -


d u cto y p re cio s p a ra lo s cu a le s lo s m e rca d o s d e b ie n e s , d in e ro y ca p i-
t a le s e s t á n e n e q u ilib rio . En c a d a u n o d e s u s p u n t o s s e c u m p le q u e
p a ra c a d a n iv e l d e p re c io s e l g a s t o p la n e a d o e s ig u a l a l in g re s o .

Pa rtim o s d e u n n ive l d e p re cio s in icia l P0 y d e u n p ro d u cto y 0 e n e l p a n e l c)


d e la fig u ra 9 .3 , re p re s e n tad o p o r e l p u n to A, y an aliz am o s e l cas o d e u n a caíd a
d e p re cio s (P1 < P0 ). El p rim e r e fe cto q u e p ro vo ca e s u n a u m e n to e n la ca n tid a d
re al d e d in e ro . Co m o s e m e n cio n ó an te rio rm e n te , la d e m an d a d e d in e ro e s u n a
d e m an d a d e s ald o s re ale s , a lo s in d ivid u o s le s in te re s a cu án to p u e d e n co m p rar
co n e l d in e ro q u e tie n e n . Un ca m b io e n e l n ive l d e p re cio s a fe cta e n la m is m a
p ro p o rció n la te n e n cia d e s e a d a d e d in e ro n o m in a l p e ro d e ja in ca m b ia d a la d e -
m a n d a re a l d e d in e ro . Un a ca íd a d e p re cio s tie n e e l m is m o e fe cto s o b re e l m e r-
cad o m o n e tario q u e u n au m e n to d e la can tid ad n o m in al d e d in e ro , p o r lo tan to ,
e l an ális is q u e s ig u e e s m u y s im ilar al re aliz ad o e n e l ap artad o 8 .4 al an aliz ar e l
efecto Keyn es . Gráficam en te, en el p an el a) q u e m u es tra el eq u ilib rio d el m erca-
d o m o n e tario , la o fe rta re al d e d in e ro s e tras lad a h acia la d e re ch a, co n lo q u e la
ta s a d e in te ré s d is m in u ye a i1 . Es ta d is m in u ció n p ro vo ca u n a u m e n to d e la
in ve rs ió n e n e l p a n e l b ), la q u e p ro vo ca a s u e z u n a u m e n to d e l p ro d u cto a y 1 ,

Figu ra 9 .3 La dem an da agregada con precios flexibles

202
9
vía e l e fe cto m u ltip lica d o r, e l cu a l p u e d e ve rs e e n p a n e l c.
Un m e n o r n ive l d e p re cio s s e a s o cia co n u n m a yo r n ive l d e p ro d u cto . Es to
im p lica q u e la cu rva d e d e m an d a ag re g ad a tie n e p e n d ie n te n e g ativa.
La fo rm u la ció n d e la d e m a n d a a g re g a d a e s a ce p ta d a p o r la s d ife re n te s te o -
ría s , p o r lo cu a l s ie m p re s e tra b a ja co n u n a fo rm a co m o la e x p re s a d a e n la
fig u ra 9 .3 , p a n e l c).

9 .3 .2 . La o f e rt a a g re g a d a
La o fe rta a g re g a d a s e d e riva d e l m e rca d o d e tra b a jo y d e la fu n ció n d e p ro -
d u cció n ; p o r lo ta n to , p o d e m o s d e fin irla co m o s ig u e :
La o f e r t a a g r e g a d a (O A ) e s la re la c ió n e n t re p ro d u c t o y p re c io s
p a ra lo s c u a le s lo s e m p re s a rio s m a xim iz a n s u s b e n e f ic io s . Mu e s t ra ,
e n t o n c e s , c u á n t o p ro d u c t o e s t á n d is p u e s t o s a o f re c e r p a ra c a d a n i-
v e l d e p re c io s .

A d ife re n cia d e la d e m an d a, p ara e l cas o d e la o fe rta ag re g ad a e x is te n


d is tin tas re p re s e n tacio n e s s e g ú n e l e n fo q u e te ó rico ad o p tad o . Co m o la p ro -
d u cció n d e p e n d e d e l n ive l d e e m p le o u tiliz ad o , las d ife re n cias h ay q u e b u s car-
las e n e l m e rcad o d e trab ajo : e llas s e re fie re n a lo s d is tin to s s u p u e s to s s o b re la
fle x ib ilid ad d e p re cio s y s alario s . Ex is te n cas o s e x tre m o s , q u e s e an aliz an m ás
ad e lan te , p e ro e l cas o “n o rm al” p lan te a q u e e n e l co rto p laz o h ay rig id e ce s d e
p re cio s y s alario s , s ie n d o lo s p re cio s lo s q u e s e aju s tan m ás ráp id am e n te . De

Figu ra 9 .4 La oferta agregada con precios flexibles

203
h e ch o , e l s alario n o m in al p u e d e re aju s tars e cad a d o s , cu atro o s e is m e s e s m e -
d iante convenios colectivos, m ientras q ue los p recios varían tod os los m eses.Por
lo tan to, el s alario real, el q u e d efin im os en el cap itu lo 1 com o el s alario n om in al
d ivid id o el ín d ice d e p recios (W/ P), variará d e acu erd o a ello .

Para d erivar la form a d e la oferta agregad a en el p lano (y, P), tom arem os d istin-
tos p recios y analiz arem os sus efectos sob re el m ercad o d e trab ajo y la función d e
p rod u cción , con el s u p u es to q u e en el corto p laz o, los p recios s e aju s tan m ás
ráp id am ente q ue los s alarios nom inales .

El a n á lis is s e g ra fica e n la fig u ra 9 .4 , d o n d e e l p a n e l a ) re p re s e n ta e l m e rca -


d o d e trab ajo , e l b ) la fu n ció n d e p ro d u cció n y e l d ) la o fe rta ag re g ad a. Partim o s
d e lo s va lo re s in icia le s q u e tie n e n s u b ín d ice 0 y a n a liz a m o s e l ca s o d e u n a u -
m e n to d e p re cio s (P1 > P0 ). El p rim e r e fe cto o cu rre e n e l m e rca d o d e tra b a jo
d o n d e , d ad o q u e lo s s alario s s e aju s tan m ás le n tam e n te , s e p ro d u ce u n a re d u c-
ció n d el s alario real. Es to in cen tiva a lo s em p res ario s a co n tratar m ás trab ajad o -
re s (L1 > L0 ), p o r lo q u e la p ro d u c-
ció n a u m e n ta (y 1 > y 0 ). Si s e a n a liz a
e l ca s o d e u n d e s ce n s o d e p re cio s
(P2 <P0 ), la co n clu s ió n e s la o p u e s ta :
e l s a la rio re a l a u m e n ta , co n lo q u e
d is m in u ye e l n ive l d e e m p le o y co n
é l la p ro d u cció n .

En re s u m e n , p a ra e l ca s o g e n e -
ral d ond e los s alarios nom inales s on
m á s ríg id o s q u e lo s p re cio s e n e l
co rto p laz o , u n m en o r (m ayo r) n ivel
d e p re cio s s e a s o cia co n u n m e n o r
(m a yo r) n ive l d e p ro d u cto . Es to im -
p lica q u e la cu rva d e o fe rta a g re g a - Fig u ra 9 .5 El eq u ilib rio m a croecon óm ico
d a tie n e p e n d ie n te p o s itiva.

9 .3 .3 . El e q u ilib rio m a cro e co n ó m ico

La p re s e n ta ció n d e l m o d e lo s e cie rra co n s id e ra n d o la s cu rva s d e o fe rta y


d e m a n d a e n fo rm a s im u ltá n e a . Ta l co m o s e o b s e rva e n la fig u ra 9 .5 , la a cció n
conjunta d e oferta ag reg ad a (OA) y d em and a ag reg ad a (DA) d eterm inan el p unto
d e e q u ilib rio , d o n d e s e o b tie n e u n n ive l d e p re cio s P0 y u n p ro d u cto y 0 . En e s te
p u n to , e s tá n e n e q u ilib rio lo s m e rca d o s d e b ie n e s , d in e ro , ca p ita le s (q u e s u r-
g e n d e la d e m an d a ag re g ad a) y d e trab ajo (q u e s u rg e d e la o fe rta ag re g ad a).

Si n o ca m b ia n la s co n d icio n e s d e la e co n o m ía , e s te e q u ilib rio s e m a n tie n e


p e río d o a p e río d o . Cu a lq u ie r ca m b io e n la s va ria b le s q u e d e te rm in a n a m b a s
cu rva s a lte ra rá e l e q u ilib rio . Un ca m b io e n la d e m a n d a a g re g a d a e s p ro vo ca d o

204
9
p o r m o d ifica cio n e s d e cu a lq u ie ra d e la s va ria b le s q u e a ctú a n e n e l m e rca d o d e
b ie n e s (co n s u m o , in ve rs ió n , g a s to p ú b lico o re ca u d a ció n d e im p u e s to s ) y d e
d in ero (can tid ad d e d in ero y tas a d e in terés ). Un cam b io en la oferta ag reg ad a es
p ro vo ca d o p o r ca m b io s e n la s co n d icio n e s d e p ro d u cció n : s a la rio re a l y p ro -
d u ctivid a d d e la e co n o m ía .

9.4. ¿Por qué sur gen los pr ocesos inf la ciona r ios?
En e s te a p a rta d o s e e x p o n e n la s p rin cip a le s ca u s a s d e l s u rg im ie n to d e la
in fla ció n , p a ra e llo n o s b a s a re m o s e n e l m o d e lo d e o fe rta y d e m a n d a a g re g a -
d a e x p u e s to e n la s e cció n 9 .3 .

An te s d e co m e n z a r co n la s te o ría s p re s e n ta re m o s u n a re la ció n q u e e s tá
p re s e n te e n to d a s la s e co n o m ía s : la re la ció n e m p írica e n tre p re cio s y ca n ti-
d a d n o m in a l d e d in e ro . Co m o s e o b s e rva e n la fig u ra 9 .6 co n d a to s p a ra

Fig u ra 9 .6 In f la ción y v a ria ción d e M2

Uru g u ay, exis te u n a evolu ción s im ilar d e am b as variab les d u ran te tod o el p erío-
d o p re s e n ta d o , e s d e cir, a m b a s va ria b le s e s tá n co rre la cio n a d a s . Pe ro co rre la -
ció n n o im p lica ca u s a lid a d . El a n á lis is d e cu á l e s la ca u s a y cu á l la co n s e cu e n -
cia e s la d ife re n cia fu n d a m e n ta l e n tre la s d is tin ta s te o ría s s o b re la in fla ció n
q u e s e p re s e n ta n a co n tin u a ció n .

9 .4 .1 . La t e o ría cu a n t it a t iv a d e in f la ció n d e d e m a n d a
Exis ten varias form as d e p res en tar la in flación d e d em an d a, en p articu lar, s e
p u e d e e x p re s a r e m p le a n d o ta n to e l m o d e lo clá s ico co m o e l ke yn e s ia n o . En lo
q u e s ig u e n o s b a s a re m o s e n la e x p o s ició n d e l ca p ítu lo 8 .3 .2 d e la te o ría cu a n -
tita tiva , p a ra lo cu a l re co rd a re m o s la e cu a ció n d e Ca m b rid g e y e l e q u ilib rio d e l
m ercad o:

205
Es ta e cu a ció n in d ica q u e la d e m a n d a n o m in a l d e d in e ro d e p e n d e e n fo rm a
p ro p o rcio n al d e l in g re s o n o m in al. Re co rd e m o s q u e e l p arám e tro k e s la in ve rs a
d e la ve lo cid ad d e circu lació n d e l d in e ro , y e s u n a co n s tan te . Po r o tro lad o , e s ta
te o ría tra b a ja e n u n co n te x to d e fle x ib ilid ad d e p re cio s y s alario s , p o r lo cu al e l
p ro d u cto e s tá e n s u n ive l d e p le n o e m p le o . És te , e n to n ce s , n o p u e d e au m e n tar,
a l m e n o s e n e l co rto p la z o . De e s ta fo rm a s e lle g a a la ya co n o cid a p ro p o s ició n
cu an titativa.

Un a u m e n t o e n la c a n t id a d d e d in e ro p ro v o c a u n a u m e n t o p ro p o r-
c io n a l d e lo s p re c io s .

Ve a m o s q u é re p e rcu s io n e s tie n e e s ta te o ría e n e l m o d e lo o fe rta y d e m a n d a


agregada.

Of ert a a g reg a d a : co m o ta n to lo s
p re cio s co m o lo s s a la rio s s o n to ta l-
m e n te fle x ib le s , e l p ro d u cto e s e l d e
p le n o e m p le o . De e s ta fo rm a , p a ra
cu a lq u ie r n ive l d e p re cio s e l n ive l d e
p ro d u cció n e s co n s ta n te , o rig in a n d o
u n a cu rva d e o ferta ag reg ad a vertical,
ta l co m o s e o b s e rva e n la fig u ra 9 .7 .

Dem a n d a a g reg a d a : El a u m e n to
d e la ca n tid a d d e d in e ro d e la te o ría Fig u ra 9 .7 la in f la ción d e d em a n d a
cu a n tita tiva d a lu g a r a q u e la g e n te
te n g a m á s d in e ro q u e e l d e s e a d o . En to n ce s , lo s a g e n te s e co n ó m ico s s e d e s -
p ren d en d el d in ero exced en te g as tan d o m ás en el m ercad o d e b ien es . Para cad a
n ive l d e p re cio s , la d e m a n d a a u m e n ta , co n lo q u e é s ta s e tra s la d a a la d e re ch a
e n la fig u ra 9 .7 .

Es ta exp an s ión d e la d em an d a ag reg ad a n o p u ed e s er s atis fech a p or au m en -


to s d e la p ro d u cció n , q u e e s tá a s u n ive l d e p le n o e m p le o ; p o r lo ta n to , e l
m e rca d o s e a ju s ta m e d ia n te u n a u m e n to d e p re cio s .

La in f la ción d e d em a n d a im p lica q u e u n a u m e n to d e la d e m a n d a a g re g a d a
p ro vo ca p re s io n e s s o b re e l m e rca d o d e b ie n e s , la s q u e s e e lim in a n m e d ia n te
a u m e n to s d e l n ive l d e p re cio s .

En la in fla ció n d e d e m a n d a e s la e x p a n s ió n d e la ca n tid a d d e d in e ro la q u e


g e n e ra la in fla ció n . La ca u s a lid a d v a d e d in ero a p recios.

En e l ca s o e x p u e s to , la p re s ió n d e d e m a n d a s e o rig in ó e n u n a u m e n to d e la
ca n tid a d d e d in e ro , p e ro e l m is m o re s u lta d o s e p u e d e o b te n e r s i ca m b ia cu a l-
q u ie r o tra va ria b le e x p lica tiva d e la d e m a n d a , co m o e l g a s to p riva d o o p ú b lico
e n co n s u m o o in ve rs ió n . Si s e p o n e é n fa s is e n e s to s ú ltim o s , s e te n d rá u n a

206
9
e x p lica ció n ke yn e s ia n a d e la in fla ció n d e d e m a n d a , cu yo s e fe cto s fin a le s s o n
fo rm a lm e n te id é n tico s a la e x p lica ció n clá s ica .

9 .4 .2 . La in f la ció n d e co s t o s
Es ta e x p lica ció n d e la in fla ció n s e b a s a e n lo s co s to s d e p ro d u cció n y e n u n
m e ca n is m o d e fo rm a ció n d e p re cio s d ife re n te a l d e co m p e te n cia p e rfe cta .

Co m o s e re co rd a rá , e n co m p e te n cia p e rfe cta e x is te n in fin ito s o fe re n te s y


d e m a n d a n te s , d e fo rm a ta l q u e n in g u n o d e e llo s p u e d e in cid ir e n e l p re cio d e l
b ie n . Sin e m b a rg o , e s ta te o ría s e b a s a e n u n m e rca d o o lig o p ó lico , d o n d e la s
e m p re s a s tie n e n cie rto m a rg e n p a ra fija r lo s p re cio s . Co n cre ta m e n te , la s e m -
p re s a s fija n s u s p re cio s a p lica n d o u n m a rg e n d e b e n e ficio s co n s ta n te b s o b re
s u s co s to s d e p ro d u cció n , p o r lo ta n to :

Pt = (1 +b ) . [ W x L + r x K + M.P. + C.F.]t

La e cu ació n in d ica q u e e n u n p e río d o t cu alq u ie ra, lo s p re cio s d e p e n d e n d e


lo s co s to s d e p ro d u cció n m á s u n m a rg e n d e b e n e ficio s . Lo s co s to s , a s u ve z ,
e s tá n in te g ra d o s p o r lo s co s to s la b o ra le s (s a la rio W p o r n ú m e ro d e tra b a ja d o -
re s L), e l co s to d e l ca p ita l (ta s a d e in te ré s r p o r e l s to ck d e ca p ita l K), la s m a te -
ria s p rim a s (M.P.) y lo s co s to s fijo s (C.F.).

Para an aliz ar có m o s e g e n e ra la in flació n , s u p o n g am o s e l cas o d e lo s sh ock


p etroleros d e 1 9 7 4 y 1 9 7 8 . Al aum en-
ta r e l p re cio d e u n a m a te ria p rim a
b á s ica e n e l p e río d o s ig u ie n te (t+1 ),
a u m e n ta n lo s co s to s d e p ro d u cció n ,
con lo q u e el lad o d erech o d e la ecu a-
ción s e in crem en ta. Dad o el p od er d e
la s e m p re s a s e n e l m e rca d o , é s ta s
m an tie n e n s u m arg e n d e b e n e ficio s ,
p or lo q ue los m ayores costos se tras-
lad an a los p recios: en el p eríod o (t+1 )
lo s p re cio s s e rá n m a yo re s q u e e n t.
Fig u ra 9 .8 La in f la ción d e cost os Es ta variació n p o rce n tu al e s p re cis a-
m e n te la in fla ció n .

La in f la c ió n d e c o s t o s im p lic a q u e e l a lz a d e lo s p re c io s s e o rig in a
e n a u m e n t o s d e l c o s t o d e p ro d u c c ió n , d a d o e l p o d e r d e la s e m p re s a s
d e f ija r p re c io s .

La fig u ra 9 .8 an aliz a es te fen ó m en o en el m o d elo d e o ferta y d em an d a ag re-


g ad a, d o n d e la cu rva d e OA tie n e p e n d ie n te p o s itiva, re fle jan d o e l s u p u e s to d e
rig id e z e n e l co rto p la z o d e p re cio s y s a la rio s . Pa rtie n d o d e l e q u ilib rio in icia l,
u n au m e n to d e lo s co s to s q u e s e tras lad a a lo s p re cio s im p lica q u e s e p ro d u cirá

207
la m is m a ca n tid a d d e b ie n e s p e ro a u n p re cio m a yo r. Grá fica m e n te , la cu rva d e
OA s e tra s la d a h a cia la iz q u ie rd a , co rta n d o a la cu rva d e DA e n u n n ive l d e
p re cio s m a yo r y e n u n p ro d u cto m e n o r.

Si b ie n e x is te n m u ch o s co m p o n e n te s d e l co s to d e p ro d u cció n , e s in te re -
s a n te co n ce n tra rs e e n e l co s to la b o ra l p a ra a n a liz a r e l ca rá cte r d in á m ico d e la
in fla ció n y la o p ció n d e p o lítica e co n ó m ica a la q u e s e e n fre n ta e l g o b ie rn o .
Su p o n g am o s en to n ces q u e el co rrim ien to d e la OA en la fig u ra 9 .8 s e o rig in ó en
u n a u m e n to d e s a la rio s .

En este caso, si el gob ierno no interviene hab rá una m enor d em and a y un m e-


nor nivel de ventas. En el período siguiente se producirá m enos (y 1 < y 0 ), por lo que
se utilizarán m enos trabajadores; dicho de otra m anera, se genera desem pleo. Este
d es em p leo p res iona a la b aja a los s alarios nom inales , al exis tir trab ajad ores q ue
aceptarán m enores salarios para trabajar, con lo que se volvería al equilibrio inicial.
De es ta form a, en el m odelo estático la in flación es au toextin gu ible: no tiend e a
p erp etuars e, s ino a d es ap arecer. En rig or, no s ería inflación, ya q ue s e trata d e un
aum ento de precios m eram ente transitorio. Pero el aum ento de precios desaparece
m ed iante una recesión: caíd a d el nivel d e activid ad , d el gasto y d el em p leo.

En g e n e ra l, lo s co s to s d e u n a re -
ce s ió n s o n im p o rtan te s y p u e d e n d u -
rar m u ch o tie m p o , co n lo q u e s e b u s -
ca rá re a liz a r a lg u n a a cció n d e p o líti-
ca u n a ve z q u e s e lle g a a l p u n to (y 1 ,
P1 ) co n e l o b je tivo d e vo lve r a l p le n o
e m p le o . Para lo g rar é s to , im p u ls arán
alg una p olítica q ue reactive la d em an-
d a ag reg ad a, p or ejem p lo, au m en tan -
d o la ca n tid a d d e d in e ro , co n lo q u e
é s ta s e tra s la d a a la d e re ch a e n la fi-
g u ra 9 .9 , lle g a n d o n u e va m e n te a l n i-
ve l d e p ro d u cto y 0 , p e ro co n u n n ive l
d e p re cio s P2 . De e s ta fo rm a , la in fla -
c ió n a d q u ie r e u n c a r á c t e r p e r m a -
Fig u ra 9 .9 La ra t if ica ción m on et a ria d e la in f la ción
n e n t e cu a n d o e l g o b ie rn o a u m e n t a
la ca n t id a d d e d in e ro e n fo rm a p e r-
m anente.
La r a t if ica ció n m o n e t a r ia d e la in f la ció n s e re f ie re a l a u m e n to d e la
ca n tid a d d e d in e ro q u e s e p ro d u ce p a ra co n v a lid a r e l a u m e n to d e p re -
cio s o ca s io n a d o p o r lo s co s to s d e p ro d u cció n , co n e l o b je tiv o d e m a n -
t e n e r e l p le n o e m p le o .

Nó te s e q u e e n e s te ca s o p rim e ro s u rg e la p re s ió n d e a u m e n to d e p re cio s y
lu e g o s e p ro d u ce la e x p a n s ió n d e la ca n tid a d d e d in e ro . La ca u s a lid a d v a d e
p recios a d in ero.

208
9
Es te p ro ce s o p u e d e s e g u ir in d e fin id am e n te : e n e l p e río d o s ig u ie n te , al ve r
q ue los p recios aum entaron, los sind icatos reclam arán nuevos aum entos d e sala-
rio s , co n lo q u e la OA te n d rá u n n u e vo co rrim ie n to h acia la iz q u ie rd a OA’’. Lo s
em p res ario s , a s u vez , au m en tarán s u s p recio s p u es m an ten d rán u n m arg en d e
b e n e ficio s co n s tan te s s o b re s u s co s to s . És te au m e n to d e p re cio s s e rá lu e g o
co n valid ad o co n u n a n u e va e x p an s ió n m o n e taria, co n lo q u e la DA s e vo lve rá a
traslad ar a la d erecha DA’’. El resultad o es q u e el p rod u cto s e m an tien e con s tan te
al n ivel y 0 p ero co n u n n ivel d e p recio s cad a vez m ayo r (P1 <P2 <P3 ).

La e s p ir a l d e p r e c io s y s a la r io s s e re f ie re a l a u m e n t o c o n t in u o d e
p re c io s y s a la rio s n o m in a le s q u e s e d is p a ra lu e g o d e l p rim e r e m p u -
je d e lo s c o s t o s .

Si e n e s te ca s o n o s e to m a n in g u n a m e d id a p a ra fre n a r e s to s a u m e n to s ,
s e lle g a a la lla m a d a in f la ción in ercia l.

Se lla m a in f la c ió n in e r c ia l a l p ro c e s o c o n t in u o d e a u m e n t o d e p re -
c io s d e s lig a d o d e s u c a u s a d e o rig e n : la in f la c ió n s e re p it e p e río d o a
p e río d o . En o t ra s p a la b ra s , im p lic a q u e h a y in f la c ió n h o y p o rq u e
h u b o in f la c ió n e n e l p a s a d o .

Fin a lm e n te , d e b e m o s p re s ta r a te n ció n a u n e le m e n to im p o rta n te d e lo s


co s to s e n u n a e co n o m ía p e q u e ñ a y a b ie rta co m o la u ru g u a ya : la s m a te ria s
p rim a s im p o rta d a s , co m o p u e d e s e r e l p e tró le o . El a u m e n to d e l p re cio d e l
p e tró le o p u e d e s e r co n s e cu e n cia d e u n a u m e n to d e s u p re cio e n m o n e d a
e x tra n je ra e n e l m e rca d o in te rn a cio n a l, o d e u n a u m e n to e n e l tip o d e ca m -
b io u tiliz a d o p a ra tra n s fo rm a r la m o n e d a e x tra n je ra e n m o n e d a d o m é s tica .
En e s te ú ltim o ca s o , s i b ie n e l p re cio e n d ó la re s n o ca m b ia , e l p re cio e n p e s o s
a u m e n ta . En cu a lq u ie ra d e la s d o s s itu a cio n e s u n a u m e n to d e s u p re cio e n
m o n e d a n a cio n a l p ro vo ca e l e m p u je d e co s to s in icia l d e l p ro ce s o in fla cio n a -
rio : s u b e e l p re cio d e lo s co m b u s tib le s y co n e llo s lo h a ce e l p re cio d e l tra n s -
p o rte ; co m o co n s e cu e n cia , s u b e e l p re cio d e m u ch o s p ro d u cto s p rim a rio s
q u e s e tra n s p o rta n , y a s í s e in icia la filtra ció n d e lo s m a yo re s co s to s e n lo s
p re cio s d e la e co n o m ía .

9 .4 .3 . La in f la ció n co m o p ro b le m a e s t ru ct u ra l

Es ta te o ría s u rg e e n Am é rica La tin a e n lo s a ñ o s ’6 0 , d e la m a n o d e va rio s


e co n o m is ta s la tin o a m e rica n o s vin cu la d o s a la CEPAL, co m o Ju lio Olive ra ,
Os va ld o Su n ke l y Ce ls o Fu rta d o . Si b ie n tra b a ja ro n e n fo rm a d ife re n te , to d o s
lo s m o d e lo s tie n e n u n m is m o e s p íritu , q u e re co g e la in flu e n cia d e l m o d e lo
ke yn e s ia n o . Un m o d e lo b á s ico a p lica b le a n u e s tra s e co n o m ía s e s e l q u e s e
p la n te a a co n tin u a ció n .

Se trab aja co n u n a eco n o m ía co n d o s s ecto res : ag ro p ecu ario e in d u s trial. La


b a s e p ro d u ctiva p re s e n ta cie rta s rig id e ce s (e s d e cir, la o fe rta a g re g a d a e s ríg i-

209
d a ). La s m is m a s e s tá n ca u s a d a s p o r fa cto re s e s tru ctu ra le s e in s titu cio n a le s ,
q u e d e te rm in a n u n b a jo re n d im ie n to . En e l s e cto r a g ro p e cu a rio , e l p rin cip a l
fa cto r e s la e s tru ctu ra d e te n e n cia d e la tie rra .

En e s te co n te x to , to d a ve z q u e la d e m a n d a s e e x p a n d e g e n e ra p re s io n e s
s o b re la p ro d u cció n , q u e n o p u e d e a u m e n ta r e n e l co rto p la z o . Pa ra e l ca s o d e l
s e cto r ag ro p e cu ario , s ig n ifica q u e e x is te u n a am p liació n m u y le n ta d e la o fe rta
d e alim en tos . Cu an d o la d em an d a d e ali-
m e n t o s cre ce , la p re s ió n s e re s u e lve
m e d ia n te u n ca m b io en los p recios rela -
tivos. Es te cam b io d e p recios relativos s e
p u e d e p ro ce s a r o b ie n co n u n a ca íd a d e
lo s p re cio s d e lo s b ie n e s in d u s tria le s o
con un aum ento d el p recio d e los alim en-
to s . Da d o e l s u p u e s to d e la rig id e z a la
b a ja d e lo s p re cio s , to d a p re s ió n d e d e -
m a n d a co n o fe rta ríg id a im p lica a u m en -
t o d e p recios.

Es te a u m e n to e n lo s p re cio s d e lo s
alim en tos red u ce el p od er ad q u is itivo d e Fig u ra 9 .1 0 La p resión in icia l en el
los trab ajad ores , q u ien es reclam arán au - sector agropecuario

m e n to s d e s u s s alario s n o m in ale s , tan to


e n e l s e cto r a g ro p e cu a rio co m o e n e l in d u s tria l. En e s te ú ltim o s e cto r, lo s e m -
p re s a rio s ve rá n re d u cirs e s u s b e n e ficio s , co n lo q u e ta m b ié n a u m e n ta rá n lo s
p re cio s , co m e n z a n d o u n p ro ce s o d in á m ico co n o cid o : la e s p ira l d e p re cio s y
s a la rio s . Fin a lm e n te , p a ra q u e e s to s m a yo re s p re cio s p u e d a n m a n te n e rs e , e l
Go b ie rn o d e b e e x p a n d ir la ca n tid a d d e d in e ro , co n va lid a n d o d e e s ta fo rm a la
in fla ció n . Un a ve z m á s , s e p re fie re co n va lid a rla a n te s q u e e n tra r e n re ce s ió n .

El p rob lem a in icial en el s ector ag rop ecu ario p u ed e vers e en la fig u ra 9 .1 0 .

Es te p ro ce s o in icia l s e re p ite to d a ve z q u e la d e m a n d a p re s io n a a la o fe rta ,


y lu e g o s e e x p a n d e a to d a la e co n o m ía m e d ia n te a u m e n to s d e lo s s a la rio s n o -
m in a le s y d e lo s p re cio s d e lo s b ie n e s in d u s tria le s . En e l p ro ce s o d e cre cim ie n -
to d e las e co n o m ías e s te fe n ó m e n o s e re p ite co n s tan te m e n te , p o r lo cu al s ie m -
p re s e g en eran p res ion es b ás icas q u e lu eg o s e p rop ag an m ed ian te la exp an s ión
m o n e ta ria . De e s ta fo rm a , la in fla ció n e s tá lig a d a a l d e s a rro llo e co n ó m ico .

La t e o r ía e s t r u c t u r a lis t a p la n t e a a la rig id e z e s t ru c t u ra l d e la p ro -
d u c c ió n c o m o e l o rig e n d e la s p re s io n e s q u e d e s e n c a d e n a n la in f la -
ció n . El a u m e n to in icia l d e p re cio s s e d if u n d e lu e g o a la e co n o m ía y s e
ra t if ic a p o r u n a u m e n t o m o n e t a rio .

Es ta te o ría re co g e e le m e n to s ke yn e s ia n o s , co m o la rig id e z a la b a ja d e lo s
p re cio s , la e s p ira l d e p re cio s y s a la rio s y la ca u s a lid a d d e p re cio s a d in e ro .

210
9
9 .4 .4 . La t e o ría m o n e t a ria d e la in f la ció n y s u s v a ria n t e s

Es ta te o ría s u rg e ju n to co n la re valo riz ació n d e la te o ría cu an titativa re aliz a-


d a e n lo s a ñ o s ’6 0 . Co m o s e re co rd a rá d e l ca p ítu lo 8 , la m is m a e x p lica lo s
fa cto re s q u e in flu ye n e n la d e m a n d a d e d in e ro , a d e m á s , d a d o q u e e n s u e n fo -
q u e la in fla ció n e s u n fe n ó m e n o e s tricta m e n te m o n e ta rio , ta m b ié n e x p lica la s
ca u s a s d e la in fla ció n .

i) La s f in a n z a s in f la cion a ria s . La p re s e n ta ció n d e e s ta te o ría s e p u e d e


p la n te a r re co rd a n d o e l ca p ítu lo 8 .3 .2 , d o n d e s e a n a liz a la te o ría cu a n tita tiva
d e la d e m a n d a d e d in e ro . En e lla s e m e n cio n a b a q u e , e n tre o tra s co s a s , d ich a
d e m a n d a d e p e n d e e n fo rm a in ve rs a d e la ta s a d e in fla ció n : a l s e r m á s a lta la
in fla ció n , lo s a g e n te s e co n ó m ico s s e d e s p re n d e n m á s rá p id a m e n te d e lo s
b ille te s e n m o n e d a n a cio n a l. Va m o s a co n ce n tra rn o s e n e s te p u n to , p a ra lo
cu a l d e ja m o s d e la d o o tro s fa cto re s d e te rm in a n te s , co m o e l re n d im ie n to d e
lo s a ctivo s s u s titu to s d e l d in e ro (b o n o s , a ccio n e s , e tc.) y e l in g re s o d e lo s
in d ivid u o s . Es to e q u iva le a d e cir q u e s e s u p o n e q u e lo s m is m o s s o n co n s ta n -
te s .

La d e m a n d a re a l d e d in e ro (m d ) n o s q u e d a d e la s ig u ie n te fo rm a :

md = a - b x p donde a, b > 0.

El e q u ilib rio d e l m e rca d o d e d in e ro , e x p re s a d o e n té rm in o s re a le s , s e d a


cu a n d o :

m = md

La te o ría m o n e ta ria p o n e e s p e cia l é n fa s is e n la e x p a n s ió n d e la ca n tid a d


n o m in a l d e d in e ro ca u s a d a p o r la s n e ce s id a d e s d e fin a n cia m ie n to d e l d é ficit
d e l s e cto r p ú b lico . Es ta s s u rg e n cu a n d o e l s e cto r p ú b lico g a s ta u n m o n to g
p o r e n cim a d e s u s in g re s o s trib u ta rio s t, ((g - t) >0 ), e l cu a l e s m u ltip lica d o
p o r e l n ive l g e n e ra l d e p re cio s P p a ra e x p re s a rlo e n té rm in o s n o m in a le s :

Es ta ú ltim a e x p re s ió n p la n te a la m is m a id e n tid a d e n té rm in o s re a le s : u n
d é ficit fis ca l re a l s e fin a n cia co n u n a u m e n to d e la ca n tid a d n o m in a l d e d in e -
ro e x p re s a d a e n té rm in o s re a le s .

Se p a rte in icia lm e n te d e u n a s itu a ció n d e e q u ilib rio , ta n to e n e l s e cto r


fis cal co m o e n e l m e rcad o d e d in e ro . El p ro ce s o in flacio n ario p u e d e d e s crib irs e
d e la s ig u ie n te m an e ra: u n d é ficit fis cal in icial s e fin an cia co n u n au m e n to d e la
em is ión , la q u e va a p arar al s ector p rivad o. Com o el m ercad o m on etario es tab a
in icia lm e n te e n e q u ilib rio , lo s a g e n te s e co n ó m ico s s e e n cu e n tra n co n m á s d i-
n e ro d e l q u e d e s e a n te n e r (m >m d ). Pa ra d e s p re n d e rs e d e l d in e ro e x ce d e n te , e l

211
p ú b lico lo g a s ta e n e l m e rca d o d e b ie -
n e s , p r o vo ca n d o u n a u m e n t o d e p r e -
c io s . Es t a in fla c ió n lle v a a q u e la d e -
m a n d a re a l d e d in e ro n u e va m e n t e s e
c o n t r a ig a , h a s t a q u e s e r e c o m p o n g a
e l e q u ilib r io d e c a n t id a d e s r e a le s e n
e l m e rca d o d e d in e ro . De e s t a fo rm a ,
e l d é fic it fis c a l s e fin a n c ia c o n e m i-
s ió n , lo q u e g e n e r a in fla c ió n , c o m o
lo m u e s t r a la fig u r a 9 .1 1 .

Si e s ta s itu a ció n s e m a n tie n e e s ta -


b le y n o es exp los iva, la fin an ciación d el Figura 9.11 Déficit fiscal, expansión de dinero e
inflación
d é ficit s e p u e d e h a ce r co n u n a e m is ió n
d e d in e ro re lativam e n te p e q u e ñ a, co n lo q u e la in flació n re s u ltan te s e rá b aja, y
la g e n te n o re ch a z a rá e n g ra n m e d id a e l d in e ro , p o r lo q u e la d e m a n d a re a l d e
d in e ro n o ca e rá d e m a s ia d o . Es te e s u n ca s o d e eq u ilib rio in f la cion a rio b a jo: e l
d é ficit s e fin a n cia co n u n a ta s a d e in fla ció n b a ja ya q u e la ca n tid a d re a l d e
d in e ro q u e d e s e a te n e r la g e n te e s a lta .

Pe ro s i e s te p ro ce s o s e re p ite e n fo rm a e x p lo s iva , lo s a g e n te s e co n ó m ico s


p ercib irán u n a ten d en cia in flacion aria acelerad a, p u es to q u e la em is ión d e d in e-
ro au m e n tará m u y ráp id am e n te . Al o b s e rvar é s to , co m e n z arán a d e s p re n d e rs e
co n m a yo r ra p id e z d e lo s b ille te s , co n lo q u e la ca n tid a d re a l d e d in e ro d e
eq u ilib rio d is m in u irá en g ran m ed id a. En térm in os d e la fig u ra 9 .1 1 és to eq u iva-
le a tra s la d o s m á s b ru s co s d e la cu rva d e DA h a cia la d e re ch a . En e s te ca s o , s e
p ro d u ce u n eq u ilib rio in f la cion a rio a lt o, d o n d e la fin a n cia ció n d e l d é ficit re -
q u ie re u n a in flació n alta, p u e s la can tid ad re al d e d in e ro d e s e ad a p o r e l p ú b lico
e s b a ja .

Co m o co n clu s ió n h a y q u e d e s ta ca r q u e u n m is m o d é ficit fis ca l re a l q u e s e


fin a n cia co n d in e ro p u e d e h a ce rlo co n u n a e m is ió n p e q u e ñ a s i e l n ive l d e in fla -
ció n e s b a jo o co n u n a e m is ió n p ro g re s iva m e n te cre cie n te , s i la in fla ció n e s
a lta ; u n b u e n e je m p lo d e é s to lo co n s titu ye Bra s il p re y p o s t Pla n Re a l. Co m o e l
res u ltad o d ep en d e d e la reacció n d e la d em an d a d e d in ero , el m is m o es tá d eter-
m in a d o e n b u e n a m e d id a p o r la cre d ib ilid a d d e lo s a g e n te s e co n ó m ico s e n la
p o lítica d e l g o b ie rn o .

ii) La h ip e r in f la ción . Co m o ya fu e co m e n t a d o e n la s e cció n 9 .1 , la


h ip e rin fla ció n e s e l ca s o m á s e x tre m o y d a ñ in o d e u n p ro ce s o in fla cio n a rio .

La m is m a p u ed e s er an aliz ad a exacerb an d o el p ro ces o q u e co n d u ce al eq u i-


lib rio in flacio n ario alto , a travé s d e u n au m e n to im p o rtan te d e l d é ficit fis cal. En
e s te ca s o , la s m a yo re s n e ce s id a d e s d e fin a n cia m ie n to co n d u ce n a g ra n d e s a u -
m en tos d e la can tid ad n om in al d e d in ero, m ayor in flación y m en or can tid ad real

212
9
d e d in e ro . Si e l g o b ie rn o in s is te e n e s te tip o d e p o lítica , e s te p ro ce s o s e re p ite
e n fo rm a p e rve rs a : co m o lo s p re cio s s u b e n m á s q u e la ca n tid a d n o m in a l d e
d in e ro , la ca n tid a d re a l n u e va m e n te d is m in u ye , co n lo q u e s e vu e lve a e m itir
m ás d in e ro . Es to p ro vo ca u n n u e vo au m e n to d e la in flació n y u n n u e vo d e s ce n -
s o d e la d e m an d a re al d e d in e ro , lo q u e co n d u ce p ro g re s ivam e n te al ab an d o n o
d e la m o n e d a n a cio n a l, fe n ó m e n o co n o cid o co m o h u id a d el d in ero.

9.5. Los pla nes de est a biliza ción

Un p la n d e e s ta b iliz a ció n s e re fie re a u n co n ju n to d e m e d id a s d e p o lítica


e co n ó m ica d e s tin a d a s a re d u cir la in fla ció n a n ive le s b a jo s . Am é rica La tin a y
p a rticu la rm e n te Uru g u a y h a n te n id o u n a la rg a h is to ria d e p la n e s d e e s ta b ili-
z a ció n , q u e s e in icia d e s d e q u e la in fla ció n s e in s ta ló e n n u e s tra s e co n o m ía s
e n la d é ca d a d e l ’5 0 . Lu e g o d e re p e tid o s fra ca s o s , d e s d e p rin cip io s d e la
d é ca d a d e l ‘9 0 va rio s p a ís e s co m o Arg e n tin a , Ch ile , Is ra e l y Mé x ico , h a n lo -
g ra d o re d u cir la in fla ció n a n ive le s b a jo s , ca m in o p o r e l cu a l e s tá tra n s ita n d o
n u e s tro p a ís .
Según el tipo de m edidas que se utilicen, se pueden id e n tifica r distintos planes
d e e s ta b iliz a ció n .

9 .5 .1 . Principale s e le m e nto s utiliz ado s : plane s o rto do xo s y he te ro do xo s

Lo s d is tin to s e n fo q u e s te ó rico s a n a liz a d o s p ro p o n e n d is tin ta s ca u s a s d e


la in fla ció n , y p o r e n d e d is tin ta s fo rm a s d e a ta ca rla . En p a rticu la r, u n p u n to
d e co n tro ve rs ia e s s i e l a u m e n to d e la ca n tid a d d e d in e ro e s la ca u s a o la
co n s e cu e n cia d e l a u m e n to d e p re cio s .

La s te o ría s m o n e ta ria s d e la in fla ció n (co m o la Te o ría Cu a n tita tiva y la


Mo n e ta ria ) id e n tifica n a l d in e ro co m o e l p rim e r e le m e n to d e la ca d e n a . Da d o
é s to , p ro p o n e n u n a re d u cció n d e la ta s a d e cre cim ie n to d e la ca n tid a d d e
d in e ro co m o e l in s tru m e n to id ó n e o p a ra la e s ta b iliz a ció n . La ú ltim a te o ría e x -
p u e s ta vin cu la d ich a e x p a n s ió n co n e l fin a n cia m ie n to d e l d é ficit fis ca l. Al s e r
é s te la ra íz d e l p ro b le m a , s e p ro p o n e co m o p rin cip a l e le m e n to u n a ju s te fis ca l.
Es ta b le ce , a d e m á s , q u e u n m is m o d é ficit p u e d e fin a n cia rs e co n a lta o b a ja in -
fla ció n , d e p e n d ie n d o d e la d e m a n d a d e d in e ro . Es to n o s lle va a va lo ra r o tro
e le m e n to d e la e s tab iliz ació n : la cre d ib ilid ad e n e l p lan . Si lo s ag e n te s p rivad o s
p e rcib e n q u e e l p lan e s s o s te n ib le , vo lve rán m ás ráp id am e n te a d e m an d ar m o -
n e d a n a cio n a l, co n lo q u e la in fla ció n co m p a tib le e s u n a b a ja . Po r e l co n tra rio ,
s i n o s e cre e e n e l p la n , la d e m a n d a d e m o n e d a lo ca l n o a u m e n ta rá , s ie n d o
n e ce s a rio u n a in fla ció n a lta p a ra fin a n cia r e l d é ficit d e l s e cto r p ú b lico .

La s te o ría s n o m o n e ta ria s p o r s u p a rte e s ta b le ce n q u e h a y p re s io n e s e n la


p a rte re a l d e la e co n o m ía q u e lle va n a a u m e n to s d e p re cio s : e l o rig e n d e l p ro -
b le m a n o e s la ca n tid a d d e d in e ro .

213
La te o ría e s tru ctu ra lis ta p la n te a a la rig id e z d e la o fe rta , lig a d a a u n b a jo
n ive l d e p ro d u ctivid a d , co m o la ca u s a n te d e l p ro ce s o in fla cio n a rio . La co n clu -
s ió n q u e s e d e s p re n d e e s q u e la in fla ció n iría d e s a p a re cie n d o s i s e s o lu cio n a n
lo s p ro b le m a s d e p ro d u ctivid a d d e l s e cto r re a l, e l cu a l e s u n o b je tivo d e cre ci-
m ie n to a la rg o p la z o , y n o u n a m e d id a a n ti-in fla cio n a ria d e u n p la n d e co rto
p la z o . De s d e e l p u n to d e vis ta d e la e s ta b iliz a ció n , e s te e n fo q u e tie n e p o co
p ara d ecir. Sin em b arg o , p lan tea el tem a d el aval m o n etario : la in flació n d es ap a-
re ce ría s i n o s e e x p a n d e la ca n tid a d d e d in e ro .

Po r o tra p a rte , e l a rg u m e n to s e e m p a re n ta p a rcia lm e n te co n la te o ría d e


la in fla ció n d e co s to s , d o n d e e l a u m e n to d e p re cio s e s co n s e cu e n cia d e u n
a u m e n to e n lo s co s to s d e p ro d u cció n , e s p e cia lm e n te d e lo s co s to s la b o ra le s .
En e s te co n te x to , la in fla ció n s e re p ite p o rq u e lo s s a la rio s e s tá n in d e x a d o s a
la in fla ció n p a s a d a . Un e le m e n to im p o rta n te p a ra co n te n e r la in fla ció n e s
e n to n ce s la d e s in d e x a ció n d e lo s s a la rio s : é s to s d e b e n a u m e n ta r m e n o s q u e
la in fla ció n p a s a d a . El ca s o e x tre m o , a p lica d o e n a lg u n o s p la n e s , e s la co n g e -
la ció n d e p re cio s y s a la rio s .

La s te o ría s d e in fla ció n s e cla s ifica n e n ort od oxa s y h et erod oxa s. La o rto -
d o x ia e s tá d a d a p o r la p rim e ra e x p lica ció n q u e e x is tió , y fu e a q u e lla vin cu la -
d a a l a u m e n to d e la ca n tid a d d e d in e ro . La h e te ro d o x ia e s tá fo rm a d a p o r la s
te o ría s q u e la co m p le m e n ta n , q u e s o n a q u e lla s ce n tra d a s e n e l s e cto r re a l:
lo s co s to s d e p ro d u cció n y la rig id e z d e la e s tru ctu ra p ro d u ctiva .

Se g ú n lo s tip o s d e m e d id a s a d o p ta d a s , lo s p la n e s d e e s ta b iliz a ció n ta m -


b ié n p u e d e n cla s ifica rs e e n la m is m a tip o lo g ía .

Lo s p la n e s o r t o d o xo s m a n e ja n co m o p rin cip a le s e le m e n to s a l a ju s -
t e f is c a l y la c re d ib ilid a d , m ie n t ra s q u e lo s p la n e s h e t e r o d o xo s s e
ce n t ra n e n la d e s in d e xa ció n s a la ria l y e l m a n e jo d e l t ip o d e ca m b io .

214
9
«Los pla nes de est a biliza ción en Amér ica La t ina ».
Am érica Latin a h a p rotag on iz ad o alred ed or d e u n os 4 0 p lan es d e es tab iliz ación , con lo
q u e la e x p e rie n cia e s s u ficie n te co m o p a ra s a ca r e n s e ñ a n z a s .

La s s itu a cio n e s d e p a rtid a d ifie re n , d e s d e u n a a lta in fla ció n re la tiva m e n te m o d e ra d a


h as ta h ip e rin flacio n e s . En g e n e ral s e e n tie n d e q u e u n p lan re aliz ad o e n u n a h ip e rin flació n
tie n e u n a m a yo r ra p id e z y fa cilid a d e n lo g ra r s u s o b je tivo s . Pu e s b ie n , e n lo s a ñ o s ’8 0 s e
d ie ro n e je m p lo s d e e s te tip o e n Bo livia , Arg e n tin a y Bra s il, s ie n d o e l ca s o b o livia n o e l m á s
e x ito s o , p u e s s u s e fe cto s s e m a n tu vie ro n e n e l tie m p o .

Los p recios en Bolivia en tre ag os to d e 1 9 8 4 y ag os to d e 1 9 8 5 s e m u ltip licaron p or 6 2 3 ,


lo cu al arro ja u n a in flació n p ro m ed io m en s u al d e 4 6 %. En ag o s to d e 1 9 8 5 co m ien z a el p lan
d e e s ta b iliz a ció n . La d e te n ció n d e la h ip e rin fla ció n b o livia n a s e ce n tró e n u n d u ro a ju s te
fis cal, co n au m e n to d e im p u e s to s y d e s p id o s m as ivo s d e fu n cio n ario s p ú b lico s . La d u re z a
d el aju s te lleva a p en s ar q u e s e d es eab a, ad em ás , refo rz ar la cred ib ilid ad . El cas o b o livian o
n o in clu yó en cam b io u n a d es in d exación , q u iz ás n o fu era n eces aria, p u es la m on ed a n acio-
n al h ab ía p e rd id o to d a re le van cia. Es tas m e d id as p ro vo caro n u n a ab ru p ta caíd a d e la in fla-
ció n a u n 2 1 % a n u a l e n lo s d o ce m e s e s ce rra d o s e n m a rz o d e 1 9 8 7 .

A p rin cip io s d e lo s a ñ o s ’9 0 n u e s tro s ve cin o s , Arg e n tin a y Bra s il, vo lvie ro n a te n e r


a lta s in fla cio n e s , co n lo q u e s e vo lvie ro n a im p le m e n ta r n u e vo s p la n e s : e l Pla n d e
Co n ve rtib ilid ad arg e n tin o d e 1 9 9 1 y e l Plan Re al d e Bras il e n 1 9 9 4 , lo s q u e s e caracte riz an
p or la d u rez a d e las m ed id as in iciales . Sim u ltán eam en te, Uru g u ay realiz ó s u p rop ia es tab i-
liz a ció n , la cu a l s e ce n tró e n u n a e s tra te g ia m á s g ra d u a lis ta .

El p la n u ru g u a yo s e in ició e n d icie m b re d e 1 9 9 0 , e n u n co n te x to d e in fla ció n m o d e ra -


d a : 1 2 9 % a n u a l a l cie rre d e d ich o a ñ o . Dich o p la n n o fu e a lg o e x p lícita m e n te fo rm a l, s in o
q u e s e fu eron tom an d o d is tin tas m ed id as d e form a g rad u al, q u iz ás p orq u e en el p as ad o los
o tro s tre s in te n to s e s ta b iliz a d o re s h a b ía n fra ca s a d o , y s e te m ía p o r u n a fa lta d e cre d ib ili-
d a d e n u n n u e vo p lan .

Es te p lan h a s id o g rad u alis ta, en el q u e e s tán p re s e n te s to d o s lo s in g re d ie n te s : aju s te


fis cal, cre d ib ilid ad , co n tro l d e l tip o d e cam b io y fin alm e n te d e s in d e x ació n . Lo s re s u ltad o s
tam b ié n h an s id o m ás le n to s : la in flació n s e h a ve n id o re d u cie n d o g rad u alm e n te d e s d e lo s
n ive le s in iciale s , lle g an d o a u n a tas a d e in flació n an u al d e 8 .6 %.

El e le m e n to cru cia l e n e l ca s o u ru g u a yo p a re ce ría s e r e l h e ch o d e q u e lo s p re cio s n o


b ajan tan ráp id am en te com o era es p erad o. Las exp licacion es p lan tead as p ara es te fen óm e-
n o s o n b á s ica m e n te d o s .

Un a s e re fie re al g rad o d e in d e x ació n d e la e co n o m ía, d ad o q u e lo s s alario s s e aju s tan


p o r la in fla ció n p a s a d a .

La otra exp licación s e refiere a la falta d e cred ib ilid ad d e los ag en tes econ óm icos s ob re
e l m an te n im ie n to d e l p lan . Si s e p ie n s a q u e e l p lan fracas ará, n ad ie e s tá d is p u e s to a actu ar
co m o s i la in flació n b ajara e fe ctivam e n te .

Fu en t e: ela b ora d o en b a s e a
El f in d e cu a t ro p rog ra m a s a n t i-in f la cion a rios;
Ariel Ba n d a , BCU (1 9 9 3 ), m im eo.

215
Co n ce p to s cla ve s
9 in fla ció n in fla ció n d e co s to s
ratificació n m o n e taria
in d ica d o re s d e la in fla ció n
IPC e s p ira l d e p re cio s y s a la rio s
IPM in fla ció n in e rcia l
LA INFLACION

DIPBI in fla ció n e s tru ctu ra l


tiró n fis ca l fin a n z a s in fla cio n a ria s
e fe cto Olive ra - Ta n z i p la n e s d e e s ta b iliz a ció n
d em and a agregad a p lan e s o rto d o x o s
oferta ag reg ad a p lan e s h e te ro d o x o s
in flació n d e d e m an d a

PROBLEMAS Y PREGUNTAS
PREGUNTAS

1 . ¿Qu é e s la in fla ció n ?

2 . ¿Cu á le s s o n lo s p rin cip a le s in d ica d o re s q u e s e u tiliz a n p a ra m e d ir la


in fla ció n ? ¿Lo s m is m o s e vo lu cio n a n e n fo rm a s im ila r a lo la rg o d e l
tiem p o?

3 . ¿Cu á le s s o n lo s e fe cto s e co n ó m ico s d e la in fla ció n ?

4 . ¿Qu é d ife re n cia s b á s ica s e x is te n e n tre la in fla ció n d e d e m a n d a y la


in fla ció n d e co s to s ?

5 . ¿Qu é d ife re n cia e x is te n e n tre lo s p la n e s d e e s ta b iliz a ció n o rto d o x o s


y lo s h e te ro d o x o s ?

216
10
DESEMPLEO, INFLACIÓN
10
Y POLÍTICA ECONÓMICA

DESEMPLEO, INFLACION
Y POLITICA ECONOMICA
10 .1. El desempleo
1 0 .1 .1 . ¿Qu é e s y q u é t ip o s e xis t e n ?
El d e s e m p le o s u rg e cu a n d o la o fe rta d e tra b a jo , q u e re p re s e n ta a to d a s la s
p ers on as q u e d es ean trab ajar, s u p era a la d em an d a d e trab ajo, la q u e d eterm in a
e l n ú m e ro d e p e rs o n as e fe ctivam e n te e m p le ad as .

Co m o vim o s e n e l cap ítu lo 5 , la tas a d e d e s e m p le o (TD) co m p ara e l to tal d e


d e s e m p le a d o s d e la e co n o m ía co n re s p e cto a la p o b la ció n e co n ó m ica m e n te
a ctiva (PEA), d e e s ta fo rm a , la ta s a d e d e s e m p le o p u e d e e x p re s a rs e co m o :

El cu ad ro 1 0 .1 m u e s tra la e vo lu ció n d e la tas a d e d e s e m p le o d e Uru g u ay e n


lo s ú ltim o s a ñ o s .

Cu a d ro 1 0 .1 Ta s a d e d e s e m p le o

Añ o Ocu p a d o s De s o cu p ad o s Ac t iv o s (PEA) TD (%)


1992 1146,4 112,8 1259,2 9,0
1993 1156,1 104,9 1261,0 8,3
1994 1313,0 132,2 1445,2 9,2
1995 1206,0 137,5 1343,5 10,3
1996 1174,8 159,1 1333,9 11,9
1997 1304,5 167,5 1472,0 11,4
1998 1103,7 123,8 1227,5 10,1
1999 1082,1 137,7 1219,8 11,3

NOTA: Datos correspon dien tes al total del país u rban o, expresados en m iles de person as.
Fu en t e: INE, En cu est a Con t in u a d e Hog a res.

Tip o s d e d e s e m p le o : f riccio n a l, e s t ru ct u ra l y cíclico

El o rig e n d e l d e s e m p le o n o e s u n o s o lo , s in o q u e e x is te n va rio s tip o s , q u e


re fle ja n la d is tin ta n a tu ra le z a d e l m is m o .

217
i) El d esem p leo f riccion a l. En to d o m o m e n to e n la e co n o m ía e x is te n p e rs o -
n a s q u e e s tá n tra n s ito ria m e n te d e s e m p le a d a s : a lg u n a s d e ja n s u e m p le o p a ra
b u s car u n o m ejor, otras s e m u d an d e reg ión p ara b u s car u n n u evo trab ajo, otras
e s tán d e s e m p le ad as p o rq u e la e m p re s a d o n d e trab ajab an e s tá atrave s an d o u n
p eríod o d e cris is , otras p orq u e s e es tán in corp oran d o p or p rim era vez al m erca-
d o d e trab ajo y n o con s ig u en u n em p leo en form a in s tan tán ea. Lo im p ortan te es
q u e e s te tip o d e d e s e m p le a d o s lo s o n e n fo rm a tra n s ito ria : e n u n p e río d o m á s
o m e n o s b re ve e n co n trarán o tra o cu p ació n , au n q u e la d u ració n d e l d e s e m p le o
va ría s e g ú n ca d a s itu a ció n . Sin e m b a rg o , a u n q u e lo s d e s e m p le a d o s e n e s ta
cate g o ría n o s o n lo s m is m o s , s ie m p re h ab rá n u e vo s trab ajad o re s e n e s ta s itu a-
ció n . Es te tip o d e d e s e m p le o s u rg e p o rq u e lo s aju s te s e n e l m e rcad o d e trab ajo
n o s e d a n e n fo rm a in s ta n tá n e a , s in o q u e e x is te n friccio n e s q u e re tra s a n la
o b te n ció n d e u n n u e vo p u e s to d e tra b a jo . La s p rin cip a le s friccio n e s e s tá n d a -
d a s p o r la fa lta d e in fo rm a ció n co m p le ta s o b re la s co n d icio n e s d e l m e rca d o ,
lo s co s to s d e tra n s a cció n q u e s u p o n e n ca m b ia r d e tra b a jo y la rig id e z d e lo s
co n tra to s s a la ria le s .

ii) El d esem p leo estru ctu ra l. Es te tip o d e d e s e m p le o s u rg e p o r u n d e s aju s te


e n tre la ca lifica ció n re q u e rid a p o r la s e m p re s a s y la ca lifica ció n d e lo s tra b a ja -
d o re s . El ca m b io té cn ico y la m a yo r a u to m a tiz a ció n d e la p ro d u cció n h a ce q u e
s e re q u ie ra u n a m ayo r y m ás e s p e cífica calificació n d e la m an o d e o b ra; p e ro s i
é s ta n o s e re a liz a , lo s p u e s to s d e tra b a jo p a ra p e rs o n a s ca lifica d a s p u e d e n
q u e d a r va ca n te s p o r u n tie m p o p ro lo n g a d o . De s d e e l p u n to d e vis ta d e l e m -
p le o , lo s tra b a ja d o re s q u e n o cu m p le n lo s re q u is ito s d e ca lifica ció n d e m a n d a -
d o s p u ed en en fren tars e a larg o s p erío d o s d e d es em p leo . Es to im p lica la co exis -
ten cia d e vacan tes q u e n o p u ed en s er llen ad as con trab ajad ores d es em p lead os .
De e s ta fo rm a, e l d e s e m p le o e s tru ctu ral e s re lativam e n te m ás p e rm an e n te q u e
e l friccio n a l.

iii) El d e s e m p le o cíclico . Es t e t ip o d e d e s e m p le o d e p e n d e d e la m a r c h a
d e la e c o n o m ía : c u a n d o e l PBI s e e x p a n d e r á p id a m e n t e , la m a yo r p r o d u c -
ció n p ro vo ca la n e ce s id a d d e co n t ra t a r m á s t ra b a ja d o re s , p o r lo q u e e l d e s -
e m p le o d is m in u ye . En c a m b io e n la s r e c e s io n e s , a l d is m in u ir e l g a s t o t o -
t a l, la p r o d u c c ió n t a m b ié n lo h a c e , c o n lo q u e s e d e s p id e n t r a b a ja d o r e s ,
p o r lo q u e , e l d e s e m p le o a u m e n t a .

Al d e s e m p le o friccio n a l s e le s u e le a g ru p a r ju n to co n e l e s tru ctu ra l e n la


lla m a d a t a s a n a t u ra l d e d es em p leo. Es ta ta s a m u e s tra e l n ive l m ín im o d e d e s -
em p leo q u e exp erim en ta u n a econ om ía, aú n en p eríod os d e crecim ien to p u es , a
d ife re n cia d e l d e s e m p le o cíclico , é s te n o d e p e n d e d e l n ive l d e a ctivid a d . En la
re a lid a d , la ta s a d e d e s e m p le o n u n ca e s ce ro : s ie m p re h a y tra b a ja d o re s q u e
e s tá n ca m b ia n d o d e tra b a jo y o tro s q u e n o tie n e n la s ca lifica cio n e s n e ce s a ria s
p a ra o cu p a r lo s p u e s to s o fre cid o s .

218
1 0 .1 .2 . Lo s ciclo s e co n ó m ico s y e l d e s e m p le o

Co m o s e vio e n e l ca p ítu lo 6 .2 ., la te n d e n cia d e cre cim ie n to d e la rg o p la z o


s e va re co rrie n d o m e d ia n te flu ctu a cio n e s cíclica s d e l n ive l d e a ctivid a d , co n
p e río d o s d e cre cim ie n to , au g e , d e p re s ió n y re ce s ió n . En n u e s tro cas o , n o s in te -
res a p lan tear q u e en los p eríod os d e crecim ien to el d es em p leo d is m in u ye, m ien -
tra s q u e e n la s d e p re s io n e s e l d e s e m p le o a u m e n ta . Pa ra cu a n tifica r la p é rd id a
d e p ro d u cció n o e l co s to d e o p o rtu n id a d q u e g e n e ra e l d e s e m p le o , s e s u e le
co m p a ra r e l cre cim ie n to e fe ctiva m e n te o b s e rva d o d e l PBI co n e l PBI p oten cia l.

El PBI p o t e n cia l e s e l n iv e l d e p ro d u cció n q u e s e a lca n z a ría s i to d o s


lo s f a c t o re s p ro d u c t iv o s e s t u v ie ra n s ie n d o u s a d o s a l lím it e d e s u s
p o s ib ilid a d e s .

Es to im p lica q u e to d a s la s p e rs o n a s e s tá n o cu p a d a s , to d a s la s m á q u in a s
tra b a ja n a p le n o y lo s re cu rs o s n a tu ra le s s e u tiliz a n a l m á x im o .

Po r o tro la d o , e l m e n o r n ive l d e a ctivid a d in cid e s o b re e l d e s e m p le o ; lo


in te re s a n te e s s a b e r e n q u é m a g n itu d . Ex is te n m u ch a s cu a n tifica cio n e s d e l
im p a cto d e la va ria ció n d e la p ro d u cció n s o b re e l d e s e m p le o , d e s d e lo s tra b a -
jo s p io n ero s d el eco n o m is ta am erican o Arth u r Oku n , q u ien en co n tró la s ig u ien -
te re la ció n :

La le y d e O k u n s e re f ie re a la re la ció n e m p írica e n tre cre cim ie n to y


d e s e m p le o : e s t a b le c e c u á n t o t ie n e q u e c re c e r e l PBI p o r e n c im a d e l
p o t e n cia l p a ra re d u cir e l d e s e m p le o e n u n p u n t o p o rce n t u a l.

En s u s tra b a jo s , Oku n e n co n tró u n a re la ció n d e 3 :1 , e s d e cir q u e p o r ca d a


tre s p u n to s d e cre cim ie n to d e l PBI p o r e n cim a d e l p o te n cial, s e re d u cía u n p u n -
to e l d e s e m p le o . Es tu d io s m á s re cie n te s co n té cn ica s m á s m o d e rn a s h a n e s ta -
b le cid o u n a re la ció n d e 2 :1 o 2 ½ :1 .

Ya q u e e l d e s e m p le o cíclico s ig u e la e vo lu ció n d e l PBI, e s in te re s a n te a n a li-


z a r la s ca u s a s d e lo s ciclo s e co n ó m ico s . Ex is te n m u ch a s e x p lica cio n e s s o b re
q u é e s lo q u e d e s e n cad e n a e l ciclo , n in g u n a d e las cu ale s e s s atis facto ria p o r s í
s o la , s in o q u e a p o rta d is tin to s e le m e n to s a te n e r e n cu e n ta . Lo s fa cto re s q u e
in ician el ciclo van d es d e los p rim eros arg u m en tos d el m an ejo d e la can tid ad d e
d in e ro y d e l co m p o rta m ie n to d e la in ve rs ió n h a s ta la s m o d e rn a s e x p lica cio n e s
d e lo s e rro re s d e p e rce p ció n y lo s s h o cks s o b re e l s e cto r re a l.

La te o ría ke yn e s ia n a tra d icio n a l e x p lica lo s ciclo s a tra vé s d e l a u m e n to d e


la s in v ers ion es, la s cu a le s d e p e n d e n d e l cre cim ie n to d e l p ro d u cto e s p e ra d o .
Cu a n d o s e e s p e ra q u e la e co n o m ía cre z ca , s e in vie rte m á s ; é s te e s e l lla m a d o
a ce le ra d o r d e in ve rs io n e s . Es ta s n u e va s in ve rs io n e s s e d ifu n d e n y a m p lía n a l
co n ju n to d e la e co n o m ía a tra vé s d e l m u lt ip lica d or d el g a st o.

219
Po r s u p a rte , la te o ría m o n e ta ria tra d icio n a l e x p lica lo s ciclo s m e d ia n te e l
m a n e jo d e lo s a g re g a d o s m o n e ta rio s . As í, u n a e x p a n s ió n d e la ca n tid a d d e
d in e ro o e l cré d ito b a n ca rio p ro vo ca u n m a yo r cre cim ie n to , m ie n tra s q u e u n
fu e rte co n tro l d e lo s m is m o s lle va a la e co n o m ía a la d e p re s ió n .

Otra e x p lica ció n s e b a s a e n lo s e rro re s d e p e rce p ció n d e lo s a g e n te s e co -


n ó m ico s s o b re la e vo lu ció n d e la s va ria b le s n o m in a le s : p re cio s y s a la rio s . En
e s te co n te x to , la re ce s ió n tie n e s u o rig e n cu a n d o lo s tra b a ja d o re s s ig u e n
p id ie n d o u n s a la rio e le va d o a l n o p e rcib ir q u e lo s p re cio s n o h a n a u m e n ta d o .
Es ta e x p lica ció n e s e s g rim id a p o r la e s cu e la d e la s e x p e cta tiva s ra cio n a le s ,
s u rg id a e n lo s a ñ o s ’7 0 .

Fin alm e n te , e n lo s ú ltim o s tie m p o s h a s u rg id o la e x p licació n a travé s d e lo s


sh ock s re ale s . La m is m a p lan te a q u e e x is te n p e rtu rb acio n e s e n e l s e cto r re al d e
la e co n o m ía q u e a fe cta n la p ro d u ctivid a d d e u n a ra m a d e a ctivid a d , la cu a l s e
e x p a n d e a l co n ju n to d e la e co n o m ía .

1 0 .1 .3 . ¿Po r q u é e xis t e d e s e m p le o ?

Co m o ya s e e x p u s o e n e l ca p ítu lo 5 , e l m e rca d o d e tra b a jo a ctu a n d o


lib re m e n te y s in n in g ú n tip o d e friccio n e s d e te rm in a u n p re cio , e l s a la rio re a l,
p a ra e l cu a l e l m e rca d o e s tá e n e q u ilib rio : ta n to o fe re n te s (lo s tra b a ja d o re s )
co m o d e m a n d a n te s (la s e m p re s a s ) re a liz a n s u s p la n e s . To d o s lo s tra b a ja d o -
re s q u e d e s e a n tra b a ja r a l s a la rio re a l vig e n te lo e s tá n h a cie n d o y la s e m p re -
s a s co n tra ta n e x a cta m e n te la m a n o d e o b ra q u e d e s e a n (fig u ra 1 0 .1 ). En e s te
ca s o , n o e x is te d e s e m p le o . A co n tin u a ció n ve re m o s la s d o s e x p lica cio n e s
tra d icio n a le s s o b re lo s m o tivo s q u e h a ce n s u rg ir e l d e s e m p le o .

La e xp lica ció n clá s ica : lo s s a la rio s e le v a d o s y ríg id o s a la b a ja

En un m und o en com p etencia


p erfecta y d e flexib ilid ad d e tod os
los p recios , la econom ía tiend e a
s ituars e en s u nivel d e p leno em -
p leo. En este contexto, la única ex-
plicación del desem pleo se da cuan-
d o alguno d e los p recios se vuelve
rígid o estand o fuera d e su nivel d e
eq uilib rio. Com o lo m ues tra la fi-
g ura 1 0 .2 , un s alario nom inal ele-
vad o d eterm ina un salario real p or
encim a de su nivel de equilibrio, pro-
vocand o un d esajuste en las canti-
d ad es . Por un lad o, un s alario m a-
yor atrae nuevas p ers onas al m er- Fig u ra 1 0 .1 El Mer ca d o d e Tra b a jo

220
10
cad o, aum entand o la oferta d e trab ajo.
Por otro lado, el m ayor salario aum enta
los cos tos d e las em p res as , con lo q u e
és tas d is m inuyen s u d em and a d e tra-
b ajo. El nivel d e em p leo efectivo q ued a
d eterm inad o p or la d em and a, surg ien-
d o así el d esem p leo.

Este desem pleo puede ser transito-


rio si es que los salarios nom inales se
ajustan a la baja, pero adquiere su carác-
ter perm anente cuando existen rigideces
Fig u ra 1 0 .2 El Desem p leo Clá sico a la baja de los salarios nom inales.

La rig id e z a la b a ja d e lo s s a la rio s n o m in a le s , c u a n d o é s t o s s o n
m a y o re s q u e s u n iv e l d e e q u ilib rio , d e te rm in a e l s u rg im ie n to d e l d e s -
e m p le o e n la v is ió n clá s ica .

Es d e h acer n o tar, ad em ás , q u e el d es em p leo clás ico es u n desem pleo volu n -


t a rio : s i s e a ce p ta ra re d u cir lo s s a la rio s n o m in a le s , e l m is m o d e s a p a re ce ría .
Es ta vis ión tu vo éxito en exp licar el d es em p leo h as ta la d écad a d el ’3 0 ; lu eg o d e
la g ra n d e p re s ió n , d o n d e e l d e s e m p le o lle g ó a n ive le s m u y a lto s p o r p e río d o s
p ro lo n g a d o s (p o r e je m p lo , e l d e s e m p le o p ro m e d io e n Es ta d o s Un id o s d u ra n te
d ich a d é ca d a fu e 1 8 .2 % d e la PEA), d ich a e x p lica ció n d e l d e s e m p le o s e m o s tró
co m o in s u ficie n te . Es e n e s te co n te x to q u e s u rg ió e l e n fo q u e ke yn e s ia n o .

La e xp licació n ke y n e s ian a: la in s u f icie n cia d e la d e m an d a d e b ie n e s

Ke yn e s o t o r g ó u n r o l m u y im p o r t a n t e a la d e m a n d a e fe c t iva d e b ie n e s
e n la e x p lic a c ió n d e la c r is is y e n c ó m o s a lir d e e lla . Po r e n d e , la e x p lic a -
ció n d e l d e s e m p le o t a m b ié n e s t á lig a d a a la d e m a n d a e fe ct iva , m e d ia n t e e l
m e c a n is m o q u e s e ilu s t r a e n la fig u r a 1 0 .3 . El a r g u m e n t o c e n t r a l s e in ic ia
e n e l m e r c a d o d e b ie n e s , d o n d e la in s u fic ie n t e d e m a n d a p r o v o c a q u e s e
p r o d u z c a u n n iv e l y 0 p o r d e b a jo d e l p le n o e m p le o (p a n e l a ). Co m o la p r o -
d u cció n e s m e n o r, s e re q u ie re n m e n o s t ra b a ja d o re s , p o r lo cu a l la d e m a n d a
d e t r a b a jo e s L0 < LE (p a n e le s c y d ). És t a d e m a n d a e s in s u ficie n t e , p u e s n o
p e r m it e q u e t o d o s lo s t r a b a ja d o r e s e n cu e n t r e n u n p u e s t o d e t r a b a jo . Es t e
d e s e m p le o n o e s t ra n s it o rio n i vo lu n t a rio , p u d ie n d o d u ra r m u ch o t ie m p o :
t a n t o c o m o d u r e la in s u fic ie n c ia d e d e m a n d a e n e l m e r c a d o d e b ie n e s . De
e s t a fo r m a , e l m o d e lo k e yn e s ia n o lo g r a u n a b u e n a e x p lica ció n d e l d e s e m -
p le o in v olu n t a r io y p ro lo n g a d o .

221
Fig u ra 1 0 .3 El Desem p leo Key n esia n o

El d e s e m p le o e n la v is ió n k e y n e s ia n a s e e xp lica p o r u n a in s u f icie n -
t e d e m a n d a e n e l m e rc a d o d e b ie n e s q u e p ro v o c a u n a m e n o r p ro d u c -
ció n y, p o r e n d e , u n a co n t ra t a ció n m e n o r d e t ra b a ja d o re s .

Otro a s p e cto im p o rta n te e s q u e e s ta s itu a ció n s e d a in d e p e n d ie n te m e n te


d e l va lo r d e l s a la rio re a l, p u e s to q u e e l p ro b le m a s e o rig in a e n e l m e rca d o d e
b ie n e s , n o e n e l d e tra b a jo . Es m á s , Ke yn e s p la n te a q u e la s o lu ció n clá s ica n o
s ó lo n o s o lu cio n a e l p ro b le m a , s in o q u e lo a g ra va . En e fe cto , u n a re d u cció n d e
lo s s a la rio s n o m in a le s e n u n co n te x to d e cris is p ro vo ca u n in g re s o to d a vía
m e n o r p a ra e l co n ju n to d e la e co n o m ía , co n lo q u e e l co n s u m o s e re tra e a ú n
m ás y co n é l la d e m an d a. Es ta m e n o r d e m an d a e s co rre s p o n d id a co n u n m e n o r
p ro d u cto , co n lo q u e la d e m a n d a d e tra b a jo e s a ú n m e n o r.

Te o ría s m o d e rn a s d e l d e s e m p le o

En la s ú ltim a s d é ca d a s h a n s u rg id o va rio s m o d e lo s q u e in te n ta n co m p le -
m e n ta r o a m p lia r a la s te o ría s tra d icio n a le s . As í, lo s m is m o s in te n ta n ju s tifica r
la e x is te n cia d e l d e s e m p le o friccio n a l o d e la rig id e z a la b a ja d e lo s s a la rio s
nom inales, o se concentran en el estud io d e los d istintos m ercad os segm entad os
d e n tro d e l m e rcad o g lo b al d e trab ajo .

222
10
i) La b ú s q u e d a la b o r a l. Es t e m o d e lo in t e n t a d a r f u n d a m e n t o s
m icro e co n ó m ico s a l d e s e m p le o d e tip o friccio n a l. Se ce n tra e n la e x is te n cia d e
m e rca d o s s e g m e n ta d o s co n d is tin to s tip o s d e e m p le o b ie n d ife re n cia d o s d o n -
d e exis ten in d ivid u o s racio n ales q u e b u s can u n p u es to d e trab ajo . Es ta b ú s q u e-
d a p u e d e s e r p ro lo n g ad a p u e s n o e x is te in fo rm ació n co m p le ta y d e fácil acce s o
s ob re cu áles s on las ram as d e la econ om ía q u e es tán d em an d an d o trab ajad ores
en cad a m om en to. Los in d ivid u os d es em p lead os em p ren d en u n a b ú s q u ed a cos -
to s a d e tra b a jo . Co s to s a e n u n d o b le s e n tid o : tie n e n u n co s to d ire cto d e co m -
p rar e l d iario p ara ve r lo s avis o s lab o rale s , tras lad o a las e n tre vis tas d e trab ajo ,
e tc., y u n co s to d e o p o rtu n id ad , m arcad o p o r e l s alario q u e s e p ie rd e n d e g an ar
m ie n tra s e s tá n d e s e m p le a d o s . Pe s e a e s to s co s to s , lo s tra b a ja d o re s p u e d e n
re ch a z a r p ro p u e s ta s d e tra b a jo p o r co n s id e ra r q u e e l s a la rio o fre cid o e s m u y
b a jo . La co m p a ra ció n q u e re a liz a n e s e n tre lo s co s to s e fe ctivo s y lo s in g re s o s
fu tu ro s d e riva d o s d e l n u e vo tra b a jo : s ó lo a ce p ta rá n u n e m p le o cu a n d o lo s b e -
n e ficio s e s p e ra d o s s u p e re n a lo s co s to s p o r e s ta r d e s e m p le a d o s .

ii) Los con t ra t os im p lícit os . Es te m o d e lo ta m b ié n s e b a s a e n la e x is te n cia


d e m e rca d o s s e g m e n ta d o s e in te n ta ju s tifica r la rig id e z a la b a ja d e lo s s a la -
r io s n o m in a le s , a ú n e n p e r ío d o s d e d e p r e s ió n . Al e x is t ir m e r c a d o s
s e g m e n ta d o s s e g ú n e l tip o d e ca lifica ció n re q u e rid a , la s e m p re s a s y lo s tra -
b a ja d o re s tie n e n re la cio n e s d e m á s la rg o p la z o . Po r u n la d o , a lo s e m p re s a -
rio s le s re s u lta m á s fá cil y m e n o s co s to s o ca lifica r a lo s tra b a ja d o re s q u e ya
e s tá n tra b a ja n d o e n la e m p re s a a n te la in tro d u cció n d e u n a n u e va te cn o lo g ía
a n te s q u e co n tra ta r a o tro s fu e ra d e s u e n to rn o ; la s e m p re s a s fo rm a n s u
p ro p ia b o ls a d e tra b a jo , s u p ro p io m e rca d o in te rn o . Po r o tro la d o , lo s tra b a -
ja d o re s va lo ra n la e s ta b ilid a d la b o ra l: p re fie re n e s ta s itu a ció n a n te la o p ció n
d e s e r d e s p e d id o s y te n e r q u e b u s ca r o tro e m p le o . De e s ta fo rm a , a a m b a s
p a rte s le s in te re s a fija r co n tra to s d e “la rg o p la z o ” q u e re g u la n e l s a la rio y
có m o s e a ju s ta e l e m p le o a n te d is tin ta s s itu a cio n e s d e la e co n o m ía .

Es te tip o d e re la ció n s e m a n tie n e ta n to e n tie m p o s b u e n o s co m o e n tie m -


p o s m a lo s . En u n p e río d o re ce s ivo s e d e s p id e n te m p o ra lm e n te cie rto s tra b a -
ja d o re s co n e l co m p ro m is o im p lícito d e vo lve r a co n tra ta rlo s cu a n d o la s itu a -
ció n m e jo re . Ex is te re ce s ió n , p e ro e l s a la rio n o m in a l n o s e ve a lte ra d o , ya
q u e e s tab a p actad o p o r u n cie rto p e río d o e n las n e g o ciacio n e s p re vias . Cu an d o
vu e lve n lo s tie m p o s b u e n o s , la e m p re s a vu e lve a co n tra ta r a lo s tra b a ja d o re s
d e s p e d id o s a n te rio rm e n te y re cu rre a la s h o ra s e x tra s a n te s d e co n tra ta r
n u e vo p e rs o n a l p o r fu e ra d e s u m e rca d o in te rn o . El s a la rio n o m in a l ta m p o co
s e ve m o d ifica d o e n e s te ca s o , e l q u e s ó lo ca m b ia cu a n d o s e p ro d u ce u n a
n u e va n e g o cia ció n d e l a cu e rd o .

Es te m o d e lo p la n te a q u e e l m e rca d o d e tra b a jo e s u n m e rca d o p a rticu la r:


lo s a ju s te s n o s e d a n a tra vé s d e la fle x ib ilid a d d e lo s p re cio s p a ra d e te rm in a r
la s ca n tid a d e s d e e q u ilib rio , p o r e l co n tra rio , lo s m is m o s s e d a n vía ca n tid a -
d e s : va ría e l n ive l d e e m p le o , m ie n tra s q u e lo s s a la rio s n o m in a le s p e rm a n e -
ce n m á s o m e n o s fijo s .

223
1 0 .1 .4 . ¿Cu á le s s o n la s s o lu c io n e s ?

La vis ió n clá s ica p la n te a a la s rig id e ce s in s titu cio n a le s co m o la s ca u s a n te s


d e l d e s e m p le o . La s o lu ció n p ro p u e s ta e s la f lexib ilid a d la b ora l: a te n u a r la s
rig id e ce s e s tab le cid as e n lo s co n trato s d e trab ajo y e n lo s co n ve n io s co le ctivo s
p a ra s u p e ra r la s friccio n e s d e l m e rca d o . Má s m o d e rn a m e n te , d e n tro d e e s ta
m is m a lín e a h a s u rg id o la p ro p u e s ta d e red u cción d e los im p u es t os s o b re e l
tra b a jo d e fo rm a ta l d e re d u cir lo s co s to s la b o ra le s y a u m e n ta r p o r e s ta vía la
d em an d a d e trab ajo.

La s o lu ció n ke yn e s ia n a p a ra e l d e s e m p le o s e ce n tra e n p olít ica s a ct iv a s


s ob re la d em a n d a d e b ien es, ta n to fis ca le s co m o m o n e ta ria s , p a ra lo g ra r u n
a u m e n to d e la d e m a n d a q u e im p u ls e la p ro d u cció n y é s ta n e ce s ite d e m á s
m a n o d e o b ra . En e s ta vis ió n , e l d e s e m p le o s e e lim in a s a lie n d o d e la re ce -
s ió n .

Es ta s e x p lica cio n e s s o n in s u ficie n te s , y p o r e n d e s u s re s p u e s ta s ta m b ié n .


Co n e s ta s m e d id a s s e a b a te e l d e s e m p le o cíclico o e l vo lu n ta rio , p e ro n in g u -
n a d e e lla s e lim in a e l d e s e m p le o e s tru ctu ra l, ca u s a d o p o r u n p ro b le m a d e
ca lifica ció n . Pa ra e s te p ro b le m a la s o lu ció n s e ría u n a re co n ve rs ió n la b o ra l
m e d ia n te e l a p re n d iz a je p e rm a n e n te co m o fo rm a d e a d a p ta rs e a la s n u e va s
y ca m b ia n te s te cn o lo g ía s . Da d o é s to , s e d e b e vo lve r a e va lu a r el rol d e la
ed u ca ción com o f orm a d ora d e la f u erz a d e t ra b a jo, ca m in o p o r e l cu a l la
cie n cia e co n ó m ica h a a va n z a d o e n lo s ú ltim o s a ñ o s .

10 .2. Dos pr oblema s simult á neos: desempleo e inf la ción

Lu e g o d e la g ra n d e p re s ió n , e l m o d e lo ke yn e s ia n o s e tra n s fo rm ó e n la
n u e va o rto d o x ia y d u ra n te la s d é ca d a s s ig u ie n te s in flu yó n o to ria m e n te e l
d is e ñ o d e la p o lítica e co n ó m ica . En p a rticu la r, d e s d e lo s a ñ o s ’3 0 h a s ta p rin -
cip io s d e lo s ’7 0 e l ce n tro d e la d is cu s ió n y d e la s a ccio n e s d e p o lítica fu e ro n
la in fla ció n y e l d e s e m p le o .

En e s ta s e cció n s e p a s a re vis ta a la d is cu s ió n s u rg id a e n to rn o a la re la -
ció n e x is te n te e n tre d o s d e lo s p ro b le m a s m a cro e co n ó m ico s m á s im p o rta n -
te s d e n u e s tro tie m p o y s u p o s ib le s o lu ció n : la re d u cció n d e l d e s e m p le o y e l
co n tro l d e la in fla ció n .

1 0 .2 .1 . La cu rv a d e Ph illip s y la s in t o n ía f in a

En e l a ñ o 1 9 5 8 e l e co n o m is ta b ritá n ico A. Ph illip s p u b lica u n a rtícu lo e n e l


q u e a n a liz a la re la ció n e m p írica e n tre la ta s a d e d e s e m p le o y la ta s a d e cre ci-
m ie n to d e lo s s a la rio s n o m in a le s p a ra In g la te rra e n u n p e río d o d e ca s i u n
s ig lo . Dich a re la ció n s e p re s e n ta e n la fig u ra 1 0 .4 , d o n d e ca d a p u n to re p re -

224
10
s e n ta u n a ñ o co n cre to , y e x p re s a q u e
m e n o re s (m a yo re s ) ta s a s d e d e s e m -
p le o s e co rre s p o n d e n co n u n m a yo r
(m e n o r) cre cim ie n to d e lo s s a la rio s
n om in ales .
Ah o ra b ie n , co m o vim o s e n e l ca -
p ítu lo 9 , la ta s a d e in fla ció n e s tá e s -
trecham ente vinculad a a la tasa d e cre-
cim ie n to d e lo s s a la rio s n o m in a le s a
tra vé s d e la in d e x a ció n d e e s to s ú lti-
m os, p or lo cual se p ued e exp resar una
TD relación s im ilar a la an terior en tre d es -
e m p le o e in fla ció n ; a s í e s co m o s e
Fig u ra 1 0 .4 Cu rv a d e Ph illip s
vu lg a riz ó la cu rva d e Ph illip s .

La cu r v a d e Ph illip s m u e s tra la re la ció n e m p írica in v e rs a q u e e xis te


e n t re d e s e m p le o e in f la c ió n , o d e s e m p le o y c re c im ie n t o d e lo s s a la -
rio s n o m in a le s .

Dich a cu rva in icia lm e n te fu e u n h a lla z g o e m p írico s in u n a te o ría d e trá s , y


s irvió p a ra e x p lica r lo s e fe cto s d e la p o lítica e co n ó m ica a n te d is tin ta s s itu a cio -
n e s . Un a p o lítica d e e x p a n s ió n d e la d e m a n d a a g re g a d a p ro vo ca rá u n m a yo r
n ive l d e activid ad y p o r e n d e u n m e n o r d e s e m p le o , p e ro tam b ié n p re s io n ará al
a lz a a lo s s a la rio s n o m in a le s y lu e g o a la in fla ció n . És ta s itu a ció n e s tá m a rca d a
e n lo s p u n t os a lt os d e la fig u ra a n te rio r, co m o e l p u n to B. Si s e re a liz a u n a
p o lítica d e e s tab iliz ació n d e p re cio s , la cu rva d e Ph illip s in d ica q u e s e lo g rará e l
o b je tivo b u s ca d o , p e ro q u e la s p o lítica s m o n e ta ria s y fis ca le s re s trictiva s p ro -
vo ca rá n u n m e n o r n ive l d e a ctivid a d y u n m a yo r d e s e m p le o . És ta s itu a ció n s e
re p re s e n ta e n lo s p u n t os b a jos, co m o e l A.

Las en s eñ an z as d e la cu rva d e Ph illip s m u es tran q u e tod a p olítica exp an s iva


d e b e ace p tar co m o co s to u n a m ayo r in flació n , m ie n tras q u e s i s e d e s e a re d u cir
la in fla ció n , s e d e b e r a ce p ta r co n vivir co n u n m a yo r d e s e m p le o . Es te e n fo q u e
d o m in ó la p o lítica e co n ó m ica d u ra n te la vig e n cia d e l p a ra d ig m a ke yn e s ia n o ,
m e d ia n te la a p lica ció n d e p o lítica s q u e b u s ca b a n u n a sin t on ía f in a o t ra d e-of f
e n tre am b o s m ale s . Cad a g o b ie rn o p o d ía e le g ir e n q u é p u n to d e la cu rva q u e ría
s itu ars e , y lle g ar a é l a travé s d e la co m b in ació n ad e cu ad a d e p o líticas m o n e ta-
ria s y fis ca le s .

Es ta vis ió n d e la e co n o m ía p e rd ió vig e n cia a p rin cip io s d e lo s a ñ o s ’7 0 ,


tan to p o r aco n te cim ie n to s d e la re alid ad co m o p o r n u e vo s d e s arro llo s te ó rico s .
La re a lid a d fu e te s tig o d e l p rim e r sh ock p e tro le ro e n 1 9 7 3 , p ro vo ca n d o ta n to
u n a re ce s ió n co m o u n a u m e n to d e p re cio s p o r p re s ió n d e lo s co s to s . En lo s
a ñ o s s ig u ie n te s n o e x is tiría n in g ú n t ra d e-of f , s in o u n a u m e n to s im u ltá n e o d e
la in fla ció n y e l d e s e m p le o , fe n ó m e n o co n o cid o co m o est a n f la ción . De l p u n to
d e vis ta te ó rico , Milto n Frie d m an p rim e ro y la e s cu e la d e las e x p e ctativas racio -
n ale s d e s p u é s p u s ie ro n é n fas is e n la fo rm ació n d e e x p e ctativas p ara d e s tru ir la
fo rm u la ció n o rig in a l d e la cu rva d e Ph illip s .

225
1 0 .2 .2 . El ro l d e las e xp e ctativ as y la tas a n atu ral d e d e s e m p le o

Para p lan te ar la crítica re aliz ad a p o r Frie d m an s u p o n g am o s q u e in icialm e n -


te la e co n o m ía s e e n cu e n tra e n e l p u n to A d e la fig u ra1 0 .5 , e l cu al m u e s tra u n a
s itu a ció n q u e s e h a ve n id o re p itie n d o d u ra n te va rio s p e río d o s . El p a s a je d e l
p u n to A al p u n to B s e d a a través d e p o líticas exp an s ivas q u e red u cen el d es em -
p le o a co s ta d e m a yo r in fla ció n . La re la ció n e n tre a m b o s e s la s ig u ie n te : la
a ce le ra ció n in fla cio n a ria im p re vis ta
lleva a q ue los p recios aum enten m ás
q u e lo s s a la rio s n o m in a le s , p u e s é s -
to s ya s e h a n a ju s ta d o s e g ú n la in -
flació n p as ad a. De e s ta fo rm a, s e re -
d u ce e l s alario re al, lo q u e im p u ls a a
lo s em p res ario s a co n tratar efectiva-
m en te m ás trab ajad o res .

Este raz onam iento d erivad o d e la


TD
cu rva d e Ph illip s tien e im p lícito el s u -
p uesto d e q ue las exp ectativas d e los
trab ajad o re s s o b re la in flació n e s p e -
ra d a s o n est á t ica s. Es to e s co h e re n - Fig u ra 1 0 .5 Cu rva s d e Ph illip s
te e n e l co rto p la z o , ya q u e e x is tió
una s orp res a: la tas a d e inflación cre-
ció m á s d e lo q u e lo ve n ía h a cie n d o . Pe ro s i é s to s e re p ite , lo s tra b a ja d o re s
in co rp o rarán e n s u s p ró x im as n e g o ciacio n e s las e x p e ctativas d e tas as d e in fla-
ció n cre cie n te s , lo q u e in co rp o ra e l co n ce p to d e e x p e ctativas ad ap tativas . Lu e -
g o d e la s o rp re s a in icia l e l s a la rio n o m in a l s e a ju s ta , p o r lo cu a l e l s a la rio re a l
co m ie n z a a re cu p e ra rs e y e n co n s e cu e n cia s e re d u ce la d e m a n d a d e tra b a jo ,
h a s ta a lca n z a r e l p u n to C. Cu a n d o e l a ju s te s e co m p le ta , la e co n o m ía vu e lve a
la ta s a n a tu ra l d e d e s e m p le o , p e ro co n u n a in fla ció n πB m a yo r q u e la in icia l. Si
s e d e s e a m a n te n e r e l d e s e m p le o e n n B, h a b rá q u e re a liz a r u n a n u e va p o lítica
e x p a n s iva . Es to h a rá q u e la e co n o m ía p a s e a l p u n to D, d o n d e e l d e s e m p le o s e
m an tien e, p ero la in flación trep a a u n a n u eva tas a ten d en cial πP. De aq u í en m ás ,
e l n u e vo tra d e -o ff s e rá e n tre p u n to s co m o C, D e n ve z d e l a n tig u o e n tre A, B.

La s co n clu s io n e s s o n b a s ta n te d e s a le n ta d o ra s : ya n o e x is te u n a s in to n ía
fin a e n tre in fla ció n y d e s e m p le o , s in o e n tre re d u cció n tra n s ito ria d e l d e s e m -
p le o ve rs u s ace le ració n in flacio n aria p e rm an e n te .

De e s ta fo rm a , s i b ie n a co rto p la z o e x is te cie rto t ra d e-of f , a la rg o p la z o la


cu rva s e tran s fo rm a e n u n a ve rtical, co m o lo in d ica la fig u ra 1 0 .5 . El d e s e m p le o
s e m an te n d rá e n u n n ive l e s tab le y la in flació n s e in cre m e n tará an te cad a m e d i-
d a exp an s iva. Es te d es em p leo n o es otro q u e la tas a n atu ral d e d es em p leo (TND)
q u e , co m o s e re co rd a rá , e n g lo b a a l d e s e m p le o friccio n a l y e s tru ctu ra l. En e s te
co n te x to , la TND m u e s tra e l n ive l d e d e s e m p le o co m p a tib le co n u n a in fla ció n
te n d e n cia l. Lo q u e s u ce d e e s q u e a n te ca d a p o lítica e x p a n s iva y la p o s te rio r

226
10
a d a p ta ció n d e e x p e cta tiva s , la in fla ció n te n d e n cia l s e ve in cre m e n ta d a e n fo r-
m a p erm anente.

En lo s a ñ o s ’7 0 s u rg e la e s cu e la d e e x p e cta tiva s ra cio n a le s , q u e p la n te a


u n m u n d o d e a g e n te s ra cio n a le s co n in fo rm a ció n co m p le ta q u e le s p e rm ite
p re ve r e l fu tu ro e n fo rm a ce rte ra . En e s te ca s o , lo s tra b a ja d o re s s a b e n e x a c-
ta m e n te cu á l s e rá e l n ive l d e in fla ció n e n e l p e río d o s ig u ie n te y lo in co rp o ra n
e n s u s a ctu a le s n e g o cia cio n e s d e s a la rio s n o m in a le s . De e s ta fo rm a , s e p a s a
in s ta n tá n e a m e n te d e l p u n to A a l C, s in p a s a r p o r e l p u n to B n i p o r e l D; n o
e x is te n in g ú n e fe cto re a l, n i s iq u ie ra e n e l co rto p la z o .

La in corp oración d e exp ectativas racion ales p rovoca q u e la cu rva d e Ph illip s


s e vu e lva ve rtica l a ú n e n e l co rto p la z o .

1 0 .2 .3 . ¿Es p o s ib le s o lu c io n a r a m b o s p ro b le m a s a la v e z ?
Si n o s e ad o p ta la h ip ó te s is e x tre m a d e e x p e ctativas racio n ale s , la cu rva d e
Ph illip s e s u n b u e n m arco p ara ilu s trar e l d ile m a d e la e le cció n d e lo s o b je tivo s
d e la p o lítica e co n ó m ica, al m e n o s e n e l co rto p laz o . La e le cció n d e q u é o b je -
tivo p rio riz ar im p lica q u e s e d e b e n s acrificar o tro s , lo s q u e p u e d e n ve rs e co m o
e l co s to q u e d e b e s e r n e ce s ariam e n te ace p tad o . Co m o ya s e h a vis to , e l co n -
tro l d e la in flació n co m o o p ció n d e p o lítica tie n e s u co s to e n la re ce s ió n y e l
m ayo r d e s e m p le o co n s e cu e n te s . Si s e o p ta p o r co n tro lar e l d e s e m p le o , las
p o líticas e x p an s ivas te n d rán co m o co s to u n re b ro te d e la in flació n .

La cu rva d e Ph illip s m u e s tra e n to d o m o m e n to lo s e fe cto s s o b re la in fla -


ció n y e l d e s e m p le o d e la p u e s ta e n m a rch a d e u n a p o lítica e co n ó m ica d e te r-
m in a d a . En e s te s e n tid o , n o im p lica u n a re la ció n d e ca u s a lid a d , n i m u e s tra
lo s e fe cto s d e s h o cks s o b re la e co n o m ía .
No e s u n a re la ció n d e ca u s a lid a d , ya q u e n o s e re d u ce la in fla ció n p o rq u e
a u m e n te e l d e s e m p le o , n i d is m in u ye e l d e s e m p le o a ca u s a d e u n a u m e n to d e
la in fla ció n : a m b a s s o n co n s e cu e n cia s d e la a cció n d e l g o b ie rn o s o b re la
e co n o m ía . Po r o tro la d o , e s ta re la ció n in ve rs a s e d a e n u n m u n d o s in p e rtu r-
b a cio n e s a je n a s . En la re a lid a d e x is te n s h o cks p e rm a n e n te s s o b re la e co n o -
m ía q u e p u e d e n h a ce r ca m b ia r la fo rm a d e la cu rva e n s itu a cio n e s co n cre ta s .
Po r e je m p lo , p u e d e n a u m e n ta r a la ve z ta n to la in fla ció n co m o e l d e s e m p le o .
Es te h a s id o e l ca s o d e lo s s h o cks p e tro le ro s d e la d é ca d a d e l ’7 0 : s u s co n s e -
cu e n cia s s o b re e l a u m e n to d e lo s co s to s p ro vo có u n a m a yo r in fla ció n a co m -
p a ñ a d a d e u n a re ce s ió n .
La p rin cip a l e n s e ñ a n z a d e la cu rva d e Ph illip s e s q u e n o s e p u e d e n s o lu -
cion ar varios p rob lem as a la vez , s in o q u e s e d eb e op tar p or cierto ob jetivo p ara
lu e g o a d o p ta r la s p o lítica s n e ce s a ria s , la s cu a le s te n d rá n u n co s to e n té rm in o s
d e lo s o tro s o b je tivo s p o s ib le s .

227
«Evolución del desempleo y la inf la ción en Ur ugua y».
La ad op ción d e la h ip ótes is extrem a d e exp ectativas racion ales h ech a p or tierra tod a
relación d e in tercam b io en tre d es em p leo e in flación . Sin em b arg o, s iem p re q u e s e ad op te
alg u n a h ip ótes is altern ativa s e ten d rá cierta relación in vers a en tre es tos d os “m ales ” d e la
econ om ía, al m en os en el corto p laz o.

Un a m irad a a la econ om ía u ru g u aya en el p eríod o 1 9 7 6 -1 9 9 7 p erm ite id en tificar,


s alvo p ara alg u n os añ os p u n tu ales , el cu m p lim ien to d e es ta relación . La g ráfica m u es tra
u n a n u b e d e p u n tos a la q u e p u ed e aju s tars e u n a recta con p en d ien te n eg ativa, s alvo p ara
1 9 9 0 , añ o p articu larm en te es p ecial (el con texto reg ion al era p oco favorab le p ara el creci-
m ien to y ad em ás s e p ag ab an los efectos d el añ o electoral, d on d e el crecien te d éficit fis cal
d eterm in ó la tas a d e in flación m ás alta d el p eríod o an aliz ad o), y p ara el p eríod o 1 9 8 3 -
1 9 8 5 , d on d e s e d a la relación in vers a p ero p ara tas as d e in flación m ayores . Los extrem os
d e es ta relación es tán m arcad os p or el p rim er y ú ltim o añ o d el p lan d e es tab iliz ación
con ocid o com o la tab lita: el añ o 1 9 7 9 m u es tra la m en or tas a d e d es em p leo d el p eríod o
(7 %) coexis tien d o con u n a d e las m ayores tas as d e in flación (8 0 %), m ien tras q u e el añ o
1 9 8 2 , m u es tra los efectos fin ales d el p lan : u n a in flación q u e s e red u ce al 2 0 %, an u al
acom p añ ad a p or u n a tas a d e d es em p leo d el 1 4 % d e la PEA.

El p eríod o 1 9 7 6 -1 9 9 7 m u es tra claram en te s u b p eríod os d e exp an s ión , d on d e el d es -


em p leo s e red u ce a cos ta d e m ayor in flación , y p eríod os d e en friam ien to, d on d e la ad op -
ción d e m ed id as p ara com b atir la in flación s on acom p añ ad as p or u n au m en to d el d es em -
p leo. Los p eríod os 1 9 7 6 -7 9 y 1 9 8 3 -8 9 s on d e exp an s ión d e la econ om ía, d on d e ju eg a u n
rol m u y im p ortan te la d em an d a reg ion al d e Arg en tin a y Bras il. En es tos p eríod os d e creci-
m ien to, el d es em p leo s e red u ce en tre 5 y 6 p u n tos p orcen tu ales y la in flación au m en ta
en tre 3 0 y 4 0 p u n tos . Es tas etap as exp an s ivas es tán en tre m ed io d e las d os exp erien cias
es tab iliz ad oras d el p eríod o con s id erad o: el ya m en cion ad o p lan tablita y el p lan in iciad o a
fin es d e 1 9 9 0 , q u e tod avía con tin ú a. Si tom am os los d atos d e 1 9 9 1 com o p u n to d e p artid a
p od em os ob s ervar u n a caíd a d e la in flación d es d e u n 8 0 % h as ta el 2 0 % an u al en 1 9 9 6 ,
m ien tras q u e el d es em p leo au -
m enta 4 p untos , d es d e el 8 % has -
ta el 1 2 %. El añ o 1 9 9 7 p u ed e s er
cons id erad o com o un p unto anó-
m alo, ya q u e los ú ltim os d atos
d e 1 9 9 8 están m ostrand o un p er-
m anente d escenso d e la inflación
con un leve aum ento d el d es em -
p leo. Para 1 9 9 9 p u ed e es p erar-
s e la p rofund iz ación d e es ta ten-
d en cia, ya q u e la reces ión q u e s e
aviz ora a n ivel reg ion al p rovoca-
ría m ayor d es em p leo y p res iones
d eflacio n arias .

La cu rva d e Ph illip s d es can -


s a en el s u p u es to d e q u e el g o-
b ie rn o p u e d e s o rp re n d e r a lo s
ag en tes p rivad os . És to, a s u vez , p u ed e d ars e cu an d o exis ten as im etrías d e in form ación y
cos tos p ara cons eg uirla, con lo cual no tod o el m und o tiene tod a la inform ación d is p oni-
b le. Para el cas o u ru g u ayo p arece exis tir u n a relación in vers a en el corto p laz o en tre
d esem p leo e inflación com o p lanteab a la teoría.

228
10
10 .3. ¿Es ef ect iva la polít ica económica ?

La d is cu s ió n s o b re la e fe ctivid a d d e la p o lítica e co n ó m ica s e re a liz a d e n tro


d e l e s p íritu d e la cu rva d e Ph illip s , e s d e cir, a ce rca d e la s p o s ib ilid a d e s d e co n -
tro la r la in fla ció n y e l d e s e m p le o . La s ig u ie n te p re s e n ta ció n s e re a liz a e n e l
m arco d e l m o d e lo d e o fe rta y d e m an d a ag re g ad a .

1 0 .3 .1 . La d is cu s ió n d e lo s a ñ o s ’6 0 : ¿cu á l e s m á s e f e ct iv a ?

Com encem os record and o el cas o g eneral d el m od elo oferta y d em and a ag re-
g a d a q u e s e ilu s tra e n la fig u ra 1 0 .6 ; la d e m a n d a a g re g a d a tie n e s u tra d icio n a l
p en d ien te n eg ativa, m ien tras q u e la oferta ag reg ad a tien e en es te cas o p en d ien -
te p o s itiva .

Es te m o d e lo a d m ite d o s s itu a cio n e s e x tre m a s , d o n d e , m e d ia n te d is tin to s


s u p u e s to s re s p e cto a la o fe rta a g re g a d a , s e ilu s tra n la s te o ría s clá s ica y
keyn es ian as .

El enfoque clásico parte de la perfec-


ta flexib ilid ad d e p recios y s alarios no-
m inales, por lo que en el m ercado de tra-
b ajo s e d eterm ina un s alario real q ue
eq uilib ra el m ercad o, en otras p alab ras,
ésto im p lica p leno em p leo. En el m erca-
d o d e b ienes , el nivel d e p rod ucción es
el de pleno em pleo: a largo plazo la ofer-
ta agregad a se vuelve vertical, e incluso
a corto p laz o es m u y ríg id a, com o lo
m uestra la figura 1 0 .7 .
Figu ra 1 0 .6 Dem an da agregada con precios
flexibles. Modelo gen eral En la s itu a ció n d e p le n o e m p le o ,
cu alq u ier p olítica d e in cen tivo d e la d e-
m a n d a a g re g a d a (ta n to fis ca l co m o
m onetaria) no tiene efectos reales; sólo
p ro vo ca a u m e n t o d e p re cio s . Da d o
é s to , s e p la n te a q u e e n u n e n fo q u e d e
e s tá tica co m p a ra tiva , cu a lq u ie r p o líti-
ca eco n ó m ica es in efectiva. Sin em b ar-
g o , e n s itu a cio n e s ce rca n a s a l p le n o
e m p le o , e l an ális is p u e d e variar, co m o
s e ve rá m ás ad e lan te .

El en f oq u e k ey n esia n o a n a liz a u n a
econ om ía con d es em p leo. En es te con -
Figu ra 1 0 .7 El m odelo de oferta y dem an da te x to , e l e x ce s o d e o fe rta d e tra b a jo
agregada, en foqu e clásico

229
d e te rm in a q u e e l s a la rio n o m in a l s e a fijo , co n lo q u e e l p re cio d e lo s b ie n e s
ta m p o co va ría . Es to im p lica q u e a co rto p la z o la o fe rta a g re g a d a e s h o riz o n ta l,
co m o s e ilu s tra e n la fig u ra 1 0 .8 : s e p u e d e o fre ce r cu a lq u ie r n ive l d e p ro d u c-
ció n p o r d e b a jo d e l p le n o e m p le o a l
p re cio vig e n te , s ie n d o d e te rm in a d o
p o r e l n ive l d e la d e m a n d a .

En u n a s itu a ció n d e a lto d e s e m -


p le o , cu a lq u ie r p o lít ica e x p a n s iva
s o b re la d e m a n d a a g re g a d a t ie n e
efectos reales ; es d ecir, log ra au m en -
ta r la p ro d u cció n . En e s te m a rco , la
p olít ica econ óm ica es ef ect iv a . De
to d a s fo rm a s , in te re s a d is cu tir cu á l
d e lo s in s tru m e n to s , fis ca le s o m o -
n e ta rio s , s o n lo q u e m e jo r re s u e l-
ve n lo s p ro b le m a s .
Fig u ra 1 0 .8 El m od elo d e oferta y d em a n d a
agregada, en foqu e k eyn esian o
La p o lít ic a m o n e t a ria

Co m o ya vim o s e n e l ca p ítu lo 8 , e l en f oq u e clá s ico, lu e g o co n tin u a d o p o r


lo s m o n e ta ris ta s , s e b a s a e n la e cu a ció n d e Ca m b rid g e :

Mx V = Px y

d o n d e la ca n tid a d n o m in a l d e d in e ro p o r la ve lo cid a d d e circu la ció n s e ig u a la


a l in g re s o o p ro d u cto n o m in a l. El s u p u e s to fu n d a m e n ta l e s q u e la ve lo cid a d
d e circu la ció n es con s t a n t e.

Es ta e cu a ció n p u e d e e x p re s a rs e e n t érm in os d in á m icos , h a cie n d o va ria r


s u s d e te rm in a n te s e n e l tie m p o , o s e a ca lcu la n d o la s ta s a s d e va ria ció n te m -
p o ra l d e la s va ria b le s :
! ! ! !

M+ V = P+ y

En p a rticu la r la ta s a d e va ria ció n d e lo s p re cio s re s p e cto a l tie m p o n o e s o tra


co s a q u e la ta s a d e in fla ció n π. Po r o tra p a rte , la te o ría s u p o n e q u e V e s
co n s ta n te , p o r lo q u e n o va ría e n e l tie m p o . De e s ta fo rm a , la e x p re s ió n
q u e d a co m o :
! !

M = π+y
Es ta e cu a ció n p e rm ite ve r la e s e n cia d e l p e n s a m ie n to m o n e ta ris ta . En
p rim e r lu g a r, e l d in e ro e s e l ú n ico d e te rm in a n te d e la s va ria cio n e s d e l p ro -
d u cto o in g re s o n o m in a l, p u e s to q u e la d e m a n d a a g re g a d a s ó lo va ría a n te
ca m b io s e n la ca n tid a d d e d in e ro . En s e g u n d o lu g a r, la e cu a ció n d e s co m p o n e
la va ria ció n d e l p ro d u cto n o m in a l e n s u s d o s co m p o n e n te s : va ria ció n d e l
p ro d u cto re a l y d e lo s p re cio s . Lo s m o n e ta ris ta s s o s tie n e n q u e e n e l co rto

230
10
p la z o e l d in e ro tie n e cie rto e fe cto s o b re e l n ive l d e a ctivid a d , p e ro q u e a la rg o
p la z o s ó lo p re s io n a a m a yo re s p re cio s ; é s to e s co m p a tib le co n u n a cu rva d e
o fe rta ve rtica l co m o la d e la fig u ra 1 0 .7 . Pe ro a d e m á s , s i b ie n a co rto p la z o la
p o lítica m o n e ta ria a ctiva co n s ig u e e fe cto s re a le s , é s to s e lo g ra a co s ta d e
u n a a m p lia ció n d e la s flu ctu a cio n e s o lo s ciclo s e co n ó m ico s , co n lo q u e s e
g e n e ra m a yo r in ce rtid u m b re s o b re la e vo lu ció n d e la s va ria b le s .
Pa ra co m p le ta r e l cu a d ro m o n e ta ris ta d e b e m o s re co rd a r lo s d o s p ro b le -
m a s p re s e n ta d o s p o r la cu rva d e Ph illip s : in fla ció n y d e s e m p le o . En e l co n te x -
to d e la te o ría clá s ica e l p ro d u cto s e u b ica e n e l e n to rn o d e l p le n o e m p le o ,
co n lo cu a l el p rin cip a l ob jet iv o d e la p olít ica econ óm ica es el con t rol d e la
in f la ción .
Da d o e s te o b je tivo , la p o lítica e co n ó m ica s e rá e fe ctiva s i lo g ra co n tro la r
la in fla ció n . La m is m a , co m o s e re co rd a rá d e l ca p ítu lo 9 , e s u n fe n ó m e n o
e s e n cia lm e n te m o n e ta rio p a ra e s ta te o ría . De la s e cu a cio n e s a n te rio re s s e o b -
tie n e la re g la d e p o lítica m o n e ta ria :

La c a n t id a d n o m in a l d e d in e ro d e b e a u m e n t a r a u n a t a s a k c o n s -
t a n t e , c o m p a t ib le c o n la e v o lu c ió n e s p e ra d a d e l p ro d u c t o re a l y c o n
u n n iv e l d e in f la c ió n d e s e a d o . Es t a e s la lla m a d a r e g la k .

Po n g a m o s co m o e je m p lo u n a p o s ib le p ro g ra m a ció n m o n e ta ria . Si s e p ro -
ye cta u n cre cim ie n to d e l n ive l d e l a ctivid a d d e u n 3 % p a ra e l a ñ o y s e tie n e
co m o o b je tivo ce rra r e l a ñ o co n u n a in fla ció n d e 1 0 %, e n to n ce s la ca n tid a d
n o m in a l d e d in e ro d e b e a u m e n ta r a lre d e d o r d e l 1 3 %.

Es ta re g la d e p o lítica a te n ú a lo s ciclo s d e la e co n o m ía , d a u n a b u e n a
s e ñ a l q u e a ctú a s o b re la s e x p e cta tiva s d e in fla ció n (re co rd a r e l ro l d e la cre -
d ib ilid a d d e n tro d e u n p la n d e e s ta b iliz a ció n , a n a liz a d o e n e l ca p ítu lo 9 ) y
a d e m á s e s tá e x e n ta d e lo s p ro b le m a s d e in con s is t en cia t em p ora l.
Es ta ú ltim a tie n e s u o rig e n e n lo s re z a g o s q u e e x is te n e n la re a lid a d e n tre
la id e n tifica ció n d e u n p ro b le m a y la a p lica ció n d e u n a m e d id a p a ra s o lu cio -
n a rlo . En u n m o d e lo te ó rico , e l e fe cto p u e d e s e r in s ta n tá n e o , p e ro e n la re a -
lid a d , e l p ro ce s o lle va u n tie m p o m a yo r. An a lice m o s e l p ro b le m a m e d ia n te
u n e je m p lo s e n cillo : la s ú ltim a s e s ta d ís tica s a n u n cia n q u e e l d e s e m p le o h a
a u m e n ta d o , p o r lo q u e la s a u to rid a d e s d e cid e n , p o r e je m p lo , a u m e n ta r la
ca n tid a d d e d in e ro p a ra im p u ls a r la a ctivid a d . De s d e e s te m o m e n to h a s ta e l
lo g ro d e lo s e fe cto s d e s e a d o s p u e d e p a s a r m u ch o tie m p o , p u e s h a y va rio s
re z a g o s .

1 er. Rez a g o: e n tre la g e n e ra ció n y la id e n tifica ció n d e l p ro b le m a . La s e s -


ta d ís tica s re co g e n lo q u e p a s ó e n la e co n o m ía e n lo s m e s e s a n te rio re s , ya
q u e re q u ie re n cie rto tie m p o d e e la b o ra ció n .

231
2 º. Rez a g o: e n tre la id e n tifica ció n y la im p le m e n ta ció n . Lu e g o d e co n o cid o
el p rob lem a, exis te u n p eríod o en el q u e s e d is cu ten las m ed id as a ad op tar en el
e q u ip o e co n ó m ico .
3 er. Rez a g o: e n tre la im p le m e n ta ció n y e l lo g ro d e lo s e fe cto s d e s e a d o s .
Un a ve z q u e s e d e cid e a u m e n ta r la ca n tid a d d e d in e ro s e n e ce s ita cie rto
tie m p o p a ra q u e e s ta m e d id a s e tra n s m ita a lo s m e rca d o s . El d in e ro d e b e
p rim e ro lle g a r a l s e cto r p riva d o p a ra q u e lu e g o é s te to m e s u s d e cis io n e s d e
g a s to . Lu e g o d e é s to , lo s e m p re s a rio s n o ta rá n q u e e x is te d e m a n d a e x ce d e n -
te p o r lo cu a l d e cid irá n p ro d u cir m á s , co n lo cu a l re cié n e n e s te m o m e n to
d e cid e n co n tra ta r m á s tra b a ja d o re s y re d u cir, p o r e n d e , e l d e s e m p le o .
Es te e je m p lo ilu s tra e l a rg u m e n to d e la in co n s is te n cia te m p o ra l: co m o
p u e d e p a s a r m u ch o tie m p o e n tre e l s u rg im ie n to d e l p ro b le m a y lo s e fe cto s
d e la a cció n to m a d a p a ra s o lu cio n a rlo , e s m u y p ro b a b le q u e e l p ro b le m a
h a ya ca m b ia d o y la s m e d id a s n o s e a n e fe ctiva s . De b id o a é s to , s e p la n te a
q u e lo m e jo r e s a p e g a rs e a la re g la k.

El en f oq u e k ey n es ia n o tie n e u n p u n to d e vis ta d ife re n te re s p e cto a la p o -


lítica m o n e ta ria , ta n to e n s u ve rs ió n e s tá tica co m o d in á m ica .

El m o d e lo k e yn e s ia n o d e l m u lt ip lic a d o r m o s t r a b a e l e s c a s o e fe c t o
re a ctiva d o r d e u n a p o lítica m o n e ta ria e x p a n s iva , d a d o e l e s ce p ticis m o s o b re
s u m e ca n is m o d e tra n s m is ió n , id e n tifica d o co m o e l ef ect o Key n es. Es te in d i-
ca b a , co m o s e a n a liz ó e n e l ca p ítu lo 8 , q u e u n a u m e n to d e la ca n tid a d d e
d in e ro re d u cía la ta s a d e in te ré s , la q u e in ce n tiva b a u n a u m e n to d e la in ve r-
s ió n y co n e lla d e l p ro d u cto d e la e co n o m ía . Pe ro e l p ro p io Ke yn e s m a n ife s ta -
b a q u e é s te e ra u n e fe cto m u y in d ire cto , y q u e a d e m á s e l ra z o n a m ie n to s e
co rta b a e n d o s p u n to s . Prim e ro , la ta s a d e in te ré s e s b a s ta n te in s e n s ib le a
ca m b io s e n la ca n tid a d d e d in e ro . En s e g u n d o lu g a r, la in ve rs ió n e s b a s ta n te
in s e n s ib le a ca m b io s e n la ta s a d e in te ré s .

Co m o ya h e m o s vis to , u n o d e lo s p rin cip a le s a p o rte s d e Ke yn e s fu e s u


a n á lis is d e lo s co m p o n e n te s d e la d e m a n d a a g re g a d a : é s ta d e p e n d e d e va -
rio s fa cto re s m á s a llá d e la ca n tid a d d e d in e ro .

De s d e u n p u n to d e vis ta d in á m ico , lo s n eok ey n es ia n os (co n tin u a d o re s d e


Ke yn e s ) s e m o s tra b a n co n tra rio s a la re g la k m o n e ta ris ta , e n p rim e r lu g a r p o r
s u s fu n d a m e n to s te ó rico s . Ello s a rg u m e n ta n q u e d ich a re g la d e s ca n s a e n e l
s u p u e s to d e ve lo cid a d d e circu la ció n d e l d in e ro co n s ta n te o e s ta b le , p e ro
é s ta s e h a m o s tra d o va ria b le co n e l ciclo . En p a rticu la r, u n a u m e n to d e la ta s a
d e in te ré s lle va a q u e lo s b o n o s s e a n m á s re n ta b le s , p o r lo q u e la d e m a n d a
d e d in e ro co m o a ctivo (p o r m o tivo e s p e cu la ció n ) d is m in u ye . De e s ta fo rm a ,
e l d in e ro q u e q u e d a d e b e tra b a ja r m á s , co n lo q u e s u ve lo cid a d d e circu la -
ció n a u m e n ta . Da d o é s to , ya n o e s o b vio q u e e l co n tro l d e la ca n tid a d d e
d in e ro te n g a lo s e fe cto s p la n te a d o s s o b re p ro d u cto y p re cio s .

232
10
De s d e u n p u n to d e vis ta d e p o lítica e co n ó m ica a rg u m e n ta n q u e u n a re g la
co n s ta n te p u e d e a g u d iz a r u n a re ce s ió n : a n te u n a u m e n to d e l d e s e m p le o , e l
m a n te n im ie n to d e u n a p o lítica m o n e ta ria d u ra n o p e rm ite q u e b a je la ta s a d e
in te ré s , co n lo q u e la re a ctiva ció n d e la e co n o m ía a tra vé s d e la in ve rs ió n s e
p o s te rg a . Es ta crítica p u e d e s e r b ie n co m p re n d id a e n e s te la d o d e l m u n d o ,
d o n d e h a n e x is tid o m u ch a s e x p e rie n cia s d e p la n e s d e e s ta b iliz a ció n b a s a d o s
e n e l co n tro l d e la ca n tid a d d e d in e ro , q u e co n s ig u ie ro n b a ja r la in fla ció n
p e ro co n a u m e n to d e l d e s e m p le o .

Otro in co n ve n ie n te d e in te n ta r co n tro la r la ca n tid a d d e d in e ro e s s u co n -


tra p a rtid a : la ta s a d e in te ré s s e vu e lve m u y vo lá til.

Fin a lm e n te , e x is te u n in co n ve n ie n te p rá ctico : cu á l e s e l a g re g a d o m o n e -
ta rio q u e s e d e b e m o n ito re a r: ¿la b a s e m o n e ta ria , M1 , M2 , M3 , M2 + b o n o s y
le tra s e m itid a s p o r e l g o b ie rn o , o tro a g re g a d o ?.

Lo s co n tin u a d o re s d e Ke yn e s n o co n fía n e n q u e s e p u e d e a p lica r e fe ctiva -


m e n te la re g la k, y ta m p o co la re co m ie n d a n , p u e s in tro d u ce e fe cto s p e rve r-
s o s e n la e co n o m ía .

La p o lít ic a f is c a l

Lo s e n fo q u e s clá s ico y m on et a ris t a p la n te a n la in e fe ctivid a d d e la p o lítica


fis ca l, p u e s to q u e s ó lo im p o rta e l d in e ro . El a n á lis is s e d e s p re n d e d e la fig u ra
1 0 .7 . El g o b ie rn o p u e d e re a liz a r u n a p o lítica fis ca l e x p a n s iva a u m e n ta n d o
s u s g a s to s p o r e n cim a d e s u s in g re s o s ; e s te d é ficit p u e d e fin a n cia rs e co n
b o n o s o d in e ro . En s itu a cio n e s p ró x im a s a l p le n o e m p le o , e s te a u m e n to d e la
d e m a n d a a g re g a d a s e tra s la d a a p re cio s , s ie n d o n u lo s lo s e fe cto s s o b re e l
p ro d u cto .

El fin a n cia m ie n to co n b o n o s p re s io n a a l a lz a la ta s a d e in te ré s d e m e rca -


d o , re p e rcu tie n d o e n m e n o re s p ro ye cto s d e in ve rs ió n re n ta b le s : la in ve rs ió n
p riva d a d is m in u ye . Co m o e l p ro d u cto n o p u e d e va ria r p u e s e s tá a s u n ive l d e
p le n o e m p le o , la d is m in u ció n d e la in ve rs ió n p riva d a co m p e n s a e x a cta m e n te
e l a u m e n to d e l g a s to p ú b lico : é s te e s e l lla m a d o ef ect o d es p la z a m ien t o o
crow d in g -ou t to ta l.

Po r o tra p a rte , e l d e s e q u ilib rio ca u s a d o e n e l m e rca d o d e b ie n e s p o r la


m a yo r d e m a n d a s e re s u e lve m e d ia n te a u m e n to d e p re cio s .

En la v is ió n c lá s ic a , la p o lít ic a f is c a l e xp a n s iv a t ie n e e f e c t o s n u -
lo s e n e l m e rc a d o d e b ie n e s , p u e s e xis t e c r o w d in g -o u t t o t a l, y s ó lo
c o n s ig u e a u m e n t a r lo s p re c io s . En e s t e m a rc o la p o lít ic a f is c a l e s
in e f e c t iv a .

233
Po r o tra p arte , raz o n an d o e n e l m arco d e la cu rva d e Ph illip s s e o b s e rva q u e
la p o lítica fis ca l e s n o civa : s o lo im p lica m a yo re s p re cio s co n u n d e s e m p le o
es tab le en s u tas a n atu ral. Co m o el o b jetivo p rin cip al es el co n tro l d e p recio s , la
s o lu ció n clás ica y m o n e taris ta e s m an e jar co n au s te rid ad e l p re s u p u e s to p ú b li-
co .

El m od elo k ey n es ia n o, a ú n e n s u ve rs ió n m á s s e n cilla d e l m u ltip lica d o r


co n p re cio s fijo s , p la n te a la id o n e id a d d e la p o lítica fis ca l p a ra s a ca r a la
e co n o m ía d e l e q u ilib rio co n d e s e m p le o . El ra z o n a m ie n to s e re a liz a re co rd a n -
d o e l a n á lis is d e l ca p ítu lo 6 y vis u a liz a n d o la fig u ra 1 0 .8 : u n a u m e n to d e l
g a s to p ú b lico tie n e u n e fe cto d ire cto s o b re la d e m a n d a a g re g a d a , y e n ta n to
e l n ive l d e a ctivid a d e s tá d e te rm in a d o p o r e s ta ú ltim a , la p ro d u cció n a u m e n -
ta . Es to p o s ib ilita a s u ve z q u e s e co n tra te n n u e vo s tra b a ja d o re s , co n lo q u e
e l d e s e m p le o co m ie n z a a d is m in u ir y e l in g re s o to ta l d e la e co n o m ía a u m e n -
ta . Aq u í s e p o n e e n m a rch a e l e fe cto m u ltip lica d o r: e s te m a yo r in g re s o im p li-
ca m a yo r co n s u m o , co n lo q u e la d e m a n d a vu e lve a a u m e n ta r y co n e lla la
p ro d u cció n .

En u n e n f o q u e k e y n e s ia n o , la p o lít ic a f is c a l e s e l m e jo r in s t ru -
m e n t o p a ra c o n s e g u ir s a lir d e u n a re c e s ió n s in c o m p ro m e t e r la e s t a -
b ilid a d d e p re c io s .

Ra z o n a n d o e n e l m a rco m á s m o d e rn o d e la cu rva d e Ph illip s , s e e n cu e n -


tra e l t ra d e-of f tra d icio n a l p re s e n te e n u n a cu rva co n p e n d ie n te n e g a tiva
co m o e n la fig u ra 1 0 .5 : s e p u e d e o b te n e r u n b a jo n ive l d e d e s e m p le o co n
u n a in fla ció n m o d e ra d a .

Sín t e s is d e la d is c u s ió n

Lo s m o d e lo s clá s ico y ke yn e s ia n o s o n ca s o s e x tre m o s . En co n d icio n e s


«n o rm a le s » la cu rva d e o fe rta a g re g a d a tie n e p e n d ie n te p o s itiva , co m o e n la
fig u ra 1 0 .6 . Si s e a ce p ta e s ta s itu a -
ció n co m o la m á s n o rm a l, la e fe cti-
vid ad d e las d is tin tas p olíticas d ep en -
d e rá d e la p e n d ie n te d e la cu rva OA.
Cu a n to m á s p la n a s e a la cu rva , lo s
e fe ct o s d e u n a p o lít ica e x p a n s iva
re ca e rá n m á s s o b re e l p ro d u cto q u e
s o b re lo s p re cio s . Es ta co n clu s ió n e s
co m p a t ib le co n e l e n fo q u e ke yn e -
siano, p uesto q ue la curva tiend e a ser
h o riz o n tal. Po r o tro lad o , cu an to m ás
e m p in a d a s e a la cu rva d e o fe rta , e l
e fe cto re a l s e rá m e n o r y la p re s ió n a l
a lz a d e lo s p re cio s m a yo r: ca s i to d o Fig u ra 1 0 .9
el es fu erz o s e tras lad a a p recio s , co n - Los tres tram os de la oferta agregada

234
10
fo rm e co n la te o ría clá s ica e x tre m a . Grá fica m e n te , é s to s e e x p lica p o rq u e la
cu rva tie n d e a s e r ve rtica l.

Lo s d is tin to s ca s o s p u e d e n p la n te a rs e e n u n a cu rva d e o fe rta co n d is tin -


to s tra m o s , co m o lo m u e s tra la fig u ra 1 0 .9 :

El tra m o 1 , h o riz o n ta l co n a lto d e s e m p le o y e l tra m o 3 , ve rtica l y p le n o


e m p le o , co rre s p o n d e n a la s vis io n e s e x tre m a s vis ta s a n te rio rm e n te . El tra m o
2 m u e s tra e l ca s o g e n e ra l y p e rm ite e l ra z o n a m ie n to d e riva d o d e la cu rva d e
Ph illip s : la p e n d ie n te p o s itiva im p lica m e n o r d e s e m p le o co n m a yo r n ive l d e
p re cio s y vice ve rs a . Es te tra m o tie n e d is tin ta s p e n d ie n te s e n s u re co rrid o :
in m e d ia ta m e n te d e a b a n d o n a r la p a rte h o riz o n ta l, la re cta e s re la tiva m e n te
p la n a , p e rm it ie n d o u n m a yo r e fe ct o s o b re e l p ro d u ct o d e u n a p o lít ica
e x p a n s iva . Ce rca d e l tra m o h o riz o n ta l la cu rva s e vu e lve m á s e m p in a d a : a
m e d id a q u e n o s a ce rca m o s a l p le n o e m p le o , lo s e fe cto s s o b re e l p ro d u cto
s o n m e n o re s , co m p ro m e tie n d o e l o b je tivo in fla cio n a rio .

Es ta re p re s e n ta ció n p e rm ite e va lu a r la p e rtin e n cia d e ca d a p o lítica e n


fu n ció n d e la s itu a ció n e n la q u e s e e n cu e n tre la e co n o m ía re s p e cto a s u n ive l
d e d e s e m p le o .

1 0 .3 .2 . Lo s nue v o s clás ico s : la ine fe ctiv idad de la po lítica e co nó m ica

En lo s a ñ o s ’7 0 s u rg e la lla m a d a n u e va m a cro e co n o m ía clá s ica , im p u ls a -


d a e n tre o tro s p o r Ro b e rt Lu ca s , Ro b e rt Ba rro y Th o m a s Sa rg e n t. Es te n u e vo
e n fo q u e re co g e la tra d ició n clá s ica e in co rp o ra n u e vo s e le m e n to s p a ra e x p li-
ca r la s vie ja s co n clu s io n e s : a l d e cir d e va rio s e co n o m is ta s , e s la vie ja te o ría
clá s ica e n u n ve s tid o n u e vo . Ad o p ta e l s u p u e s to fu n d a m e n ta l d e fle x ib ilid a d
d e p re cio s y s a la rio s , a l q u e in co rp o ra d o s e le m e n to s n o ve d o s o s :

i) Acceso a toda la in form ación : to d o s lo s in d ivid u o s d is p o n e n d e to d a la


in fo rm ació n s o b re la e vo lu ció n d e to d as las variab le s e co n ó m icas . En p articu -
lar, e l s e cto r p rivad o tie n e e x actam e n te la m is m a in fo rm ació n q u e e l g o b ie rn o .

ii) Hip ót es is d e exp ect a t iv a s ra cion a les : lo s in d ivid u o s fo rm a n s u s e x p e c-


ta tiva s e n fo rm a ra cio n a l, u tiliz a n d o to d a la in fo rm a ció n d is p o n ib le . De e s ta
fo rm a , p re vé n co n e x a ctitu d la e vo lu ció n d e la s va ria b le s re le va n te s ; n o tie -
n e n , e n p ro m e d io , e rro re s d e p e rce p ció n .

La s co n s e cu e n cia s d e e s ta s h ip ó te s is s o b re la p o lítica e co n ó m ica s o n


d e va s ta d o ra s : co m o lo s in d ivid u o s p o s e e n la m is m a in fo rm a ció n q u e e l g o -
b ie rn o y a d e m á s p re vé n a ce rta d a m e n te la e vo lu ció n d e la s va ria b le s d e la
e co n o m ía , e l g o b ie rn o n o p u e d e in flu ir s is te m á tica m e n te e n la e co n o m ía . La
ú n ica fo rm a d e q u e e x is ta n e fe cto s re a le s e s cu a n d o e l g o b ie rn o s o rp re n d e a
lo s ciu d a d a n o s , to m a n d o m e d id a s in é d ita s . Pe ro e s ta s m e d id a s ya n o s o r-
p re n d e rá n e n e l fu tu ro : lo q u e n o fu e p re vis to u n a ve z s e in co rp o ra rá a l

235
m o d e lo d e fu n cio n a m ie n to d e la e co n o m ía q u e tie n e ca d a in d ivid u o . Só lo e x is -
te e rro r d e p re vis ió n a n te u n a s o rp re s a o u n e n g a ñ o d e l g o b ie rn o . Pe ro u n a
s o rp re s a n o p u e d e s e r s is te m á tica , p u e s ya n o s e ría s o rp re s a . Lo s te ó rico s d e
la s e x p e cta tiva s ra cio n a le s ilu s tra n e s te a rg u m e n to co n u n a fra s e d e Ab ra h a m
Lin co ln q u e ilu s tra n o ta b le m e n te s u a rg u m e n to : se p u ed e en g a ñ a r a t od os los
h om bres u n a vez y a u n a person a toda la vida, pero n o se pu ede en gañ ar a todo
el m u n d o p a ra siem p re.

La fle x ib ilid a d d e p re cio s y s a la rio s p e rm ite u n rá p id o a ju s te e n lo s m e rca -


d o s ; e l m a n e jo d e to d a la in fo rm a ció n ju n to co n la fo rm a ció n d e e x p e cta tiva s
e n fo rm a ra cio n a l p e rm ite q u e lo s in d ivid u o s p re ve a n la s co n s e cu e n cia s d e
m e d id a s co n o cid a s . Ju n ta n d o a m b a s co n d icio n e s lle g a m o s a q u e cu a lq u ie r
m e d id a d e p o lítica e co n ó m ica n o te n d rá n in g ú n e fe cto re a l s o b re e l p ro d u cto
y e l e m p le o .

La in e f e c t iv id a d d e la p o lít ic a e c o n ó m ic a s is t e m á t ic a s e b a s a e n
m e rc a d o s a c t u a n d o lib re m e n t e , d o n d e lo s in d iv id u o s t ie n e n e xp e c -
t a t iv a s ra c io n a le s y m a n e ja n t o d a la in f o rm a c ió n .

Re a liz a r u n a a cció n n o a n ticip a d a te n d rá e fe cto s fa vo ra b le s d e m u y co rto


p laz o, p ero efectos p erju d iciales m ás p erm an en tes , p u es in trod u ce d is tors ion es
y s e ñ a le s e rró n e a s q u e co n fu n d e n a lo s in d ivid u o s y a s u fo rm a ció n d e e x -
p e cta tiva s .

Un b u e n e je m p lo d e la s co n s e cu e n cia s d e la n u e va m a cro e co n o m ía clá s i-


ca s o b re la p o lítica e co n ó m ica s e h a vis to a l co n s id e ra r la cu rva d e Ph illip s :
e s te e n fo q u e p la n te a q u e la m is m a e s ve rtica l, a ú n e n e l co rto p la z o , p o r lo
q u e e l d e s e m p le o s e m a n te n d rá e n s u ta s a n a tu ra l y lo s p re cio s s e a ce le ra rá n
to d a ve z q u e s e re a lice u n a e x p a n s ió n s is te m á tica , ta n to d e l d in e ro co m o d e l
g a s to p ú b lico .

Es te e n fo q u e fu e b a s ta n te re n o va d o r, p u e s in co rp o ró a l d e b a te e le m e n to s
m u y im p o rta n te s co m o e l m a n e jo d e la in fo rm a ció n y la m o d e liz a ció n d e
e x p e cta tiva s . Es to s e le m e n to s s e in co rp o ra ro n a la m a cro e co n o m ía , d a n d o
lu g a r a n u e vo s m o d e lo s , m á s co m p le to s q u e s u s a n te ce s o re s . Sin e m b a rg o ,
n o p u d o re s o lve r a n tig u a s lim ita cio n e s , co m o la fa lta d e u n a e x p lica ció n s e -
ria d e la s d e p re s io n e s p ro lo n g a d a s . En e fe cto , lo s n u e vo s e co n o m is ta s clá s i-
co s m a n tie n e n la id e a d e l d e s e m p le o vo lu n ta rio , e x p lica d o a q u í a tra vé s d e
lo s e rro re s d e p e rce p ció n d e lo s tra b a ja d o re s . Es ta e x p lica ció n d ifícilm e n te
s e a co n vin ce n te p a ra e x p lica r fe n ó m e n o s co m o la g ra n d e p re s ió n d e lo s a ñ o s
’3 0 , e l a lto d e s e m p le o cró n ico d e m u ch o s p a ís e s s u b d e s a rro lla d o s o e l p e r-
s is te n te d e s e m p le o d e Eu ro p a e n lo s a ñ o s ’9 0 .

236
10
1 0 .3 .3 . La n u e v a e co n o m ía d e la o f e rt a

Ha s ta e s te m o m e n to , la d is cu s ió n e x p u e s ta s e h a ce n tra d o e n lo s p o s i-
b le s e fe cto s d e la p o lítica e co n ó m ica s o b re la d e m a n d a a g re g a d a , re le g a n d o
a la o fe rta a g re g a d a a u n s e g u n d o p la n o . Es ta e s la crítica q u e e n lo s a ñ o s ’8 0
re a liz a u n a n u e va co rrie n te , lla m a d a econ om is t a s d el la d o d e la of er t a u
of ert is t a s. Es te e n fo q u e p la n te a q u e d u ra n te m u ch o tie m p o s e h a p u e s to
a te n ció n a la s p o lítica s e s ta b iliz a d o ra s d e d e m a n d a , la s cu a le s h a n fra ca s a -
d o , y n o s e h a vis to la im p o rta n cia d e lo s in ce n tivo s s o b re la o fe rta d e la
e co n o m ía . Es a s í co m o e n lo s a ñ o s ’8 0 lo s o fe rtis ta s s e a d u e ñ a n d e la e s ce n a
d e la p o lítica e co n ó m ica , s ie n d o e l s o p o rte te ó rico d e lo s s im u ltá n e o s g o b ie r-
n o s d e Ro n a ld Re a g a n e n Es ta d o s Un id o s y Ma rg a re t Th a tch e r e n In g la te rra .

Es ta te o ría s e e n tro n ca e n la tra d ició n clá s ica , p u e s to q u e re a liz a u n a n á -


lis is d e la e co n o m ía e n s itu a cio n e s ce rca n a s a l p le n o e m p le o co n fle x ib ilid a d
d e p re cio s , d o n d e la s p o lítica s d e d e m a n d a s o n in e fe ctiva s . Da d a e s ta s itu a -
ció n , p ro p o n e n a ctu a r s o b re la o fe rta a g re g a d a , co m o fo rm a d e a u m e n ta r e l
p ro d u cto p o te n cia l d e la rg o p la z o .

El a n á lis is s e ce n tra e n d o s á re a s fu n d a m e n ta le s :
i) la re d u cció n im p o s itiva p e n s a n d o e n la o fe rta a g re g a d a , y
ii) la d e s re g u la ció n d e la e co n o m ía .

Es te n u e vo e n fo q u e d e la p o lítica fis ca l s e co m p le m e n ta co n u n a p o lítica


m o n e ta ria d u ra y co n p o ca s re g la s .

La re f o rm a f is c a l

Es to s e co n o m is ta s co n s ta ta n q u e , lu e g o d e m u ch o tie m p o d e p o lítica s
ke yn e s ia n a s b a s a d a s e n e l a u m e n to d e l g a s to p ú b lico , la p re s ió n trib u ta ria
h a cre cid o m u ch o p a ra p o d e r fin a n cia rlo . Es a s í q u e la s ta s a s d e im p u e s to s
s o b re e l a h o rro , e l ca p ita l y e l tra b a jo s o n ta n e le va d a s q u e re d u ce n lo s in ce n -
tivo s a a h o rra r, a l e s p íritu e m p re s a ria l y a a u m e n ta r la o fe rta d e tra b a jo ,
res p ectivam en te. Ad em ás , tas as im p os itivas d em as iad o elevad as p u ed en h acer
ca e r la re ca u d a ció n to ta l. Pa ra e x p lica r e s te a n á lis is , re a liz a d o p o r Arth u r
La ffe r, co m e n ce m o s d icie n d o q u e la re ca u d a ció n to ta l d e im p u e s to s R s e
o b tie n e d e a p lica r u n a ta s a im p o s itiva t a u n a b a s e im p o n ib le B:

R = t x B

El ra z o n a m ie n to co n tin ú a e n b a s e a la fig u ra 1 0 .1 0 , q u e g ra fica la re ca u -


d a ció n e n fu n ció n d e la ta s a . Ob via m e n te , cu a n d o la ta s a e s n u la , la re ca u d a -
ció n e s ce ro . En e l o tro ca s o e x tre m o , s i la ta s a e s e l 1 0 0 % s o b re la b a s e , la
re ca u d a ció n e s ce ro : s i e l 1 0 0 % d e lo s b e n e ficio s e m p re s a ria le s s o n re ca u d a -
d o s p o r e l Es ta d o , n o e x is te n in ce n tivo s a p ro d u cir. Se p la n te a , a d e m á s , q u e
a m e d id a q u e a u m e n ta la ta s a , ta m b ié n lo h a ce la re ca u d a ció n , p e ro h a s ta

237
cie rto p u n to . Lu e g o d e é l, s i s e s ig u e a u m e n ta n d o la ta s a , s e re d u ce la b a s e
im p o n ib le p u e s h ay in ce n tivo s a n o p ro d u cir, y la re cau d ació n to tal cae . Es ta e s
la lla m a d a cu rv a d e La ff er.

Se g ú n e s te e n fo q u e , la p o lítica e co n ó m ica d e b e ce n tra rs e e n la re d u cció n


d e la s ta s a s m a rg in a le s d e im p u e s to s s o b re e l tra b a jo y e l ca p ita l, lo q u e
a u m e n ta s u re n d im ie n to . Es to lle va a
q u e a u m e n te la o fe rta d e tra b a jo y d e
ca p ita l, a s í co m o a q u e s e g e n e re n
n u e vo s in ce n tivo s e m p re s a ria le s . La
co m b in a ció n d e e s to s fa cto re s h a ce
que aum ente la productividad de la eco-
n o m ía co n lo q u e a u m e n ta e l p ro d u c-
to p o te n cia l y la o fe rta a g re g a d a s e
tra s la d a a la d e re ch a , o b te n ie n d o u n
m a yo r n ive l d e p ro d u cció n , ta l co m o
lo m u e s tra la fig u ra 1 0 .1 1 .

De e s t a fo rm a , s e p ro p o n e u n a
re fo rm a trib u taria q u e re d u z ca lo s im - Fig u ra 1 0 .1 0
p u e s to s d ire cto s s o b re lo s fa cto re s La cu rva de Laffer
p ro d u ctivo s y a u m e n te lo s im p u e s to s
in d ire cto s , d e fo rm a ta l d e fa vo re ce r
e l tra b a jo y e l a h o rro y ca s tig a r e l o cio
y e l co n s u m o . Ad e m á s , co m o la ca r-
g a im p o s itiva e s m u y a lta , s e p u e d e n
re d u cir la s ta s a s s in q u e n e ce s a ria -
m e n te d e b a d is m in u ir la re ca u d a ció n ,
co m o p o s tu la la cu rva d e La ffe r.

La de s re g ulació n de la e co no m ía

Es to s e co n o m is ta s o b s e rva n q u e
e n la e co n o m ía e x is te u n a ca n tid a d
m u y g ra n d e d e le ye s y d e cre to s , o r- Fig u ra 1 0 .1 1
g a n iz a d o s e n fo rm a e n g o rro s a , q u e Los in cen tivos sobre la oferta
d ific u lt a n la t r a n s p a re n c ia , lo q u e
d e s in ce n tiva a la in ve rs ió n . In clu s o e n m u ch o s p a ís e s h a y ca m b io s n o rm a ti-
vo s p e rm a n e n te s : la s co n d icio n e s le g a le s p u e d e n ca m b ia r, lo q u e a u m e n ta la
in ce rtid u m b re d e la in ve rs ió n . Ob s e rva n , a d e m á s , lo s p ro b le m a s d e l s e cto r
p ú b lico y p la n te a n q u e é s te e s in e ficie n te e n co m p a ra ció n co n e l s e cto r p ri-
va d o , y g e n e ra in ce n tivo s p e rve rs o s e n la g e s tió n , p u e s lo s fu n cio n a rio s q u e
e s tá n a l fre n te d e la s e m p re s a s e s ta ta le s la s ve n co m o a lg o p a s a je ro , co m o
u n e s ca la fó n e n s u s ca rre ra s p o lítica s , co n lo q u e n o to m a n d e cis io n e s b a s a -
d a s e n la m a x im iz a ció n d e l b ie n e s ta r o d e lo s b e n e ficio s , s in o e n s u p ro p io
o b je tivo d e m a x im iz a ció n . Pro p o n e n , e n to n ce s , u n a re d u cció n d e l p e s o d e l

238
10
s e cto r p ú b lico a s u m ín im o in d is p e n s a b le , d e fo rm a d e lib e ra r la s fu e rz a s d e l
m e rca d o . En e s te a s p e cto , la e co n o m ía d e la o fe rta s e tra n s fo rm a e n la vis ió n
m á s ra d ica l y e x tre m a d e la a n tig u a te o ría clá s ica .

Lo s re s u lt a d o s

Es te e n fo q u e s e a p licó e n Es ta d o s Un id o s e In g la te rra e n la d é ca d a d e l
’8 0 , lo q u e p e rm ite re a liz a r u n a e va lu a ció n d e la e x p e rie n cia re cie n te . Es ta
te o ría tie n e s u im p o rta n cia e n h a b e r lla m a d o la a te n ció n s o b re lo s e fe cto s d e
la p o lítica e co n ó m ica s o b re la o fe rta d e la e co n o m ía y la ta s a d e cre cim ie n to
d e l p ro d u cto p o te n cia l a la rg o p la z o . Sin e m b a rg o , lo s re s u lta d o s n o fu e ro n
lo s e s p e ra d o s . De a cu e rd o a lo s d a to s d e la e co n o m ía a m e rica n a s e o b s e rva
q u e la re ca u d a ció n trib u ta ria d is m in u yó , y e l d é ficit fis ca l a u m e n tó e n fo rm a
s o s te n id a d u ra n te to d a la d é ca d a . Po r o tra p a rte , lo s in ce n tivo s s o b re e l a h o -
rro n o fu n cio n a ro n : e l a h o rro n a cio n a l s e re d u jo co n s ta n te m e n te d u ra n te la
d é ca d a d e l ‘8 0 . La co n clu s ió n q u iz á s m á s im p o rta n te s e vin cu la a la e x p a n -
s ió n d e l p ro d u cto p o te n cia l. En ta l s e n tid o , s e e s p e ra b a u n a u m e n to d e l m is -
m o , d a d a la s e rie d e in ce n tivo s q u e s e h a b ía n o to rg a d o . Sin e m b a rg o , la ta s a
d e cre cim ie n to a n u a l d e l p ro d u cto p o te n cia l, q u e e ra 3 .6 % e n lo s ’6 0 y 3 .1 %
e n lo s ’7 0 s e re d u jo a 2 .3 % e n lo s a ñ o s ’8 0 . Es to h a ce p e n s a r q u e lo s m e ca n is -
m o s q u e o p e ra n s o b re la o fe rta a g re g a d a s o n p o r lo m e n o s le n to s y n o p ro -
vo ca n e fe cto s im p o rta n te s e n e l co rto p la z o .

239
Co n ce p to s cla ve s
10 tas a d e d e s e m p le o
d esem p leo friccional, estructural y cíclico
tas a n atu ral d e d e s e m p le o
PBI p o te n cia l
DESEMPLEO, INFLACION
Y POLITICA ECONOMICA

le y d e Oku n
ciclo e co n ó m ico
d e s e m p le o vo lu n tario e in vo lu n tario
cu rva d e Ph illip s
expectativas estáticas, adaptativas y racionales
re g la k m o n e taria
in co n s is te n cia te m p o ra l
tra d e -o ff o s in to n ía fin a
n eokeyn es ian os
crow d in g -ou t
tram o s d e la o fe rta ag re g ad a
n u e va e co n o m ía d e la o fe rta
cu rva d e Laffe r

PROBLEMAS Y PREGUNTAS
PREGUNTAS

1 . ¿Qu é tip o s d e d e s e m p le o e x is te n ?

2 . ¿Po rq u é la ta s a d e d e s e m p le o n u n ca p u e d e s e r ce ro ?

3 . ¿Qu é d ife re n cia s b á s ica s e x is te n e n tre la s e x p lica cio n e s clá s ica s y


ke yn e s ia n a s d e l d e s e m p le o ? Se ñ a le , e n p a rticu la r, ¿cu á l e s la in cid e n -
cia d e l m e rca d o d e b ie n e s e n ca d a u n a d e la s te o ría s ?

4 . ¿Qu é s ig n ifica q u e e x is te u n t ra d e-of f e n tre in fla ció n y d e s e m p le o ?


¿Qu é s u ce d e co n e s te fe n ó m e n o e n e l la rg o p la z o ?

5 . ¿Es m á s e fe ctiva la p o lítica m o n e ta ria ó la p o lítica fis ca l ?

6 . ¿Qu é s e e n tie n d e p o r e co n o m ía d e la o fe rta ?

240
11
P A R T E

IV
ECONOMÍA INTERNACIONAL
Y MACROECONOMÍA
DE UNA ECONOMÍA ABIERTA
ABIERTA

economía para
NO ECONOMIST AS
ECONOMISTAS

241
ECONOMÍA INTERNACIONAL Y LA TEORÍA
11
DEL COMERCIO INTERNACIONAL

COMERCIO INTERNACIONAL
ECONOMIA INTERNACIONAL Y LA TEORIA DEL
11.1. La economía int er na ciona l

En la s e g u n d a m ita d d e l s ig lo ve in te s e d io u n in cre m e n to n o to rio d e lo s


la z o s e co n ó m ico s in te rn a cio n a le s , e s d e cir, d e la s tra n s a ccio n e s e co n ó m ica s
e n la s q u e p a rticip a n a g e n te s e co n ó m ico s q u e re s id e n e n d is tin to s p a ís e s . Se
h a b la d e la g lo b a liz a ció n cre cie n te d e la e co n o m ía m u n d ia l, re firié n d o s e ta n -
to a l a u m e n to d e l co m e rcio in te rn a cio n a l co m o d e la s in ve rs io n e s e x tra n je -
r a s d ir e c t a s , d e la s t r a n s a c c io n e s fin a n c ie r a s in t e r n a c io n a le s o la
in te rn a cio n a liz a ció n d e la s e m p re s a s , q u e ca d a ve z m á s tie n d e n a o p e ra r e n
va rio s p a ís e s . La e co n o m ía u ru g u a ya n o e s a je n a a d ich o p ro ce s o .

No rm a lm e n te la s tra n s a ccio n e s e n tre re s id e n te s y n o re s id e n te s n o s o n


ta n flu íd a s co m o e n tre re s id e n te s . Es to o cu rre p o r va rio s m o tivo s . Prim e ro ,
p o rq u e lo s p a ís e s tie n e n d is tin to s g o b ie rn o s y s is te m a s le g a le s y n o rm a tivo s ,
y m u ch a s ve ce s s e im p o n e n tra b a s a la s tra n s a ccio n e s co n e l re s to d e l m u n -
d o . Se g u n d o , p o rq u e e x is te n co s to s d e tra n s p o rte y o tro s co s to s a s o cia d o s a
p a s a r la s fro n te ra s n a cio n a le s q u e tie n d e n a a u m e n ta r lo s p re cio s d e lo s
b ie n e s y s e rvicio s p ro d u cid o s e n o tro s p a ís e s . Te rce ro , co m o lo s p a ís e s tie -
n e n d is tin ta s m o n e d a s , cu a lq u ie r tra n s a cció n e n tre re s id e n te s y n o re s id e n -
te s im p lica p a s a r p o r e l m e rca d o ca m b ia rio . Es to e s lo q u e le o to rg a u n ca m -
p o e s p e cífico d e e s tu d io a la econ om ía in t ern a cion a l.

Mu ch o s d e lo s p ro b le m a s y d e la s re ce ta s q u e s u rg ía n e n u n á m b ito d e
e co n o m ía ce rra d a n o s o n fá cilm e n te tra s la d a b le s a e co n o m ía a b ie rta y e s
n e ce s a rio o to rg a r re s p u e s ta s a n u e vo s p ro b le m a s . En e s e co n te x to , e n e l
á m b ito a ca d é m ico , s e lle va a ca b o u n d e s a rro llo s ig n ifica tivo d e la e co n o m ía
in te rn a cio n a l, q u e e s tu d ia lo s p ro b le m a s e s p e cia le s q u e s u rg e n e n u n a e co -
n o m ía cu a n d o s e e s ta b le ce n re la cio n e s e co n ó m ica s co n o tra s e co n o m ía s .
Ha b itu a lm e n te s e d ivid e e n d o s g ra n d e s p a rte s : e l co m e rcio in te rn a cio n a l y
fin a n z a s in te rn a cio n a le s . La p rim e ra , p o n e e l a ce n to e n la s tra n s a ccio n e s
re a le s m ie n tra s q u e la s e g u n d a s e ce n tra e n lo s a s p e cto s m o n e ta rio s d e la s
tra n s a ccio n e s in te rn a cio n a le s .

243
11.2. El comer cio int er na ciona l

La te o ría d e l co m e rcio in te rn a cio n a l a n a liz a lo s p ro b le m a s vin cu la d o s a l


in te rca m b io d e b ie n e s y s e rvicio s e n tre d is tin ta s e co n o m ía s . En la lite ra tu ra
e s p e cializ ad a lo s p rin cip ale s p ro b le m as p lan te ad o s s e re s u m e n e n to rn o a tre s
g ran d e s cu e s tio n e s :

i) ¿Por q ué se intercam b ian b ienes y servicios entre d istintos p aíses? y ¿cuáles


s on los d eterm in an tes d el com ercio y la es p ecializ ación in tern acion al?

ii) ¿Có m o s e d e te rm in an lo s p re cio s re lativo s d e lo s b ie n e s e n lo s m e rcad o s


in tern acion ales ?

iii) ¿Cu a le s s o n lo s b e n e ficio s a s o cia d o s a l co m e rcio in te rn a cio n a l?

La s d o s p rim e ra s p re g u n ta s s o n d e ca rá cte r p o s itivo , s e o rie n ta n a e x p lica r


lo s p a tro n e s d e co m e rcio y e l s is te m a d e p re cio s . En p rim e r lu g a r, s e in d a g a
s o b re e l o rig e n d e l co m e rcio in te rn a cio n a l, s o b re s u s d e te rm in a n te s y có m o
e s to s a fe cta n lo s p a tro n e s d e e s p e cia liz a ció n .

El s e g u n d o p ro b le m a re fie re a la d e te rm in a ció n d e lo s té rm in o s d e in te r-
ca m b io (re la ció n d e p re cio s e n tre b ie n e s e x p o rta b le s e im p o rta b le s ) e n e l co -
m e rcio in te rn acio n al.

Po r ú ltim o , la te o ría n o rm a tiva d e l co m e rcio in te rn a cio n a l s e co n s tru ye a


p a rtir d e l e x a m e n d e la n a tu ra le z a d e lo s b e n e ficio s a s o cia d o s a l m is m o .

¿Po r q u é e xis t e e l co m e rcio in t e rn a cio n a l?

El co m ercio in tern acio n al o cu rre p o r las m is m as raz o n es q u e o cu rre el in ter-


ca m b io a l in te rio r d e lo s p a ís e s . Ex is te n d o s g ra n d e s m o tivo s p a ra e llo . Prim e -
ro , lo s in d ivid u o s s o n d ife re n te s y p u e d e n s a ca r p a rtid o d e e s a s d ife re n cia s .
Ca d a in d ivid u o p u e d e e s p e cia liz a rs e e n h a ce r a q u e llo p a ra lo q u e e s ta m á s ca -
p acitad o , ve n d e r lo s b ie n e s o s e rvicio s q u e p ro d u ce e n e l m e rcad o y ad q u irir e l
re s to d e lo s b ie n e s y s e rvicio s q u e co n s u m e . Se g u n d o , e s p o s ib le a u m e n ta r la
eficien cia p rod u cien d o a m ayor es cala. Aú n cu an d o d os in d ivid u os ten g an exac-
ta m e n te la s m is m a s ca p a cid a d e s p u e d e n b e n e ficia rs e d e la e s p e cia liz a ció n s i
exis te la p os ib ilid ad d e ap rovech ar econ om ías d e es cala. En efecto, s i al au m en -
ta r la e s ca la d e p ro d u cció n in cre m e n ta la e ficie n cia (d is m in u ye n lo s co s to s )
a u m e n ta ría e l b ie n e s ta r, s i ca d a in d ivid u o s e e s p e cia liz a ra e n u n a a ctivid a d .

Es d e n o ta r q u e u n a co n d ició n in d is p e n s a b e p a ra q u e lo s in d ivid u o s s e b e -
n e ficie n d e la d ivis ió n d e l trab ajo e s q u e te n g an la p o s ib ilid ad d e o b te n e r o tro s
b ie n e s y s e rvicio s q u e d e s e a n co n s u m ir a tra vé s d e l in te rca m b io . Po r lo ta n to ,
la e s p e cia liz a ció n y e l in te rca m b io s o n in s e p a ra b le s . Lo m is m o o cu rre cu a n d o
s e tra ta d e la d ivis ió n d e l tra b a jo e n tre p a ís e s d o n d e é s to s p u e d e n re cu rrir a l

244
11
in te rca m b io co m e rcia l p a ra a p ro ve ch a r s u s d ife re n cia s o p a ra a p ro ve ch a r la s
ve n tajas d e la e s p e cializ ació n p o r e co n o m ías d e e s cala. Co m o ve re m o s e n e s ta
s e cció n , e n e l p rim e r ca s o , e l co m e rcio s e d e riva d e ve n ta ja s co m p a ra tiva s , e n
e l s e g u n d o , d e l a p ro ve ch a m ie n to d e e co n o m ía s d e e s ca la .

La in s e rció n in te rn acio n al d e lo s p aís e s p u e d e caracte riz ars e p o r lo s b ie n e s


y s e rvicio s q u e in te rca m b ia n co n e l re s to d e l m u n d o . En la s e co n o m ía s m o d e r-
n as , m ien tras q u e las p au tas d e co n s u m o tien d en a p arecers e cad a vez m ás , las
e s tru ctu ra s p ro d u ctiva s s e m u e ve n e n u n a d ire cció n d is tin ta ca ra cte riz a d a p o r
e l cre cie n te g ra d o d e e s p e cia liz a ció n p ro d u ctiva . El co m e rcio in te rn a cio n a l re -
s u e lve e s ta a p a re n te p a ra d o ja : la s e co n o m ía s s e p u e d e n e s p e cia liz a r d e s d e e l
p u n to d e vis ta p rod u ctivo p orq u e p u ed en com erciar. Las econ om ías au tárq u icas
s o n aq u e lla s e n d o n d e la e s tru ctu ra d e l co n s u m o y la p ro d u cció n s o n id é n ticas
y p o r ta n to n o n e ce s ita n co m e rcia r.

La id e a ce n tra l s o b re la q u e s e co n s tru ye la m a yo r p a rte d e la te o ría d e l


co m e rcio in te rn a cio n a l d e riva d e la a s im e tría e n e l tra ta m ie n to d e b ie n e s y fa c-
to re s d e p ro d u cció n . Po r u n la d o s e a s u m e q u e lo s b ie n e s p u e d e n tra n s a rs e
in te rn a cio n a lm e n te s in co s to d e tra n s p o rte . En co n tra s te , lo s fa cto re s d e p ro -
d u cció n n o p u e d e n s e r tra n s a d o s e n e l m e rca d o in te rn a cio n a l p o rq u e s e s u p o -
n e q u e n o p u e d e n tras lad ars e d e u n p aís a o tro . Po r lo tan to , e x is te u n m e rcad o
d o m é s tico d e fa cto re s d e p ro d u cció n y u n m e rca d o in te rn a cio n a l d e b ie n e s . El
e q u ilib rio e n e l m e rca d o d o m é s tico d e fa cto re s p e rm ite e s ta b le ce r la o fe rta d e
b ie n e s d e cad a p aís , e n fu n ció n d e lo s p re cio s in te rn acio n ale s d e lo s p ro d u cto s
y la d o tació n d e facto re s d e cad a e co n o m ía. La d e m an d a d e b ie n e s d e p e n d e d e l
p re cio d e lo s p ro d u cto s y d e l n ive l d e in g re s o d e lo s co n s u m id o re s . Lo s m o d e -
lo s d e co m e rcio in te rn a cio n a l co m b in a n e le m e n to s d e l co m p o rta m ie n to d e la
d e m a n d a co n la s ca ra cte rís tica s d e la p ro d u cció n , e n u n co n te x to d e e q u ilib rio
general.

Te o ría d e la s v e n t a ja s c o m p a ra t iv a s

Existen d os grand es trad iciones en econom ía q ue se encuentran en la b ase d e


las id e as d e e s p e cializ ació n y co m e rcio . La m ás an tig u a d e e llas s e re m o n ta a
Ad am Sm ith y s u in flu e n cia e s tu vo d e alg ú n m o d o ad o rm e cid a h as ta tan s ó lo
u n as d écad as atrás . La id ea cen tral d e Ad am Sm ith es q u e el d es arrollo econ óm i-
co red u n d a en u n a m ayor d ivis ión d el trab ajo en los p roces os p rod u ctivos y q u e
e s te fe n ó m e n o e s u n a fu e n te d e g an an cias e n la p ro d u ctivid ad d e l u s o d e lo s
factores d e p rod u cción . Un a id ea m en os an tig u a p ero con m ayor in flu en cia en el
d e s arro llo d e lo s m o d e lo s co n ve n cio n ale s d e co m e rcio co rre s p o n d e a David Ri-
card o y a s u fam o s o co n ce p to d e las ven tajas com parativas. A p rin cip io s d e l
s ig lo p as ad o Ricard o p os tu ló q u e cu an d o los p aís es tien en cos tos d e p rod u cción
d is tin tos s iem p re h ab rá u n m otivo p ara el in tercam b io com ercial, d ad o q u e am -
b os ten d rán u n a g an an cia s i s e es p ecializ an en aq u ellos b ien es en los q u e reg is -
tran co s to s co m p arad o s d e p ro d u cció n m e n o re s .

245
La teoría d e las ven tajas com parativas se asienta en tres hip ótesis centrales.

La p rim e ra h ip ó te s is s o s tie n e q u e la s d ife re n cia s e n lo s co s to s m a rg in a le s


re la tivo s e n tre lo s p a ís e s d a n o rig e n a l co m e rcio y a s u s b e n e ficio s . El b ie n e s -
ta r a u m e n ta e n re la ció n a la s itu a ció n d e p re -co m e rcio : e s e l d e n o m in a d o
te o re m a d e g an an cias d e l co m e rcio . Es ta p rim e ra id e a d e las ve n tajas co m p ara-
tiva s p e rm ite e n te n d e r p o r q u é e l co m e rcio tie n e lu g a r, p e ro n o e x p lica q u é
m a g n itu d va a te n e r.

La s e g u n d a h ip ó te s is s e vin cu la co n la s ca u s a s q u e p e rm ite n e x p lica r


e s ta s d ife re n cia s d e co s to s . Ex is te n d o s g ra n d e s e n fo q u e s . En p rim e r té rm i-
n o , s e e n cu e n tra el m od elo clá s ico q u e a trib u ye la s d ife re n cia s d e co s to s a
d ife re n cia s e n la s te cn o lo g ía s d e p ro d u cció n e n tre lo s p a ís e s , e n té rm in o s d e
la p ro d u ctivid a d e n e l u s o d e lo s fa cto re s d e p ro d u cció n . Es te m o d e lo fo rm u -
la d o o rig in a lm e n te p o r Da vid Rica rd o , e n s u ve rs ió n a ctu a l s e co m p le ta co n
lo s a p o rte s d e Jo h n Stu a rt Mill e n u n a p e rs p e ctiva d e e q u ilib rio g e n e ra l. De a h í
q u e e n la lite ratu ra e s te m o d e lo s e a co n o cid o tam b ié n co n e l n o m b re d e m o d e -
lo Rica rd o -Mill. El m o d e lo clá s ico e s ú til p a ra e n te n d e r e l p rin cip io d e la ve n ta -
ja s co m p a ra tiva s y la s g a n a n cia s d e l co m e rcio a s o cia d a s a e lla s . Es p o s ib le
te n e r u n a id e a cla ra d e la s ve n ta ja s co m p a ra tiva s e n e s te m o d e lo m e d ia n te u n
e je m p lo n u m é rico s e n cillo .

Cu a d ro 1 1 .1 Dif e re n c ia s t e c n o ló g ic a s , p re c io s re la t iv o s e n a u t a rq u ía
y v e n t a ja s c o m p a ra t iv a s .

País (A) (B) Eficiencia Cantidad de trabajo por


Bienes Relativa producto a nivel mundial
(A)/ (B) (A)+(B)

(1) Trigo (T) 1/ 2 2/ 5 5/ 4 9/ 10


(2) Maquinas (M) 1/ 2 1/ 5 10/ 4 7/ 10
Precio relativo de las máquinas 1 0,5
en unidades de trigo = (2)/ (1)
Costo en trabajo por país (1)+(2) 1 3/ 5 8/ 5

Su p ó n g a s e q u e la e co n o m ía in te rn a cio n a l e s tá fo rm a d a p o r d o s p a ís e s (A y
B) q u e p ro d u ce n s ó lo d o s b ie n e s co n u n ú n ico facto r d e p ro d u cció n , q u e as u m i-
m os es el trab ajo. El Cu ad ro 1 1 .1 res u m e la in form ación tecn ológ ica d e acu erd o
a lo s s u p u e s to s d e l m o d e lo clá s ico . Pa ra ca d a e co n o m ía y e n ca d a b ie n s e p re -
s e n ta n lo s co e ficie n te s té cn ico s d e l tra b a jo (ca n tid a d d e tra b a jo p o r u n id a d d e
b ien ). En el cas o d e la eco n o m ía A, en co n d icio n es d e n o co m ercio (au tarq u ía) el
p recio d e las m áq u in as en u n id ad es d e trig o es 1 y en la econ om ía B es 0 ,5 . Otra
m a n e ra d e e n te n d e r e s ta re la ció n e s e n té rm in o s d e co s to s d e o p o rtu n id a d . En
e l e je m p lo la e co n o m ía A n e ce s ita d e ja r d e p ro d u cir u n a u n id a d d e trig o p a ra
p ro d u cir u n a u n id a d a d icio n a l d e m á q u in a , e n ta n to q u e p a ra la e co n o m ía B
b as ta d e jar d e p ro d u cir m e d ia u n id ad d e trig o p ara p ro d u cir u n a u n id ad ad icio -

246
11
n al d e m áq u in a. En e s te s e n tid o e s q u e s e s e ñ ala q u e las m áq u in as s o n re lativa-
m e n te m á s b a ra ta s e n la e co n o m ía B, e s d e cir tie n e ve n ta ja co m p a ra tiva e n
m áq u in as . Po r s u p arte , la e co n o m ía A tie n e ve n taja co m p arativa e n trig o d ad o
q u e e s re la tiva m e n te m e n o s in e ficie n te e n s u p ro d u cció n (ve r co lu m n a Eficie n -
cia Re lativa).

En e l m o d e lo c lá s ic o la s d if e re n c ia s t e c n o ló g ic a s e n t re lo s p a ís e s
e xp lica n lo s co s to s co m p a ra d o s d e p ro d u cció n d if e re n te s , o v e n t a j a s
co m p a r a t iv a s .

Ob s e rve m o s q u e la e co n o m ía B tie n e v en t a ja s a b s olu t a s e n la p ro d u cció n


d e a m b o s b ie n e s , e s d e cir, re g is tra co e ficie n te s té cn ico s m e n o re s e n ca d a
s e cto r y e s p o r ta n to m á s p ro d u ctiva e n ca d a u n o d e e llo s . A p e s a r d e e s to , e l
m o d e lo clá s ico p ro ve e u n m o tivo p a ra q u e la e co n o m ía B s e e s p e cia lice e n la
p ro d u cció n y e x p o rta ció n d e m á q u in a s , s e cto r e n e l q u e tie n e ve n ta ja s co m -
p a ra tiva s , e im p o rte to d o e l trig o q u e co n s u m e , s e cto r e n e l cu a l tie n e u n a
d e s ve n ta ja co m p a ra tiva . As im is m o , la e co n o m ía A, q u e e s m á s in e ficie n te e n
la p ro d u cció n d e ca d a u n o d e lo s b ie n e s , tie n e ve n ta ja co m p a ra tiva e n la
p ro d u cció n d e trig o y e s to d e te rm in a rá s u e s p e cia liz a ció n p ro d u ctiva y co -
m e rcia l. En e l Cu a d ro 1 1 .2 s e p re s e n ta u n re s u m e n d e la in fo rm a ció n d e la
e co n o m ía in te rn a cio n a l cu a n d o la m is m a e s tá e s p e cia liz a d a d e a cu e rd o a la s
ve n ta ja s co m p a ra tiva s d e ca d a p a ís . El e je rcicio d e co m p a ra ció n s e re a liz a
co n ta b iliz a n d o la ca n tid a d d e tra b a jo n e ce s a ria p a ra p ro d u cir u n a m is m a
ca n tid a d d e b ie n e s (2 u n id a d e s d e trig o y 2 u n id a d e s d e m á q u in a ) e n s itu a -
ció n d e a u ta rq u ía y co n co m e rcio . El e je m p lo p e rm ite ve r q u e s e n e ce s ita
m e n o s tra b a jo p a ra p ro d u cir la m is m a ca n tid a d d e b ie n e s cu a n d o la e co n o -
m ía in te rn a cio n a l s e e s p e cia liz a d e a cu e rd o a l p a tró n d e ve n ta ja s co m p a ra ti-
va s : e n la s itu a ció n d e a u ta rq u ía a n ive l m u n d ia l s e re q u ie re n 8 / 5 u n id a d e s
d e tra b a jo , m ie n tra s q u e co n co m e rcio s e n e ce s ita n 7 / 5 p a ra o b te n e r la m is -
m a p ro d u cció n .
Cu a d ro 1 1 .2 Ga n a n c ia s d e l c o m e rc io

País (A) (B) Cantidad de trabajo


Bienes por producto a nivel
mundial (A)+(B)

(1) Trigo (2T) 1=1/ 2x2 1


(2) Maquinas (2M) 2/ 5=1/ 5x2 2/ 5
Costo en trabajo por país (1)+(2) 1 2/ 5 7/ 5

La s e g u n d a p e rs p e ctiva , q u e d e n o m in a re m o s m od elo n eoclá sico, co n s id e -


ra co m o va ria b le re le va n te a la s d ife re n te s d o ta cio n e s d e re cu rs o s e n tre lo s
p a ís e s . Se s u p o n e q u e la s d ife re n cia s re la tiva s e n d o ta ció n d e fa cto re s d e
p ro d u cció n s o n e s tru ctu ra le s (d u ra d e ra s ), a d ife re n cia d e lo q u e s u ce d e co n

247
la s te cn o ló g ica s . La s p rim e ra s ve rs io n e s d e e s te m o d e lo co rre s p o n d e n a lo s
e co n o m is ta s s u e co s He cks ch e r-Oh lin . En ta n to Sa m u e ls o n re a liz ó u n a g e n e -
ra liz a ció n y co m p le tó a n a lítica m e n te la p re s e n ta ció n d e e s te m o d e lo , e n la
lite ra tu ra e s co n o cid o co m o e l m o d e lo He cks ch e r-Oh lin -Sa m u e ls o n . Es s in
d u d a e l m o d e lo m á s u tiliz a d o e n lo s a n á lis is co n ve n cio n a le s s o b re lo s e fe c-
to s n o rm a tivo s d e la s p o lítica co m e rcia l, d e a h í q u e ta m b ié n s e a co n o cid o
co m o e l m o d e lo e s tá n d a r d e co m e rcio .

El t e o r e m a d e He c k s c h e r -O h lin p la n t e a q u e u n p a ís t ie n e u n a v e n -
t a ja c o m p a ra t iv a e n la p ro d u c c ió n d e l b ie n q u e u s a in t e n s iv a m e n t e ,
e l f a c t o r d e p ro d u c c ió n q u e e s re la t iv a m e n t e a b u n d a n t e e n e s e p a ís ,
y p o r lo t a n t o e s e b ie n s e rá e xp o rt a b le .

Es te e n fo q u e co n s id e ra q u e lo s b ie n e s y s e rvicio s e m p le a n lo s fa cto re s d e
p ro d u cció n co n d is tin ta in te n s id a d re la tiva : h a y b ie n e s in te n s ivo s e n tra b a jo ,
o tro s in te n s ivo s e n ca p ita l y o tro s in te n s ivo s e n re cu rs o s n a tu ra le s . Po r ta n -
to , lo s p a ís e s re la tiva m e n te b ie n d o ta d o s e n u n fa cto r d is p o n d rá n d e l m is m o
e n fo rm a m á s b a ra ta y p o r lo ta n to m e n o r s e rá e l co s to d e p ro d u cir lo s b ie n e s
q u e lo u s a n in te n s iva m e n te , e n re la ció n a lo s q u e u s a n in te n s iva m e n te o tro s
fa cto re s . De s d e e s ta ó p tica , e n ta n to Uru g u a y p u e d e fá cilm e n te s e r d e fin id o
co m o u n a p ra d e ra fé rtil e s ca s a m e n te p o b la d a d e b id o a q u e la d is p o n ib ilid a d
re la tiva d e re cu rs o s p ro d u ctivo s a p to s p a ra la p ro d u cció n a g ro p e cu a ria e s
a lta , e n p a rticu la r p a ra lo s p ro d u cto s a g ro a lim e n ta rio s . En co n s e cu e n cia , e s -
to s fa cto re s p ro d u ctivo s s e rá n b a ra to s y e fe ctiva m e n te lo s o n . Po r lo ta n to ,
d e a cu e rd o a lo q u e la s ve n ta ja s co m p a ra tiva s in d ica n s e re m o s e x p o rta d o re s
d e b ie n e s a g ro p e cu a rio s , y e fe ctiva m e n te s e re g is tra e s te p a tró n d e e s p e cia -
liz a ció n .

Lo s m o d e lo s clá s ico y n e o clá s ico e x p lica n e l co m e rcio b a jo s u p u e s to s


m u y s im p lifica d o re s . Lo s m o d e lo s d e n tro d e la te o ría d e la s ve n ta ja s co m p a -
ra tiva s s e d is tin g u e n p o r va ria cio n e s e n la e s p e cifica ció n d e la p ro d u cció n ,
co m p a rtie n d o la m is m a e s p e cifica ció n d e la s d e m a n d a s . La s fu e n te s d e la s
g a n a n cia s d el com ercio e n e s to s m o d e lo s s o n la s ve n ta ja s co m p a ra tiva s , q u e
s e e x p lica n d e fo rm a d is tin ta e n fu n ció n d e l m o d e lo q u e s e s e le ccio n e .

El lib re c o m e rc io g e n e ra g a n a n c ia s p o t e n c ia le s p a ra lo s p a ís e s
q u e lo p ra c t ic a n d e riv a d a s d e q u e c a d a p a ís s e e s p e c ia liz a , y a s e a e n
f o rm a c o m p le t a o in c o m p le t a , e n a q u e llo q u e p ro d u c e m á s
e f ic ie n t e m e n t e , p e rm it ie n d o a c a d a p a ís a c c e d e r a u n a c a n a s t a d e
c o n s u m o q u e n o e ra a lc a n z a b le e n la s it u a c ió n d e a u t a rq u ía .

Sin e m b a rg o , la s g a n a n cia s a n ive l d e to d a la e co n o m ía n o n e ce s a ria m e n -


te im p lica n g a n a n cia s p a ra to d o s y ca d a u n o d e lo s in d ivid u o s , e s d e cir q u e
n o a s e g u ra q u e ca d a in d ivid u o g o ce d e u n m a yo r b ie n e s ta r o a l m e n o s n o s e
e n cu e n tre p e o r q u e e n a u ta rq u ía . El co m e rcio in te rn a cio n a l m o d ifica lo s p re -
cio s re la tivo s y e n co n s e cu e n cia ca m b ia la d is trib u ció n d e l in g re s o y p o r lo

248
11
ta n to g e n e ra g a n a d o re s y p e rd e d o re s , m o tivo p o r e l cu a l la s m e d id a s d e
p o lítica co m e rcia l s u e le n g e n e ra r fu e rte o p o s ició n p o r p a rte d e lo s g ru p o s
a fe cta d o s . En co n s e cu e n cia , d e s d e e l p u n to d e vis ta d e la p o lítica co m e rcia l,
u n te m a re le va n te a a n a liz a r e s e l d e lo s e fe cto s d e l co m e rcio s o b re la d is tri-
b u ció n d e l in g re s o .

El m o d e lo rica rd ia n o s o s la ya e l te m a d e la d is trib u ció n d e l in g re s o p u e s


p a rte d e l s u p u e s to d e q u e e x is te u n ú n ico fa cto r d e p ro d u cció n q u e e s p e r-
fe cta m e n te m ó vil e n tre s e cto re s . Po r ta n to , n o s e p la n te a u n p ro b le m a d e
d is trib u ció n : s i s e b e n e ficia la e co n o m ía e n s u co n ju n to ta m b ié n s e e s ta b e -
n e ficia n d o a to d o s y ca d a u n o d e lo s tra b a ja d o re s . En e l e n fo q u e n e o clá s ico ,
e n ca m b io , e l te o re m a d e Sto lp e r-Sa m u e ls o n s o s tie n e q u e e x is tirá u n a d is tri-
b u ció n d e s ig u a l d e lo s b e n e ficio s d e l co m e rcio q u e fa vo re ce rá a lo s p ro p ie ta -
rio s d e l fa cto r re la tiva m e n te a b u n d a n te . Es to im p lica ría q u e la p o lítica co -
m ercial d eb ería g en erar reaccion es an tag ón icas en tre los p rop ietarios d el factor
a b u n d a n te y lo s p ro p ie ta rio s d e l fa cto r e s ca s o .

Sin e m b a rg o , la re a lid a d m u e s tra fre cu e n te m e n te q u e fre n te a ca m b io s


e n la s p o lítica s co m e rcia le s s e re g is tra u n a co n ju n ció n d e in te re s e s e n tre lo s
d is tin to s fa cto re s d e p ro d u cció n q u e s e e m p le a n e n e l m is m o s e cto r y u n
a n ta g o n is m o re s p e cto a lo s fa cto re s o cu p a d o s e n o tro s s e cto re s . Es te fe n ó -
m e n o s u g ie re q u e la re m u n e ra ció n d e lo s fa cto re s e s tá e s tre ch a m e n te lig a d a
a l p ro d u cto q u e co n trib u ye n a cre a r y q u e , p ro b a b le m e n te , la m o vilid a d d e
a lg u n o s s e a lim ita d a . El m od elo d e f a ct ores es p ecíf icos le va n ta e l s u p u e s to d e
p e rfe cta m o vilid a d d e fa cto re s e n tre s e cto re s , lo q u e p e rm ite co n va lid a r e s te
tip o d e re s u lta d o s d is trib u tivo s . En d ich o m o d e lo ca d a p a ís p o s e e u n g ra n
n ú m e ro d e fa cto re s p ro d u ctivo s , m u ch o s d e lo s cu a le s n o p u e d e n u tiliz a rs e
m á s q u e e n u n u s o p a rticu la r o b ie n s o n d ifícilm e n te tra n s fe rib le s a o tro u s o .
Es a e s p e cificid a d p u e d e p ro ve n ir d e o b s tá cu lo s a s u d e s p la z a m ie n to , d e la
e x is te n cia d e co s to s d e tra n s p o rte e le va d o s o d e la in co m p a tib ilid a d té cn ica
d e u n fa cto r p a ra s u u tiliz a ció n e n u n p ro ce s o d ife re n te , p u d ie n d o e s te h e ch o
s e r p e rm a n e n te o tra n s ito rio . Se e n tie n d e q u e lo s o b s tá cu lo s a la m o vilid a d y
a d a p ta ció n d e lo s fa cto re s a ctú a n fu n d a m e n ta lm e n te e n e l co rto p la z o , m ie n -
tra s q u e e n e l la rg o p la z o a u m e n ta e l g ra d o d e m o vilid a d . En e s te s e n tid o , e l
m o d e lo d e fa cto re s e s p e cífico s p o d ría co n ce b irs e co m o u n ca s o p a rticu la r
d e l m o d e lo n e o clá s ico a p lica b le a l co rto p la z o .

La te rce ra h ip ó te s is e n la te o ría d e la s ve n ta ja s co m p a ra tiva s a rg u m e n ta


q u e e l d e s a rro llo d e l co m e rcio , b a jo cie rta s co n d icio n e s , e lim in a ría la s d ife -
re n cia s e n e l p re cio d e lo s fa cto re s q u e p re va le cía n e n a u ta rq u ía y co n d u ciría
a u n re s u lta d o s im ila r a l q u e s e o b te n d ría e n u n m u n d o to ta lm e n te in te g ra d o
co n fa cto re s d e p ro d u cció n p e rfe cta m e n te m ó vile s e n tre fro n te ra s . El e q u ili-
b rio m u n d ia l te n d ría la s m is m a s ca ra cte rís tica s e n té rm in o s d e a s ig n a ció n d e
fa cto re s , n ive le s d e p ro d u cció n y p re cio s q u e e l e q u ilib rio co n lib re m o vilid a d
d e fa cto re s . Lo s p a ís e s a b u n d a n te s e n tra b a jo e x p o rta ría n e l s e rvicio d e e s te
fa cto r in co rp o ra d o e n lo s b ie n e s q u e lo s u s a n in te n s iva m e n te , q u e s o n lo s

249
e x p o rta b le s , e im p o rta ría n e l fa cto r e s ca s o , ca p ita l, in co rp o ra d o e n lo s b ie -
n e s in te n s ivo s e n ca p ita l q u e s o n im p o rta d o s . Es te p ro ce s o e s e l q u e co n d u -
ciría , e n la s co n d icio n e s id e a le s d e l m o d e lo , a u n a rb itra je in te rn a cio n a l e n e l
p re cio d e lo s fa cto re s d e p ro d u cció n , a p e s a r d e q u e lo s m is m o s s e a n s u p u e s -
to s in m ó vile s e n tre p a ís e s .

La s Nu e v a s Te o ría s d e l Co m e rc io

La s te o ría s clá s ica y n e o clá s ica d e l co m e rcio in te rn a cio n a l p re d ice n e l


in te rca m b io e n tre p a ís e s b a s a d o s e n la p re s e n cia d e ve n ta ja s co m p a ra tiva s
q u e o rig in a n u n p ro ce s o d e e s p e cia liz a ció n p ro d u ctiva y co m e rcia l ca ra cte ri-
z a d o p o r u n p a tró n in t erin d u s t ria l, d o n d e s e e x p o rta n e im p o rta n b ie n e s
d ife re n te s p e rte n e cie n te s a d is tin to s s e cto re s in d u s tria le s . Sin e m b a rg o , e n
la s ú ltim a s tre s d é ca d a s d e e s te s ig lo la re a lid a d cu e s tio n a e s ta s p re d iccio -
n e s , m o s tra n d o u n fu e rte cre cim ie n to d e l co m e rcio d e p ro d u cto s s im ila re s y
e n tre p a ís e s co n d o ta cio n e s d e re cu rs o s s im ila re s .

Un a g ra n p ro p o rc ió n d e l in t e rc a m b io m u n d ia l d e p ro d u c t o s m a -
n u f a c t u ra d o s o c u rre e n t re lo s p ro p io s p a ís e s d e s a rro lla d o s y g ra n
p a rt e d e e s t e c o m e rc io e s d e t ip o in t r a in d u s t r ia l, d o n d e s e
in t e rc a m b ia n b ie n e s p e rt e n e c ie n t e s a u n m is m o s e c t o r in d u s t ria l,
e s d e c ir, s u s t it u t o s p ró xim o s e n e l c o n s u m o o la p ro d u c c ió n .

Es ta a p a re n te co n tra d icció n e n tre la s p re d iccio n e s te ó rica s y la s te n d e n -


cia s d e l co m e rcio m u n d ia l h a n co n d u cid o a u n a s e rie d e d e s a rro llo s , ta n to e n
e l p la n o e m p írico -m e t o d o ló g ico co m o a n ive l t e ó rico . De s d e u n e n fo q u e
m e to d o ló g ico , s e d is cu te cu á l e s la fo rm a a p ro p ia d a d e m e d ir e l co m e rcio
in tra in d u s tria l y e l co n ce p to d e in d u s tria : a lg u n o s a u to re s s o s tie n e n q u e e l
co m e rcio in tra in d u s tria l n o co n s titu ye u n p ro b le m a te ó rico s in o u n a ilu s ió n
d e riva d a d e la a g re g a ció n d e p ro d u cto s e n la s cla s ifica cio n e s u s a d a s e n lo s
re g is tro s d e co m e rcio .

En e l p la n o te ó rico s u rg e n n u e vo s d e s a rro llo s q u e re cu rre n a im p e rfe ccio -


n e s d e l m e rca d o p a ra e x p lica r e l co m e rcio in tra in d u s tria l, lo q u e d a o rig e n a
la s n u ev a s t eoría s d el com ercio. Un a ve z q u e s e a p a rta n d e l p a ra d ig m a d e
co m p e te n cia p e rfe cta n o e x is te u n m o d e lo g e n e ra l d e co m p e te n cia im p e rfe c-
ta , s in o q u e lo s m o d e lo s s o n m á s e s p e cífico s y s u s re s u lta d o s e s tá n e s tre ch a -
m e n te lig a d o s a la n a tu ra le z a d e la s im p e rfe ccio n e s d e m e rca d o s u p u e s ta s .

En c o n t ra s t e c o n la s p e rs p e c t iv a s c o n v e n c io n a le s , q u e s e v a le n
d e la s d if e re n c ia s e n t re lo s p a ís e s p a ra e xp lic a r e l c o m e rc io y s u s
b e n e f ic io s , lo s n u e v o s e n f o q u e s s e o rie n t a n a e xp lic a r e l in t e rc a m -
b io e n t re e c o n o m ía s s im ila re s in c o rp o ra n d o la s e c o n o m ía s d e e s c a -
la e n la p ro d u c c ió n y o t ra s im p e r f e c c io n e s d e lo s m e r c a d o s c o m o
d e t e rm in a n t e s d e l c o m e rc io y d e la s g a n a n c ia s d e riv a d a s .

250
11
A d ife re n cia d e lo s m o d e lo s co n ve n cio n a le s , p o s ib le s d e e x p o n e r co n u n a
e s p e cifica ció n b á s ica y u n n ú m e ro re d u cid o d e g e n e ra liz a cio n e s , e n e s te ca s o
s e a p o ya n e n u n co n ju n to m u y va s to d e e s tru ctu ra s q u e e x p lica n la e s p e cia -
liz a ció n a p a rtir d e d is tin ta s m o d a lid a d e s d e im p e rfe cció n d e lo s m e rca d o s
in te rn a cio n a le s . Ex is te n a l m e n o s tre s g ra n d e s ve rtie n te s :

i) La p rim e ra d e e lla s s u p o n e q u e lo s p a ís e s tie n e n d e m a n d a s a lg o d is tin -


ta s lo cu a l le s g e n e ra ve n ta ja s p a ra la p ro d u cció n d e cie rto s p ro d u cto s e n lo s
cu a le s s e e s p e cia liz a rá n . En e s to s m o d e lo s cu a n to m á s p a re cid o s s e a n d o s
e co n o m ía s (a p ro x im a d o a tra vé s d e l in g re s o p e r ca p ita ) m á s co m e rcia rá n y
e s te co m e rcio s e rá d e n a tu ra le z a in tra in d u s tria l. La s fu e n te s d e la e s p e cia li-
z a ció n e n e s te ca s o tie n e q u e ve r co n la s p re fe re n cia p o r la va rie d a d q u e
ca ra cte riz a a la s fu n cio n e s d e b ie n e s ta r d e lo s co n s u m id o re s .

ii) La s e g u n d a ve rtie n te s e vin cu la co n d e s a rro llo s re cie n te s d e la o rg a n i-


z a ció n in d u s tria l q u e tie n e n u n ca m p o fé rtil d e a p lica ció n a d ive rs o s s itu a cio -
n e s d e l co m e rcio in te rn a cio n a l. Lo s co n ce p to s ce n tra le s q u e s e in tro d u ce n
s o n la e x is te n cia d e e co n o m ía s d e e s ca la y e s tru ctu ra s d e m e rca d o n o co m -
p e titiva s e n e l co m e rcio in te rn a cio n a l. La s fu e n te s d e la e s p e cia liz a ció n s o n
la m a yo r e ficie n cia e n la p ro d u cció n y la s g a n a n cia s p ro -co m p e titiva s d e l
co m e rcio .

iii) La te rce ra ve rtie n te p e rm ite e s ta b le ce r la s ra íce s d e u n a te o ría d e l


co m e rcio b a s a d a e n la g e o g ra fía . La co n ce n tra ció n g e o g rá fica d e la p ro d u c-
ció n e co n ó m ica e s e l h e ch o m á s d e s ta ca b le d e la lo ca liz a ció n d e la a ctivid a d
e co n ó m ica . Dich a co n ce n tra ció n e s u n a s e ñ a l d e q u e e x is te a lg ú n tip o d e
re n d im ie n to cre cie n te q u e lle va a q u e la s a ctivid a d e s e co n ó m ica s s e a g lo m e -
re n e n ce n tro s , d e fo rm a d e a p ro ve ch a r e s ta s e co n o m ía s d e e s ca la . Es ta co -
rrie n te te ó rica s o s tie n e q u e la s m is m a s fu e rz a s q u e g o b ie rn a n la e s p e cia liz a -
ció n d e la s d is tin ta s re g io n e s d e n tro d e u n a n a ció n o p e ra n a e s ca la in te rn a -
cio n a l. Es to e s e s p e cia lm e n te cie rto cu a n d o s e ro m p e n la s b a rre ra s a rtificia -
le s q u e im p o n e la p o lítica co m e rcia l y u n á re a e co n ó m ica s e in te g ra e n u n
e s p a cio m a yo r. Lo s fe n ó m e n o s d e la lo ca liz a ció n p u e d e n e s tu d ia rs e a d is tin -
to s n ive le s : lo ca liz a ció n d e in d u s tria s e s p e cífica s , lo ca liz a ció n d e z o n a s d e
a g lo m e ra ció n d e p o b la ció n y a ctivid a d e co n ó m ica (ciu d a d e s ), lo ca liz a ció n a
n ive l d e re g io n e s . El m o d e lo ce n tro -p e rife ria e s u n a co n s tru cció n a n a lítica
ú til p a ra in te rp re ta r lo s fe n ó m e n o s a n ive l m e s o o m a cro e co n ó m ico , p e ro n o
p a ra e x p lica r p ro ce s o s p a rticu la re s d e e s p e cia liz a ció n in d u s tria l. El h e ch o
o b je tivo q u e in te re s a e s tu d ia r e s tá re fe rid o a l a n á lis is d e p o rq u é la m a n u fa c-
tu ra , e n g e n e ra l, s e co n ce n tra e n u n a s p o ca s re g io n e s (ce n tro s ) co n la s o tra s
re g io n e s o cu p a n d o u n p a p e l p e rifé rico a l co ra z ó n m a n u fa ctu re ro .

251
«lnser ción int er na ciona l del Ur ugua y».

Pa ra a n a liz a r la in s e rció n d e Uru g u a y e n e l m u n d o y la re g ió n e s n e ce -


s a rio co n s id e ra r tre s e le m e n to s cla ve s : s u s ve n ta ja s co m p a ra tiva s , e l ta -
m a ñ o re la tivo e n re la ció n a s u s ve cin o s y s u g e o g ra fía . Es to s fa cto re s
in te ractú an e n tre s i y co n fie re n al p aís u n p atró n m u y p e cu liar, p lan te an d o
tan to o p o rtu n id ad e s co m o p ro b le m as .

Tre s cate g o rías ce rte ram e n te re fe rid as p o r ilu s tre s h is to riad o re s n acio -
n a le s d e fin e n n u e s tro d e s tin o co m o n a ció n : p ra d e ra , fro n te ra y p u e rto .
Es to s tre s p ila re s fu n d a cio n a le s d e la s o cie d a d u ru g u a ya , vu e lve n a s u rg ir
co n fu e rz a e n e s te fin d e m ile n io , d e la m a n o d e la a p e rtu ra co m e rcia l y e l
n u e vo m a rco d e in te g ra ció n re g io n a l, a m b o s b e n e ficio s o s p a ra e l b ie n e s -
ta r d e la p o b la ció n . La p ra d era h a re s u rg id o p o r la d ive rs ifica ció n d e la
es tru ctu ra ag rop ecu aria y d e los ru b ros exp ortab les . Uru g u ay com o fron te-
ra e s tá u b ica d o e n u n n o d o n a tu ra l d e la Cu e n ca d e l Pla ta q u e a rticu la co n
n a tu ra lid a d d ive rs a s re g io n e s e n tre s i y a é s ta s co n o tra s á re a s , y é s to
d is m in u ye lo s co s to s d e a cce s o a lo s m e rca d o s . La re vita liz a ció n q u e re a -
lice e l p a ís d e s u co n d ició n d e p u e rto p a re ce e s e n cia l a l m o m e n to d e vin -
cu la rs e co n e l á re a y e l re s to d e l m u n d o ...

Fu en t e: Va illa n t , M. (1 9 9 7 )
“Pradera, fron tera y pu erto, otra
v ez ”, Cu a d ern os d el CLAEH.

11.3. Pr ot ección ver sus libr e ca mbio

He m o s a n a liz a d o e n la s s e ccio n e s a n te rio re s la s g a n a n cia s q u e s e o b tie -


n e n m e d ia n te e l co m e rcio s e g ú n la s d is tin ta s te o ría s . Vim o s q u e la e x is te n cia
d e co m e rcio p e rm ite u n a a s ig n a ció n in te rn a cio n a l d e re cu rs o s m a s e ficie n te
q u e co n d u ce a u n a m e jo ra e n e l b ie n e s ta r d e to d o s lo s p a ís e s . Sin e m b a rg o ,
e x is te n o b s tá cu lo s p a ra e l co m e rcio q u e p ro vo ca n d ificu lta d e s y friccio n e s
e n la lib re co m e rcia liz a ció n e n tre p a ís e s .

Es to s o b s tá cu lo s a l co m e rcio p u e d e n s e r n a tu ra le s o a rtificia le s . La d is -
ta n cia e n tre p a ís e s y m á s e n g e n e ra l la g e o g ra fía (a ccid e n te s g e o g rá fico s
co m o m o n ta ñ a s o río s ) p u e d e n co n s id e ra rs e co m o o b s tá cu lo s n a tu ra le s a l
co m e rcio , q u e im p lica n u n co s to a d icio n a l e n q u e e s n e ce s a rio in cu rrir p a ra
co m e rcia r. Es te co s to d e tra n s p o rte e s tá o b via m e n te m u y a s o cia d o a la e x is -

252
11
te n cia y calid ad d e la in frae s tru ctu ra re q u e rid a p ara e l tras lad o d e m e rcad e rías .
Ex is te n a s im is m o o b s tá cu lo s a rtificia le s a l co m e rcio . En a lg u n o s ca s o s p a ís e s
g e o g rá fica m e n te ce rca n o s n o re a liz a n n in g ú n tip o d e in te rca m b io co m e rcia l
e n tre e llo s , a p e s ar d e las ve n tajas q u e e llo le p o d ría re p o rtar, p o r m o tivo s e x tra
e co n ó m ico s , ya s e a p o r ra z o n e s p o lítica s (p o r e je m p lo Es ta d o s Un id o s y Cu b a )
o p o r ra z o n e s re lig io s o -cu ltu ra le s (co m o p o r e je m p lo la In d ia y Pa kis tá n ).

En o tro s ca s o s , a p e s a r d e la s g a n a n cia s p ro ve n ie n te s d e la e x is te n cia d e l


co m e rcio , q u e s e ñ a la m o s d e s d e e l p u n to d e vis ta te ó rico , e x is te n ra z o n e s e co -
n ó m icas q u e p u e d e n ju s tificar la e re cció n d e b arre ras co m e rciale s e n tre p aís e s .
De h e ch o , e x is te n a rg u m e n to s a fa vo r y e n co n tra d e la p ro te cció n , lo q u e s e
co n o ce co m o e l d e b a te lib re com ercio versu s p roteccion ism o.

El as p e cto n e g ativo q u e s e s e ñ ala d e l p ro te ccio n is m o e s tá d ad o p o r e l co s to


q u e im p lica p a ra la e co n o m ía la in e ficie n cia in tro d u cid a e n la a s ig n a ció n d e
recu rs o s . As í es q u e, p o r ejem p lo , cu an d o s e p o n e u n a tarifa a lo s b ien es im p o r-
ta d o s s e fa vo re ce la p ro d u cció n d o m é s tica d e e s e b ie n e n d e trim e n to d e la s
im p o rta cio n e s , e s d e cir, q u e s e re d u ce e l co m e rcio e n a q u e llo s b ie n e s e n lo s
q u e e l p a ís n o tie n e ve n ta ja s co m p a ra tiva s y s e fa vo re ce la p ro d u cció n d o m é s -
tica in e ficie n te .

Po r o tra p a rte , u n o d e lo s p u n to s m a s s e ñ a la d o s e n fa vo r d e l p ro te ccio n is -


m o e s e l a rg u m e n to d e p ro te cció n a la in d u s tria n a cie n te . El fu n d a m e n to e s g ri-
m id o e n e s te s e n tid o e s q u e alg u n as in d u s trias s o n in e ficie n te s e n las p rim e ras
e tap as d e e n trad a e n fu n cio n am ie n to , p e ro co n e l tie m p o d e s arro llan u n p ro ce -
s o d e a p re n d iz a je q u e co n d u ce a u n a s itu a ció n co m p e titiva . En e s to s ca s o s
e n to n ce s s e ju s tifica p ro te g e r in icialm e n te la in d u s tria y p o s te rio rm e n te le van -
ta r la p ro te cció n e n la e ta p a d e m a d u re z , e s d e cir, q u e e s te a rg u m e n to ju s tifica
u n a p ro te cció n d e ca rá cte r tra n s ito rio .

11.4. La polít ica comer cia l y sus inst r ument os

To d o in s tru m e n to d e p o lítica e co n ó m ica q u e d is crim in a a lo s b ie n e s y s e rvi-


cio s p o r e l o rig e n e n d o n d e s o n p ro d u cid o s (d o m é s tico s o re s to d e l m u n d o )
tie n e u n e fe cto e q u ivale n te al d e la ap licació n d e la p o lítica co m e rcial. Lo s o b je -
tivo s co n q u e s e u tiliz a la p o lítica co m e rcia l p u e d e n s e r lo s s ig u ie n te s : m o d ifi-
car la as ig n ació n d e recu rs o s en la eco n o m ía, in cre m en tar la recau d ació n fis cal,
o a fe cta r la d is trib u ció n d e l in g re s o .

La p o lítica co m e rcia l d is p o n e d e u n a s e rie d e in s tru m e n to s q u e p u e d e n s e r


a p lica d o s p e rs ig u ie n d o a lg u n o d e lo s o b je tivo s m e n cio n a d o s . Alg u n o s in s tru -
m e n to s tratan d e o b s tacu liz ar e l in g re s o d e b ie n e s im p o rtad o s m e d ian te la im -
p o s ició n d e tarifas o re s triccio n e s d e tip o cu an titativo . Otras m e d id as tratan d e
favo re ce r a lo s e x p o rtad o re s d o m é s tico s fre n te a e x p o rtad o re s d e o tro s p aís e s
e n te rce ro s m e rca d o s , p o r e je m p lo m e d ia n te la a p lica ció n d e s u b s id io s a la s

253
e x p o rta cio n e s . A co n tin u a ció n d e s crib ire m o s b re ve m e n te lo s p rin cip a le s in s -
tru m e n to s d e la p o lítica co m e rcia l.

i) Ara n celes o t a rif a s. La p o lítica co m e rcia l im p o n e u n tra ta m ie n to d ife re n -


cia l a lo s b ie n e s e n fu n ció n d e q u e lo s m is m o s s e a n p ro d u cid o s e n e l te rrito rio
d o m é s tico o e n e l re s to d e l m u n d o . Aq u e llo s b ie n e s p ro d u cid o s e n e l re s to d e l
m u n d o q u e in g re s a n a l p a ís d e b e n p a g a r u n im p u e s to lla m a d o a ra n ce l o ta rifa .
Es to s in s tru m e n to s p u e d e n s e r e s p e cífico s o ad valo re m . Un aran ce l e s p e cífico
e s u n im p u e s to a p lica d o a ca d a u n id a d d e p ro d u cto , lo q u e s ig n ifica q u e e l
p re cio d e l b ie n e n e l m e rca d o d o m é s tico cu m p le la s ig u ie n te re la ció n :

P = P* + τ

d o n d e P e s e l p re cio d o m é s tico , P* e s e l p re cio in te rn a cio n a l y τ e s e l im p u e s to


e s p e cífico p o r u n id a d d e p ro d u cto . Po r s u p a rte , u n a ra n ce l a d va lo re m e s u n
im p u e s to p o r u n id a d d e va lo r. La re la ció n e n tre e l p re cio d o m é s tico e in te rn a -
cio n a l d e d ich o b ie n s e in d ica e n la s ig u ie n te e x p re s ió n :

P = P* x (1 + t )

d ond e t es la tarifa ad valorem . Ob viam ente, en am b os casos el p recio d om éstico


y e l in te rn acio n al co in cid e n s o lam e n te e n cas o q u e τ ó t s e a n ce ro , y p o r tan to
p ara cu alq u ie r valo r p o s itivo d e l aran ce l e l p re cio d o m e s tico e s tará p o r e n cim a
d e l in te rn acio n al. Co n s id e re m o s a co n tin u ació n lo s e fe cto s q u e tie n e la ap lica-
ció n d e u n aran ce l m e d ian te e l an ális is d e la Fig u ra 1 1 .1 .

En la Fig u ra 1 1 .1 s e co n s id e ra u n p a ís p e q u e ñ o , q u e e s to m a d o r d e p re cio s
in te rn a cio n a le s , d o n d e s e re p re s e n ta n la s cu rva s d e o fe rta (O) y d e m a n d a (D)
d o m é s tica s p a ra d e te rm in a d o b ie n . Su p o n e m o s q u e e l p re cio in te rn a cio n a l P*
e s in fe rio r a l p re cio d o m e s tico d e a u ta rq u ía , p o r lo q u e a l p re cio in te rn a cio n a l
h ay exces o d e d em an d a m ed id o p or el s eg m en to O 1 D1 . Para ver los efectos d e la
p ro te cció n e n d ich a e co n o m ía , co n s i-
d e re m o s q u e s e a p lica u n a ra n ce l (e s -
p e cífico , p a ra fa cilit a r la e x p o s ició n
g rá fica ) a la im p o rta ció n d e l b ie n . El
p re cio d o m é s tico p a s a a s e r P*+ τ y e n
co n s e cu e n cia la ca n tid a d d e m a n d a d a
e n e l m e rca d o d o m é s tico s e re d u ce d e
0 D1 a 0 D2 , la p rod u cción d om és tica au -
m e n ta d e 0 O 1 a 0 O 2 , y la s im p o rta cio -
n e s s e re d u ce n d e 0 1 D 1 a 0 2 D2 . Re s u -
m ie n d o e n to n ce s , la a p lica ció n d e u n a
ta rifa p ro d u ce u n a u m e n to d e l p re cio
d o m é s tico q u e im p lica u n a p ro te cció n 0
a la p ro d u cció n d o m é s tica q u e s e e x -
p a n d e y u n p e rju icio a lo s co n s u m id o - Fig u ra 1 1 .1 Ef ect os d e u n Ara n cel

254
11
re s q u e re d u ce n s u co n s u m o a n te e l a u m e n to d e l p re cio .

ii) Res t riccion es cu a n t it a t iv a s a la s im p ort a cion es o cu ot a s . Es te in s tru -


m e n to d e p ro te cció n fu n cio n a e s ta b le cie n d o u n to p e a la s ca n tid a d e s im p o r-
ta d a s . Se tra ta d e in s tru m e n to s n o ta rifa rio s q u e im p lica n e n fo rm a in d ire cta
u n in cre m e n to d e lo s p re cio s d e lo s b ie n e s im p o rta d o s p o r re s tricció n d e la
o fe rta . La cu o ta tie n e lo s m is m o s e fe cto s q u e la fija ció n d e u n a ta rifa , y e n
e fe cto , p a ra ca d a n ive l d e cu o ta e x is te u n a ta rifa e q u iva le n te . Sin e m b a rg o ,
u n a d ife re n cia im p o rta n te e n tre a m b o s in s tru m e n to s e s q u e e n e l ca s o d e l
a ra n ce l e x is te u n in g re s o ta rifa rio q u e e s re ca u d a d o p o r e l Es ta d o , m ie n tra s
q u e e n la cu o ta s o n lo s q u e a cce d e n a u n a lice n cia d e im p o rta ció n lo s q u e s e
a p ro p ia n d e la re n ta d e la cu o ta (e s d e cir, e l s o b re p re cio g e n e ra d o p o r la
re s tricció n e n la ca n tid a d im p o rta d a ).

iii) Su b s id io a la s exp ort a cion es . La p o lítica co m e rcia l ta m b ié n p u e d e s e r


u tiliz a d a p a ra p ro m o ve r la s e x p o rta cio n e s d o m é s tica s m e d ia n te e l p a g o d e
s u b s id io s . El e m p le o d e e s te in s tru m e n to im p lica la re a liz a ció n d e p a g o s p o r
p a rte d e l g o b ie rn o a lo s e x p o rta d o re s co n e l o b je tivo d e fa vo re ce r la s co n d i-
cio n e s d e co m p e titivid a d fre n te a e x p o rta d o re s d e o tro s p a ís e s e n te rce ro s
m e rca d o s . Es to s in s tru m e n to s ta m b ié n p u e d e n s e r es p ecíf icos o a d v a lorem .

iv ) Res t riccion es v olu n t a ria s a la s exp ort a cion es . Es te tip o d e m e d id a co n -


s is te e n u n a cu e rd o e n tre p a ís e s d e lim ita r vo lu n ta ria m e n te la s e x p o rta cio -
n e s . Si b ie n p u e d e e x is tir u n a a m e n a z a im p lícita p o r p a rte d e l p a ís im p o rta -
d o r d e a p lica rle u n a cu o ta o ta rifa d e n o a ce p ta r u n a re s tricció n vo lu n ta ria , e l
p a ís e x p o rta d o r o b tie n e u n a g a n a n cia co n e s te tip o d e a cu e rd o ya q u e lo q u e
d e o tra m a n e ra s e ria in g re s o ta rifa rio o re n ta d e lo s im p o rta d o re s , e s a p ro p ia -
d a p o r lo s p ro d u cto re s d e l p a ís e x p o rta d o r.

v) Ex is te n o tra s b a rrera s n o a ra n cela ria s q u e s o n u n co n ju n to d e in s tru -


m e n to s o rig in a lm e n te n o cre a d o s p a ra la p ro te cció n p e ro q u e s e co n vie rte n
e n tra b a s d is crim in a to ria s . Se tra ta , p o r e je m p lo , d e la e s p e cifica ció n d e n o r-
m a s té cn ica s o e s tá n d a re s d e p ro d u cto s , co n tro le s d e Ad u a n a , lice n cia s d e
co m e rcio e x te rio r, e tc., q u e p u e d e n lle g a r a o b s ta cu liz a r, d e m o ra r e in clu s ive
im p e d ir e l co m e rcio co n u n d e lib e ra d o fin p ro te ccio n is ta .

11.5. Alt er na t iva s de liber a liza ción comer cia l


An te ca m b io s e n la co yu n tu ra e co n ó m ica , u n p a ís q u e s e e n cu e n tra p ro te -
g id o m e d ia n te u n co n ju n to d e in s tru m e n to s d e p o lítica co m e rcia l p u e d e d e ci-
d ir le va n ta r la p ro te cció n , p a ra lo q u e cu e n ta co n d is tin ta s a lte rn a tiva s p a ra
lle va r a d e la n te e s ta p o lítica .

En p rim e r lu g a r, e s p o s ib le q u e la lib e ra liz a ció n co m e rcia l s e a to ta l o p a r-


cia l. En e s te ú ltim o ca s o , s o lo s e d e s g ra va u n a p a rte d e lo s b ie n e s co m e rcia -
liz a d o s o s im p le m e n te s e re a liz a u n a re d u cció n d e b a rre ra s co m e rcia le s s in
lle g a r a e lim in a rla s to ta lm e n te . Po r o tra p a rte , la re d u cció n o e lim in a ció n d e
aran ce le s p u e d e te n e r o n o u n carácte r d is crim in ato rio .La d is crim in ació n im p li-
ca q u e , p o r e je m p lo , e l m is m o b ie n p u e d e s e r im p o rta d o lib re d e a ra n ce le s (o a
m e n o re s aran ce le s ) d e s d e u n s o cio , m ie n tras tie n e q u e p ag ar tarifa (o u n a tarifa

255
m ayo r) cu an d o p ro vie n e d e p aís e s d e fu e ra d e l acu e rd o .

Po r ú ltim o , o tra a lte rn a tiva p o s ib le q u e in te re s a co n s id e ra r e s s i la p o lítica


d e a p e rtu ra e s lle va d a a d e la n te e n fo rm a u n ila te ra l o re cíp ro ca , e s d e cir, s i la
lib e raliz ació n im p lica co n ce s io n e s m u tu as e n tre q u ie n e s p articip an d e la n e g o -
cia ció n o s i s e o to rg a s in n in g ú n tip o d e co n tra p a rtid a .

Es ta s tre s d im e n s io n e s m e n cio n a d a s s o n la s s e le ccio n a d a s p a ra re a liz a r


u n a tip o lo g ía d e la s e s tra te g ia s d e lib e ra liz a ció n co m e rcia l, q u e s e p re s e n ta e n
e l Cu ad ro 1 1 .3 , las q u e co m e n tare m o s b re ve m e n te a co n tin u ació n .

Cu a d ro 1 1 .3 Es tra te g ia s d e lib e ra liz a ció n co m e rcia l

No Discriminatorias Discriminatorias
No recíprocas Recíprocas No recíprocas Recíprocas
parcial Reducción Rondas Concesiones Acuerdos
unilateral GATT/ OMC preferenciales
total Libre comercio Libre comercio Concesiones Integración
unilateral multilateral

Fu en t e: Rob s on (1 9 8 7 ) y Dorn b u s ch (1 9 8 9 )

El s is te m a m u ltila te ra l e s tu vo in s titu cio n a lm e n te re g u la d o p o r e l Acu e rd o


Ge n e ra l d e Ara n ce le s y Co m e rcio (co n o cid o p o r la s ig la e n in g lé s GATT) d e s -
d e 1 9 4 7 , y e n la a ctu a lid a d a p a rtir d e lo s a cu e rd o s d e la Ro n d a Uru g u a y s e
tra n s fo rm ó e n la Org a n iz a ció n Mu n d ia l d e l Co m e rcio (OMC). El GATT h a s id o
d e s d e s u fo rm a ció n e l á m b it o m a s im p o rt a n t e d e n e g o cia ció n co m e rcia l
m u ltila te ra l, p e rm itie n d o im p o rta n te s a va n ce s e n m a te ria d e lib e ra liz a ció n
co m e rcia l. En e l co n te x to d e l m a rco m u ltila te ra l e l GATT h a p ro vis to d e u n
có d ig o d e p rá ctica s e n e l co m e rcio in te rn a cio n a l y u n fo ro p a ra re s o lve r la s
d is p u ta s co m e rcia le s . Lo s p a ís e s m ie m b ro s d e l a cu e rd o tie n e n d e re ch o s y
o b lig a cio n e s s im é trico s e n s u s re la cio n e s co m e rcia le s , s ie n d o s u s p rin cip io s
fu n d a m e n ta le s : n o-d is crim in a ción , recip rocid a d y t ra n s p a ren cia. As im is m o
s o n a p lica b le s lo s p rin cip io s d e co m e rcio ju s to , lib e ra liz a ció n g ra d u a l d e
m e d id a s co m e rcia le s re s trictiva s , u s o e x ce p cio n a l d e re s triccio n e s cu a n tita ti-
va s a la s im p o rta cio n e s , y tra ta m ie n to p re fe re n cia l p a ra lo s p a ís e s e n d e s a -
rro llo .

La fo rm a ció n d e á re a s in te g ra d a s , s ie n d o e x ce p cio n e s a l p rin cip io d e n o


d is crim in a ció n , s o n a d m itid a s d e n tro d e l m a rco re g u la to rio d e l GATT/ OMC.
La s u n io n e s a d u a n e ra s o z o n a s d e lib re co m e rcio s o n a d m itid a s e x p re s a m e n -
te , s ie m p re q u e n o in cre m e n te n lo s n ive le s d e p ro te cció n re s p e cto a l re s to
d e l m u n d o y q u e te n g a n p o r o b je tivo u n a to ta l lib e ra liz a ció n co m e rcia l a l
in te rio r d e la z o n a in te g ra d a . A fin e s d e lo s o ch e n ta y m a s a ce n tu a d a m e n te

256
11
d e s d e p rin cip io s d e lo s n o ve n ta , la e s tra te g ia d e in te g ra ció n re g io n a l s e h a
fo rta le cid o ta n to e n p a ís e s d e s a rro lla d o s co m o e n d e s a rro llo . Eje m p lo s d e e llo
s o n la cre a ció n d e l NAFTA (Áre a d e Lib re Co m e rcio d e Am é rica d e l No rte ) y e l
Me rco s u r (Me rca d o Co m ú n d e l Su r) y e l fo rta le cim ie n to d e la Un ió n Eu ro p e a a
p a rtir d e 1 9 9 2 . As im is m o , e l ALCA (Acu e rd o d e Lib re Co m e rcio d e la s Am é ri-
cas ), recien tem en te d in am iz ad o en u n a vas ta ag en d a d e n eg ociación n o res trin -
g id a s o lo a la te m á tica co m e rcia l, a lie n ta la e x p e cta tiva d e u n in cre m e n to d e la
in te g ra ció n a n ive l co n tin e n ta l.

El ca s o d e lo s Acu e rd o s Pre fe re n cia le s s o n ta m b ié n a d m itid o s co m o e x -


ce p ció n a l p rin cip io d e n o d is crim in a ció n p a ra lo s p a ís e s e n d e s a rro llo , e n e l
e n te n d id o d e q u e lo s m is m o s p u e d e n te n e r u n e fe cto fa vo ra b le e n e l p ro ce s o
d e d e s a rro llo ; ta l e s e l ca s o d e la ALADI (Áre a La tin o a m e rica n a d e In te g ra -
ció n ). Otra a lte rn a tiva p o s ib le d e n tro d e la s o p cio n e s d e lib e ra liz a ció n co m e r-
cia l e s ta co n s titu id a p o r la e s tra te g ia d is crim in a to ria y n o re cíp ro ca . Es ta
s itu a ció n s e p la n te a cre cie n te m e n te e n tre la s e co n o m ía s in d u s tria liz a d a s y
a q u e lla s d e n ive l d e d e s a rro llo re la tivo m e n o r. Se tra ta d e co n ce s io n e s u n ila -
te ra le s q u e b u s ca n p ro m o ve r e l d e s a rro llo d e la s e co n o m ía s b e n e ficia d a s .
Co m o e je m p lo d e lib e ra liz a ció n p a rcia l, d is crim in a to ria y n o re cíp ro ca te n e -
m o s e l ca s o d e l Sis te m a Ge n e ra liz a d o d e Pre fe re n cia s a p lica d o p o r Es ta d o s
Un id o s e n s u s re la cio n e s co m e rcia le s co n p a ís e s d e m e n o r d e s a rro llo . Po r s u
p a rte , co m o e je m p lo d e lib e ra liz a ció n to ta l, d is crim in a to ria y n o re cíp ro ca
te n e m o s e l Acu e rd o d e Lo m é d e la s e x -p o te n cia s co lo n ia le s e u ro p e a s co n s u s
p re via s co lo n ia s e n As ia , Ca rib e y Pa cífico

1 1 .5 .1 . In t e g ra ció n re g io n a l

Lo s p ro c e s o s d e i n t e g r a c i ó n p u e d e n a s u m i r d i v e rs o s e s t a t u -
t o s f o rm a l e s p e ro t o d o s e l l o s re s p o n d e n a l a s c a ra c t e rí s t i c a s d e
s e r e s t ra t e g i a s d e l i b e ra l i z a c i ó n c o m e rc i a l d i s c ri m i n a t o ri a s , t o -
t a l e s y re c í p ro c a s .

Co n s id e ra re m o s a co n tin u a ció n la s d is tin ta s a lte rn a tiva s q u e la e s tra te -


g ia d e in te g ra ció n p u e d e a s u m ir, y e n la s ig u ie n te s e cció n a n a liz a re m o s lo s
e fe cto s q u e la m is m a im p lica .

i) Zon a s d e lib re com ercio. En e s te tip o d e a cu e rd o lo s p a ís e s q u e s e in te -


g ra n e lim in a n to ta lm e n te la s b a rre ra s a ra n ce la ria s y n o a ra n ce la ria s a l in te -
rio r d e la z o n a in te g ra d a y m a n tie n e n in d e p e n d e n cia e n la p o lítica co m e rcia l
co n re s p e cto a l re s to d e l m u n d o .

ii) Un ión a d u a n era . En e s te e s q u e m a d e in te g ra ció n lo s p a ís e s a cu e rd a n ,


a d e m á s d e e lim in a r la s b a rre ra s a l co m e rcio e n tre s o cio s , e l e s ta b le cim ie n to

257
d e u n a p o lítica co m e rcia l co m ú n co n e l re s to d e l m u n d o . En p a rticu la r s e e s ta -
b le ce u n a ra n ce l e x te rn o co m ú n co n e l re s to d e l m u n d o , y m a s e n g e n e ra l u n a
p o lítica co m e rcia l y u n a e s tra te g ia d e n e g o cia ció n co m ú n re s p e cto a l re s to d e l
m und o.

iii) Merca d o Com ú n . Es te tip o d e a cu e rd o re ú n e la s ca ra cte rís tica s co n ce r-


n ie n te s a u n a u n ió n a d u a n e ra d o n d e a d e m á s s e e s ta b le ce la lib re m o vilid a d
d e fa cto re s d e p ro d u cció n (p e rs o n a s y ca p ita le s ) a l in te rio r d e la z o n a in te -
g ra d a .

iv ) Un ión Econ óm ica . Es te e s q u e m a d e in te g ra ció n re ú n e la s ca ra cte rís ti-


ca s d e u n m e rca d o co m ú n d o n d e s e e s ta b le ce a d e m á s la co m p le ta u n ifica -
ció n d e p o lítica s m o n e ta ria s y fis ca le s . As im is m o , s e e s ta b le ce u n a a u to rid a d
ce n tra l s u p ra n a cio n a l p a ra e je rce r co n tro l s o b re lo s m ie m b ro s e n lo s p u n to s
d e l a cu e rd o .

v) In t eg ra ción Polít ica Com p let a . Es te e s u n e s q u e m a to ta l d e in te g ra ció n


d o n d e lo s p a ís e s p a rticip a n te s e s ta b le ce n u n a cu e rd o q u e re ú n e la s ca ra cte -
rís tica s d e u n a u n ió n e co n ó m ica m a s e l e s ta b le cim ie n to d e u n a a u to rid a d
ce n tra l, co n la m is m a je ra rq u ía q u e e l g o b ie rn o d e u n a n a ció n . De h e ch o e l
á re a in te g ra d a s e vu e lve u n a ú n ica n a ció n .

Es co m ú n s e ñ a la r q u e e s ta s a lte rn a tiva s co n s titu ye n ca te g o ría s in d e p e n -


d ie n te s y n o e ta p a s d e u n m is m o p ro ce s o , s i b ie n e n la p rá ctica lo s e s q u e m a s
d e in te g ra ció n s u e le n p re s e n ta r d ive rs a s tra n s fo rm a cio n e s q u e p u e d e n lle -
va rlo s d e u n a a o tra ca te g o ría . Po r e je m p lo , la in te g ra ció n e n Eu ro p a h a p a s a -
d o p o r d ive rs a s e ta p a s . El Tra ta d o d e Ro m a firm a d o e n 1 9 5 7 e s ta b le ce la
cre a ció n d e la Co m u n id a d Eco n ó m ica Eu ro p e a co n s is te n te e n u n a u n ió n a d u a -
n e ra e n tre s ie te s o cio s e u ro p e o s . Lu e g o d e la in co rp o ra ció n d e n u e vo s m ie m -
b ro s , y e l lo g ro d e n u e vo s a cu e rd o s h a p a s a d o a s e r lu e g o d e va ria s d é ca d a s
d e e x is te n cia la a ctu a l Un ió n Eu ro p e a a p a rtir d e 1 9 9 2 , co n s is te n te e n u n a
u n ió n e co n ó m ica fo rm a d a p o r d o ce m ie m b ro s .

As im is m o , e s co m ú n q u e d u ra n te u n p e rio d o in icia l d e tra n s ició n n o s e


e n cu e n tra n p re s e n te s to d a s la s ca ra cte rís tica s a co rd a d a s , e x is tie n d o u s u a l-
m e n te u n cro n o g ra m a d e p u e s ta e n fu n cio n a m ie n to d e l a cu e rd o . En e s te
s e n tid o , e l Me rco s u r ta m b ié n p re vé p a s a r p o r d is tin ta s e ta p a s . El Me rco s u r,
cre a d o p o r e l Tra ta d o d e As u n ció n d e 1 9 9 1 , e s u n a cu e rd o e co n ó m ico q u e
tie n e p o r o b je tivo la co n s tru cció n d e u n m e rca d o co m ú n e n tre Arg e n tin a ,
Bra s il, Pa ra g u a y y Uru g u a y. No o b s ta n te , e n u n a p rim e ra e ta p a lo s co m p ro m i-
s o s s e h a n re s trin g id o a lo s a s p e cto s co m e rcia le s , p re vié n d o s e d o s e ta p a s
p a ra la p u e s ta e n fu n cio n a m ie n to : to ta l lib re co m e rcio e n la z o n a p a ra 1 9 9 9
y u n ió n a d u a n e ra co m p le ta p a ra e l a ñ o 2 0 0 6 . En a m b o s p la n o s e x is te a ctu a l-
m e n te u n a a m p lia lis ta d e e x ce p cio n e s a l ré g im e n g e n e ra l d e l a cu e rd o , p o r lo
q u e a ctu a lm e n te fu n cio n a co m o u n a u n ió n a d u a n e ra in co m p le ta .

258
11
1 1 .5 .2 . Ef e c t o s e c o n ó m ic o s d e la in t e g ra c ió n

Ha s ta m e d ia d o s d e e s te s ig lo s e co n s id e ra b a q u e lo s a cu e rd o s d e in te g ra -
ció n e ran s ie m p re e co n ó m icam e n te b e n e ficio s o s , e n e l e n te n d id o d e q u e co n s -
titu ye n u n m o vim ie n to , au n q u e p arcial, e n e l s e n tid o e l lib re co m e rcio . En 1 9 5 0
ap are ce e l trab ajo d e l e co n o m is ta Jaco b Vin e r q u e ap o rta u n n u e vo e n fo q u e d e l
fe n ó m e n o , id e n tifican d o e fe cto s p o s itivo s y n e g ativo s as o ciad o s a las p o líticas
co m e rcia le s d is crim in a to ria s , d e cu yo s a ld o d e p e n d e rá e l e fe cto n e to s o b re e l
b ie n e s ta r d e lo s p a ís e s q u e s e in te g ra n .

Dich o a n á lis is , q u e s u p o n e b ie n e s h o m o g é n e o s (s u s titu to s p e rfe cto s e n -


tre s i), te cn o lo g ía d e co s to s co n s ta n te s , in e x is te n cia d e co s to s d e tra n s p o rte
y té rm in o s d e in te rca m b io d a d o s , id e n tifica b e n e ficio s y co s to s d e la in te g ra -
ció n : p o r u n la d o , lo s p a ís e s s o cio s q u e s e in te g ra n s e b e n e ficia n co n la
cre a ció n d e co m e rcio , p o r o tra p a rte , e x is te u n e fe cto n e g a tivo e n e s to s a cu e r-
d o s p o r el d es v ío d e com ercio.

Se e n t ie n d e p o r c r e a c ió n d e c o m e r c io e l re e m p la z o d e p ro d u c c ió n
d o m é s t ic a in e f ic ie n t e p o r im p o rt a c io n e s m á s b a ra t a s d e s d e u n s o -
c io c o m e rc ia l.

Se d e f in e c o m o d e s v ío d e c o m e r c io e l re e m p la z o d e im p o rt a c io -
n e s in ic ia lm e n t e c o m p ra d a s a l re s t o d e l m u n d o e f ic ie n t e , p o r im p o r-
t a c io n e s d e s d e e l s o c io c o m e rc ia l in e f ic ie n t e .

El a n á lis is s e e s to s co n ce p to s p u e d e s e r ilu s tra d o m e d ia n te u n e je m p lo


m u y s im p lifica d o . Co n s id e re m o s q u e e x is te n tre s p a ís e s lla m a d o s A, B y C,
q u e p ro d u ce n e l m is m o b ie n co n u n a te cn o lo g ía d e co s to s co n s ta n te s . Lo s
tre s p a ís e s d ifie re n e n cu a n to a s u e ficie n cia p ro d u ctiva , lo q u e e s re co g id o
e n lo s Cu a d ro s 1 1 .4 y 1 1 .5 d o n d e s e m u e s tra e l co s to d e p ro d u cció n e n ca d a
p a ís . An a lice m o s q u é s u ce d e s i A y B d e cid e n in te g ra rs e . A co n tin u a ció n s e
a n a liz a n lo s e fe cto s d e l a cu e rd o d e s d e e l p u n to d e vis ta d e l p a ís A, p a rtie n d o
d e u n a s itu a ció n in icia l d o n d e s e co b ra n ta rifa s n o d is crim in a to ria s a la s im -
p o rta cio n e s d e s d e to d o s lo s o ríg e n e s .

i) Cas o 1 . En la s itu ació n in icial e l p aís A co b ra aran ce le s n o d is crim in ato rio s


d e n ive l a lto , p o r e je m p lo 1 0 0 %. En d ich a s itu a ció n a l p a ís A le co n vie n e
p ro d u cir e l b ie n d o m é s tica m e n te , co n lib re co m e rcio lo im p o rta ría d e s d e C.
Co n e l a cu e rd o d e in te g ra ció n , a l e lim in a rs e lo s a ra n ce le s e n tre lo s s o cio s a l
p a ís A le co n vie n e d e ja r d e p ro d u cir y p a s a r a im p o rta r a m e n o r p re cio d e s d e
e l s o cio (p a ís B), co m o s e in d ica e n e l Cu a d ro 1 1 .4 . Es te e s e l e fe cto d e
cre a ció n d e co m e rcio , d o n d e s e h a s u s titu id o p ro d u cció n lo ca l in e ficie n te p o r
im p o rta cio n e s d e s d e e l s o cio m á s e ficie n te . Es te e fe cto e s p o s itivo ya q u e
im p lica u n a u m e n to d e la e ficie n cia p ro d u ctiva e n la re g ió n y e n e l m u n d o .

259
Cu a d ro 1 1 .4 Cre a c ió n d e c o m e rc io
Situación inicial Unión aduane ra
País e s Cos to unitario Cos to mas tarifa (100%) Cos to mas tarifa dis cr.
A 100 100 100
B 80 160 80
C 60 120 120

ii) Ca s o 2 . Ta m b ié n s u p o n e m o s q u e in icia lm e n te e l p a ís A co b ra a ra n ce le s
n o d is crim in a to rio s , p e ro e n e s te ca s o d e n ive l m o d e ra d o , p o r e je m p lo 5 0 %.
En e s ta s itu a ció n a l p a ís A le co n vie n e im p o rta r e l b ie n d e s d e e l re s to d e l
m u n d o (p a ís C) q u e e s e l p ro d u cto r m á s e ficie n te a n ive l m u n d ia l. Lu e g o d e l
a cu e rd o d e in te g ra ció n a l p a ís A le co n vie n e p a s a r a im p o rta r d e s d e e l s o cio
(p a ís B) a p e s a r d e s e r u n p ro d u cto r d e m a yo r co s to q u e e l p a ís C, p o r e fe cto
d e la d is crim in a ció n , co m o s e in d ica e n e l Cu a d ro 1 1 .5 . Es te e s e l e fe cto d e
d e s vío d e co m e rcio , d o n d e s ó lo h a h a b id o u n a s u s titu ció n d e p ro ve e d o re s
q u e fa vo re ce a l p a ís s o cio m á s in e ficie n te q u e e l re s to d e l m u n d o . Es te e fe cto
e s n e g a tivo , ya q u e e m p e o ra la a s ig n a ció n in te rn a cio n a l d e re cu rs o s .
Cu a d ro 1 1 .5 De s v ío d e c o m e rc io
Situación inicial Unión aduanera
País es Cos to unitario Cos to mas tarifa (50%) Cos to mas tarifa dis cr.
A 100 100 100
B 80 120 80
C 60 90 90

En c o n s e c u e n c i a , d e l a n á l i s i s a n t e ri o r s e d e s p re n d e q u e , s i e l
c o m e rc i o e xt ra q u e t i e n e l u g a r e n t re l o s p a í s e s q u e s e i n t e g ra n re -
p re s e n t a u n a a d ic ió n a l c o m e rc io m u n d ia l (c r e a c ió n d e c o m e r c io ) e l
a c u e rd o a u m e n t a la e f ic ie n c ia e n la a s ig n a c ió n d e re c u rs o s y e s p o r
t a n t o e c o n ó m ic a m e n t e b e n e f ic io s o . Pe ro s i s o lo s e p ro d u c e u n a s u s -
t it u c ió n d e p ro v e e d o re s e f ic ie n t e s d e l re s t o d e l m u n d o p o r p ro v e e -
d o re s in e f ic ie n t e s d e l p a ís s o c io (d e s v ío d e c o m e r c io ) la a s ig n a c ió n
in t e rn a c io n a l d e re c u rs o s e m p e o ra y e n c o n s e c u e n c ia e l a c u e rd o e s
p e rju d ic ia l.

En g e n e ra l, co m o co n s e cu e n cia d e l e s q u e m a d e in te g ra ció n a m b o s e fe cto s


s e e n cu e n tra n p re s e n te s s im u ltá n e a m e n te , e n to n ce s , s i p re d o m in a e l p rim e r
e fe cto e l a cu e rd o e s fa vo ra b le , s ie n d o d e s fa vo ra b le e n e l ca s o co n tra rio .

Po s te rio rm e n te a l tra b a jo d e Vin e r, a p a re ce n e n la lite ra tu ra s o b re in te g ra -


ció n g e n e ra liz a cio n e s a co n te x to s m a s re a lis ta s , q u e e vid e n cia n fe n ó m e n o s
re le van te s n o in clu id o s e n e s te s im p lificad o e s q u e m a. Alg u n as variacio n e s q u e
s e h a n re a liz a d o s o b re e l m is m o , y q u e n o d e s a rro lla re m o s e n e s te lib ro , co n -
cie rn e n a la can tid ad d e b ie n e s y p aís e s q u e in te rvie n e n , e l e s q u e m a d e circu la-
ció n d e b ie n e s , p re s e n cia d e a s im e tría s , e tc.

260
11
Ma s a llá d e l e n fo q u e tra d icio n a l, la s lín e a s d e d e s a rro llo d e la te o ría d e la
in te g ra ció n s e h a n a m p lia d o e n m ú ltip le s d ire ccio n e s . En p a rticu la r, e n la
lite ra tu ra s e h a s e ñ a la d o re ite ra d a m e n te la im p o rta n cia d e la g e o g ra fía y
p ro x im id a d g e o g rá fica e n e l a n á lis is d e lo s e fe cto s d e lo s a cu e rd o s d e in te -
g ra ció n . El a rg u m e n to h a ce n o ta r q u e la p ro x im id a d g e o g rá fica e n tre s o cio s
y lo s co n s ig u ie n te s m e n o re s co s to s d e tra n s p o rte e n re la ció n a lo s d e l re s to
d e l m u n d o , p u e d e n h a ce r q u e e l a cce s o a l m e rca d o ve cin o s e a p rivile g ia d o .

Pa ra ilu s tra r e s te a rg u m e n to s u p o n g a m o s q u e lo s co s to s d e tra n s p o rte


e n la re g ió n s o n m u y b a jo s , s u p o n g a m o s p o r e je m p lo e l ca s o e x tre m o e n q u e
s o n n u lo s m ie n tra s q u e co n e l re s to d e l m u n d o s o n m u y a lto s . En e s te ca s o ,
u n b ie n d e s d e e l re s to d e l m u n d o lle g a a l p re cio in te rn a cio n a l m á s e l co s to d e
tra n s p o rte (fle te s ) a l m e rca d o d e n u e s tro s o cio , m ie n tra s q u e lo s b ie n e s p ro -
d u cid o s p o r lo s e x p o rta d o re s d e n u e s tro p a ís lle g a n a d ich o m e rca d o ve cin o
a l p re cio in te rn a cio n a l (n o h a y n e ce s id a d d e p a g a r fle te s ). Po r ta n to , e l co s to
d e l tra n s p o rte h a ce q u e e l re s to d e l m u n d o n o re s u lte co m p e titivo e n m e rca -
d o s g e o g rá fica m e n te ce rca n o s a n u e s tro p a ís . En e s te ca s o , d e n tro d e la
b a n d a e s ta b le cid a p o r lo s co s to s d e tra n s p o rte , e l a cu e rd o d e in te g ra ció n
co n s titu ye e fe ctiva m e n te u n m o vim ie n to h a cia e l lib re co m e rcio p o rq u e lo s
s o cio s re g io n a le s s o n lo s p ro ve e d o re s d e co s to m á s b a jo (e s d e cir, u n co s to
q u e n o tie n e n e ce s id a d d e in clu ir fle te s ), p o r ta n to co m o n o h a y d e s vío d e
co m e rcio la in te g ra ció n e s b e n e ficio s a s in a m b ig ü e d a d .

Sig u ie n d o e s ta lín e a d e ra z o n a m ie n to s e co n s id e ra co m o b ien es reg ion a -


les a q u e llo s e n q u e lo s co s to s d e tra n s p o rte s o n b a jo s e n la z o n a y a lto s co n
e l re s to d e l m u n d o . El ca s o típ ico d e b ie n e s re g io n a le s e s e l d e a q u e llo s q u e
p o r s u s ca ra cte rís tica s d e p e re cib ilid a d n o p u e d e n re co rre r g ra n d e s d is ta n -
cia s s in o a co n d icio n a d o s d e u n a fo rm a e s p e cia l q u e re s u lta co s to s a , o a s i-
m is m o p u e d e s e r e l ca s o d e b ie n e s q u e tie n e n e s ca s o va lo r p o r u n id a d d e
vo lu m e n o p e s o . Pa ra Uru g u a y te n e m o s co m o e je m p lo e l ca s o d e la le ch e
fre s ca d e n tro d e lo s b ie n e s a g ríco la s p e re ce d e ro s d e ca rá cte r re g io n a l, a s í
co m o ta m b ié n p u e d e n s e r co n s id e ra d o s d e n tro d e lo s b ie n e s re g io n a le s lo s
m a te ria le s d e ca n te ra p a ra co n s tru cció n (p o r e je m p lo , a re n a ).

Un a g e n e ra liz a ció n d e l co n ce p to d e b ie n e s re g io n a le s n o s co n d u ce a la
n o ció n d e b loq u es n a t u ra les, e n e l ca s o d e q u e lo s co s to s d e tra n s p o rte s e a n
b a jo s e n la z o n a y a lto s co n re s p e cto a l re s to d e l m u n d o p a ra to d o s lo s
b ie n e s co m e rcia d o s e n la re g ió n . En la p rá ctica , p o d e m o s co n s id e ra r e l s i-
g u ie n te p rin cip io co m o g u ía ú til p a ra id e n tifica r la p re s e n cia d e b lo q u e s n a tu -
ra le s .

Un c o n ju n t o d e p a ís e s c o n s t it u y e u n b lo q u e n a t u r a l s i la m a y o r
p a rt e d e l c o m e rc io q u e lle v a n a c a b o lo s p a ís e s e s in t ra z o n a y s i,
a d e m á s , e xis t e u n a d if e re n c ia s ig n if ic a t iv a e n t re lo s c o s t o s d e t ra n s -
p o rt e d e n t ro y f u e ra d e la re g ió n p a ra t o d o s lo s b ie n e s c o m e rc ia d o s .

261
La im p o rtan cia d e la id en tificació n d e u n b lo q u e n atu ral rad ica en q u e, d ad o
q u e los altos cos tos d e tran s p orte fu era d e la reg ión h acen q u e el res to d el m u n -
d o n o re s u lte co m p e titivo e n la z o n a, la in te g ració n p ro vo cará u n d e s vío d e co -
m ercio m u y red u cid o y p or tan to el acu erd o res u ltará b en eficios o.

Otra p o s ib le lín e a d e d e s a rro llo d e la te o ría d e la in te g ra ció n fu e ra d e l


e n fo q u e tra d icio n a l la co n s titu ye la co n s id e ra ció n d e te cn o lo g ía s d e p ro d u c-
ció n d e co s to s d e cre cie n te s , e s d e cir, co n e co n o m ía s d e e s ca la , y la e x is te n -
cia d e p ro d u cto s d ife re n cia d o s . In tu itiva m e n te e s fá cil e n te n d e r la s g a n a n -
cia s d e riva d a s d e la p re s e n cia d e e co n o m ía s d e e s ca la . La in te g ra ció n h a b ili-
ta rá e n e s to s ca s o s a co n ce n tra r la p ro d u cció n e n a lg u n o s b ie n e s , a u m e n ta n -
d o e l vo lu m e n d e a q u e llo s p ro d u cid o s , y p o r ta n to a p ro ve ch a n d o e co n o m ía s
d e e s ca la , e im p o rta n d o d e s d e e l s o cio lo s b ie n e s n o p ro d u cid o s , h a b ilita n d o
ta m b ié n a a p ro ve ch a r e co n o m ía s d e e s ca la e n e l o tro p a ís .

Recientem ente s e han d es arrollad o m od elos d e integ ración q ue incorp oran


la p res encia d e econom ías d e es cala y d iferenciación d e p rod ucto en un contex-
to d e com p etencia im p erfecta, los q ue han s id o d e vas ta utiliz ación en trab ajos
ap licad os . Uno d e los hallaz g os m ás im p ortantes d e la literatura en es ta línea,
es ta cons tituíd o p or el hecho d e q ue exis te evid encia em p írica d e q ue la ap lica-
ción d e es te tip o d e m od elos rep orta g anancias d e los acuerd os d e integ ración
s ig nificativam ente m ás im p ortantes q ue en el cas o d e la ap licación d e los m od e-
los trad icionales . Ello encontraría exp licación en la p res encia d e nuevas fuentes
d e g anancias q ue no s on cons id erad as p or la teoría convencional.

262
11
«Cr ea ción y desvío de comer cio en el Mer cosur ».

El exam en d e los p os ib les im p actos s ob re el b ien es tar g en eral y la eficien cia p rod u c-
tiva d e la fo rm a ció n d e l Me rco s u r e n lo s p a ís e s m ie m b ro s , y e n e s p e cia l e n Uru g u a y,
p u e d e h a ce rs e e n b a s e a d o s tip o s d e a n á lis is , u n o e x -a n te y o tro e x -p o s t.

En tre lo s a s p e cto s fa vo ra b le s e x -a n te s e d e s ta ca n : lo s a lto s n ive le s d e p ro te cció n


e x is te n te s an te s d e la p u e s ta e n m arch a, e l p ro ce s o d e ap e rtu ra co m e rcial q u e aco m p a-
ñ a s u im p lem en tación , y la s itu ación g eog ráfica com o u n “b loq u e n atu ral” relativam en te
lejan o d el res to d el m u n d o. En tre los as p ectos d es favorab les s e h a s eñ alad o la p eq u eñ ez
d el b loq u e en relación al res to d el m u n d o, la s im ilitu d en los p atron es d e es p ecializ ación
e n tre s u s m ie m b ro s y la s d ife re n cia s re s p e cto a l re s to d e l m u n d o .

Un o d e las ras g o s m as n o to rio s q u e s e d e s p re n d e n d e l an ális is e x -p o s t d e lo s flu jo s


d e co m e rcio , e s la d in á m ica q u e h a a d q u irid o e l co m e rcio in tra rre g io n a l, a co m p a ñ a d a
p o r e l cre cim ie n to d e l co m e rcio co n e l re s to d e l m u n d o . Gra n p a rte d e l cre cim ie n to d e l
co m e rcio in tra rre g io n a l e s u n re s u lta d o n a tu ra l d e l a u m e n to d e la p a rticip a ció n d e lo s
s o cio s e n e l co m e rcio m u n d ial d e rivad o d e s u cre cim ie n to e co n ó m ico y d e s u ap e rtu ra.
A p e s a r d e la p e q u e ñ e z d e l b lo q u e y d e la d is p a rid a d re s p e cto a l re s to d e l m u n d o , la s
p o lítica s d e a p e rtu ra q u e a co m p a ñ a ro n s u fo rm a ció n p a re ce n h a b e r e vita d o in cre m e n -
ta r lo s co s to s d e d e s vío d e co m e rcio .

En e l ca s o d e Uru g u a y, e l cre cim ie n to re cie n te s e a s o cia a ra m a s e n la s q u e e x is te n


ve n ta ja s co m p a ra tiva s . La s e s tim a cio n e s d e cre a ció n y d e s vío d e co m e rcio m u e s tra n
q u e e l cre cim ie n to d e la s im p o rta cio n e s d e s d e la re g ió n n o h a te n id o fu e rte s co s to s d e
d es vío d e com ercio. La ap ertu ra com ercial d e la econ om ía u ru g u aya h a s id o s ig n ificativa
lo q u e h a im p lica d o u n a ju s te ; e n la m a yo r p a rte d e la s ra m a s s e o b s e rva u n d e s p la z a -
m ie n to d e la p ro d u cció n d o m é s tica p o r im p o rta cio n e s . La a p e rtu ra h a s id o s u ficie n te -
m e n te im p o rta n te co m o p a ra q u e p re d o m in e la cre a ció n d e co m e rcio p o r s o b re e l d e s -
vío . Es te ú ltim o fen ó m en o s e evid en cia en m u y p o cas ram as (q u ím ica b ás ica, farm acia y
m e d ica m e n to s e in d u s tria s b á s ica s d e m e ta le s n o fe rro s o s ). Es to s re s u lta d o s , s in e m -
b arg o, d eb en s er as u m id os con cau tela d ad o q u e la p u es ta en p len a vig en cia d el Aran cel
Ex te rn o Co m ú n d e l Me rco s u r p u e d e p ro vo ca r d e s vío d e co m e rcio e n m u ch a s ra m a s
ap rovis ion ad oras d e m aq u in arias y eq u ip os , q u e h oy s e ad q u ieren a terceros m ercad os .

Fu en t e: Ter ra , I. (1 9 9 8 ) “El com ercio ex-


t erior d e Uru g u a y en los n ov en t a . Crea ción
y d es v ío d e com ercio en la reg ión ” y “Uru -
g u a y en el Mercosu r: p ersp ect iv a s d el com er-
cio in t ra r reg ion a l”, CEPAL.

263
Co n ce p to s cla ve s
11 ve n ta ja s co m p a ra tiva s
m o d e lo clá s ico
re s triccio n e s cu an titativas
a la s im p o rta cio n e s o cu o ta s
ve n ta ja s a b s o lu ta s s u b s id io a la s e x p o rta cio n e s
m o d e lo n e o clás ico re s triccio n e s vo lu n tarias
COMERCIO INTERNACIONAL
ECONOMIA INTERNACIONAL Y LA TEORIA DEL

te o re m a d e He cks ch e r-Oh lin a la s e x p o rta cio n e s


g a n a n cia s d e l co m e rcio integ ración
m o d e lo d e fa cto re s e s p e cífico s z o n a s d e lib re co m e rcio
n u e va s te o ría s d e co m e rcio u n ió n a d u a n e ra
co m e rcio in te rin d u s trial m e rca d o co m ú n
co m e rcio in train d u s trial u n ión econ óm ica
e co n o m ía s d e e s ca la e n la p ro d u cció n in te g ra ció n p o lítica co m p le ta
lib re co m e rcio ve rs u s p ro te ccio n is m o cre a ció n d e co m e rcio
a ra n ce le s o ta rifa s d e s vío d e co m e rcio
b ie n e s re g io n a le s
b lo q u e s n a tu ra le s

PROBLEMAS Y PREGUNTAS
PREGUNTAS
1 . Co n s id e re d o s p a ís e s A y B q u e p ro d u ce n d o s b ie n e s , a g ricu ltu ra y m a n u -
fa ctu ra , co n u n s o lo fa cto r d e p ro d u cció n , tra b a jo . Lo s co e ficie n te s té cn ico s
s o n lo s s ig u ie n te s :

Agricultura Man u factu ra

A 2 3
B 4 9

a ) De fin a ve n ta ja s co m p a ra tiva s . En fu n ció n d e la s m is m a s d e te rm in e e l


p a tró n d e e s p e cia liz a ció n e n a m b o s p a ís e s .
b ) De fin a ve n ta ja s a b s o lu ta s . En fu n ció n d e la s m is m a s d e te rm in e e l p a tró n
d e e s p e cia liz a ció n e n a m b o s p a ís e s .

2 . El m o d e lo clá s ico y n e o clá s ico e x p lica n la s ve n ta ja s co m p a ra tiva s a p e la n d o


a d is tin to s m o tivo s . Co m p a re la s e x p lica cio n e s b rin d a d a s p o r a m b a s e s -
cu e la s .

3 . Pie n s e e n e l s ig u ie n te e je m p lo : Bra s il e s re la tiva m e n te a b u n d a n te e n tra b a -


jo y Uru g u a y e n tie rra . La a g ricu ltu ra e s in te n s iva e n tie rra y la p ro d u cció n
d e te x tile s e s in te n s iva e n tra b a jo . De s crib a e l in te rca m b io e n tre e s to s p a í-
s e s co n lib re co m e rcio s e g ú n p re d ice e l m o d e lo n e o clá s ico .

4 . Da d o q u e Arg e n tin a y Uru g u a y s o n p a ís e s s im ila re s , e n te cn o lo g ía s , d o ta -


ció n d e fa cto re s , g u s to s , e tc., ¿q u é tip o d e co m e rcio s e p u e d e e s p e ra r q u e
o cu rra e n tre e s to s p a ís e s ?

5 . En la e ta p a a ctu a l d e lo s co m p ro m is o s , ¿d e fin iría a l Me rco s u r co m o u n


m e rca d o co m ú n ? ¿El Me rco s u r co n s titu ye u n b lo q u e n a tu ra l?

6 . En b a s e a l tra b a jo d e Vin e r, ¿s e p o d ría a firm a r q u e u n a cu e rd o re g io n a l e s


s ie m p re fa vo ra b le ?

264
12
EL MODELO MACROECONÓMICO
12
DE UNA ECONOMÍA ABIERTA
ABIERTA

ABIERTA
A
EL MODELO MACROECONÓMICO DE UNA
ECONOMÍA ABIERT
12.1. La balanza de pagos

Co m o vim o s e n e l ca p ítu lo 6 , la co n ta b ilid a d n a cio n a l, b a s á n d o s e e n id e n -


tid a d e s co n ta b le s , re g is tra la s tra n s a ccio n e s q u e s e re a liz a n e n u n a e co n o -
m ía . La id e n tid a d g lo b a l d e l s is te m a e s p o s ib le e x p re s a rla co m o :

Y = C + I + G + (X-M)

e n e s ta e x p re s ió n s e a g ru p a n , p re s e n tá n d o la s e n tre p a ré n te s is , la s tra n s a c-
cio n e s e co n ó m ica s e n tre re s id e n te s y n o re s id e n te s d e la e co n o m ía , la s m is -
m a s co n s titu ye n e l lla m a d o s a ld o en cu en t a corrien t e d e la b a la n z a d e p a g os,
y s o n o b je to d e a n á lis is d e e s te ca p ítu lo .

La b a la n z a d e p a g o s e s , b á s ic a m e n t e , u n re g is t ro d e la s t ra n s a c -
c io n e s e c o n ó m ic a s e n t re lo s re s id e n t e s d e u n a e c o n o m ía y lo s re s i-
d e n t e s d e l re s t o d e l m u n d o .
A g ra n d e s ra s g o s , e s ta s tra n s a ccio n e s s o n d e d o s cla s e s : p o r u n a p a rte
la s rea les, p rin cip a lm e n te re fe rid a s a tra n s a ccio n e s q u e in vo lu cra n b ie n e s y
s e rvicio s . Po r o tro la d o , tra n s a ccio n e s f in a n ciera s , la s cu a le s in clu ye n n o
s ó lo lo s flu jo s d e ca p ita l e n g e n e ra l, s in o e n p a rticu la r la s va ria cio n e s e n la s
re s e rva s in te rn a cio n a le s d e l Ba n co Ce n tra l.
En e l cu a d ro 1 2 .1 p re s e n ta m o s e l e s q u e m a b á s ico d e la b a la n z a d e p a g o s
d e l Uru g u a y e n lo s a ñ o s 1 9 9 5 a 1 9 9 9 .
Cu a d ro 1 2 .1 Ba la n z a d e p a g o s

1995 1996 1997 1998 1999*


Cu e n t a Co rrie n t e -2 1 2 ,5 -2 3 3 ,5 -2 9 7 ,8 -4 7 5 ,5 -6 0 4 ,8
Cu e n ta Ca p ita l y Fin a n cie ra 4 0 3 ,9 2 2 4 ,7 5 3 8 ,9 6 9 7 ,4 4 0 1 ,4
Va ria ció n d e Re s e rva s
In t e rn a cio n a le s Ne t a s -2 0 9 ,4 -1 4 3 ,8 -3 3 0 ,4 -3 6 1 ,9 -1 3 ,2
Erro re s y Om is io n e s 1 8 ,0 1 5 2 ,6 8 9 ,3 1 3 9 ,9 2 1 6 ,6
Sa ld o d e la Ba la n z a d e Pa g o s 0 ,0 0 ,0 0 ,0 0 ,0 0 ,0

Fu en te: Boletin es Esta d ísticos d el Ba n co Cen tra l d el Uru g u a y.


NOTA: Las cifras están expresadas en m illon es de dólares.
El sign o n egativo im plica in crem en to de las reservas in tern acion ales n etas en poder de la Au toridad Mon etaria.
* Cifras prelim in ares.

265
La c u e n t a c o r r ie n t e d e la b a la n z a d e p a g o s (CC) re g is t ra la d if e re n -
cia e n tre in g re s o s y e g re s o s d e b ie n e s y s e rv icio s , s e a n e s to s ú ltim o s
d e c a rá c t e r f a c t o ria l c o m o n o f a c t o ria l.
La cu e n ta co rrie n te , co m o s e ñ a la m o s a n te rio rm e n te , e s tá co n s titu id a p o r
la s tra n s a ccio n e s q u e s e lle va n a ca b o ta n to e n b ie n e s co m o e n s e rvicio s . El
cu a d ro 1 2 .2 p re s e n ta m o s la e vo lu ció n d e la m is m a e n Uru g u a y e n lo s ú ltim o s
d o ce a ñ o s .
Cu a d ro 1 2 .2 La cu e n ta co rrie n te d e la b a la n z a d e p a g o s
1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999*
Bienes 2 9 2 ,3 4 6 2 ,8 4 2 5 ,9 6 1 ,0 -2 3 4 , 2 -4 7 3 , 0 -6 8 6 , 2 -5 6 3 , 0 -6 8 6 , 9 -7 0 4 , 4 -7 7 2 , 3 -8 6 8 , 3
Servicios 1 9 ,0 -0 , 6 5 7 ,2 1 7 3 ,7 2 7 7 ,0 2 7 5 ,1 4 4 9 ,5 5 0 1 ,5 5 5 9 ,6 5 2 5 ,2 4 3 6 ,6 3 8 4 ,9
Trans portes -2 7 , 3 -1 5 , 0 -2 2 , 1 -1 7 , 8 6 0 ,0 -2 0 , 7 1 6 ,5 2 3 ,5 -5 1 , 8 -8 3 , 1 -1 0 9 , 3 -1 2 3 , 0
Viajes 6 4 ,3 6 1 ,4 1 2 6 ,9 2 3 2 ,8 2 7 7 ,0 3 1 8 ,1 3 9 7 ,8 3 7 4 ,3 5 2 4 ,8 4 9 5 ,2 4 2 9 ,9 3 7 3 ,0
Otros -1 8 , 0 -4 7 , 0 -4 7 , 6 -4 1 , 3 -6 0 , 0 -2 2 , 3 3 5 ,2 1 0 3 ,7 8 6 ,7 1 1 3 ,0 1 1 6 ,0 1 3 4 ,9
Renta -3 0 5 , 5 -3 4 8 , 9 -3 2 1 , 3 -2 3 2 , 4 -1 8 7 , 1 -1 9 3 , 0 -2 4 3 , 1 -2 2 7 , 1 -1 8 8 , 7 -1 9 2 , 7 -1 9 8 , 8 -1 9 1 , 4
Trans ferencias
corrientes 2 1 ,3 8 ,0 8 ,1 4 0 ,1 2 8 ,6 3 7 ,6 4 1 ,2 7 6 ,0 8 2 ,5 7 4 ,2 5 9 ,0 7 0 ,0
Saldo Total de la
Cuenta Corriente 27,1 121,4 169,9 42,4 -115,7 -353,3 -438,6 -212,5 -233,5 -297,8 -475,5 -604,8

Cif ra s en m illon es d e d óla res. * Cif ra s p relim in a res. Fu en t e: Ba n co Cen t ra l d el Uru g u a y

La b a la n z a c o m e r c ia l d e la b a la n z a d e p a g o s re g is t ra la s e xp o rt a -
cio n e s y la s im p o rta cio n e s d e b ie n e s y s e rv icio s n o f a cto ria le s d e u n a
e c o n o m ía . Po r c o n v e n c ió n , la s e xp o rt a c io n e s s e re g is t ra n c o n s ig n o
p o s itiv o y la s im p o rta cio n e s co n s ig n o n e g a tiv o . Cu a n d o la s im p o rta -
cio n e s s o n m a y o re s q u e la s e xp o rta cio n e s d e cim o s q u e e xis te u n d é f i-
c it d e b a la n z a c o m e r c ia l. Po r e l c o n t ra rio , c u a n d o la s e xp o rt a c io n e s
s o n m a y o re s q u e la s im p o rta cio n e s re g is tra m o s u n s u p e r á v it .

En p a rticu la r, e l in te rca m b io d e s erv icios n o f a ct oria les h a te n id o u n d e s a -


rrollo m u y im p ortan te d es d e m ed iad os d e la d écad a p as ad a, y s e h a con s titu id o
en la p arte m ás d in ám ica d e es te ag reg ad o. El ap orte d e es tos ru b ros a la cu en ta
co rrie n te h a s id o g e n e ra lm e n te p o s itiva , co n trib u ye n d o a re d u cir lo s d é ficits
q u e s e g e n e ra n e n la s tra n s a ccio n e s d e b ie n e s . En p a rticu la r, e s to s e e vid e n cia
a p a rtir d e 1 9 9 2 d e s d e cu a n d o s e re g is tra u n s a ld o n e g a tivo d e la b a la n z a
co m e rcia l, e s to e s e n e l m o vim ie n to n e to s d e b ie n e s .

El s u p e rá vit d e la s tra n s a ccio n e s e n s e rvicio s e n 1 9 9 9 , e n d ó la re s co rrie n -


te s , s u p e rab a al re g is trad o e n 1 9 8 8 e n 2 0 ve ce s . Dich o s ald o as ce n d ía e s e añ o
a 3 8 4 ,9 m illo n e s d e d ó lare s , lo q u e co n tras ta co n e l s ald o n e g ativo d e la b alan -
z a co m e rcia l d e 8 6 8 ,3 m illo n e s d e d ó la re s y co n d u ce a q u e e l d é ficit d e la
cu en ta co rrien te as cen d iera a 6 0 4 ,8 m illo n es d e d ó lares . El au m en to en el s ald o
s e d e b e a q u e la ve n ta d e s e rvicio s a l e x tra n je ro s e in cre m e n tó a u n ritm o m á s
a ce le ra d o q u e la co m p ra d e s e rvicio s d e l e x te rio r. Efe ctiva m e n te , lo s in g re s o s
p o r ve n ta d e s e rvicio s e n 1 9 9 9 e ra n m á s d e 2 0 ve ce s s u p e rio re s a lo s re g is tra -
dos en 1988.

266
12

NOTA: El t ot a l n o
correspon de a la
su m a de los
com ponentes
presen tados en la
gráfica.

Fu en te: BCU
Fig u ra 1 2 .1 Sa ld o d e la cu en t a corrien t e y su s com p on en t es

El ru b ro m á s d in á m ico d e la b a la n z a d e s e rvicio s n o fa cto ria le s , e n p a rticu -


la r e n la d é ca d a d e l 9 0 , lo co n s titu ye e l re fe re n te a via je s , q u e in clu ye , p rin ci-
p a lm e n te , lo s in g re s o s re s u lta n te s d e l m o vim ie n to d e tu ris ta s . Co m o s e o b s e r-
va e n e l cu a d ro 1 2 .2 y e n la fig u ra 1 2 .1 lo s s a ld o s s o n s ie m p re p o s itivo s y s e
m u ltip lican p or cas i 6 en tre 1 9 8 8 y 1 9 9 9 . Por s u p arte, otro ru b ro relevan te es el
d e s e rvicio s d e tran s p o rte s , p e ro q u e s e caracte riz a p o r re g is trar s ald o s n e g ati-
vo s e n la m a yo r p a rte d e l p e río d o .
Otro co m p o n e n te d e la b alan z a d e p ag o s q u e re vis te p articu lar in te ré s e s la
cu en t a ca p it a l y f in a n ciera .

La cu e n t a d e ca p it a l y f in a n cie r a , re f le ja lo s f lu jo s d e ca p ita le s co n
e l e xte rio r, p re s e n tá n d o s e d e s a g re g a d o lo s m o v im ie n to s d e ca p ita le s
d e l s e c t o r p ú b lic o y d e l s e c t o r p riv a d o , d is c rim in a n d o la s o p e ra c io -
n e s d e c a rá c t e r f in a n c ie ro d e la s q u e n o lo s o n .

Es n e ce s a rio a cla ra r q u e e x is te n d is tin to s e n fo q u e s e n la in te rp re ta ció n d e


lo s re s u lta d o s d e la b a la n z a d e p a g o s q u e s e a n a liz a rá n e n e l ca p ítu lo 1 3 , e n
ta n to tie n e n u n a vin cu la ció n m u y e s tre ch a co n la te m á tica fin a n cie ra q u e e s e l
o b je to d e e s ca p ítu lo .

Fin a lm e n te , h a y q u e d e s ta ca r u n a cu e n ta d e p a rticu la r re le va n cia d a d o q u e


in vo lu cra la s o lve n cia fin a n cie ra d e l b a n co ce n tra l, y p o r lo ta n to la d e l g o b ie r-
n o , la va ria ción d e reserva s in t ern a cion a les.
La v a r ia ció n d e r e s e r v a s in t e r n a cio n a le s , re f le ja e l in cre m e n to o la
d is m in u ció n d e lo s m e d io s d e p a g o (p rin cip a lm e n t e o ro y d iv is a s ) d e
a ce p ta ció n in te rn a cio n a l b a jo e l co n tro l d e la a u to rid a d m o n e ta ria p a ra
h a ce r f re n te a s u s o b lig a cio n e s .
Co m o o b s e rva m o s e n e l cu a d ro 1 2 .1 , s u m a n d o la cu e n ta co rrie n te y la d e
ca p ita l y fin a n cie ra s e o b tie n e la va ria ció n d e re s e rva s in te rn a cio n a le s . Un s ig -
n o n e g ativo , im p lica q u e s e e s tán au m e n tan d o las re s e rvas o ficiale s y u n o p o s i-
tivo , q u e e s tán d is m in u ye n d o .

267
De s d e e l p u n to d e vis ta co n ta b le , la va ria ció n d e re s e rva s in te rn a cio n a le s ,
p u ed e p res en tars e com o res u ltad o fin al d e la b alan z a d e p ag os o in clu irla com o
u n co m p o n e n te d e la m is m a . En e s te ú ltim o ca s o e l re s u lta d o d e la b a la n z a d e
p a g o s s e rá ce ro .
No s ie m p re e x is te u n re g is tro co m p le to d e las o p e racio n e s e n tre re s id e n te s
y n o re s id e n te s , d e b id o a q u e n o to d as las tran s accio n e s re ale s y fin an cie ras s e
in fo rm a n y re g is tra n o ficia lm e n te .
El s a ld o d e e r r o r e s y o m is io n e s c o rre s p o n d e a o p e ra c io n e s e n t re
re s id e n te s y n o re s id e n te s q u e n o s e h a n re g is tra d o , d e b id o a la f a lta
d e in f o rm a ció n s o b re la s m is m a s .

Po r e je m p lo , m o vim ie n to s d e b ie n e s n o re g is tra d o s p o r n o u tiliz a r la s vía s


le g a le s (co n tra b a n d o ), o d e lo s ca p ita le s q u e in g re s a n o s a le n d e l p a ís s in s e r
re g is tra d o s p o r e l s is te m a fin a n cie ro (fu g a d e ca p ita le s ).

Un s ig n o p o s itivo e n e rro re s y o m is io n e s im p lica u n a e n tra d a d e ca p ita le s


y/ o u n a s alid a d e b ien es d el p aís n o d eclarad os . Com o ob s ervam os en el cu ad ro
1 2 .1 e s ta e s la s itu a ció n d e Uru g u a y e n lo s ú ltim o s a ñ o s . Se e s p e cu la q u e e n
p a rte s e d e b e a la s e x p o rta cio n e s ficta s h e ch a s p o r lo s fre e s h o p s , p o r lo s
in g re s o s p o r ve n tas d e m e rcad e rías a lo s tu ris tas y lo s in g re s o s d e cap itale s n o
d e cla ra d o s a l circu ito tra d icio n a l.
12.2. Of er t a y demanda agr egada en economía abier t a
En u n a e co n o m ía a b ie rta te n e m o s q u e re vis a r lo s co n ce p to s d e o fe rta y
d e m an d a ag re g ad a, co n s id e ran d o tan to las tran s accio n e s q u e s e d an al in te rio r
d e la e co n o m ía , e n tre re s id e n te s d e u n m is m o p a ís , co m o a q u é lla s q u e s e d a n
e n tre re s id e n te s d e d is tin to s p a ís e s .

Si u n a e co n o m ía s e a b re a l co m e rcio in te rn a cio n a l, s u s h a b ita n te s p u e d e n


ad q u irir b ie n e s y s e rvicio s e n e l e x tran je ro o p u e d e n ve n d e r p arte d e lo s b ie n e s
y s e rvicio s q u e p ro d u ce n e n e l e x tra n je ro . En e l p rim e r ca s o s e p ro d u ce u n a
im p orta ción , e n e l s e g u n d o , u n a exp orta ción .
Cu an d o u n h ab itan te d e Uru g u ay ad q u iere u n au tom óvil jap on és o u n a b ote-
lla d e w h is ky e s co cé s e s tá g a s ta n d o s u s in g re s o s e n u n b ie n im p o rta d o . As i-
m is m o , cu a n d o co n tra ta u n a e x cu rs ió n a Ca n cú n e s tá a d q u irie n d o s e rvicio s
p ro d u cid o s e n e l e x tran je ro y e s tá re aliz an d o u n a im p o rtació n d e s e rvicio s . Po r
o tra p a rte , cu a n d o u n a e m p re s a a d q u ie re m a q u in a ria s o cu a n d o a d q u ie re s u s
in s u m o s e n e l e x tra n je ro re a liz a u n a im p o rta ció n .

Cu a n d o u n re s id e n t e e xt ra n je ro v e n d e u n b ie n o u n s e rv ic io a u n
re s id e n te d e la e co n o m ía d o m é s tica s e p ro d u ce u n a im p o r t a ció n . As i-
m is m o , cu a n d o u n re s id e n t e v e n d e u n b ie n o u n s e rv icio a u n n o re s i-
d e n t e s e p ro d u c e u n a e xp o r t a c ió n . Va m o s a a d o p t a r u n c o n c e p t o a m -
p lio d e e xp o rta cio n e s o d e im p o rta cio n e s e n e l q u e s e co n s id e ra n ta n -
t o la s v e n t a s d e b ie n e s c o m o la s d e s e rv ic io s e n t re re s id e n t e s y n o
re s id e n te s .

268
12
Norm alm en te, el com ercio in tern acion al d e m ercan cías es m ás fácil d e id en -
tifica r p o rq u e s e co n cre ta cu a n d o la s m e rca n cía s e n cu e s tió n p a s a n la s fro n te -
ra s y p o rq u e lo s g o b ie rn o s lle va n a ca b o co n tro le s e n la s fro n te ra s . Cu a n d o s e
tra ta d e co m e rcio d e s e rvicio s , la e x p o rta ció n o im p o rta ció n s e p ro d u ce e n e l
m o m e n to e n q u e s e p re s ta u n s e rvicio e n tre u n re s id e n te y u n n o re s id e n te . Las
tran s accio n e s e n s e rvicio s n o facto riale s p u e d e n as im ilars e a las tran s accio n e s
e n m e rcan cías p o rq u e co n s titu ye n e x p o rtacio n e s o im p o rtacio n e s d e s e rvicio s .
De n tro d e la s tra n s a ccio n e s e n s e rvicio s n o fa cto ria le s s e in clu ye n lo s fle te s y
s e g u ro s in te rn a cio n a le s , e l tu ris m o y lo s s e rvicio s in te rn a cio n a le s b rin d a d o s
p o r e m p re s a s fin a n cie ra s . Po r lo ta n to , e l s a ld o d e la b a la n z a co m e rcia l, e n
s e n tid o a m p lio , in clu ye la s ve n ta s n e ta s d e s e rvicio s n o fa cto ria le s .
En e co n o m ía a b ie rta , la o f e r t a a g r e g a d a s e co m p o n e d e to d o s lo s
b ie n e s y s e rv icio s p ro d u cid o s p o r e m p re s a s d o m é s tica s e n u n la p s o d e
tie m p o , o e l p ro d u cto b ru to n a cio n a l (PNB), m á s lo s b ie n e s y s e rv icio s
im p o rta d o s . La d e m a nd a a g r e g a d a e s la s u m a d e la d e m a n d a d e b ie n e s
y s e rv icio s p a ra e l co n s u m o f in a l d e l s e cto r p riv a d o , d e l g o b ie rn o , d e la
in v e rs ió n p ú b lica y p riv ad a y las e xp o rtacio n e s . Es la s u m a d e la d e m an -
d a in te rn a m á s la d e m a n d a e xte rn a o e xp o rta cio n e s .

En econom ía ab ierta, el p rod ucto no tiene p or q ué ser igual al gasto p orq ue:

i) Lo s h a b ita n te s d e u n p a ís p u e d e n g a s ta r m á s d e lo q u e p ro d u ce n , s i im -
p o rtan m ás b ien es y s ervicio s d e lo s q u e exp o rtan . Es to lo p u ed en h acer en d eu -
d án d o s e co n e l re s to d e l m u n d o q u e le s fin an cia e l e x ce s o d e g as to o g as tan d o
re s e rvas q u e te n g an acu m u lad as .

ii) Pu e d e n g a s ta r m e n o s d e lo q u e p ro d u ce n , g e n e ra r s u p e rá vit co m e rcia l y


acu m u lar re s e rvas o p re s tarle al e x tran je ro .

iii) Pu e d e n d e s tin a r s u in g re s o a a d q u irir u n a ca n a s ta d e b ie n e s d is tin ta a la


q u e s e p rod u ce en es a econ om ía, d ad o q u e p u ed en exp ortar p arte d e los b ien es
y s e rvicio s q u e p ro d u ce n in te rn a m e n te y co m p ra r o tro s b ie n e s y s e rvicio s d is -
tin to s . De h e ch o , e n u n a e co n o m ía a b ie rta lo s re s id e n te s d e u n p a ís n o g a s ta n
to d o s s u s in g re s o s e n b ie n e s p ro d u cid o s e n e l p a ís p o rq u e co n s u m e n o in vie r-
te n e n b ie n e s im p o rta d o s .

La b a la n z a c o m e r c ia l d e la b a la n z a d e p a g o s re g is t ra la s e xp o rt a -
cio n e s y la s im p o rta cio n e s d e b ie n e s y s e rv icio s n o f a cto ria le s d e u n a
e c o n o m ía . Po r c o n v e n c ió n , la s e xp o rt a c io n e s s e re g is t ra n c o n s ig n o
p o s itiv o y la s im p o rta cio n e s co n s ig n o n e g a tiv o . Cu a n d o la s im p o rta -
cio n e s s o n m a y o re s q u e la s e xp o rta cio n e s d e cim o s q u e e xis te u n d é f i-
c it d e b a la n z a c o m e r c ia l. Po r e l c o n t ra rio , c u a n d o la s e xp o rt a c io n e s
s o n m a y o re s q u e la s im p o rta cio n e s re g is tra m o s u n s u p e r á v it .

En e l la rg o p la z o , e l g a s to d e u n a e co n o m ía d e b e ría s e r ig u a l a s u p ro d u c-

269
ció n , d ad o q u e u n p aís n o p u e d e e n d e u d ars e p e rm an e n te m e n te co n e l e x te rio r.
Tem p oralm en te, los res id en tes d e u n p aís p u ed en g as tar m ás d e lo q u e p rod u ce
e n d e u d á n d o s e co n n o re s id e n te s o g a s ta n d o la s re s e rva s q u e tie n e n a cu m u la -
d a s . Sin e m b a rg o , e n e l la rg o p la z o te n d rá n q u e a ju s ta r s u e co n o m ía p o rq u e
lle g a u n m o m e n to e n q u e tie n e n q u e p a g a r e s a s d e u d a s (o q u e la s re s e rva s
a cu m u la d a s s e a g o ta n ) y p a ra h a ce rlo tie n e n q u e d is m in u ir s u co n s u m o y p ro -
d u cir m á s b ie n e s y s e rvicio s d e lo s q u e co n s u m e n o in vie rte n , g e n e ra n d o u n
su p erá vit com ercia l.

Un d é ficit d e b alan ce co m e rcial p u e d e te n e r u n s ig n ificad o m u y d is tin to d e


acuerd o a la com p osición d el g asto interno. No es lo m ism o, incurrir en un d éficit
d e b alan ce com ercial p ara fin an ciar el g as to corrien te q u e h acerlo p ara fin an ciar
la in ve rs ió n e n cap ital fís ico . En e s te ú ltim o cas o , e l e n d e u d am ie n to p u e d e s e r
u n a con s ecu en cia n atu ral d e u n p roces o d e crecim ien to econ óm ico.

12.3. Medición de impor t aciones y expor t aciones

Lo s p a ís e s lle va n re g is tro s d e s u s im p o rta cio n e s y e x p o rta cio n e s . La s im -


p ortacion es y las exp ortacion es d e b ien es s e reg is tran en el m om en to en q u e se
p rod u ce la tran s feren cia d e la p rop ied ad d e u n b ien p or p arte d e u n n o res id en te
a u n re s id e n te . Es tas tran s accio n e s s e re aliz an e n u n a m o n e d a ace p tad a e n am -
b o s p aís es . Mu ch o s p aís es u tiliz an el d ó lar am erican o co m o m o n ed a d e cam b io
p ara sus transacciones internacionales, sin em b arg o, p ued en llevarse a cab o con
o tras m o n e d as co m o e l ye n , e l m arco ale m án o e l ECU.

La s im p o rt a c io n e s s e re g is t ra n a l v a lo r CIF, e s t o e s e l v a lo r q u e
t ie n e n e s o s b ie n e s y s e rv ic io s e n la f ro n t e ra p o r la q u e in g re s a n a l
p a ís , lo q u e in clu y e e l p re cio e n o rig e n m á s lo s f le te s y s e g u ro s p a g a -
d o s p a ra tra s la d a r e s a s m e rca n cía s h a s ta e l p u e rto d e e n tra d a a l p a ís
im p o rt a d o r.

La s e xp o rt a c io n e s s e re g is t ra n a l v a lo r FO B, q u e e s e l v a lo r q u e
t ie n e n e n e l p u e rt o d e s a lid a d e l p a ís e xp o rt a d o r, e l q u e in c lu y e e l
p re c io q u e re c ib e e l f a b ric a n t e m á s t o d o s lo s g a s t o s d e
co m e rcia liz a ció n y tra n s p o rte p a ra p o n e r la m e rca n cía e n e l p u e rto d e
s a lid a .

No rm a lm e n te , lo s re g is tro s d e co m e rcio e x te rio r in co rp o ra n in fo rm a ció n


s o b re e l tip o d e p ro d u cto im p o rta d o , e l vo lu m e n fís ico , e l p re cio y e l p a ís d e
o rig e n . Las im p o rtacio n e s o e x p o rtacio n e s d e u n d e te rm in ad o p e río d o d e tie m -
p o s e o b tie n e n s u m a n d o lo s va lo re s d e cla ra d o s e n to d o s lo s re g is tro s d e l p e -
río d o . Es to s va lo re s e s tá n re g is tra d o s a va lo re s co rrie n te s , m e d id o s a lo s p re -
cio s vig e n te s e n e l m o m e n to e n q u e s e re a liz ó la tra n s a cció n .

270
12
1 2 .3 .1 . Va lo re s n o m in a le s y v a lo re s re a le s

Si q u e re m o s a n a liz a r la e vo lu ció n d e l co m e rcio e x te rio r a lo la rg o d e l tie m -


p o e s co n ve n ie n te co n s id e ra r la e vo lu ció n re a l o e n té rm in o s fís ico s d e e s a s
tra n s a ccio n e s . A e s to s e fe cto s , s e re q u ie re e va lu a r to d a s la s tra n s a ccio n e s a
lo s p re cio s d e u n s o lo p e río d o ,e lim in a n d o lo s e fe cto s d e la s va ria cio n e s e n lo s
m is m o s . Pa ra lle va r a ca b o e s a s co rre ccio n e s , co m o vim o s e n e l ca p ítu lo 1 , s e
u tiliz a n ín d ice s d e p re cio s d e im p o rta ció n o d e e x p o rta ció n .

En e l Cu a d ro 1 2 .3 p re s e n ta m o s u n e je m p lo q u e n o s p u e d e a yu d a r a co m -
p re n d e r la im p o rta n cia d e e s te p u n to . Un p a ís h ip o té tico d e n o m in a d o “Flo re s ”
im p o rta p e tró le o e cu a to ria n o , trig o a rg e n tin o y a u to m ó vile s b ra s ile ñ o s . En e l
cu a d ro s e p re s e n ta n lo s vo lú m e n e s fís ico s , lo s p re cio s y lo s va lo re s im p o rta -
d o s e n 1 9 7 0 y e n 1 9 9 9 . En e l la rg o p la z o , la s im p o rta cio n e s a u m e n ta ro n u n
8 0 %. Sin em b arg o, ¿el con s u m o real d e b ien es im p ortad os h a au m en tad o en es a
p ro p o rció n ? La re s p u e s ta e s n o . Lo s vo lú m e n e s fís ico s d e im p o rta cio n e s d e
p e tró le o y d e trig o n o variaro n y las im p o rtacio n e s d e au to m ó vile s au m e n taro n
u n 5 0 %, p o r lo ta n to , e l co n s u m o re a l d e b ie n e s im p o rta d o s n o p u e d e h a b e r
a u m e n ta d o u n 8 0 %. Ha a u m e n ta d o m u ch o m e n o s q u e lo q u e m u e s tra e s a cifra
p o rq u e e l cre cim ie n to d e l va lo r im p o rta d o e s re s u lta d o d e l in cre m e n to e n la
ca n tid a d d e b ie n e s im p o rta d o s y e n s u s p re cio s .

Cu a d ro 1 2 .3 Im p o rta cio n e s d e Flo re s , 1 9 7 0 y 1 9 9 9

Pro d u c t o Im p o rt a c i o n e s 1 9 7 0 Im p o rt a c i o n e s 1 9 9 9
Pre c i o Vo l u m e n Va lo r Pre c io Vo lu m e n Va lo r
Au t o m ó v i l e s 5 10 50 8 12 80
Tri g o 0 .5 40 20 0 .6 40 24
Pe t ró l e o 10 3 30 20 3 60
To t a l 100 180

El a u m e n to e n lo s p re cio s p u e d e e x p lica rs e p o r va rio s m o tivo s :


i) Las im p o rtacio n e s s e re g is tran e n d ó lare s am e rican o s y e l d ó lar am e rica-
n o h a p e rd id o valo r a lo larg o d e l tie m p o . La can tid ad d e b ie n e s y s e rvicio s q u e
p u e d e a d q u irir u n a p e rs o n a q u e d is p o n e d e u n s a la rio d e US$ 1 .0 0 0 n o e s la
m is m a q u e la q u e p o d ía ad q u irir co n e l m is m o s alario e n 1 9 7 0 , h a h ab id o in fla-
ció n e n d ó la re s .
ii) No s ó lo h a ca m b ia d o e l n ive l g e n e ra l d e p re cio s (o e l va lo r d e la m o n e d a
a m e rica n a ), s in o q u e ta m b ié n h a n ca m b ia d o lo s p re cio s re la tivo s ; lo s p re cio s
d e a lg u n o s b ie n e s h a n a u m e n ta d o m á s q u e o tro s . De a cu e rd o a l e je m p lo , e l
p re cio d e l p e tró le o a u m e n tó u n 1 0 0 %, e l d e lo s a u to m ó vile s u n 6 0 % y e l d e l
trig o u n 2 0 %. La can tid ad d e p etróleo q u e s e p u ed e ad q u irir con u n a ton elad a d e
trig o e n 1 9 9 9 n o e s la m is m a q u e p o d ía a d q u irirs e e n 1 9 7 0 .

271
iii) Ha ca m b ia d o la co m p o s ició n d e la s im p o rta cio n e s a l a u m e n ta r la s im -
p o rta cio n e s d e a u to m ó vile s y m a n te n e rs e co n s ta n te s la s d e p e tró le o y trig o .
Es to ca m b ia e l p re cio p ro m e d io d e la s im p o rta cio n e s .

Po r lo tan to , p ara co n o ce r la e vo lu ció n re al d e las im p o rtacio n e s d e “Flo re s ”


te n e m o s q u e va lu a r la s im p o rta cio n e s d e a m b o s a ñ o s a lo s p re cio s d e u n o d e
e llo s . Ne ce s itaríam o s in fo rm ació n ad icio n al s o b re co m o e vo lu cio n aro n lo s p re -
cio s . Po r e l m o m e n to , s u p o n g a m o s q u e s a b e m o s q u e e l ín d ice d e p re cio s d e
im p o rta ció n a u m e n tó u n 6 4 %. Pa ra lle va r la s im p o rta cio n e s d e 1 9 9 9 a p re cio s
d e 1 9 7 0 n e ce s itam o s d ivid ir e l valo r im p o rtad o p o r e l ín d ice d e p re cio s 1 9 9 9 y
m u ltip lica rlo p o r e l d e 1 9 7 0 :

De e s ta m a n e ra , te n e m o s va lu a d a s to d a s la s im p o rta cio n e s a lo s m is m o s
p re cio s y lo s ca m b io s o cu rrid o s p u e d e n a trib u irs e a va ria cio n e s e n la s ca n tid a -
d e s fís ica s im p o rta d a s . Si p o r e l m o m e n to , a ce p ta m o s q u e lo s p re cio s p ro m e -
d io a u m e n ta ro n u n 6 4 %, co n clu im o s q u e e l in cre m e n to re a l d e la s im p o rta cio -
n e s fu e d e u n 1 0 %.

1 2 .3 .2 . In d ic e s d e p re c io s

Da d o q u e la s im p o rt a cio n e s e s t á n co m p u e s t a s p o r u n a g ra n va rie d a d d e
b ie n e s , s e re q u ie re u s a r u n ín d ice d e p re cio s d e im p o rt a ció n q u e re s u m a la
va ria ció n p ro m e d io d e lo s p re cio s d e u n a ca n a s t a d e b ie n e s re p re s e n t a t iva .

Si “Flo re s ” im p o r t a ra s o lo p e t ró le o , e l p ro b le m a lo re s o lve ría m o s e n fo r-


m a m u y s im p le co n o cie n d o la e vo lu ció n d e lo s p re cio s d e l p e t ró le o . Sin e m -
b a rg o , e l p ro b le m a e s m á s co m p le jo d e lo q u e m u e s t ra e l e je m p lo . No rm a l-
m e n t e , a lo la rg o d e u n a ñ o lo s p re cio s d e l p e t ró le o s u fre n va ria cio n e s . No
t o d a s la s co m p ra s d e p e t ró le o s e re a liz a n a l m is m o p re cio . Po r o t ra p a rt e ,
d a d o q u e la s im p o rt a cio n e s e s t á n co m p u e s t a s p o r u n a g ra n va rie d a d d e b ie -
n e s , s e re q u ie re u s a r u n ín d ice d e p re cio s d e im p o rt a ció n q u e re s u m a la
va ria ció n p ro m e d io d e lo s p re cio s d e u n a ca n a s t a d e b ie n e s re p re s e n t a t iva
d e la s im p o rt a cio n e s .

Lo s ín d ic e s d e p r e c io s d e im p o r t a c ió n y e xp o r t a c ió n s e c o n s t ru -
y e n c o m o l a s u m a p o n d e ra d a d e l a s v a ri a c i o n e s d e l o s p re c i o s d e
lo s d is t in t o s b ie n e s q u e c o m p o n e n la c a n a s t a .

Lo s p o n d e ra d o re s s o n la s ca n t id a d e s im p o rt a d a s e n e l a ñ o b a s e . En e l
e je m p lo p re s e n t a d o e n e l cu a d ro 1 2 .3 p o d e m o s co n s t ru ir u n ín d ice d e p re -

272
12
cio s e n q u e to m e m o s las variacio n e s e n lo s p re cio s u tiliz an d o la can as ta d e
im p o rtacio n e s d e 1 9 7 0 :

d o n d e q e s la can tid ad im p o rtad a, P e l p re cio y lo s s u b ín d ice s t y 0 s e re fie re n al


a ñ o 1 9 9 9 y 1 9 7 0 re s p e ctiva m e n te . Es te p ro ce d im ie n to re s u lta m á s co m p le jo
cu a n d o s e tra ta d e co n s tru ir ín d ice s d e p re cio s s o b re im p o rta cio n e s q u e p u e -
d e n e s ta r co m p u e s ta s p o r m á s d e 9 .0 0 0 íte m s a ra n ce la rio s co m o e s e l ca s o d e
Uru g u a y. Sin e m b a rg o , e l p ro ce d im ie n to p a ra s u co n s tru cció n e s b á s ica m e n te
e l m is m o . Un o d e lo s p ro b le m a s m á s s e rio s q u e p la n te a n e s to s ín d ice s e s la
p é rd id a d e a ctu a lid a d d e la s ca n a s ta s d e b ie n e s . A lo la rg o d e l tie m p o lo s p ro -
d u ctos im p ortad os cam b ian , ap arecen n u evos p rod u ctos , s e p rod u cen cam b ios
te cn o ló g ico s o ca m b io s e n la s p o lítica s co m e rcia le s p o r lo s q u e s e e m p ie z a n a
im p o rta r n u e vo s b ie n e s y s e d e ja n d e im p o rta r o tro s y la ca n a s ta b á s ica , s o b re
la q u e s e co n s tru ye n lo s ín d ice s , p ie rd e vig e n cia .

1 2 .3 .3 . Me d ició n e n Uru g u a y

En Uru g u a y, la s tra n s a ccio n e s d e co m e rcio e x te rio r s o n re g is tra d a s p o r la


Ad u an a e n e l m o m e n to e n q u e las m e rcad e rías im p o rtad as in g re s an o s ale n d e l
p a ís . En e l “d o cu m e n to ú n ico d e im p o rta ció n ” co n s ta e l n o m b re d e la m e rca n -
cía, la can tid ad im p ortad a, el p recio y el valor total d e cad a op eración . El valor al
q u e s e re g is tra n la s im p o rta cio n e s e s e l va lo r CIF, e n p u e rto d e e n tra d a , lo q u e
in clu ye e l p re cio d e ve n ta y lo s fle te s y s e g u ro s d e s d e e l p u e rto d e s a lid a d e l
p aís d e l e x p o rtad o r al p u e rto d e e n trad a al p aís d e l im p o rtad o r. Las im p o rtacio -
n e s d e u n añ o s e calcu lan s u m an d o to d as las im p o rtacio n e s q u e re aliz an ag e n -
te s u ru g u a yo s e n e l la p s o d e e s e a ñ o .

En lo s ú ltim o s a ñ o s h a h a b id o u n e s fu e rz o p o r s im p lifica r la d o cu m e n ta -
ció n n e ce s a ria p a ra e x p o rta cio n e s e im p o rta cio n e s .

El Ban co Ce n tral d e l Uru g u ay co n s tru ye ín d ice s d e p re cio s d e im p o rtació n y


e x p o rta ció n . Es o s ín d ice s s o n lo s q u e u tiliz a p a ra p a s a r la s im p o rta cio n e s y
e x p o rta cio n e s a p re cio s co n s ta n te s e n la s e s ta d ís tica s d e cu e n ta s n a cio n a le s .
En 1 9 9 8 s e p u b licó u n n u e vo ín d ice d e p re cio s d e e x p o rta ció n m ie n tra s q u e
p a ra la s im p o rta cio n e s s e s ig u e u s a n d o u n ín d ice co n b a s e 1 9 8 3 . Actu a lm e n te
s e e s tá co n s tru ye n d o u n n u e vo ín d ice .

273
12.4. Aper t ur a de la economía

En e l m u n d o m o d e rn o s e h a d a d o u n in cre m e n to n o to rio d e la s tra n s a ccio -


n e s in te rn a cio n a le s y d e l g ra d o d e a p ert u ra d e la s e co n o m ía s .

El co m e rcio in te rn acio n al re p re s e n ta u n p o rce n taje cre cie n te d e la activid ad


e co n ó m ica d e m u ch o s p a ís e s . En e l á m b ito fin a n cie ro s e h a d a d o u n a in te g ra -
ció n cre cie n te d e lo s m e rca d o s fin a n cie ro s in te rn a cio n a le s . Es ta s tra n s a ccio -
n e s h a n s id o fa cilita d a s p o r la d is m in u ció n d e lo s co s to s d e tra n s p o rte y d e la s
co m u n icacio n e s in te rn acio n ale s , q u e h a s id o aco m p añ ad a p o r p o líticas e co n ó -
m ica s n a cio n a le s e in te rn a cio n a le s q u e h a n fa cilita d o e s e m o vim ie n to .

En e l á m b ito m u ltila te ra l, lo s a cu e rd o s a lca n z a d o s e n la s s u ce s iva s ro n d a s


d e n e g o ciació n d e l GATT h an te n d id o a favo re ce r e l in te rcam b io d e b ie n e s aco r-
d an d o re g las d e ju e g o m ás e s tab le s p ara e l co m e rcio in te rn acio n al y e vitar p re -
s io n e s p ro t e ccio n is t a s . Po r o t ra p a rt e , m u ch o s p a ís e s e n d e s a rro llo h a n
im p le m e n tad o co n é x ito re fo rm as e co n ó m icas q u e h an te n d id o a d is m in u ir lo s
a ra n ce le s y o tro s in s tru m e n to s d e p ro te cció n , lib e ra liz a n d o s u s m e rca d o s in -
te rn o s y, e n m u ch o s ca s o s , n e g o cia cio n e s e n á m b ito s m á s re s trin g id o s h a n
cu lm in ad o e n acu e rd o s d e in te g ració n q u e favo re ce n e l lib re co m e rcio e n tre u n
g ru p o d e p a ís e s . La p ro fu n d iz a ció n y a m p lia ció n d e la Co m u n id a d Eco n ó m ica
Eu ro p e a , la fo rm a ció n d e l NAFTA y d e l Me rco s u r s o n a lg u n o s d e lo s e je m p lo s
m á s n o to rio s .

Cu a d ro 1 2 .4 Po b la c ió n y c o m e rc io e xt e rio r

Fu en t e: BID, Na cion es Un id a s
NOTA: Cifras correspon dien tes al añ o 1 9 9 6

En 1 9 9 6 , la s im p o rta cio n e s u ru g u a ya s a s ce n d ie ro n a 3 .1 m ile s d e m illo n e s


d e d ó la re s . Es ta cifra p u e d e p a re ce r p e q u e ñ a cu a n d o s e la co m p a ra co n la s
im p o rtacio n e s d e Bras il, d e Arg e n tin a, d e Es tad o s Un id o s o Italia (vé as e cu ad ro
1 2 .4 ). Uru g u a y e s u n p a ís p e q u e ñ o e n e l co n cie rto m u n d ia l. Sin e m b a rg o , s i e n
lu g a r d e co m p a ra r la s im p o rta cio n e s to ta le s co m p a ra m o s la s im p o rta cio n e s

274
12
p or h ab itan te las im p ortacion es d e Uru g u ay n o res u ltan tan p eq u eñ as . En 1 9 9 6 ,
la s co m p ra s d e b ie n e s e n e l e x te rio r a s ce n d ie ro n a u n o s m il d ó la re s p o r h a b i-
tan te, s u p eran d o a las d e n u es tros vecin os d el Mercos u r y s u p eran d o tam b ién a
la s d e a ñ o s a n te rio re s p a ra Uru g u a y. Es ta cifra e s la m á s a lta e n la h is to ria
re cie n te d e l p a ís . No o b s ta n te , s ig u e s ie n d o p e q u e ñ a re s p e cto a o tro s p a ís e s
co m o Sin g a p u r, Ca n a d á , Es ta d o s Un id o s o Ita lia .
La s im p o rta cio n e s p o r h a b ita n te tie n d e n a a u m e n ta r cu a n d o a u m e n ta e l
n ive l d e in g re s o y e l g ra d o d e a p e rtu ra d e u n a e co n o m ía . Un a e co n o m ía e s
m á s a b ie rta cu a n d o m a yo r e s e l vo lu m e n d e s u s tra n s a ccio n e s co n e l re s to
d e l m u n d o re s p e cto a l to ta l d e tra n s a ccio n e s q u e s e d a n a s u in te rio r. Es a s
tra n s a ccio n e s p u e d e n s e r d e ca rá cte r re a l o fin a n cie ro .

1 2 .4 .1 . Me d ició n d e la a p e rt u ra

El g ra d o d e a p e rtu ra d e u n a e co n o m ía s e m id e re cu rrie n d o a in d ica d o re s


q u e re la cio n e n e l vo lu m e n d e la s tra n s a ccio n e s e n tre re s id e n te s y n o re s id e n -
te s co n e l to ta l d e tra n s a ccio n e s . Pu e d e n u tiliz a rs e in d ica d o re s q u e m id a n e l
g ra d o d e a p e rtu ra e n e l s e cto r re a l y e n e l s e cto r fin a n cie ro d e la e co n o m ía .
No o b s ta n te , d a d o q u e lo s p ro b le m a s e s ta d ís tico s p a ra m e d ir e l g ra d o d e
a p e rtu ra fin a n cie ra s o n m a yo re s q u e p a ra m e d ir e l g ra d o d e a p e rtu ra re a l, e s
m á s fre cu e n te co n ta r co n in d ica d o re s d e la a p e rtu ra re a l d e u n a e co n o m ía .

En e l s e cto r re a l s e m id e e l p e s o d e l co m e rcio e x te rio r re s p e cto a la a cti-


vid a d e co n ó m ica g lo b a l d e l p a ís . El co m e rcio e x te rio r s e p u e d e m e d ir u s a n d o
la s im p o rta cio n e s , la s e x p o rta cio n e s , la s u m a d e a m b a s o s u p ro m e d io .

Un ín d ic e d e a p e r t u r a f re c u e n t e m e n t e u s a d o e s e l c o c ie n t e e n t re
e l c o m e rc io c o n e l re s t o d e l m u n d o y e l PBI d e u n p a ís .

En té rm in o s a lg e b ra ico s s e d e fin e co m o :

d o n d e la s e x p o rta cio n e s e im p o rta cio n e s p u e d e n re m itirs e a l co m e rcio d e


b ie n e s o a l co m e rcio d e b ie n e s y s e rvicio s . Co m o a lte rn a tiva p o d ría m e d irs e
e l g ra d o d e a p e rtu ra re la cio n a n d o e l co m e rcio e x te rio r co n la d e m a n d a n a -
cio n a l, d o n d e p o d ría e s tim a rs e la d e m a n d a n a cio n a l co m o e l PBI m á s la s
im p o rta cio n e s m e n o s la s e x p o rta cio n e s .

En g e n e ra l, e s to s in d ica d o re s m u e s tra n u n a e vo lu ció n cre cie n te e n la s


ú ltim a s d é ca d a s p a ra m u ch o s p a ís e s . Lo s p a ís e s m ie m b ro s d e la Co m u n id a d
Eco n ó m ica Eu ro p e a h a n vis to a u m e n ta r s u g ra d o d e a p e rtu ra d e s d e u n va lo r
p ro m e d io d e 3 0 .6 % e n la d é ca d a d e l s e s e n ta a u n va lo r p ro m e d io d e 4 6 .6 % e n
lo s o ch e n ta . La p a rticip a ció n d e la s im p o rta cio n e s e n la d e m a n d a d o m é s tica

275
h a a u m e n ta d o d e s d e u n 5 % a u n 1 2 % e n tre 1 9 6 0 y 1 9 9 1 e n e l ca s o d e Es ta -
d o s Un id o s , d e s d e u n 1 0 % a u n 1 5 % e n la Co m u n id a d Eco n ó m ica Eu ro p e a y
d e s d e u n 8 % a u n 1 4 % e n e l ca s o d e Ja p ó n .

Lo s p a ís e s p e q u e ñ o s tie n d e n a s e r m á s a b ie rto s q u e lo s p a ís e s g ra n d e s .
En g e n e ra l, lo s p rim e ro s tie n d e n a e s p e cia liz a rs e e n la p ro d u cció n d e u n
n ú m e ro lim ita d o d e p ro d u cto s e x p o rta b le s e im p o rta n e l re s to . La s e co n o -
m ía s m á s g ra n d e s tie n d e n a te n e r a p a ra to s p ro d u ctivo s m á s d ive rs ifica d o s y
d e p e n d e r m e n o s d e l re s to d e l m u n d o .

1 2 .4 .2 . In d ic a d o re s d e la a p e rt u ra d e la e c o n o m ía u ru g u a y a

Has ta m e d iad o s d e la d é cad a d e l s e te n ta, lo s laz o s co m e rciale s d e la e co n o -


m ía u ru g u aya co n e l re s to d e l m u n d o e ran e s cas o s . El co m e rcio co n e l re s to d e l
m u n d o , m e d id o co m o la s u m a d e la s e x p o rta cio n e s m á s la s im p o rta cio n e s ,
re p re s e n ta b a u n 2 6 % d e l PBI e n 1 9 7 0 . La s im p o rta cio n e s e s ta b a n g ra va d a s p o r
e le vad o s aran ce le s y re carg o s , e x is tían o tras re s triccio n e s n o aran ce larias y las
e x p o rta cio n e s tra d icio n a le s e s ta b a n s u je ta s a im p u e s to s (d e tra ccio n e s ). A m e -
d ia d o s d e la d é ca d a co m ie n z a u n p ro ce s o d e a p e rtu ra e co n ó m ica .

En e l á re a co m e rcia l, s e im p le m e n ta ro n p o lítica s d e lib e ra liz a ció n d e la s


im p o rta cio n e s y p ro m o ció n d e la s e x p o rta cio n e s . En 1 9 8 3 , e l co e ficie n te d e
a p e rtu ra a s ce n d ía a u n 4 9 %. A co m ie n z o s d e la d é ca d a d e l o ch e n ta la e co n o -
m ía u ru g u a ya e n fre n tó fu e rte s d e s e q u ilib rio s d e b a la n z a d e p a g o s y d e b ió
a ju s ta r s u s cu e n ta s e x te rn a s . Pa ra re s ta b le ce r e l e q u ilib rio e x te rn o s e re q u i-
rió g e n e ra r s u p e rá vits d e b a la n z a co m e rcia l q u e p e rm itie ro n h a ce r fre n te a l
s e rvicio d e la d e u d a . En e s te p e río d o la re d u cció n d e a ra n ce le s a va n z ó m á s

Fig u ra 1 2 .2 Uru g u a y: evolu ción d el g ra d o d e a p ertu ra

276
12
len tam en te y lo s in d icad o res d e ap ertu ra extern a m u es tran u n a revers ió n h as ta
1 9 8 5 y u n au m en to g rad u al en los añ os s ig u ien tes . En 1 9 9 0 , el g rad o d e ap ertu -
ra , m e d id o a p re cio s co n s ta n te s d e 1 9 8 3 , a s ce n d ía a 5 6 %. En la d é ca d a d e l
n o ve n ta , s u p e ra d o s lo s p ro b le m a s d e b a la n z a d e p a g o s , s e a ce le ró la a p e rtu ra
co m e rcia l d e l Uru g u a y. La s e x p o rta cio n e s e im p o rta cio n e s cre cie ro n e n fo rm a
s o s te n id a y e l g ra d o d e a p e rtu ra s u p e ra b a e l 8 0 % lu e g o d e 1 9 9 6 . (vé a s e fig u ra
1 2 .2 ) Es e cre cim ie n to e s m ás in te n s o e n las im p o rtacio n e s q u e p as an d e re p re -
s e n ta r u n 2 6 % d e l PBI e n 1 9 9 0 a s u p e ra r e l 4 5 % a p a rtir d e 1 9 9 6 .

La e vo lu ció n d e l co e ficie n te d e a p e rtu ra m e d id o a va lo re s co n s ta n te s e s


u n in d ica d o r a d e cu a d o d e la e vo lu ció n d e la s re la cio n e s co m e rcia le s e n tre
a g e n te s d o m é s tico s y e x te rn o s . Sin e m b a rg o , p u e d e n o re s u lta r a d e cu a d o
p a ra co m p a ra cio n e s co n o tro s p a ís e s . A e s to s e fe cto s , s e d e b e ría m e d ir e l
g ra d o d e a p e rtu ra a p re cio s co n s ta n te s d e a lg ú n a ñ o e n q u e s e h u b ie ra d a d o
u n a re la ció n a d e cu a d a e n tre lo s p re cio s d o m é s tico s e in te rn a cio n a le s ; la s e -
le cció n d e l a ñ o e s u n te m a o p in a b le . En la fig u ra 1 2 .2 , s e p re s e n ta la s e rie a
p re cio s d e 1 9 8 3 p o rq u e e s e l a ñ o b a s e u s a d o p a ra la s e s ta d ís tica s d e cu e n ta s
n a cio n a le s q u e e la b o ra e l Ba n co Ce n tra l. Sin e m b a rg o , p u e d e n o s e r e l m e jo r
a ñ o d a d o q u e fu e u n a ñ o e n q u e lo s p re cio s d e lo s b ie n e s y s e rvicio s p ro d u -
cid o s p a ra e l m e rca d o d o m é s tico , m e d id o s e n d ó la re s , e ra n b a jo s re s p e cto a
lo s in te rn a cio n a le s , p o rq u e , a fin d e l a ñ o a n te rio r, h a b ía p e rd id o va lo r e l p e s o
u ru g u a yo . Si e l p ro d u cto va lía p o co re s p e cto a la s e x p o rta cio n e s e im p o rta -
cio n e s , e l in d ica d o r d e a p e rtu ra a p re cio s co n s ta n te s d e b e e s ta r s o b re va lu a d o .

12.5. lmpor t aciones de Ur uguay

Uru g u a y e s u n p a ís p e q u e ñ o co n e s ca s a o n u la ca p a cid a d d e in cid ir e n


lo s p re cio s d e s u s im p o rta cio n e s . Su p a rticip a ció n e n la s im p o rta cio n e s m u n -
d ia le s n o lle g a b a a u n 0 .1 % e n 1 9 9 9 . En e l la rg o p la z o , la s im p o rt a cio n e s
u ru g u a ya s h a n m o s t ra d o u n cre cim ie n t o m u y s ig n ifica t ivo p e ro co n fu e rt e s
flu ct u a cio n e s e n e l m e d ia n o y co rt o p la z o . Es t a s flu ct u a cio n e s s e a s o cia b a n
a cre cim ie n t o s s ig n ifica t ivo s d e la s im p o rt a cio n e s , cris is d e b a la n z a d e p a -
g o s y a ju s t e s d e l g a s t o in t e rn o q u e re s u lt a b a n e n u n a co n t ra cció n d e la s
im p o rt a cio n e s . La ú lt im a g ra n ca íd a d e la s im p o rt a cio n e s o cu rrió e n 1 9 8 3 ,
co n la cris is d e b a la n z a d e p a g o s .

1 2 .5 .1 . Ev o lu ció n d e la s im p o rt a cio n e s e n Uru g u a y

En la fig u ra 1 2 .3 , s e p re s e n ta la e vo lu ció n d e u n ín d ice d e vo lu m e n fís ico


d e las im p o rtacio n e s u ru g u ayas d e s d e 1 9 5 5 a 1 9 9 9 . Es te ín d ice fu e co n s tru id o
u s an d o la s e rie d e las im p o rtacio n e s a p re cio s co n s tan te s d e 1 9 8 3 . De acu e rd o
a e s ta e vo lu ció n p u e d e n d is tin g u irs e la s s ig u ie n te s e ta p a s :

i) Ha s ta m e d ia d o s d e la d é ca d a d e l s e te n ta la s im p o rta cio n e s u ru g u a ya s
e s tu vie ro n s u je ta s a flu ctu a cio n e s s in m o s tra r u n a te n d e n cia cla ra . En tre 1 9 5 5

277
y 1 9 6 5 m u es tran u n a ten d en cia d ecrecien te, crecen en el q u in q u en io s ig u ien te,
y s e e s ta b iliz a n e n tre 1 9 7 0 y 1 9 7 5 .

ii) En tre 1 9 7 5 y 1 9 8 1 vu e lve n a e x p a n d irs e , a lca n z a n d o u n a ta s a d e cre ci-


m ie n to p ro m e d io d e m á s d e u n 9 % a n u a l.

iii) En tre 1 9 8 2 y 1 9 8 5 la s im p o rta cio n e s ca ye ro n e n fo rm a a b ru p ta co m o


co n s e cu e n cia d e la cris is e x te rn a . El p a ís n o p o d ía h a ce r fre n te a la s o b lig a -
cio n e s d e la d e u d a e x te rn a y tu vo q u e a ju s ta r s u e co n o m ía co n tra ye n d o la s
im p o rta cio n e s .

iv ) De s d e 1 9 8 5 h a n m o s tra d o u n d in a m is m o s in p re ce d e n te s , cre cie n d o a


u n a ta s a m e d ia d e 9 % e n tre 1 9 8 5 y 1 9 9 0 y a 1 5 % e n e l q u in q u e n io s ig u ie n te .
En 1 9 9 1 s e re cu p e ra n lo s n ive le s d e im p o rta ció n d e u n a d é ca d a a n te s , p re vio
a la cris is d e la d e u d a .
Es e cre cim ie n to d e la s im p o rta cio n e s re s p o n d e a u n a p o lítica d e lib e ra d a
d e a p e rtu ra q u e h a n lle va d o a ca b o lo s g o b ie rn o s u ru g u a yo s d e s d e m e d ia d o s
d e la d é ca d a d e l s e te n ta y q u e s e p ro fu n d iz ó e n lo s n o ve n ta .

1 2 .5 .2 . ¿Qu é im p o rt a Uru g u a y ?

Un a a lta p ro p o rció n d e la s im p o rta cio n e s u ru g u a ya s re s p o n d e a la s n e ce -


s id a d e s d e a p ro vis io n a m ie n to d e in s u m o s im p o rta d o s p o r p a rte d e la s e m -
p re s a s . Tra d icio n a lm e n te , la s im p o rta cio n e s u ru g u a ya s h a n te n id o u n a fu e rte
p a rticip a ció n d e lo s in s u m o s im p o rta d o s , e n 1 9 9 0 é s to s re p re s e n ta b a n e l 7 2 %
d e l to tal d e im p o rtacio n e s y e n 1 9 8 3 lle g aro n a re p re s e n tar e l 7 3 %. En 1 9 9 9 , u n

Fig u ra 1 2 .3 Com ercio ext erior d e Uru g u a y 1 9 7 5 -1 9 9 9

278
12
5 6 % d e las im p o rtacio n es eran in s u m o s in term ed io s , u n 1 6 % b ien es d e cap ital y
u n 2 8 % p ro d u cto s d e co n s u m o fin a l.

En e l cu a d ro 1 2 .5 s e p re s e n ta la co m p o s ició n d e la s im p o rta cio n e s u ru g u a -


yas p o r g ran d e s cate g o rías e co n ó m icas y e n e l cu ad ro 1 2 .6 p o r d ivis io n e s d e la
Cla s ifica ció n In te rn a cio n a l In d u s tria l Un ifo rm e (CIIU, re vis ió n 2 , 2 d íg ito s ). De
e s to s cu a d ro s s e d e s p re n d e :

i) Uru g u a y h a m on t a d o u n a est ru ct u ra p rod u ct iv a q u e t ien e u n a f u ert e


d ep en d en cia d e in su m os im p ort a d os. Uru g u a y e s u n p a ís p e q u e ñ o co n u n a e s -
tru ctu ra p ro d u ctiva p o co d ive rs ifica d a y q u e d e p e n d e d e l a p ro vis io n a m ie n to
e x te rn o d e in s u m o s im p o rta d o s . El p e tró le o e s u n in s u m o e s p e cia lm e n te im -
p o rta n te e n la e s tru ctu ra d e im p o rta cio n e s d e Uru g u a y, e n 1 9 8 3 , lle g ó a re p re -
s e n ta r u n 3 5 % d e la s im p o rta cio n e s to ta le s . En lo s a ñ o s p o s te rio re s , a m e d id a
q u e a u m e n ta ro n la s im p o rta cio n e s d e o tro s b ie n e s y ca ye ro n lo s p re cio s d e l
p e tró le o , p e rd ió p a rticip a ció n . En g e n e ra l, e n lo s p e río d o s d e a ju s te , e n lo s q u e
s e con trajo el g as to y las im p ortacion es , au m en tó la p articip ación d e los in s u m os
in te rm e d io s e n la s im p o rta cio n e s to ta le s . Es to o cu rrió , p o r e je m p lo , e n 1 9 8 3 .
Po r s u p a rte , la s im p o rta cio n e s d e b ie n e s d e co n s u m o fin a l h a n te n id o m a yo r
fle x ib ilid a d fre n te a ca m b io s e n la s co n d icio n e s e co n ó m ica s co yu n tu ra le s .

ii) La liberaliz ación del com ercio de Uruguay, ocurrida en los últim os años, ha
producido un aum ento y una diversificación de las im portaciones de bienes de con-
sum o final, que aum entaron su participación en las im portaciones uruguayas. Des-

Cu a d ro 1 2 .5 Im p o rta cio n e s p o r d e s tin o e co n ó m ico 1 9 8 0 -1 9 9 9


M illo n e s d e d ó la r e s P a r t ic i p a c ió n ( %)
1980 1990 1996 1999 1980 1990 1996 1999
C O N S U MO
A lim e n t o s y b e b i d a s 59 46 233 256 3 ,5 3 ,4 7 ,0 7 ,6
D u ra d e ro s 86 94 311 274 5 ,1 7 ,0 9 ,4 8 ,1
O tro s 33 59 322 409 2 ,0 4 ,4 9 ,7 1 2 ,2
T o tal 178 200 866 939 1 0 ,6 1 4 ,9 2 6 ,1 2 8 ,0

C A P IT A L
M á q u in a s y e q u ip o s 202 159 487 458 1 2 ,0 1 1 ,8 1 4 ,7 1 3 ,6
Eq u i p o d e t r a n s p o r t e 74 20 91 84 4 ,4 1 ,5 2 ,7 2 ,5
T o tal 276 179 578 542 1 6 ,4 1 3 ,3 1 7 ,4 1 6 ,0

IN T E R M E D IO S
P e t r ó le o y d e s t ila d o s 455 202 338 331 2 7 ,1 1 5 ,1 1 0 ,2 9 ,8
Pie z a s y a c c e s . d e m á q . y a p . 43 24 106 103 2 ,5 1 ,8 3 ,2 3 ,1
A lim e n t o s y b e b i d a s 48 43 103 74 2 ,9 3 ,2 3 ,1 2 ,2
Pie z a s y a c c e s . d e t ra n s p o rte 110 100 138 182 6 ,6 7 ,5 4 ,1 5 ,4
S u m in i s t r o s In d . b á s ic o s y e la b . 536 583 1172 1139 3 1 ,9 4 3 ,4 3 5 ,3 3 4 ,0
O t r o s b ie n e s in t e r m e d io s 35 11 23 47 2 ,1 0 ,8 0 ,7 1 ,4
T o tal 1227 964 1879 1876 7 3 ,0 7 1 ,8 5 6 ,5 5 6 ,0

T O T AL 1680 1343 3323 3357 1 0 0 ,0 1 0 0 ,0 1 0 0 ,0 1 0 0 ,0

Fu en t e: Ela b ora d o en b a se a in f orm a ción d el B.C.U.

279
de m ediados de la década del setenta Uruguay ha im plem entado políticas que tien-
den a elim inar las trabas com o aranceles u otras restricciones no arancelarias que
operan sobre las im portaciones. Este proceso se aceleró en la década del noventa.
Com o consecuencia las im portaciones tuvieron un increm ento significativo y han
cam biado su com posición. Al dism inuir los aranceles han aum entado y se han
diversificado las im portaciones de bienes de consum o final. En los prim eros años
crecieron m ucho las im portaciones de bienes de consum o duradero com o los elec-
trodom ésticos o los autom óviles, en los últim os años lo hicieron las de otros bienes
de consum o com o alim entos, bebidas y tabaco y textiles.

iii) Los p rin cip a les p rod u ctos d e im p orta ción d e Uru g u a y son p rod u ctos m e-
t á licos, m a q u in a ria y eq u ip o y su st a n cia s q u ím ica s, p et róleo ca rb ón y p lá st i-
cos. Es to re s p o n d e a u n e s q u e m a d e ve n ta ja s co m p a ra tiva s b a s a d a e n la a b u n -
d a n cia d e re cu rs o s n a tu ra le s p o r e l cu a l n u e s tro p a ís e s e x p o rta d o r d e p ro d u c-
to s a g ríco la s , a lim e n to s , te x tile s , ve s tim e n ta y cu e ro e im p o rta d o r d e p ro d u c-
to s q u ím ico s , m aq u in aria y e q u ip o . En e l p e río d o 1 9 9 7 -1 9 9 9 , las im p o rtacio n e s
d e m a q u in a ria s y e q u ip o s re p re s e n ta b a n u n 4 0 % d e l to ta l d e im p o rta cio n e s y
la s d e s u s ta n cia s q u ím ica s un 2 4 %.
Cuadro 1 2 .6 Co m po s ició n de las im po rtacio ne s 1 9 9 0 -1 9 9 2 y 1 9 9 7 -1 9 9 9
Productos 1 9 9 0 -1 9 9 2 1 9 9 7 -1 9 9 9 Variación me dia
( mill. U $S) ( %) ( mill. U $S) ( %) 1 9 9 0 -1 9 9 9
Agropecuarios 85 5,3 144 4,0 7,8

Alimentos, Bebidas y Tabaco 67 4,1 287 7,9 23,1


Prod.Alimenticios 49 3,0 251 6,9 23,0

Textiles, Vestimenta y Cueros 102 6,3 233 6,4 12,6


Textiles 55 3,4 124 3,4 12,4

Químicos, Petróleo, Carbón y Plásticos 399 24,7 867 23,9 11,7


S. Químicas industriales 241 14,9 391 10,8 7,2
Otros químicos 80 4,9 245 6,8 17,5
Refineria de petróleo 44 2,8 102 2,8 12,5

Prods. metálicos, maquinaria y equipo 592 36,7 1437 39,6 13,5


Maquinaria no eléctrica 201 12,4 483 13,3 13,4
Maquinaria eléctrica 130 8,1 356 9,8 15,4
Material de transporte 193 12,0 433 11,9 12,2

Otros productos 368 22,8 659 18,2 8,7


Petróleo 185 11,5 200 5,5 1,1
Papel y cartón 44 2,7 141 3,9 18,2
Metálicas básicas 59 3,7 112 3,1 9,6
Resto 80 4,9 207 5,7 14,6

Total 1612 100,0 3627 100,0 12,3

280
12
iv) El crecim ien to de las im portacion es ocu rrido en la década del n oven ta fu e
acom pañ ado por su diversificación , sin em bargo, gran parte del crecim ien to de
las im portacion es fu e con secu en cia del crecim ien to de las im portacion es de bie-
n es qu e correspon den a qu in ce agru pacion es in du striales. En tre é s tas , la m ayo r
co n trib u ció n al crecim ien to d e las im p o rtacio n es fu e d e m aq u in aria n o eléctrica,
m aq u in aria e lé ctrica, m ate rial d e tran s p o rte , s u s tan cias q u ím icas in d u s triale s ,
o tro s q u ím ico s , alim e n to s y p ro d u cto s ag ro p e cu ario s .

1 2 .5 .3 . ¿Dó n d e s e a d q u ie re n la s im p o rt a c io n e s d e Uru g u a y ?

La s co m p ra s d e b ie n e s im p o rta d o s d e Uru g u a y s e e n cu e n tra n m u y co n ce n -


tra d a s e n n u e s tro s s o cio s d e l Me rco s u r, d o n d e s e a d q u irió u n 4 3 % d e l to ta l d e
im p o rta cio n e s e n 1 9 9 8 . Sin e m b a rg o , e s to n o s ie m p re fu e a s í, e n 1 9 9 0 , la s
im p o rta cio n e s d e s d e e l Me rco s u r re p re s e n ta b a n u n 4 0 % y e n 1 9 8 0 u n 2 7 % d e l
to tal. En lo s ú ltim o s ve in te añ o s s e h a d ad o u n a re o rie n tació n g e o g ráfica d e las
co m p ras d e Uru g u ay au m en tan d o la p articip ació n d e Arg en tin a y Bras il, en d es -
m e d ro d e la d e o tro s p a ís e s d e la As o cia ció n La tin o a m e rica n a d e In te g ra ció n
(ALADI), d e la Un ió n Eu ro p e a y d e l Re s to d e l Mu n d o .

En 1 9 9 8 , el p rin cip al m ercad o d e orig en d e las im p ortacion es u ru g u ayas fu e


Arg en tin a d o n d e s e ad q u iriero n u n 2 2 .1 % d e las co m p ras extern as , s eg u id o p o r
Bra s il co n u n 2 0 .8 % y p o r la Un ió n Eu ro p e a co n u n 2 0 .7 %.

El m e rca d o d e o rig e n d e lo s d is tin to s p ro d u cto s d e p e n d e , fre cu e n te m e n te ,


d e las ve n tajas co m p arativas d e n u e s tro s s o cio s co m e rciale s , d e las p o s ib ilid a-
d e s d e e s p e cia liz a ció n , a p ro ve ch a m ie n to d e e co n o m ía s d e e s ca la y d e la s p o lí-
tica s co m e rcia le s . En a lg u n o s p ro d u cto s , d o n d e lo s co s to s d e lo s fle te s in te r-
n a cio n a le s s o n a lto s , la p ro x im id a d g e o g rá fica p u e d e ju g a r u n ro l im p o rta n te .
Gra n p a rte d e la s im p o rta cio n e s d e p e tró le o s e a d q u ie re n e n p a ís e s p e tro le ro s
co m o Irán o Nig e ria, s in e m b arg o , tam b ié n s e ad q u ie re p e tró le o e n Arg e n tin a y

Cu a d ro 1 2 . 7 Im p o rt a c io n e s p o r o rig e n 1 9 9 0 y 1 9 9 8

Pa rt icip ac ió n (%) Va ria ción


m e d ia a nua l
1990 1998 1 9 9 0 -1 9 9 8
Arg e n t in a 1 6 ,5 2 2 ,1 1 8 ,1
Bras il 2 2 ,5 2 0 ,8 1 2 ,8
Merc o s u r 3 9 ,9 4 3 ,3 1 5 ,1
Res t o d e Alad i 8 ,7 5 ,2 6 ,7
Es t a d o s Un id o s 1 0 ,2 1 2 ,1 1 6 ,3
Un ió n Eu ro p ea 1 9 ,3 2 0 ,7 1 4 ,9
Res t o d el Mu n d o 2 0 ,4 1 7 ,7 1 1 ,9
T o t a l (m i l l o n e s d e U$ S) 1343 3810 1 3 ,9
Fu en te: Elaboración propia en base a in form ación del BCU.

281
Ecu a d o r. Lo s p rin cip a le s p ro ve e d o re s d e p ro d u cto s q u ím ico s s o n Arg e n tin a ,
Bra s il, Es ta d o s Un id o s y la Un ió n Eu ro p e a . Bra s il y Eu ro p a Occid e n ta l s o n lo s
g ra n d e s p ro ve e d o re s d e a u to m ó vile s , Es ta d o s Un id o s y la Un ió n Eu ro p e a d e
m a q u in a ria e lé ctrica , Bra s il, la Un ió n Eu ro p e a y Es ta d o s Un id o s d e m a q u in a ria
n o e lé ctrica y Arg e n tin a d e a lim e n to s .

12.6. Las expor t aciones de Ur uguay

Uru g u a y e s u n e x p o rta d o r d e p ro d u cto s e la b o ra d o s s o b re la b a s e d e m a te -


ria s p rim a s a g ro p e cu a ria s co m o ca rn e s , cu e ro s , la n a s y a rro z . Sin e m b a rg o , e n
lo s ú ltim o s ve in te a ñ o s h a n cre cid o m u ch o la s e x p o rta cio n e s d e p ro d u cto s n o
trad icion ales , m u ch os d e los cu ales in corp oran m ayor valor ag reg ad o. Mien tras
q u e las exp o rtacio n es a Eu ro p a, Es tad o s Un id o s y al res to d el m u n d o s e co m p o -
n e n b á s ica m e n te p ro d u cto s d e o rig e n a g ro p e cu a rio , e n lo s q u e Uru g u a y tie n e
fu e rte s ve n ta ja s co m p a ra tiva s , la s e x p o rta cio n e s a lo s p a ís e s d e l Me rco s u r y
ALADI s e e n cu e n tra n m á s d ive rs ifica d a s . En 1 9 9 9 , la s e x p o rta cio n e s to ta le s
a s ce n d ie ro n a U$ S 2 .2 3 7 m illo n e s .

1 2 .6 .1 . Ev o lu ció n d e la s e xp o rt a cio n e s d e Uru g u a y

Des d e m ed iad os d e la d écad a d el s etenta las exp ortaciones urug uayas acele-
ra ro n s u cre cim ie n to . Es te cre cim ie n to co n tra s ta co n la le n ta e x p a n s ió n d e las
d o s d é cad as an te rio re s . Si to m am o s u n ín d ice d e vo lu m e n fís ico d e e x p o rtacio -
n e s co n b as e 1 9 7 3 , e n 1 9 9 9 e l m is m o as ce n d ió a 5 2 4 . En valo re s re ale s , las
exp ortacion es s e m u ltip licaron p or cin co (véas e la fig u ra 1 2 .3 ).

En u n p rin cip io , e s e cre cim ie n to fu e ale n tad o p o r p o líticas d e p ro m o ció n d e


exp ortacion es q u e u tiliz aron in s tru m en tos com o los s u b s id ios a las exp ortacio-
nes no trad icionales, créd itos p referenciales, p rom oción d e inversiones, rég im en
d e im p ortación en ad m isión tem p oraria y acuerd os b ilaterales con las econom ías
vecinas. Sob re fines d e la d écad a d el setenta, Urug uay ad hirió al cód ig o d e sub si-
d ios d el GATT y llevó a cab o un d esm antelam iento p rogresivo d e esos ap oyos. En
1 9 8 2 , s e s u s titu yero n lo s rein teg ro s p o r la d evo lu ció n d e im p u es to s in d irecto s ,
cu yas tas as d is m in u yero n en lo s añ o s p o s terio res .

1 2 .6 .2 . ¿Qu é e xp o rt a Uru g u a y ?

Las e s tad ís ticas d e co m e rcio e x te rio r d e Uru g u ay d is tin g u e n e n tre e x p o rta-


cio n e s t ra d icion a les y n o t ra d icion a les. La s p rim e ra s , s e co m p o n e n d e lo s p ro -
d u cto s q u e h is tó rica m e n te Uru g u a y h a e x p o rta d o . En tre e llo s s e d e s ta ca n la
carn e vacu n a en friad a y con g elad a, la carn e ovin a y eq u in a, la lan a s u cia, lavad a
y lo s to p s d e la n a , lo s cu e ro s s e co s y s in cu rtir. Se tra ta d e p ro d u cto s co n m u y
p o ca e la b o ra ció n , e n lo s q u e Uru g u a y tie n e ve n ta ja s co m p a ra tiva s b a s a d a s e n
lo s re cu rs o s n a tu ra le s . Po r s u p a rte , la s n o tra d icio n a le s s o n p ro d u cto s cu ya s
e x p o rta cio n e s s e h a n d e s a rro lla d o e n fo rm a m á s ta rd ía .

282
12
La fig u ra 1 2 .4 y e l cu a d ro 1 2 .8 s e p re s e n ta la co m p o s ició n d e la s e x p o rta -
cio n e s u ru g u a ya s . En e l p rim e ro s e o b s e rva la e vo lu ció n d e la s e x p o rta cio n e s
tra d icio n a le s y n o tra d icio n a le s e n tre 1 9 7 5 y 1 9 9 9 . En e l cu a d ro s e p re s e n ta la
co m p o s ició n d e las e x p o rtacio n e s d e Uru g u ay clas ificad as p o r p rin cip ale s d ivi-
s io n e s d e la CIIU y p o r ram as p ro d u ctivas p ara lo s p e río d o s 1 9 9 0 -1 9 9 2 y 1 9 9 7 -
1 9 9 9 . De e s ta in fo rm a ció n p u e d e d e s ta ca rs e q u e :

i) El crecim ien t o d e la s exp ort a cion es n o t ra d icion a les exp lica g ra n p a rt e


d el crecim ien t o exp ort a d or d e la s ú lt im a s d éca d a s . Ca s i in e x is te n te s h a s ta
m e d ia d o s d e la d é ca d a d e l s e s e n ta , m u e s tra n u n cre cim ie n to s o s te n id o d e s d e
m e d iad o s d e lo s s e te n ta. En 1 9 7 0 , las e x p o rtacio n e s n o trad icio n ale s re p re s e n -
tab an u n 2 5 % d e las totales , en tan to, d eb id o a u n com p ortam ien to m ás d in ám i-
co e n lo s añ o s s ig u ie n te s , p as aro n a re p re s e n tar u n 7 4 .4 % d e las e x p o rtacio n e s
to tale s e n 1 9 9 9 . En e fe cto , e n 1 9 9 9 s e e x p o rtaro n U$ S 2 .2 3 6 .8 m illo n e s , d e lo s
cu a le s U$ S 5 8 1 .8 m illo n e s co rre s p o n d ie ro n a p ro d u cto s tra d icio n a le s y U$ S
1 .6 5 5 a p rod uctos no trad icionales. Desd e 1 9 9 0 a 1 9 9 9 las exp ortaciones crecie -
ro n a u n a t a s a m e d ia a n u a l d e 7 %, m ie n t ra s la s e x p o rt a cio n e s t ra d icio n a le s
cre cie ro n a u n a t a s a m e d ia m e n o r a l 4 % a n u a l y la s n o t ra d icio n a le s lo h icie -
ro n a 9 % a n u a l.

ii) Las exportacion es tradicion ales, s i b ie n h an m o s trad o u n a te n d e n cia cre -


cie n te , h a n e s ta d o s u je ta s a m a yo re s flu ctu a cio n e s e n fu n ció n d e la e vo lu ció n
d e lo s p re cio s in te rn a cio n a le s d e lo s p ro d u cto s b á s ico s .

iii) Los p rin cip a les p rod u ctos d e exp orta ción d e Uru g u a y son p rod u ctos ela -
borados u tiliz an do m aterias prim as de origen agropecu ario. En tre estos se des-
t a ca n la s exp ort a cion es d e ca rn e, a rroz , lá ct eos , la n a y cu ero. En e l p e río d o
1 9 9 7 -1 9 9 9 , las exp o rtacio n es d e tres ram as p ro d u ctivas rep res en tab an en p ro -
m e d io e l 7 3 .3 % d e l to tal e x p o rtad o . Es tas ram as s o n alim e n to s , b e b id as y tab a-

Fig u ra 1 2 .4 Exp ort a cion es t ra d icion a les y n o t ra d icion a les. 1 9 7 5 -1 9 9 9

283
Cu a d ro 1 2 .8 Co m p o s ició n d e la s e xp o rta cio n e s u ru g u a y a s 1 9 9 0 / 1 9 9 9

1 9 9 0 -1 9 9 2 1 9 9 7 -1 9 9 9 Variación me dia
Productos
(mill. U$S) (%) (mill. U$S) (%) 1 9 9 0 -1 9 9 9

Productos Agropecuarios 136 8,3 227 8,8 7,6

Alimentos, Bebidas y Tabaco 586 35,9 1056 41,0 8,8


Frigoríficos 268 16,4 474 18,4 8,5
Lácteos 62 3,8 160 6,2 14,6
Pesca 88 5,4 68 2,6 -3,6
Molinería 109 6,7 206 8,0 9,5
Otros 59 3,6 148 5,7 14,1

Textiles, Vestimenta y Cueros 639 39,2 606 23,5 -0,7


Textiles 303 18,6 250 9,7 -2,7
Vestimenta 123 7,5 119 4,6 -0,4
Curtiduría 120 7,4 180 7,0 6,0
Productos de cuero 39 2,4 3 0,1 -29,6
Calzado 20 1,2 15 0,6 -3,9
Otros 34 2,1 39 1,5 1,9

Químicos, Petróleo, Carbón y Plásticos 138 8,5 223 8,6 7,1


Químicas básicas 22 1,4 27 1,0 2,9
Abonos y plaguicidas 19 1,2 20 0,8 0,9
Resinas Mat. Plásticas 28 1,7 42 1,6 6,1
Productos Farmacéuticos 12 0,7 25 1,0 11,7
Refinería de petróleo 0 0,0 12 0,5 140,3
Productos de caucho 10 0,6 7 0,3 -3,9
Otros 47 2,9 89 3,4 9,4

Prods. metálicos, maquinaria y equipo 49 3,0 200 7,8 22,2


Maquinaria no eléctrica 4 0,3 23 0,9 27,5
Maquinaria eléctrica 8 0,5 32 1,3 21,0
Automotríz 29 1,7 117 4,5 22,3
Otros 8 0,5 28 1,1 19,9

Otros productos 84 5,1 266 10,3 17,9


Papel y cartón 21 1,3 64 2,5 17,1
Metálicas básicas 10 0,6 48 1,8 24,8
Resto 52 3,2 154 6,0 16,7

Total 1631 100,0 2578 100,0 6,8

284
12
co (4 1 % d e l to tal d e e x p o rtacio n e s ), lo s p ro d u cto s te x tile s , ve s tim e n ta y cu e ro s
(u n 2 3 .5 %) y lo s p ro d u cto s a g ro p e cu a rio s (u n 8 .8 %). Sin e m b a rg o , e s to n o e s lo
ú n ico q u e Uru g u a y e x p o rta . La s e x p o rta cio n e s d e p ro d u cto s q u ím ico s , d e riva -
d o s d e l p e tró le o , ca rb ó n , ca u ch o y p lá s tico re p re s e n ta b a n u n 8 .6 % d e l to ta l d e
e x p o rta cio n e s y lo s p ro d u cto s m e tá lico s m a q u in a ria y e q u ip o u n 7 .8 %.

iv ) En tre lo s p rod u ct os a lim en t icios, lo s p rin cip a le s ru b ro s e ra n la s ca rn e s ,


lo s lá cte o s , e l a rro z y la ce b a d a m a lte a d a . En lo s ú ltim o s a ñ o s , e l m a yo r
d in a m is m o e x p o rta d o r s e co n s ta tó e n lo s p ro d u cto s lá cte o s , e l a rro z y o tro s
a lim e n to s . En e s to s ru b ro s , Uru g u a y tie n e u n a fu e rte co m p le m e n ta rie d a d
co m e rcia l co n Bra s il. Es te ú ltim o e s u n g ra n im p o rta d o r d e p ro d u cto s a lim e n -
ticio s y Uru g u a y u n e x p o rta d o r. El m e rca d o b ra s ile ñ o e s u n m e rca d o m u y
g ra n d e y d e fá cil a cce s o p a ra lo s e x p o rta d o re s u ru g u a yo s , e n la m e d id a q u e
s e e n cu e n tra m u y ce rca n o g e o g rá fica m e n te y fo rm a p a rte d e l Me rco s u r. La s
e x p o rta cio n e s u ru g u a ya s d e a lim e n to s h a n e n co n tra d o u n m a rco p ro p icio
p a ra s u d e s a rro llo e n e l Me rco s u r. No o b s ta n te , d e s d e la d e va lu a ció n b ra s ile ñ a
d e 1 9 9 9 e s o s s e cto re s e n fre n ta n s e ria s d ificu lta d e s .

v) Lo s textiles, vestim en ta y cu eros re p re s e n ta b a n u n 2 3 .5 % d e la s e x p o rta -


cion es u ru g u ayas en el p eríod o 1 9 9 7 -1 9 9 9 . Uru g u ay tien e fu ertes ven tajas p ara
la e x p o rta ció n d e p ro d u cto s d e la n a y cu e ro s cu rtid o s . En o tro s p ro d u cto s , e n
lo s ú ltim o s a ñ o s , lo s p ro d u cto re s u ru g u a yo s h a n te n id o p ro b le m a s p a ra co m -
p e t ir co n p ro ve e d o re s d e m e rca d o s a s iá t ico s , d e Eu ro p a Orie n t a l o d e
ce n tro a m é rica . Po r e je m p lo , Uru g u a y e ra u n g ra n e x p o rta d o r d e ve s tim e n ta a
Es ta d o s Un id o s h a s ta 1 9 9 1 . La ve s tim e n ta e s u n p ro d u cto in te n s ivo e n m a n o
d e o b ra p o co ca lifica d a y Uru g u a y te n ía p ro b le m a s p a ra co m p e tir. En lo s a ñ o s
s ig u ie n te s , re o rie n tó s u s e x p o rtacio n e s h acia lo s m e rcad o s d e Arg e n tin a y Bra-
s il, m e rcad o s m ás p ro te g id o s y e n lo s q u e g o z ab a d e u n a p re fe re n cia aran ce la-
ria . Lo s p rin cip a le s p ro d u cto s s o n la s la n a s la va d a s y lo s to p s d e la n a y lo s
cu e ro s cu rtid o s .

vi) Las exp ortaciones d e productos quím icos, d erivad os d el p etróleo, carb ón y
p lás tico as cend ieron a U$ S 2 2 3 m illones p ro m e d io e n e l p e río d o 1 9 9 7 -1 9 9 9 . En
los últim os años han crecid o a u n ritm o s im ila r q u e las e x p ortacion es totales
m ostrando un com portam iento dispar entre las distintas ram as. Las exportaciones
de productos farm acéuticos, resinas sintéticas y refin ería d e p etro leo crecieron en
fo rm a s ig n ifica tiva , m ie n t ra s la s d e p ro d u cto s q u ím ico s b á s ico s , a b o n o s ,
p laguicid as y p ro d u cto s d e ca u ch o p e rd ie ro n p a rticip a ció n .

v ii) La s e x p o rta cio n e s d e p rod u ct os m et á licos m a q u in a ria y eq u ip o, q u e


te n ía n m u y p o ca im p o rta n cia e n 1 9 9 0 , cre cie ro n e n fo rm a s ig n ifica tiva e n lo s
a ñ o s p o s te rio re s p a s a n d o d e U$ S 4 9 m illo n e s e n e l p e río d o 1 9 9 0 -1 9 9 2 a U$ S
2 0 0 m illo n e s e n e l p e río d o 1 9 9 7 -1 9 9 9 . En tre e s ta s s e d e s ta ca n la s e x p o rta cio -
n e s d e la in d u s tria a u to m o triz q u e a s ce n d ie ro n a U$ S 1 1 7 m illo n e s e n e n e l
p e río d o 1 9 9 7 -1 9 9 9 y la d e m a q u in a ria n o e lé ctrica q u e s e m u ltip lica p o r s e is .

285
1 2 .6 .3 . ¿Dó n d e s e v e n d e n la s e xp o rt a c io n e s u ru g u a y a s ?

Lo s p rin cip a le s m e rca d o s d e d e s t in o p a ra la s e x p o rt a cio n e s u ru g u a ya s


s o n Bra s il, Arg e n t in a , Es t a d o s Un id o s , Ch in a , Ale m a n ia , Ho n g Ko n g , Re in o
Un id o , It a lia , Pa ís e s Ba jo s y Es p a ñ a . En e l cu a d ro 1 2 .9 s e p re s e n t a la p a rt ici-
p a ció n d e lo s p rin cip a le s s o cio s e n la s e x p o rt a cio n e s d e Uru g u a y e n 1 9 9 0 y
e n 1 9 9 8 y la s t a s a s d e cre cim ie n t o a cu m u la t iva s a n u a le s d u ra n t e e s e p e río -
d o . En 1 9 9 8 , e l Me rco s u r fu e e l d e s t in o d e u n 5 5 % d e la s e x p o rt a cio n e s u ru -
g u a ya s , le s ig u ie ro n e n im p o rt a n cia la Un ió n Eu ro p e a y Es t a d o s Un id o s . En
lo s ú lt im o s a ñ o s s e o b s e rva u n a im p o rt a n cia cre cie n t e d e l Me rco s u r co m o
d e s t in o d e la s e x p o rt a cio n e s y d e l re s to d e lo s p a ís e s la tin o a m e rica n o s .

Cu a d ro 1 2 .9 Exp o rt a cio n e s p o r d e s t in o 1 9 9 0 y 1 9 9 8

Part icip ació n (%) Va ria ción


m e d ia a nua l
1990 1998 1 9 9 0 -1 9 9 8
Arg en t in a 4 ,8 1 8 ,5 2 5 ,7
Bras il 2 9 ,6 3 3 ,8 8 ,1
Merco s u r 3 4 ,9 5 5 ,3 1 2 ,7
Res t o d e Alad i 4 ,4 7 ,0 1 2 ,7
Es t ad o s Un id o s 9 ,6 5 ,7 -0 ,3
Un ió n Eu ro p ea 2 4 ,6 1 6 ,5 1 ,1
Res t o d el Mu n d o 2 4 ,5 1 3 ,9 -1 ,0

To tal (m illo n e s d e U$ S) 1693 2769 6 ,3

Fu en t e: Ela b ora ción p rop ia en b a s e a in f orm a ción d el BCU.

Se o b s e rva , a s im is m o , u n a fu e rt e a s o cia ció n e n t re a lg u n o s p ro d u ct o s y


m e rca d o s . El p rin cip a l d e s t in o d e la s ca rn e s u ru g u a ya s e s la Un ió n Eu ro p e a
m ie n t ra s q u e e l a rro z y lo s lá ct e o s s e d e s t in a n p re fe re n t e m e n t e a Bra s il.
Ch in a e s e l p rin cip a l d e s tin o d e la s e x p o rta cio n e s d e la n a s d e Uru g u a y, m ie n -
t ra s q u e la Un ió n Eu ro p e a a p a re ce co m o d e s t in o d e t e x t ile s , t o p s d e la n a y
cu e ro s cu rt id o s . Lo s p a ís e s d e l Me rco s u r s o n e l p rin cip a l d e s t in o d e la s e x -
p o rt a cio n e s d e ve s t im e n t a , p ro d u ct o s q u ím ico s , p ro d u ct o s a g ro p e cu a rio s ,
p a p e l y m a q u in a ria y e q u ip o .

286
12
12.7. Especialización comer cial

Co m o ya m e n cio n a m o s e n e l ca p ítu lo a n te rio r, cu a n d o la s ca ra cte rís tica s


e co n ó m icas d e lo s p aís e s q u e p articip an e n e l in te rcam b io s o n m u y d ife re n te s ,
p u ed en ap rovech ar es as d iferen cias in tercam b ian d o p rod u ctos d is tin tos . A es te
tip o d e co m e rcio , q u e re s p o n d e a ve n ta ja s co m p a ra tiva s y s u p o n e e l in te rca m -
b io d e p ro d u cto s e s e n cia lm e n te d is tin to s o p ro d u cto s d e d is tin ta s in d u s tria s ,
s e lo d e n o m in a com ercio in terin du strial. Po d e m o s d e cir q u e e s ta fu e la m o d ali-
d a d tra d icio n a l d e co m e rcio d e Uru g u a y, e x p o rta b a la n a , ca rn e y cu e ro s e im -
p o rta b a u n a g ra n va rie d a d d e p ro d u cto s m a n u fa ctu ra d o s . Es ta m o d a lid a d d e
co m e rcio s u p o n e la e s p e cia liz a ció n co m e rcia l y, p o r e n d e , p ro d u ctiva . Lo s p a í-
s e s s e e s p e cia liz a n e n la p ro d u cció n y e x p o rta ció n d e p ro d u cto s d e cie rta s
in d u s tria s e im p o rta n e l re s to .

Po r o tra , co m o ta m b ié n s e m e n cio n ó , e n la s ú ltim a s d é ca d a s , e n la e co n o -


m ía re a l h a a d q u irid o im p o rta n cia e l co m e rcio d e p ro d u cto s s im ila re s e n tre
p aís es s im ilares , fu n d am en talm en te en el cas o d e los p aís es d es arrollad os . Es te
co m e rcio , q u e d e n o m in am o s com ercio in tra in d u stria l, n o re s p o n d e a ve n tajas
co m p arativas . El e je m p lo m ás n o to rio e s e l in te rcam b io d e p ro d u cto s m an u fac-
tu ra d o s e n tre lo s p a ís e s d e la Un ió n Eu ro p e a . El co m e rcio in tra in d u s tria l s u p o -
n e q u e u n p a ís s e a a l m is m o tie m p o e x p o rta d o r e im p o rta d o r d e l m is m o p ro -
d u cto . Po r e je m p lo , cu a n d o Uru g u a y e x p o rta p a p e l o g a lle tita s a la Arg e n tin a e
im p o rta o tras varie d ad e s d e p ap e l o g alle titas e s e co m e rcio e s in train d u s trial y
n o p u e d e e x p lica rs e p o r la s d ife re n cia s e n la s co n d icio n e s p a ra p ro d u cir e s o s
b ie n e s e n tre Uru g u ay y Arg e n tin a.

1 2 .7 .1 . In d ica d o re s d e e s p e c ia liz a ció n

A lo s e fe ct o s d e e s t u d ia r la e s p e cia liz a ció n co m e rcia l y p ro d u ct iva d e u n


p a ís p u e d e n u s a rs e d is t in t o s in d ica d o re s . Alg u n o s in d ica d o re s s e co n s t ru -
ye n u t iliz a n d o e x clu s iva m e n t e d a t o s d e co m e rcio e x t e rio r, o t ro s in d ica d o re s
c o m b in a n d a t o s d e c o m e r c io e x t e r io r y p r o d u c c ió n . La e le c c ió n d e
in d ica d o re s d e p e n d e d e lo s o b je t ivo s d e l e s t u d io y d e la d is p o n ib ilid a d d e
in fo rm a ció n e s t a d ís t ica a d e cu a d a .

El Saldo Com ercial, q ue constituye un ind icad or m uy sencillo d e la esp ecializ a-


ción com ercial, se d efine com o la d iferencia entre las exp ortaciones y las im p orta-
ciones d e una d eterm inad a ind ustria. Si el sald o es p ositivo, las exp ortaciones son
m ayores q ue las im p ortaciones y el p aís es un exp ortad or d e es os p rod uctos . En
caso contrario es im p ortad or. Otro ind icad or q ue p ued e d arnos un ind icio sob re la
m odalidad de especialización com ercial de un país es la participación de los distin-
tos b ienes en sus exp ortaciones e im p ortaciones .

Ex is te n o tro s in d ica d o re s m á s e la b o ra d o s q u e n o s p e rm ite n m e d ir la e s p e -


cia liz a ció n co m e rcia l y e l co m e rcio in tra in d u s tria l.

287
1 2 .7 .2 . Es p e c ia liz a c ió n c o m e rc ia l d e la e c o n o m ía u ru g u a y a

Uru g u a y m u e s tra u n p a tró n d e e s p e cia liz a ció n co m e rcia l b a s a d o e n ve n -


ta ja s co m p a ra tiva s d e riva d a s d e la a b u n d a n cia d e re cu rs o s n a tu ra le s a p to s
p a r a la p r o d u c c ió n a g r o p e c u a r ia . Es u n e x p o r t a d o r d e p r o d u c t o s
a g ro p e cu a rio s , a lim e n to s , te x tile s , cu e ro s y p re n d a s d e ve s tir y u n im p o rta -
d o r d e p e tró le o , p ro d u cto s q u ím ico s , d e riva d o s d e l p e tró le o , ca u ch o y p lá s ti-
co y m a q u in a ria s y e q u ip o s . El co m e rcio in tra in d u s tria l re p re s e n ta ce rca d e
u n 2 0 % d e l co m e rcio .

En e l cu a d ro 1 2 .1 0 s e p re s e n ta n a lg u n o s in d ica d o re s d e e s p e cia liz a ció n


co m e rcia l p a ra Uru g u a y e n e l a ñ o 1 9 9 9 . To d o s lo s in d ica d o re s fu e ro n ca lcu la -
d o s s o b re la b a s e d e lo s flu jo s d e co m e rcio a g re g a d o p o r “d ivis ió n ” d e la cla s i-
ficació n in d u s trial in te rn acio n al u n ifo rm e (co rre s p o n d e a d o s d íg ito s d e la CIIU,
re v. 2 ). En la p rim e ra y s e g u n d a co lu m n a s e p re s e n ta la p a rticip a ció n d e ca d a
g ru p o d e p ro d u cto s e n la s e x p o rta cio n e s y e n la s im p o rta cio n e s to ta le s . En la
te rce ra co lu m n a s e p re s e n ta e l s a ld o co m e rcia l. A p a rtir d e l cu a d ro s e p u e d e n
d e rivar alg u n as co n clu s io n e s :

i) Uru g u a y m u es t ra v en t a ja s com p a ra t iv a s m u y cla ra s en t res d iv is ion es :


p rod u ct os a g rop ecu a rios , a lim en t os , b eb id a s y t a b a co y p rod u ct os d e la in -
d u s t ria t ext il, v es t im en t a y cu ero. Es to s g ru p o s tie n e n u n a p a rticip a ció n m u y
a lta e n la s e x p o rta cio n e s to ta le s , re p re s e n ta n d o u n 7 5 .3 % d e la s m is m a s . As i-
m is m o , s o n e x p o rta d o re s n e to s . En ta n to e l s a ld o co m e rcia l e s p o s itivo . La s
e x p o rta cio n e s d e p ro d u cto s a g ro p e cu a rio s s u p e ra n e n cu a tro ve ce s la s im p o r-
ta cio n e s , la s d e a lim e n to s s o n ca s i cin co ve ce s m a yo re s y la s d e te x tile s tre s
veces s u p eriores a las exp ortacion es . Uru g u ay tien e u n a es tru ctu ra exp ortad ora
o rie n ta d a a e s o s p ro d u cto s .

Cu a d ro 1 2 .1 0 Es p e cia liz a ció n co m e rcia l d e l Uru g u a y, 1 9 9 9

(*) Millo n e s d e d ó la re s

288
12
ii) Uru gu ay n o tien e ven tajas com parativas y es u n im portador en tres gran -
d es g ru p os d e p rod u ctos: p rod u ctos q u ím icos, d eriva d os d el p etróleo, ca rb ón y
p lá s t icos (CIIU d iv is ión 3 5 ), m a q u in a ria y eq u ip o (CIIU d iv is ión 3 8 ) y p et róleo
(CIIU d iv is ión 2 2 ). En co n ju n to , e s ta s tre s d ivis io n e s re p re s e n ta n u n 6 8 .5 % d e
la s im p o rta cio n e s y s u s s a ld o s co m e rcia le s s o n n e g a tivo s .

289
12
Co n ce p to s cla ve s
ABIERTA
A
EL MODELO MACROECONÓMICO DE UNA

im p ortación grad o d e ap ertura d e la econom ía


ECONOMÍA ABIERT

exp ortación ín d ice d e ap e rtu ra


o fe rta ag re g ad a e n e co n o m ía ab ie rta e x p o rtacio n e s trad icio n ale s
demanda agregada en economía abierta e x p o rta cio n e s n o tra d icio n a le s
b alan z a co m ercial exp ortacion es u ru g u ayas
d é ficit d e b a la n z a co m e rcia l im p o rtacio n es u ru g u ayas
s u p e rávit d e b alan z a co m e rcial d e s tin o d e e x p o rtacio n e s
va lo r CIF o rig e n d e im p o rtacio n e s
valor FOB co m e rcio in te rin d u s trial
ín d ice d e p re cio s d e im p o rta ció n co m e rcio in train d u s trial
ín d ice d e p re cio s d e e x p o rta ció n e s p e cializ ació n co m e rcial

PROBLEMAS Y PREGUNTAS
PREGUNTAS

1 . De fin a b alan z a d e p ag o s y s ald o e n cu e n ta co rrie n te d e la b alan z a d e


p a g o s . En b a s e a la in fo rm a ció n q u e b rin d a e l cu a d ro 1 2 .1 , a n a lice la
in cid e n cia e n e l s a ld o e n cu e n ta co rrie n te d e la b a la n z a d e p a g o s d e l
Uru g u a y, d e la s tra n s a ccio n e s e n b ie n e s y e n s e rvicio s .

2 . De fin a im p o rta cio n e s y e x p o rta cio n e s y e x p liq u e b re ve m e n te co m o


s e m id e n e n e l ca s o d e Uru g u a y.

3 . ¿Qu é s ig n ifica la a p e rtu ra d e u n a e co n o m ía y có m o s e m id e ?

4 . ¿Qu é im p orta Uru g u ay?

5 . ¿Qu é exp orta Uru g u ay?

6 . ¿Qu é e s p e cializ ació n co m e rcial p re s e n ta Uru g u ay?

290
13
ELEMENTOS DE FINANZAS
13
INTERNACIONALES

ELEMENTOS DE
FINANZAS INTERNACIONALES
13.1. El mer cado de cambios

El m e r c a d o d e c a m b io s e s e l á m b it o d o n d e s e re a liz a n la s t ra n s a c-
cio n e s d e co m p ra -v e n ta d e m o n e d a e xtra n je ra .

El t ip o d e c a m b io -t a m b ié n c o n o c id o c o m o c o t iz a c ió n e s e l p re c io
d e la m o n e d a e xt ra n je ra , e xp re s a d o c o m o la c a n t id a d d e m o n e d a n a -
cio n a l q u e d e b e p a g a rs e p o r ca d a u n id a d d e a q u e lla .

Sie n d o q u e la m o n e d a e x tra n je ra e s u n b ie n co m o cu a lq u ie r o tro d e la e co -


n o m ía , la d e te rm in a ció n d e s u p re cio p re s e n ta d is tin ta s a lte rn a tiva s . En p a rti-
cu la r, p o d ría m o s co n s id e ra r lo s s ig u ie n te s ca s o s :

i) En u n e x tre m o , s i e l p re cio e s d e te rm in ad o lib re m e n te p o r e l m e rcad o s in


n in g u n a clas e d e in terven cio n es , s e h ab la d e tipo de cam bio flotan te. Cu an d o el
tip o d e cam b io flo ta, s e co n o ce co m o depreciación d e la m o n e d a e l cas o e n q u e
e l tip o d e cam b io au m e n ta, o co m o apreciación s i e l tip o d e cam b io d is m in u ye .
En p a rticu la r, la a p re cia ció n d e la m o n e d a s e id e n tifica h a b itu a lm e n te co n s u
f ort a lecim ien t o e n té rm in o s re la tivo s , fre n te a la s d e m á s .

ii) En e l o tro e x tre m o , s i e l p re cio e s fija d o a d m in is tra tiva m e n te p o r la s a u -


torid ad es com p eten tes (n orm alm en te, u n b an co cen tral), s e h ab la d e q u e el tipo
d e ca m b io es f ijo. Pa ra q u e e llo s u ce d a , e l b a n co ce n tra l o fre ce co m p ra r o ve n -
d er tod a la m on ed a extran jera q u e el m ercad o d es ee a es e p recio p red eterm in a-
d o . Ob viam e n te , cu an d o e s as s o n las re g las d e l ju e g o , n in g ú n o p e rad o r e s taría
d is p u e s to a p a g a r p o r la m o n e d a e x tra n je ra m á s q u e e l p re cio a l cu a l e l b a n co

291
cen tral ven d e, n i d is p u es to a recib ir m en os q u e el p recio al cu al el b an co cen tral
co m p ra . Po r lo t a n t o , n o p u e d e h a b e r u n p re cio e n e l m e rca d o d ife re n t e d e l
p re cio fija d o p o r e l b a n co ce n t ra l. En e s t e e s ce n a rio , cu a n d o e l t ip o d e ca m -
b io e s fija d o a d m in is t ra t iva m e n t e , s e h a b la d e d ev a lu a ción d e la m o n e d a e n
e l ca s o e n q u e e l t ip o d e ca m b io a u m e n t a , o d e r e v a lu a ción s i e l t ip o d e
ca m b io d is m in u ye .

En tre e s ta s s o lu cio n e s e x tre m a s e x is te n d ife re n te s a lte rn a tiva s . Alg u n a s


d e e lla s q u e re s u lta n d e p a rticu la r in te ré s s o n :

iii) La f lot a ción s u cia , o g es t ion a d a : e l tip o d e ca m b io e s b á s ica m e n te


d e te rm in a d o p o r e l m e rca d o , p e ro e n cie rta s o p o rtu n id a d e s la s a u to rid a d e s
s e re s e rva n e l d e re ch o d e in te rve n ir p u n tu a lm e n te p a ra in flu e n cia r s o b re é s te
d e a cu e rd o a s u s o b je tivo s d e p o lítica . Es ta s in te rve n cio n e s p e rió d ica s h a n
s id o re la tiva m e n te n o rm a le s d u ra n te la s ú ltim a s d é ca d a s e n lo s p rin cip a le s
p aís e s d e s arro llad o s .

iv) La p a rid a d d es liz a n t e, o cra w lin g p eg : e l tip o d e ca m b io e s b á s ica m e n -


te d e te rm in a d o p o r e l b a n co ce n tra l, e l cu a l lo d e s p la z a co n cie rta re g u la ri-
d a d . Es te d e s p la z a m ie n to p u e d e s e r e ve n tu a lm e n te a n u n cia d o d e a n te m a n o ,
p a ra q u e e l m e rca d o co n o z ca e l p re cio fu tu ro y e llo co n trib u ya a q u e la s
e x p e cta tiva s co n ve rja n a la s p a u ta s d e p o lítica (co m o s e in te n tó e n e l ca s o d e
la “ta b lita ”, u tiliz a d a e n Uru g u a y e n tre 1 9 7 8 y 1 9 8 2 ).

v) El con t r ol d e ca m b ios : p a r a a lg u n a s t r a n s a c c io n e s d e n a t u r a le z a
p re e s ta b le cid a (co m e rcia le s , tu rís tica s , e tc.), e x is te la o b lig a ció n d e re a liz a r
la s co m p ra ve n ta s co n e l b a n co ce n tra l a l p re cio q u e é s te d is p o n e . Es ta cla s e
d e re g la m e n ta ció n n o rm a lm e n te co n d u ce a la a p a rició n d e l m erca d o n e g ro o
p a ra le lo , lo s cu a le s re fle ja n m á s lib re m e n t e la s co n d icio n e s d e m e rca d o
im p e ra n te s .

v i) La s b a n d a s d e f lot a ción : e l tip o d e ca m b io e s lib re d e flo ta r e n tre u n


va lo r m ín im o y u n va lo r m á x im o . El va lo r m ín im o e s d e te rm in a d o p o r e l
p re cio a l cu a l e l b a n co ce n tra l o fre ce co m p ra r m o n e d a e x tra n je ra , m ie n tra s
q u e e l va lo r m á x im o e s d e te rm in a d o p o r e l p re cio a l cu a l e l b a n co ce n tra l
o fre ce ve n d e r. En e l m o m e n to e n e l cu a l e l tip o d e ca m b io tie n d a a s o b re p a -
s a r e l b o rd e s u p e rio r d e la b a n d a , lo s co m p ra d o re s e n co n tra rá n m á s co n ve -
n ie n te a d q u irirle la m o n e d a e x tra n je ra a l b a n co ce n tra l e n lu g a r d e h a ce rlo
e n e l m e rca d o , y vice ve rs a . Po r e s e m o tivo , e l tip o d e ca m b io s e e n cu e n tra
re s trin g id o a flu ctu a r e n tre e s o s lím ite s .

292
13
13.2. La oper at iva del mer cado de cambios

Bá s ica m e n te , e x is te n d o s m e rca d o s . Un m e rca d o e s e l m in o ris ta , e l cu a l


fu n cio n a p rin cip a lm e n te a n ive l d e la s ca s a s d e ca m b io . Po r o tra p a rte , e x is te
u n m e rca d o in te rb a n ca rio , q u e e s u n m e rca d o m a yo ris ta , in vo lu cra n d o tra n -
s a ccio n e s d e m a yo r e n ve rg a d u ra e n tre b a n co s y o tra s in s titu cio n e s fin a n cie -
ra s . En Uru g u a y, e s te s e g u n d o m e rca d o s e co n fig u ra a d o s n ive le s : lo s co rre -
d o re s d e ca m b io , y la Bo ls a Ele ctró n ica d e Va lo re s S.A. (BEVSA). Lo s co rre d o -
re s d e ca m b io s o n co m is io n is ta s q u e co m p ra n y ve n d e n p o r e n ca rg o d e te r-
ce ro s . A ve ce s s e re cu rre a e llo s e n fu n ció n d e s u e x p e rie n cia y s u co n o ci-
m ie n to d e l m e rca d o , e n p a rticu la r cu a n d o lo s m o n to s s o n im p o rta n te s . En lo s
ú lt im o s a ñ o s , s in e m b a r g o , s e h a ve n id o d e s a r r o lla n d o u n a o p e r a t iva
in te rb a n ca ria a tra vé s d e BEVSA, cu yo s a s o cia d o s tie n e n u n a te rm in a l d e co m -
p u t a d o r e n la cu a l a p a re ce n , a n ó n im a m e n t e , la s d is t in t a s o fe rt a s d e co m p ra
y d e ve n t a . Cu a n d o a lg u ie n d e s e a a ce p t a r a lg u n a d e la s o fe rt a s q u e a llí a p a -
r e c e n , s im p le m e n t e la m a r c a y e l s is t e m a in fo r m á t ic o r e a liz a
a u t o m á t ica m e n t e la t ra n s a cció n . Al fin a l d e ca d a jo rn a d a , e l Ba n co Ce n t ra l
d e l Uru g u a y re a liz a u n a s ín t e s is d e a m b o s m e rca d o s re fle ja n d o lo e n u n p re -
cio d e cie r r e d e l m e rca d o . Es t e p re cio d e cie rre e s im p o rt a n t e d e b id o a q u e
e s t o m a d o co m o u n p re cio d e re fe re n cia p a ra a lg u n a s liq u id a cio n e s d e o p e -
ra cio n e s e n m o n e d a e x t ra n je ra .

Es n o rm a l o b s e rva r d o s p re cio s p a ra la m o n e d a e x tra n je ra , u n o d e co m -


p ra (b id ) y o tro d e ve n ta (a sk ). La d ife re n cia e n tre a m b o s s e co n o ce co m o
m a rg en o s p rea d , y re p re s e n ta la g a n a n cia d e l in te rm e d ia rio . Es ta d ife re n cia
e s n o rm a lm e n te m a yo r cu a n to m e n o r e s e l m e rca d o , o cu a n to m a yo r e s la
vo la tilid a d d e l tip o d e ca m b io e n cu e s tió n , d e b id o a la p o s ib ilid a d d e q u e e l
in te rm e d ia rio p u e d a h a ce r p é rd id a s e n ca s o d e q u e u n ca m b io e n la s co n d i-
cio n e s d e m e rca d o lo o b lig u e n a ve n d e r p o r d e b a jo d e l p re cio a l cu a l co m p ró .

El m e rca d o u s u a l e s e l m erca d o d e con t a d o o s p ot , e n e l cu a l la co m p ra -


ve n ta q u e d a e fe ctiviz a d a d e a cu e rd o a la s co n d icio n e s d e m e rca d o d e l m o -
m e n to e n q u e s e re a liz a . To d a tra n s a cció n s e ca ra cte riz a p o r u n m o n to y u n
p re cio . Ta m b ié n p o d ría s u ce d e r q u e a m b a s p a rte s s e p u s ie ra n d e a cu e rd o
p a ra p a cta r e s e m o n to y e s e p re cio d e a n te m a n o , p o r e je m p lo , u n o , d o s o
tre s m e s e s a n te s d e la fe ch a . Es o d a lu g a r a u n m erca d o a t érm in o o f orw a rd .
Su u tilid a d e s e lim in a r la in ce rtid u m b re re s p e cto d e l tip o d e ca m b io fu tu ro , y
e n co n s e cu e n cia e lim in a r e l ries g o ca m b ia rio. As í, p o r e je m p lo , cu a lq u ie r
p e rs o n a o e m p re s a q u e d e b a h a ce r u n p a g o e n m o n e d a e x tra n je ra e n u n a
fe ch a p re d e te rm in a d a p o d ría fija r e l p re cio d e co m p ra d e s d e ya , a s e g u rá n d o -
s e e l m o n to e q u iva le n te e n m o n e d a n a cio n a l. De e s ta fo rm a e lim in a e l rie s g o
d e te n e r q u e co m p ra r la m o n e d a e x tra n je ra a u n p re cio m á s a lto q u e e l p re -
vis to e n s u m o m e n to , a u n q u e p o r o tra p a rte n o s e b e n e ficia d e e ve n tu a le s
b a ja s e n e l p re cio .

293
13.3. Tipos de cambio f ijos vs. t ipos de cambio f lot ant es

Ex is te u n a p e rm a n e n te d is cu s ió n a ce rca d e la s virtu d e s re la tiva s d e ca d a


u n o d e e s to s re g ím e n e s , y cu á l re s u lta ría m a s co n ve n ie n te p a ra ca d a p a ís e n
p a rticu la r. En tre la s p ro p ie d a d e s d e lo s tip o s d e ca m b io flo ta n te s s e e n cu e n -
tra n , p rin cip a lm e n te :

i) Fu n cion an com o estabiliz adores au tom áticos de la econ om ía an te caídas


d e la d em a n d a . Si p o r a lg ú n m o tivo e l n ive l d e g a s to d is m in u ye (p o r e je m p lo ,
la s e x p o rta cio n e s ), ta m b ié n lo h a rá la d e m a n d a d e d in e ro y e n co n s e cu e n cia la
tas a d e in te ré s . Cu an d o e s ta cae , s e d e m an d a m ás m o n e d a e x tran je ra ya q u e e l
re n d im ie n to d e lo s a ctivo s fin a n cie ro s e n m o n e d a n a cio n a l d is m in u ye . Es ta
d em an d a d e m on ed a extran jera au m en ta el tip o d e cam b io, lo cu al h ace q u e los
p re cio s in te rn o s , e x p re s a d o s e n m o n e d a e x tra n je ra d is m in u ya n y la e co n o m ía
s e vu e lva m á s co m p e titiva . Co m o re s u lta d o , la cu e n ta co rrie n te tie n d e a m e jo -
ra r y e s o co m p e n s a –a l m e n o s p a rcia lm e n te - la ca íd a in icia l d e l g a s to .

ii) Son d iscip lin a d ores d esd e el p u n t o d e vist a f isca l. Si e l g o b ie rn o tie n d e a


e n d e u d a rs e m á s p a ra fin a n cia r u n d é ficit, la ta s a d e in te ré s tie n d e a s u b ir, lo
cu a l h a ce q u e in g re s e n ca p ita le s y e l tip o d e ca m b io ca e d e b id o a la o fe rta
in cre m e n ta d a d e m o n e d a e x tra n je ra . Co m o co n s e cu e n cia , e l d é ficit fis ca l
p ro d u ce u n d e te rio ro e n la cu e n ta co rrie n te . A ve ce s , in clu s ive , s e h a b la d e
“lo s d é ficit g e m e lo s ” p a ra re fe rirs e a la s co n s e cu e n cia s d e l d é ficit fis ca l s o b re
e l d é ficit e n cu e n ta co rrie n te .

iii) Fa cilit a n los a ju s t es en cu en t a corrien t e, p o rq u e s i la e co n o m ía d e b e


co rre g ir u n n ive l d e p re cio s in te rn o s m u y d e s a ju s ta d o p a ra e s tá n d a re s in te r-
n a cio n a le s , s ie m p re e s m á s fá cil ca m b ia r e l tip o d e ca m b io q u e to d o s y ca d a
u n o d e lo s p re cio s d o m é s tico s e n p e s o s . Po r o tra p a rte , e n la m e d id a e n q u e
e s e a ju s te lo h a ce e l p ro p io m e rca d o , s e e vita la d is cu s ió n a ce rca d e l n ive l
ó p tim o d e l tip o d e ca m b io , la cu a l a m e n u d o e s tá p re s e n te cu a n d o é s te e s
fija d o a d m in is tra tiva m e n te p o r la a u to rid a d m o n e ta ria .

iv ) Fin a lm e n te , n o com p rom et en la s res erv a s in t ern a cion a les d el b a n co


cen t ra l. Al n o h a b e r co m p ro m is o ca m b ia rio , e l b a n co ce n tra l n o e s tá o b lig a -
d o a p o n e r a d is p o s ició n d e l m e rca d o s u s re s e rva s e n m o n e d a e x tra n je ra a l
p re cio q u e h a fija d o . Po r e s e m o tivo e s fre cu e n te q u e la s a lid a a la s cris is
ca m b ia ria s e n la cu a l s e e s p e cu la co n tra e l tip o d e ca m b io fija d o p o r e l b a n co
ce n tra l s e a la flo ta ció n , u n a ve z q u e e l b a n co ce n tra l h a p e rd id o u n a p a rte
s ig n ifica tiva , o e ve n tu a lm e n te la to ta lid a d d e s u s re s e rva s .

A p e s a r d e e llo , lo s tip o s d e ca m b io fijo s p o s e e n a s u ve z m ú ltip le s ve n ta -


ja s . Alg u n a s d e e lla s lo s h a ce n p a rticu la rm e n te a p ro p ia d o s p a ra e co n o m ía s
p e q u e ñ a s y e n vía s d e d e s a rro llo :

294
13
i) Evitan la volatilidad característica de los tipos de cam bio flotantes. Cuand o
e l tip o d e ca m b io e s vo lá til, co m o lo s p re cio s in te rn o s n o s u e le n s e rlo , e llo s e
trad u ce e n flu ctu acio n e s d e la co m p e titivid ad q u e d e s alie n tan e l co m e rcio , co n
la p é rd id a d e b ie n e s tar q u e e llo im p lica. Po r e llo e s fre cu e n te q u e p aís e s p e q u e -
ñ o s y e n vía s d e d e s a rro llo fije n s u s tip o s d e ca m b io e n fu n ció n d e l á re a m o n e -
ta ria e n la cu a l s e e n cu e n tra n . En n u e s tro ca s o , e l á re a Dó la r.

ii) Son d is cip lin a d ores d es d e el p u n t o d e v is t a m on et a rio. Si u n b a n co ce n -


tra l q u is ie ra ce d e r a la te n ta ció n d e lle va r a d e la n te e x p a n s io n e s m o n e ta ria s ,
la ta s a d e in te ré s te n d e ría a ca e r co n lo cu a l lo s ca p ita le s s a ld ría n , p ro vo ca n -
d o u n a te n d e n cia a la d e p re cia ció n d e l tip o d e ca m b io . Cu a n d o e l tip o d e
ca m b io e s fijo , e l m e rca d o e n cu e n tra co n ve n ie n te co m p ra r la m o n e d a e x -
tra n je ra a l b a n co ce n tra l, e l cu a l p ie rd e re s e rva s . En o tra s p a la b ra s , to d a
e x p a n s ió n m o n e ta ria n o d e m a n d a d a p ro d u cirá u n a p é rd id a d e re s e rva s .

iii) Son est a b iliz a d ores a u t om á t icos d e d ist orsion es m on et a ria s. Cu a n d o e l


m e rca d o d is p o n e d e m e n o s m o n e d a n a cio n a l d e la q u e d e s e a , e s ta re la tiva
iliq u id e z p re s io n a a l a lz a la ta s a d e in te ré s , in ce n tiva n d o u n in g re s o d e ca p i-
ta le s y u n a te n d e n cia a la a p re cia ció n d e l tip o d e ca m b io . Ello re s u lta e n q u e
e l b a n co ce n tra l co m p re m o n e d a e x tra n je ra , e n tre g a n d o a ca m b io la m o n e d a
n a cio n a l q u e e ra re q u e rid a e n u n p rin cip io . Es ta ca p a cid a d d e lo s tip o s d e
ca m b io fijo s p a ra re g u la r e l s to ck d e d in e ro in te rn o p e rm ite a firm a r q u e e l
m e rca d o e s ca p a z d e im p o rta r o e x p o rta r e l d in e ro q u e re q u ie re , o q u e le
s o b ra , a tra vé s d e la b a la n z a d e p a g o s . En o tra s p a la b ra s , ve n d ié n d o le o
co m p rá n d o le m o n e d a e x tra n je ra a l b a n co ce n tra l.

iv ) En p a ís es con f u ert e h is t oria l in f la cion a rio, con t rib u y en a es t a b iliz a r el


n iv el d e p r ecios. Da d o u n n ive l d e p re cio s in te rn a cio n a l, e x p re s a d o e n m o n e -
d a e x tra n je ra , la fija ció n d e l tip o d e ca m b io co n trib u ye a fija r e l p re cio e n
p e s o s d e to d o s a q u e llo s b ie n e s q u e s o n in te rn a cio n a lm e n te co m e rcia liz a b le s .
Co m o d e l p re cio d e l re s to d e lo s b ie n e s d e la e co n o m ía d e b e g u a rd a r u n a
cie rta re la ció n co n é s to s , in d ire cta m e n te co n trib u ye a d e te rm in a r ta m b ié n e l
p re cio d e é s to s . El tip o d e ca m b io e s , p o r o tra p a rte , u n a fo rm a tra n s p a re n te
y fá cilm e n te co n tro la b le p o r e l m e rca d o d e l g ra d o d e co m p ro m is o y d e l cu m -
p lim ie n to q u e m a n ifie s te e l g o b ie rn o co n s u p o lítica d e e s ta b iliz a ció n .

13.4. El r égimen cambiar io ur uguayo

El ré g im e n ca m b ia rio u ru g u a yo a ctu a lm e n te e n vig e n cia o p e ra d e s d e s e -


tie m b re d e 1 9 9 0 , y co n s is te e n u n a b a n d a d e flo ta ció n p a ra e l tip o d e ca m -
b io . A d ife re n cia d e la m a yo r p a rte d e la s b a n d a s d e flo ta ció n , e s ta n o e s tá
d e fin id a co m o u n p o rce n ta je a lre d e d o r d e u n a p a rid a d ce n tra l. Al co m ie n z o ,
la a m p litu d d e la b a n d a fu e d e u n 2 % m e d id a re s p e cto d e l lím ite in fe rio r, p e ro

295
a l a ñ o s ig u ie n te fu e a u m e n ta d a a u n 4 % y lu e g o a u n 7 % e n Ma yo d e 1 9 9 2 . Es ta
a m p litu d s e m an tu vo h as ta Ab ril d e 1 9 9 8 , m ie n tras q u e a p a rtir d e e s a fe ch a la
d is ta n cia s e re d u jo a u n 3 %. Cu a n d o e l p re cio d e m e rca d o tie n d e a s itu a rs e p o r
d e b a jo o p o r e n cim a d e la b a n d a , la s tra n s a ccio n e s s o n re a liz a d a s co n e l BCU,
d e ta l m o d o q u e e l p re cio s ie m p re s e q u e d a d e n tro d e la b a n d a d e flo ta ció n .

Ca d a d ía , lo s tip o s d e ca m b io q u e co rre s p o n d e n a l p is o y a l te ch o d e la
b a n d a s o n d e va lu a d o s p o r e l BCU d e a cu e rd o a cie rto s crite rio s . Prim e ro , d e b e
te n e rs e e n cu e n ta q u e e l tip o d e ca m b io e s e l a n cla p a ra e l s is te m a d e p re cio s
d e acu erd o al p lan d e es tab iliz ació n q u e fu era im p lem en tad o d es d e1 9 9 0 , d e tal
m o d o q u e la p a u ta d e va lu a to ria e s tá e s tricta m e n te re la cio n a d a a lo s o b je tivo s
e n m a te ria d e in fla ció n . De h e ch o , p o r e s te m o tivo la b a n d a d e flo ta ció n fu e
a n g o s ta d a d e u n 7 % a l 3 %: d e o tro m o d o , p e rm itir flu ctu a cio n e s d e l tip o d e
ca m b io d e u n o rd e n d e u n 7 % p o d ría im p lica r flu ctu a cio n e s e n lo s p re cio s e n
u n a m a g n itu d s im ila r, lo cu a l p ro vo ca ría s e n s ib le s a p a rta m ie n to s e n cu a n to a l
o b je tivo d e cla ra d o d e re d u cir la in fla ció n a n ive le s m e n o re s d e l 1 0 % a n u a l. En
e s te s e n tid o , s e ría d e s e a b le q u e la p a u ta d e va lu a to ria fu e ra lo m á s re d u cid a
p o s ib le , co m o s e e x p lica m á s a d e la n te .

En e l o tro la d o d e la b a la n z a , la re d u cció n d e la p a u ta d e va lu a to ria n o d e b e


h a ce rs e b ru s ca m e n te . Po r u n a p a rte , p a ra d a r tie m p o a lo s p re cio s in te rn o s d e
co n ve rg e r a la e vo lu ció n d e l tip o d e ca m b io y e vita r d is to rs io n e s b ru s ca s e n e l
s is te m a d e p re cio s q u e p e rju d iq u e la co m p e titivid a d d e la e co n o m ía . Po r o tra
p a rte , d e b id o a q u e la d e va lu a ció n d e la m o n e d a re p re s e n ta u n a fo rm a d e
fin an ciam ie n to p ara e l g o b ie rn o e s tre ch am e n te lig ad a a lo q u e s e co n o ce co m o
fin an ciam ien to in flacion ario. En e fe cto , la d e valu ació n d e l tip o d e cam b io in flu -
ye s o b re e l n ive l d e in fla ció n . Cu a n d o lo s p re cio s a u m e n ta n , e n to n ce s la ca n ti-
d a d re a l d e d in e ro e n e l m e rca d o d is m in u ye . Si la d e m a n d a d e m o n e d a , e n té r-
m in o s re a le s , e s m á s o m e n o s e s ta b le , e n to n ce s lo s a g e n te s b u s ca n re co m p o -
n e r s u s to ck d e m e d io s d e p a g o co n s ig u ie n d o m á s m o n e d a n a cio n a l. En e l
Uru g u a y, e l m o d o q u e tie n e n d e h a ce rlo e s ve n d ié n d o le m o n e d a e x tra n je ra a l
BCU. Es ta m o n e d a e x tra n je ra e s u tiliz a d a , ya s e a p a ra fin a n cia r lo s o b je tivo s
q u e s e te n g a n re s p e cto d e la a cu m u la ció n d e re s e rva s in te rn a cio n a le s , o b ie n
p a ra s a tis fa ce r o tra s n e ce s id a d e s fin a n cie ra s d e l s e cto r p ú b lico .

Es e d e lica d o e q u ilib rio e n tre d e va lu a ció n , in fla ció n y fin a n cia m ie n to s e re -


s u e lve a tra vé s d e u n p ro ce s o d e p ro g ra m a ció n fin a n cie ra q u e s e re a liz a ca d a
a ñ o . En la m e d id a e n q u e la s n e ce s id a d e s d e fin a n cia m ie n to in fla cio n a rio d e l
s e cto r p ú b lico d is m in u yan , la tas a d e d e valu ació n p u e d e tam b ié n d is m in u ir d e
m o d o co n s is te n te s in cre a r p re s io n e s d e n a tu ra le z a fis ca l. En co n s e cu e n cia ,
ta m b ié n te n d e rá a d is m in u ir e l n ive l d e in fla ció n .

La ta s a d e d e va lu a ció n fu e fija d a e n u n 2 % m e n s u a l e n Octu b re d e 1 9 9 2 ,


d is m in u ye n d o s o s te n id a m e n te a u n 1 .8 % e n Ab ril d e 1 9 9 6 , 1 .4 % e n Se tie m b re
d e l m is m o a ñ o , 1 .2 % e n Ma yo d e 1 9 9 7 , 1 % e n Ag o s to y 0 .8 % e n No vie m b re d e l
m is m o a ñ o , y a p a rtir d e l 2 0 d e Ab ril d e 1 9 9 8 s e e n cu e n tra s itu a d a e n u n n ive l

296
13
d e l 0 .6 %. Aú n s e e s p e ra n s u ce s iva s re d u ccio n e s d e e s ta ta s a , co m o fo rm a d e
co n trib u ir a m a yo re s re d u ccio n e s e n lo s ín d ice s in fla cio n a rio s . En p a rticu la r,
e s ta d is m in u ció n d e la p au ta d e d e valu ació n p e rm itió d is m in u ir la tas a d e in fla-
ció n d e s d e u n p ico d e l 1 2 9 % e n 1 9 9 0 h a s ta u n 8 .6 % e n 1 9 9 8 .

Fig. 13.1 Mercado Interbancario. Banda y Cierres Diarios 1994-1998

13.5. Ar bit r ajes, t asas de int er és, par idades y r iesgo

1 3 .5 .1 . Arb it ra je e n t re m o n e d a s

Has ta la p rim era g u erra m u n d ial, las m o n ed as ten ían u n a relació n fija co n el
o ro . Ca d a p a ís fija b a u n p re cio p o r m e d id a d e o ro (u s u a lm e n te , u n a o n z a tro y,
e q u iva le n te a u n o s 3 1 g ra m o s ). Es to h a cía q u e lo s tip o s d e ca m b io e n tre la s
d is tin ta s m o n e d a s q u e d a ra n a u to m á tica m e n te d e te rm in a d o s p o r u n m e ca n is -
m o d e a rb it ra je. El re s u lta d o e ra u n tip o d e ca m b io fijo ig u a l a l co cie n te d e lo s
p re cio s d e l o ro e n tre d o s p a ís e s . Po r e je m p lo , s i Ale m a n ia fija b a e l p re cio d e l
o ro a 3 Ma rco s la o n z a , m ie n tra s q u e In g la te rra lo h a cía a 2 Lib ra s , e n to n ce s e l
p re cio d e la Lib ra e n té rm in o s d e Marco s n o p o d ría s e r o tro q u e 1 .5 0 . Si e s to n o
fu e s e a s í, e n to n ce s a lg u ie n p o d ría h a ce r u n a g a n a n cia to ta lm e n te lib re d e rie s -
g o co m p ran d o b arato y ve n d ie n d o caro . Su p o n g am o s q u e e l tip o d e cam b io d e
la Lib ra re s p e cto d e l Ma rco fu e s e d e 1 .8 0 e n lu g a r d e 1 .5 0 e n e s e ca s o , re s u lta -
ría co n ve n ie n te p e d ir ve n d e r 1 Lib ra y co n ve rtirla e n 1 .8 0 Marco s . Co n e llo s , s e
p u e d e n ad q u irir 0 .6 0 o n z as d e o ro e n e l b an co ce n tral ale m án , las q u e lle vad as
a In g la te rra s e co n vie rte n e n 1 .2 0 Lib ra s . Un a Lib ra co m p e n s a la ve n ta in icia l
q u e d io in icio a la ca d e n a , y la g a n a n cia d e la tria n g u la ció n , to ta lm e n te lib re d e

297
rie s g o , e s d e 0 .2 0 ! Es ta o p e ració n s e co n o ce co m o arbitraje, y las p e rs o n as q u e
se ocup an d e id entificar estas op ortunid ad es d e negocios se llam an arbitrajistas.

El p rin cip io d e a rb itra je e s ig u a lm e n te vá lid o p a ra lo s tip o s d e ca m b io fijo s


e n g e n e ra l. Es to e s s u m a m e n te in tu itivo p a ra e l ca s o d e d o s m o n e d a s , d o n d e
h a y s o la m e n te u n tip o d e ca m b io e n tre a m b a s . En e l ca s o g e n e ra l, s i e x is te n N
m o n e d a s , o b via m e n te h a b rá N(N-1 )/ 2 tip o s d e ca m b io s b ila te ra le s , m o n e d a a
m o n e d a , p e ro s ó lo h a b rá N-1 tip o s d e ca m b io re le va n te s . Fija d o s e s to s , to d o s
lo s o tro s tip o s d e ca m b io q u e d a n fijo s p o r a cció n d e l a rb itra je .

1 3 .5 .2 . Ta s a s d e in t e ré s y p a rid a d e s

El a r b it r a je n o s e r e d u c e a lo s t ip o s d e c a m b io . La a c c ió n d e c o m p r a r
d o n d e s e e n c u e n t r a m á s b a r a t o , y v e n d e r d o n d e e s m á s c a r o , s e e x t ie n -
d e a c u a lq u ie r o t ro a c t iv o . En p a r t ic u la r, t a m b ié n s e e x t ie n d e a lo s a c t i-
v o s fin a n c ie r o s .

To m e m o s e l ca s o u ru g u a yo , d o n d e cu a lq u ie r a g e n te e s lib re d e a d q u irir
a ctivo s fin a n cie ro s e n m o n e d a n a cio n a l o e n m o n e d a e x tra n je ra : d e p ó s ito s
b a n ca rio s , títu lo s , e tc. Ca d a u n o d e e s to s a ctivo s p o s e e u n re n d im ie n to , e x -
p re s a d o e n s u p ro p ia m o n e d a . Po r e je m p lo , u n d e p ó s ito a 9 0 d ía s e n m o n e d a
n a cio n a l p u e d e p a g a r u n a ta s a a n u a liz a d a e q u iva le n te a i, m ie n tra s q u e e l
m is m o d e p ó s ito e n m o n e d a e x tra n je ra p a g a u n a ta s a i*. Es ta lib e rta d d e lo s
a g e n te s d e m a n te n e r la p os ición d e s e a d a e n u n a m o n e d a u o tra , la a s o cia -
m o s a la id e a d e lib re m ov ilid a d d e ca p it a les. Es ta m o vilid a d p u e d e re g is tra r-
s e ta n to fís ica m e n te d e n tro d e l p a ís , co m o e s e l ca s o d e Uru g u a y, o d e m o d o
tra n s fro n te riz o s i n o e x is te n re s triccio n e s a lo s flu jo s in te rn a cio n a le s .

Si a m b o s a ctivo s s o n p e rfe cto s s u s titu to s , lo s a g e n te s s e rá n in d ife re n te s


e n tre u n o y o tro e n la m e d id a e n q u e a m b o s o fre z ca n e l m is m o re n d im ie n to
n o m in a l, e s to e s , e x p re s a d o e n u n a m is m a m o n e d a . Si e llo n o fu e ra a s í,
e n to n ce s e l m e rca d o s e q u e d a ría co n e l a ctivo q u e o fre z ca u n m a yo r re to rn o
y d e s ca rta ría in m e d ia ta m e n te e l o tro . Po r lo ta n to , e l ú n ico m o d o e n q u e
a m b o s a ctivo s p u e d e n co e x is tir e s q u e o fre z ca n e l m is m o re n d im ie n to .

El re n d im ie n to d e l a ctivo e n m o n e d a n a cio n a l e s ig u a l a s u ta s a d e in te ré s
i. El re n d im ie n to d e l a ctivo e n m o n e d a e x tra n je ra , e x p re s a d o e n m o n e d a
n a cio n a l, e s ig u a l a l p ro d u cto d e s u ta s a d e in te ré s (i*) y d e la va ria ció n e s p e -
ra d a d e l p re cio d e la m o n e d a e x tra n je ra . En o tra s p a la b ra s , la d e p re cia ció n
e s p e ra d a (δe ):

1 + i = (1 + i*) (1 + δe )

298
13
Pa ra va lo re s re la t iva m e n t e p e q u e ñ o s d e i *, lo s q u e n o rm a lm e n t e s e h a n
s it u a d o e n lo s ú lt im o s a ñ o s e n va lo re s e n e l e n t o rn o d e l 5 % s i la re fe re n cia
e s e l Dó la r, p u e d e d e m o s t ra rs e q u e e s t a fó rm u la co n ve rg e , e n t é rm in o s
a p ro x im a d o s , a :

i= i* + δe
Te n ie n d o e n cu e n ta q u e e s to s e p u e d e e s crib ir, a lte rn a tiva m e n te , co m o :

δ e = i - i*
e n to n ce s p u e d e a ce p ta rs e q u e o b s e rva r e l d ife re n cia l d e ta s a s d e in te ré s
p e rm ite fo rm a rs e u n a o p in ió n a ce rca d e la ta s a d e in cre m e n to d e l p re cio d e
la m o n e d a e x tra n je ra q u e e s p e ra e l m e rca d o . En e l ca s o u ru g u a yo , p o d ría
co n tra s ta rs e e l d ife re n cia l d e ta s a s d e in te ré s co n la e vo lu ció n d e la p a u ta
d e va lu a to ria p re a n u n cia d a p o r e l g o b ie rn o . Si a m b a s co n ve rg e n , e n to n ce s
p u e d e a s u m irs e q u e la p o lítica ca m b ia ria e s cre íb le . Si la ta s a d e in te ré s a u -
m e n ta ra s e n s ib le m e n te p o r s o b re e s ta p a rid a d , e llo p o d ría e s ta r re fle ja n d o
u n a d e s co n fia n z a s o b re e l m a n te n im ie n to d e la p o lítica , o e n o tro s té rm in o s ,
u n a cre e n cia d e q u e la ta s a d e d e va lu a ció n s e rá m a yo r q u e la p re a n u n cia d a .

Ex is te u n a re la ció n m u y e s tre ch a e n tre la ta s a d e in te ré s y e l tip o d e


ca m b io , la cu a l e s e x p lo ta d a p a ra fin e s d e p o lítica m o n e ta ria y ca m b ia ria .
Da d a s la s e x p e cta tiva s q u e e l m e rca d o te n g a s o b re e l va lo r fu tu ro d e l tip o d e
ca m b io (Se ), la d e p re cia ció n e s p e ra d a e q u iva le a :

d e d o n d e e s in m e d ia to o b s e rva r q u e e x is te u n a re la ció n in ve rs a e n tre e l tip o


d e ca m b io (S) y la ta s a d e in te ré s .

Si e l o b je tivo d e la s a u to rid a d e s e s b a ja r la co tiz a ció n d e la m o n e d a e x -


tra n je ra , n e ce s a ria m e n te d e b e rá a u m e n ta r la ta s a d e in te ré s . Cu a n d o la ta s a
d e in te ré s a u m e n ta , lo s a g e n te s ca m b ia n s u p o s ició n s a lié n d o s e d e m o n e d a
e x tra n je ra y p a s á n d o s e a m o n e d a n a cio n a l, la cu a l s e vu e lve m á s a tra ctiva .
Es a o fe rta d e m o n e d a e x tra n je ra e n e l m e rca d o d e p rim e s u co tiz a ció n . El
p ro ce s o s e d e tie n e cu a n d o e l tip o d e ca m b io b a jó lo s u ficie n te co m o p a ra
q u e la p a rid a d s e re s ta u re .

299
1 3 .5 .3 . El rie s g o c a m b ia rio

La p a rid a d d e ta s a s d e in te ré s , e n la fo rm a vis ta m á s a rrib a , s u p o n e q u e lo s


a g e n te s s e e n cu e n tra n a b s o lu ta m e n te s e g u ro s d e la e vo lu ció n fu tu ra d e l tip o
d e cam b io , o b ie n q u e s o n in d ife re n te s an te e s ta in ce rtid u m b re . La in ce rtid u m -
b re n o rm alm en te rep res en ta u n ries g o , y lo s ag en tes s o n n o rm alm en te avers o s
a é s te . Es to a fe cta la d e te rm in a ció n d e la s ta s a s d e in te ré s , d e ta l m o d o q u e lo s
a g e n te s d e m a n d e n u n a p rim a , p o r e n cim a d e la p a rid a d , co m o re m u n e ra ció n
fre n te a l rie s g o q u e s e ve n o b lig a d o s a a s u m ir.

El ries g o ca m b ia rio s e d e riva d e l h e ch o d e q u e lo s a g e n te s tie n e n la p os i-


ción a b iert a e n u n a m o n e d a . Po r p o s ició n a b ie rta , s e e n tie n d e q u e e l a g e n te
p o s e e a ctivo s y p a s ivo s d e n o m in a d o s e n m o n e d a e x tra n je ra p o r d is tin to s
m o n to s : e l m o n to d e s u s b ie n e s y d e re ch o s e s d ife re n te q u e e l m o n to d e s u s
o b lig a cio n e s . Cu a n d o e llo s u ce d e , e l va lo r d e l p a trim o n io s e a fe cta a n te cu a l-
q u ie r m o d ifica ció n d e l tip o d e ca m b io .

La s p o s icio n e s a b iert a s s e cla s ifica n e n com p ra d a s (o la rg a s ) y v en d id a s


(o cort a s). En e l p rim e r ca s o , e l a g e n te s e b e n e ficia cu a n d o e l tip o d e ca m b io
a u m e n ta . En e l s e g u n d o , s e p e rju d ica . En cu a lq u ie r ca s o , la s p o s icio n e s a b ie r-
ta s s o n es p ecu la t iv a s, e n e l s e n tid o d e q u e e l a g e n te a s u m e la s g a n a n cia s o
la s p é rd id a s d e riva d a s d e la co m p o s ició n d e s u s a ctivo s y p a s ivo s .
Lo o p u e s to a u n a p o s ició n a b iert a e s u n a p o s ició n cerra d a . En e s te ca s o ,
la s va ria cio n e s d e l tip o d e ca m b io n o a fe cta n a lo s a g e n te s , lo s cu a le s cu b re n
s u s p a s ivo s e n m o n e d a e x tra n je ra co n la m is m a ca n tid a d d e a ctivo s , o vice -
ve rs a . De e s te m o d o , e l rie s g o ca m b ia rio d e s a p a re ce .
«Cober t ur a de r iesgo par a impor t ador es».
Su p o n g a m o s q u e u n a firm a re a liz a u n a im p o rta ció n d e p ro d u cto s p o r u n m o n to d e
2 0 0 .0 0 0 Dó la re s , p a ra cu yo p a g o o b tie n e u n cré d ito a 9 0 d ía s d e p la z o . Es te im p o rta d o r lo s
ve n d e a s u ve z e n e l m e rca d o in te rn o , e n m o n e d a n a cio n a l. Da d o q u e la firm a tie n e in g re s o s
e n m o n e d a n a cio n a l, la a lte rn a tiva d e e s p e ra r e l cu m p lim ie n to d e l p la z o p a ra co m p ra r la
m o n e d a e x tra n je ra re p re s e n ta u n rie s g o ca m b ia rio : la s o b lig a cio n e s s o n e n m o n e d a e x -
tra n je ra , e n ta n to q u e lo s a ctivo s s e e n cu e n tra n e n p e s o s . Po r lo ta n to , cu a n to m á s a u m e n te
e l tip o d e ca m b io , m á s s e p e rju d ica la firm a . ¿Qu é a lte rn a tiva s p u e d e n e x is tir p a ra ce rra r s u
p o s ició n y e lim in a r e s te rie s g o ?

1 . Co m p ra r lo s 2 0 0 .0 0 0 Dó la re s a h o ra e in ve rtirlo s m ie n tra s ta n to a la ta s a e n m o n e d a
e x tra n je ra i*. Co n e llo cie rra la p o s ició n , y s ó lo p ie rd e la o p o rtu n id a d d e in ve rtir lo s p e s o s
q u e tie n e d is p o n ib le s a h o ra a la ta s a i.

2 . Co m p ra r lo s 2 0 0 .0 0 0 Dó la re s e n e l m e rca d o a t érm in o. De e s e m o d o , n o n e ce s ita


d is p o n e r d e la m o n e d a n a cio n a l d e s d e a h o ra y s e a s e g u ra e l p re cio a l cu a l co m p ra rá la
m o n e d a e x t ra n je ra .

Nó te s e q u e e n cu a lq u ie ra d e lo s d o s ca s o s , la p o s ició n s e cie rra a d q u irie n d o u n a ctivo


e n m o n e d a e x tra n je ra p o r e l m is m o m o n to q u e la d e u d a . En e l p rim e r ca s o , s e a d q u ie re
d ire cta m e n te la m o n e d a e x tra n je ra . En e l s e g u n d o , e l d e re ch o d e co m p ra rla e n u n a fe ch a
d e te rm in a d a a u n p re cio d e te rm in a d o .

300
13
13.6. Tipo de cambio r eal y compet it ividad

Ha s ta a h o ra , n o s h e m o s re fe rid o a l tip o d e ca m b io d e m o d o n o m in a l (S),


e s to e s , d e fin id o co m o e l p re cio e n m o n e d a n acio n al d e u n a u n id ad d e m o n e d a
e x tra n je ra . Es p o s ib le d e fin ir a lte rn a tiva m e n te u n tip o d e ca m b io rea l, n o ya
co m o u n p re cio a b s o lu to .

El t ip o d e c a m b io r e a l s e d e f in e c o m o e l p re c io re la t iv o d e d o s c a -
n a s ta s d e b ie n e s , e xp re s a d o s a m b o s e n u n a m o n e d a co m ú n .

Si b ie n e x is te n m ú ltip le s a lte rn a tiva s , e n s u fo rm a m á s u s u a l e l tip o d e


ca m b io re a l p u e d e d e fin irs e co m o :

d o n d e S e s e l tip o d e ca m b io n o m in a l, y P, P* co rre s p o n d e n a lo s p re cio s d e la s


can as tas e n m o n e d a n acio n al y e n m o n e d a e x tran je ra, re s p e ctivam e n te .

El tip o d e ca m b io re a l d a u n a id e a d e la com p et it iv id a d d e la e co n o m ía ,
m id ie n d o e l g ra d o d e e n ca re cim ie n to in te rn o re s p e cto d e l re s to d e l m u n d o .

Cu an to m ás e le vad o e s te valo r, s e e s tim a q u e la e co n o m ía e s re lativam e n te


m á s b a ra ta , y p o r lo ta n to , m á s co m p e titiva .

1 3 .6 .1 . La le y d e u n s o lo p re cio

En s u ve rs ió n m á s re s trin g id a , P y P* s e re fie re n a l p re cio d e u n ú n ico b ie n .


Si to d o s lo s b ie n e s fu e ra n in te rn a cio n a lm e n te co m e rcia liz a b le s s in co s to a lg u -
n o (e n o tra s p a la b ra s , s i e x is te n o p o rtu n id a d e s d e lib re a rb itra je e n tre e llo s ),
e n to n ce s e l p re cio d e u n m is m o b ie n , e x p re s a d o e n u n a m is m a m o n e d a , d e b e
s e r ig u a l e n cu a lq u ie r p a rte y R e s ig u a l a la u n id a d . Es to s e co n o ce co m o la Ley
d e u n solo p recio.

La m e n ta b le m e n te , e s te p o s tu la d o d ifícilm e n te s e ve rifica e n la vid a re a l. Si


b ie n e x is te n b ie n e s p o r cu ya n a tu ra le z a la Le y d e u n s o lo p re cio s e cu m p le co n
u n elevad o g rad o d e ap roxim ación (p or ejem p lo, el p recio d el oro), en el cas o d e
o tro s la s d ife re n cia s s o n n o to ria s (p o r e je m p lo , e l p re cio d e u n co rte d e p e lo ).
Bá s ica m e n te , e s te im p e rfe cto a rb itra je p u e d e d e b e rs e a la e x is te n cia d e cu a l-
q u ie ra d e lo s s ig u ie n te s fa cto re s :

i) No to d o s lo s b ie n e s s o n in te rn a cio n a lm e n te co m e rcia liz a b le s .


ii) Co s to s d e tra n s p o rte .
iii) Ara n ce le s y o tra s re s triccio n e s a l co m e rcio .
iv) Dife re n cia ció n d e m e rca d o s .
v) Fa lta d e in fo rm a ció n a ce rca d e la s o p o rtu n id a d e s d e a rb itra je .

301
Si n o s e co m e rcia liz a n to d o s lo s b ie n e s , p o d e m o s s e p a ra r lo s m is m o s e n
tra n s a b le s y n o tra n s a b le s . En e s e ca s o , e l tip o d e ca m b io re a l s e re d e fin e d e
la s ig u ie n te m a n e ra :

d o n d e PT y PNT s o n lo s p re cio s d e lo s tra n s a b le s y n o tra n s a b le s re s p e cti-


va m e n te , S e s e l tip o d e ca m b io n o m in a l y P* s o n lo s p re cio s e x te rn o s d e lo s
b ie n e s tra n s a b le s .

«El Índice BigMac®»

Un típ ico ejem p lo d e n o cu m p lim ien to d e la Ley d e Un Solo Precio, res u l-


ta d e la com p aración in tern acion al d el p recio d e u n a h am b u rg u es a Big Mac.
Es te b ie n e s p e rfe ctam e n te h o m o g é n e o , ya q u e e s e lab o rad o d e acu e rd o a
u n e s tán d ar in te rn acio n al. Sin e m b arg o , s u p re cio e s d ife re n te s e g ú n lo s
p aíses, d e acuerd o a lo q ue p ued e ap reciarse en los ejem p los q ue se citan en
la tab la m ás ab ajo . Las raz o n e s p ara e llo s o n m ú ltip le s : e s te b ie n n o e s
in tern acion alm en te com ercializ ab le; s e elab ora d om és ticam en te, con com -
p o n e n te s d e l co s to q u e s o n d ife re n te s s e g ú n lo s p aís e s , b ajo e s tru ctu ras
im p os itivas d ivers as , y p ara m ercad os m u y d iferen ciad os .
Pre cio d e u n a h am b u rg u e s a Big Mac (e n d ó lare s , a Ab ril 2 0 0 0 )

Is rae l 3.58
In g laterra 3.00
Jap ón 2.78
Fran cia 2.62
USA 2.51
Arg entina 2.50
Ch ile 2.45
Alem an ia 2.37
Polon ia 2.28
México 2.22
Esp aña 2.09
Uru g u ay 1 .9 3
In d o n es ia 1.83
Bras il 1.65
Ru s ia 1.39
Ho n g Ko n g 1.31
Ch in a 1.20
Fu en t e: Rev is t a Th e Econ om is t

302
13
1 3 .6 .2 . La Pa rid a d d e Po d e re s d e Co m p ra

Un a fo rm a m e n o s re s trictiva d e la Le y d e Un So lo Pre cio e s n o e x ig ir q u e


e l a rb itra je s e cu m p la p a ra to d o s y ca d a u n o d e lo s b ie n e s , a u n q u e s í p a ra e l
co n ju n to d e e llo s . Cu a n d o P y P* s e re fie re n a ca n a s ta s d e b ie n e s , e n to n ce s la
Pa rid a d d e Pod eres d e Com p ra (PPC) p o s tu la q u e e l p re cio d e e s ta ca n a s ta
d e b e s e r e l m is m o e n to d a s p a rte s : P=S*P*. Ob via m e n te , s i la Le y d e Un So lo
Pre cio s e cu m p le p a ra ca d a b ie n e n p a rticu la r, y s i la p o n d e ra ció n d e lo s
d is tin to s b ie n e s e n la s ca n a s ta s e s la m is m a , e n to n ce s la PPC ta m b ié n d e b e
n e ce s a ria m e n te ve rifica rs e .

Aú n a s í, la PPC d ifícilm e n te s e cu m p le e n s u ve rs ió n m á s e s tricta . En


p a rte , d e b id o a lo s m o tivo s m e n cio n a d o s e n e l a p a rta d o a n te rio r, y e n p a rte
d e b id o a q u e la s p o n d e ra cio n e s d e lo s b ie n e s e n la s ca n a s ta s n o s o n ig u a le s .
Es e vid e n te q u e la s p o n d e ra cio n e s d e lo s d is tin to s b ie n e s n o tie n e p o r q u é
s e r n e ce s a ria m e n te la m is m a e n la ca n a s ta d e co n s u m o u ru g u a ya , ja p o n e s a
o ca n a d ie n s e .

Un a fo rm u la ció n a lte rn a tiva d e la PPC, m á s co rrie n te m e n te u tiliz a d a , e s


s u ve rs ió n rela t iv a . Es ta s u p o n e q u e s i b ie n la PPC n o s e cu m p le p a ra lo s
n ive le s d e p re cio s , s í s e cu m p le e n ta s a s d e va ria ció n . Es to e q u iva le a a s u m ir
π
q u e la ta s a d e in fla ció n in te rn a ( ) e s a p ro x im a d a m e n te ig u a l a la ta s a d e
π
in fla ció n in te rn a cio n a l ( *) m á s la ta s a d e d e va lu a ció n (δ):

π=π+δ *

Es ta a firm a ció n e s co n s is te n te co n e l s u p u e s to d e q u e s i b ie n p u e d e h a -
b e r d ife re n cia s d e p re cio s a n ive l in te rn a cio n a l d e b id o a lo s co s to s d e a rb itra -
je , e s to s co s to s n o va ría n e n e l tie m p o .

1 3 .6 .3 . In f la ció n , d e v a lu a ció n y co m p e t it iv id a d

La PPC re la tiva e s u n a re fe re n cia co rrie n te m e n te u tiliz a d a p a ra h a b la r d e


a d ela n t o o d e a t ra s o ca m b ia rio. En p a rticu la r, cu a n d o la ta s a d e in fla ció n
d o m é s tica e s m a yo r q u e la s u m a d e la in fla ció n in te rn a cio n a l m á s la ta s a d e
d e va lu a ció n s e h a b la d e a tra s o ca m b ia rio , y e s to s e a s o cia a la id e a d e u n a
p é rd id a d e co m p e titivid a d p a ra la e co n o m ía , la cu a l s e e n ca re ce re s p e cto d e l
re s to d e l m u n d o .
Sin e m b a rg o , e s to n o e s n e ce s a ria m e n te a s í. Au n q u e p u e d e n cita rs e m ú lti-
p le s arg u m e n to s , p ara d e m o s trar q u e e l atras o cam b iario n o e s u n b u e n ind ica-
d or d e p érd id a d e com p etitivid ad alcanz a con el siguiente raz onam iento:

303
Su p o n g a m o s , p a ra m a n te n e r e l a n á lis is s im p le , q u e e l tip o d e ca m b io y e l
n ive l d e p re cio s in t e rn a cio n a le s e s t á n a b s o lu t a m e n t e fijo s . Su p o n g a m o s ,
a d icio n a lm e n te , q u e e n la e co n o m ía s e p ro d u ce n d o s cla s e s d e b ie n e s . Un o s
s on d e orig en m an u factu rero e in tern acion alm en te com ercializ ab les , p or lo cu al
p u e d e as u m irs e q u e p ara e llo s s e ve rifica la Le y d e Un So lo Pre cio . En la m e d id a
e n q u e la in fla ció n in te rn a cio n a l s e a n u la , y q u e e l tip o d e ca m b io e s té fijo , s u
p re cio in te rn o tam b ié n e s tá fijo . La o tra clas e d e b ie n e s n o e s tá s u je to a co m e r-
cio in te rn acio n al, p o r lo q u e s u p re cio s e d e te rm in a in te rn am e n te d e acu e rd o a
la s co n d icio n e s d e l m e rca d o . Es to s b ie n e s s u e le n s e r m á s in te n s ivo s e n la u ti-
liz a ció n d e m a n o d e o b ra , y n o rm a lm e n te s e a s o cia n a la a ctivid a d d e l s e cto r
p ro d u cto r d e s e rvicio s .

El h e ch o d e q u e u n b ie n s e a o n o co m e rcia liz a b le d e p e n d e d e lo s co s to s
d e a rb itra je . Si e l co s to d e l a rb itra je (tra n s p o rte , a ra n ce le s , e tc.) e s virtu a l-
m e n te n u lo e n re la ció n a l p re cio , e l b ie n te n d e rá a m a n te n e r u n p re cio in te r-
n a cio n a l u n ifo rm e , y e n u n a e co n o m ía p e q u e ñ a s u p re cio in te rn o e s ta rá d e -
te rm in a d o p o r e l p re cio in te rn a cio n a l. Si e l a rb itra je e s re la tiva m e n te co s to -
s o , p o r e je m p lo d e b id o a la s d is ta n cia s , e n to n ce s e l b ie n n o e s ta rá s u je to a
co m e rcio in te rn a cio n a l y s u p re cio s e d e te rm in a rá d o m é s tica m e n te . En tre
a m b o s ca s o s e x tre m o s , p u e d e d e fin irs e u n a cla s e d e b ie n e s q u e s ó lo s o n
co m e rcia liz a b le s re g io n a lm e n te d a d o q u e s u s co s to s n o p e rm ite n e l a rb itra je
m á s a llá d e lo s p a ís e s ve cin o s . En e l Uru g u a y, e n tre o tro s ca s o s , p o d ría im a -
g in a rs e a s í a lo s s e rvicio s tu rís tico s , d o n d e tre s d e ca d a cu a tro tu ris ta s in g re -
s a d o s p ro vie n e n d e Arg e n tin a o Bra s il.

Po r s u p ro p ia n a tu ra le z a , e s n o rm a l q u e e l s e cto r m a n u fa ctu re ro in co rp o -
re u n m a yo r p ro g re s o te cn o ló g ico q u e a u m e n te la p ro d u ctivid a d d e la m a n o
d e o b ra . Cu a n d o la p ro d u ctivid a d e n e s te s e cto r a u m e n ta , lo s s a la rio s ta m -
b ié n tie n d e n a h a ce rlo . No a s í e l p re cio d e s u p ro d u cto , ya q u e e s te s e e n -
cu e n tra d e te rm in a d o a n ive l in te rn a cio n a l. En e s ta s itu a ció n , e l s e cto r q u e
p ro d u ce b ie n e s n o co m e rcia liz a b le s d e b e co n tra ta r m a n o d e o b ra e n ca re cid a
p o r la co m p e te n cia d e l o tro s e cto r, p o r lo cu a l tra s la d a e s te co s to a s u s p ro -
p io s p re cio s . Co m o p u e d e a p re cia rs e , e l ín d ice g e n e ra l d e p re cio s d e la e co -
n o m ía a u m e n ta , a u n q u e e l tip o d e ca m b io y lo s p re cio s in te rn a cio n a le s e s té n
fijo s , p o rq u e e n s u co m p o s ició n e l p re cio d e lo s b ie n e s n o co m e rcia liz a b le s
h a a u m e n ta d o . En re s u m e n , e l p ro g re s o te cn o ló g ico e n e l s e cto r m a n u fa ctu -
re ro p ro d u ce u n a ta s a d e in fla ció n s u p e rio r a la ta s a d e d e va lu a ció n m á s la
in fla ció n in te rn a cio n a l. Es to a p a re ce co m o a tra s o ca m b ia rio , p e ro e n re a lid a d
e s u n a s itu a ció n d e e q u ilib rio d o n d e n o h a h a b id o p é rd id a d e co m p e titivid a d
d e la e co n o m ía . Po r e l co n tra rio , h a h a b id o u n a m e jo ra te cn o ló g ica q u e a u -
m e n ta la p ro d u ctivid a d d e la m a n o d e o b ra . Es ta e s la ra z ó n p o r la cu a l u n
co rte d e p e lo cu e s ta n o rm a lm e n te m á s ca ro e n To kyo q u e e n Mo n te vid e o ,
a u n q u e u n te le vis o r p u e d a co s ta r a p ro x im a d a m e n te lo m is m o , y e llo n o im p li-
q u e u n p ro b le m a d e co m p e titivid a d p a ra e l co m e rcio e x te rio r ja p o n é s .

304
13
13.7. Enf oques de la Balanza de Pagos

La b a la n z a d e p a g o s e s , co m o s e vió e n e l ca p ítu lo 1 2 , u n re g is tro d e la s


tra n s a ccio n e s e co n ó m ica s e n tre lo s re s id e n te s d e u n a e co n o m ía y lo s re s id e n -
te s d e l re s to d e l m u n d o .

Las tran s accio n e s fin an cie ras q u e s e in clu ye n e n la Balan z a d e Pag o s s o n u n


as p e cto s u m am e n te im p o rtan te , ya q u e e s tab le ce e l vín cu lo e n tre la m is m a y e l
b alan ce m o n e tario d e l b an co ce n tral: s i e l b an co ce n tral co m p ra o ve n d e m o n e -
d a extran jera, lo h ace en treg an d o o retiran d o m o n ed a n acio n al a cam b io . Po r lo
ta n to , e s ta s tra n s a ccio n e s a fe cta n la b a s e m o n e ta ria , y e n co n s e cu e n cia , la
ca n tid a d d e d in e ro e n la e co n o m ía .

En la b a la n z a d e p a g o s , e x is te n d o s re s u lta d o s d e p a rticu la r in te ré s . El
p rim e ro d e e llo s , e s la d ife re n cia e n tre e x p o rta cio n e s e im p o rta cio n e s d e
b ie n e s y s e rvicio s . A e s ta d ife re n cia s e la co n o ce co m o s a ld o en cu en t a co-
rrien t e (CC) y re fle ja e l s a ld o n e to d e la s tra n s a ccio n e s d e n a tu ra le z a re a l.
Co m o e s te s a ld o d e b e n e ce s a ria m e n te te n e r u n a co n tra p a rtid a fin a n cie ra
(re fe rid a a l p a g o o a l fin a n cia m ie n to d e l m is m o ), ta m b ié n re fle ja la va ria ció n
d e lo s a ctivo s fin a n cie ro s n e to s d e la e co n o m ía s o b re e l re s to d e l m u n d o .
To d o s u p e rá vit tie n e co m o co n tra p a rtid a u n a a cu m u la ció n d e lo s d e re ch o s
s o b re e l e x tra n je ro , m ie n tra s q u e to d o d é ficit re q u ie re d e u n fin a n cia m ie n to ,
e l cu a l re fle ja u n a u m e n to d e la s o b lig a cio n e s n e ta s . En e l p rim e r ca s o , e l
p a trim o n io d e la e co n o m ía re s p e cto d e l re s to d e l m u n d o e s tá a u m e n ta n d o , y
e n e l s e g u n d o , ca ye n d o .

Un p u n to p a rticu la rm e n te im p o rta n te a e s te re s p e cto , e s q u e u n s u p e rá -


vit e n cu e n ta co rrie n te re fle ja u n a a cu m u la ció n d e a ctivo s fin a n cie ro s e x te r-
n o s . En p a rticu la r, e s u n a fo rm a d e in ve rs ió n e n e l e x tra n je ro . Si e s to e s a s í,
u n s u p e rá vit e n cu e n ta co rrie n te n o n e ce s a ria m e n te re fle ja u n a s itu a ció n
e co n ó m ica s a lu d a b le , s in o q u e p u e d e im p lica r q u e lo s re s id e n te s n o e n cu e n -
tre n o p o rtu n id a d e s d e in ve rs ió n d ig n a s d e s e r e x p lo ta d a s e n la e co n o m ía y
p re fie ra n in ve rtir e n e l re s to d e l m u n d o . Po r u n ra z o n a m ie n to a n á lo g o , u n
d é ficit e n cu e n ta co rrie n te n o e s n e ce s a ria m e n te m a lo p u e s d e b e co m p e n s a r-
s e , d e l la d o d e s u fin a n cia m ie n to , co n u n in g re s o d e ca p ita le s . En o tra s p a la -
b ra s , e l d é ficit e n cu e n ta co rrie n te p u e d e s e r ca u s a d o p o r u n a e co n o m ía s a n a
y e n cre cim ie n to d o n d e e x is te n m ú ltip le s o p o rtu n id a d e s d e in ve rs ió n a s e r
e x p lo ta d a s .

El s e g u n d o s a ld o d e in te ré s , e s la va ria ción d e reserva s in t ern a cion a les, e l


cu a l re fle ja e l in cre m e n to o la d is m in u ció n d e lo s m e d io s d e p a g o (p rin cip a l-
m e n te o ro y d ivis as ) d e ace p tació n in te rn acio n al b ajo e l co n tro l d e la au to rid ad
m o n e ta ria p a ra h a ce r fre n te a s u s o b lig a cio n e s . Es te s a ld o e s p a rticu la rm e n te
im p o rta n te , d a d o q u e in vo lu cra la s o lve n cia fin a n cie ra d e l b a n co ce n tra l, y p o r
lo ta n to , la d e l g o b ie rn o .

305
Pe ro co n ce n tré m o n o s e n e l s a ld o e n cu e n ta co rrie n te , y a n a lice m o s s u s ig -
n ifica d o a p a rtir d e d is tin to s e n fo q u e s :

1 3 .7 .1 . Exp o rt a c io n e s v s . Im p o rt a c io n e s

La fo rm a m á s s im p le d e e n fo ca r e l s a ld o e n cu e n ta co rrie n te e s a tra vé s d e
s u p ro p ia d e fin ició n , co m o la d ife re n cia e n tre e x p o rta cio n e s (X) e im p o rta cio -
n e s (IM) d e b ie n e s y s e rvicio s .

CC = X – IM

Es ta fo rm a ta n d ire cta tie n e co m o co n s e cu e n cia q u e , s i s e d e s e a in cre -


m e n ta r e l s a ld o e n cu e n ta co rrie n te , e l p ro b le m a s e re d u z ca a có m o in cre -
m e n ta r la s e x p o rta cio n e s o có m o d is m in u ir la s im p o rta cio n e s . La s a lte rn a ti-
va s d e p o lítica p u e d e n s e r m ú ltip le s : p o lítica s d e p ro m o ció n d e e x p o rta cio -
n e s , a ra n ce le s s o b re la s im p o rta cio n e s , fija ció n d e cu p o s d e im p o rta ció n ,
e tc. Pe ro m á s fre cu e n te m e n te , co m o p o lítica d e co rto p la z o , la d is cu s ió n s e
ce n tra e n la p o lítica ca m b ia ria . Es to o b lig a a re fle x io n a r a ce rca d e l ro l d e l tip o
d e ca m b io y d e lo s p re cio s re la tivo s s o b re lo s flu jo s d e e x p o rta cio n e s e im -
p o rta cio n e s .

1 3 .7 .2 . In g re s o v s . Ga s t o

No o b s ta n te , u n a fo rm a a lte rn a tiva d e o b s e rva r e l s a ld o e n cu e n ta co -


rrie n te e s co n s id e ra r la ig u a ld a d e n tre la o fe rta y la d e m a n d a fin a l d e b ie n e s
y s e rvicio s . La p rim e ra e s tá d a d a p o r la s u m a d e l p ro d u cto n a cio n a l b ru to
(PNB) m á s la s im p o rta cio n e s . La s e g u n d a p o r la s u m a d e l g a s to p riva d o d e
co n s u m o (C), m á s e l g a s to d e l g o b ie rn o (G), m á s e l g a s to d e in ve rs ió n (I),
m á s la s e x p o rta cio n e s :

PNB + IM = C + G + I + X

En o tra s p a la b ra s , e l s a ld o e n cu e n ta co rrie n te p u e d e co n te m p la rs e co m o
la d ife re n cia e n tre e l in g re s o y e l g a s to d e lo s re s id e n te s :

CC = X – IM = PNB – C – G – I

De s d e e s te p u n to d e vis ta , u n d é ficit e n cu e n ta co rrie n te re fle ja u n e x ce -


s o d e g a s to s s o b re in g re s o s , y e l ro l d e l tip o d e ca m b io s o b re e l s a ld o e n
cu e n ta co rrie n te e s ta rá re la cio n a d o a l m o d o e n q u e la s va ria cio n e s d e p re -
cio s re la tivo s in d u cid a s p o r u n a d e va lu a ció n p u e d a n a fe cta r a l in g re s o y a l
g a s to , re s p e ctiva m e n te . As im is m o, exis ten altern ativas a través d e p olíticas d i-
re ctas d e co n te n ció n d e l g as to , tal co m o e l m an e jo d e l g as to d e l s e cto r p ú b lico .

306
13
1 3 .7 .3 . Ah o rro v s . In v e rs ió n

Co n s id e re m o s a h o ra lo s in g re s o s trib u ta rio s d e l g o b ie rn o (T). Te n ie n d o


e n cu e n ta la ig u a ld a d e n tre p ro d u cto e in g re s o , y d e fin ie n d o e l In g re s o Dis -
p o n ib le (Yd ) co m o e l in g re s o n e to d e im p u e s to s , la e x p re s ió n a n te rio r p u e d e
re e s crib irs e co m o :

CC = {Yd – C} + {T – G} – I

Nó te s e q u e d e l la d o d e re ch o d e la ig u a ld a d , e l p rim e r s u m a n d o e q u iva le
a l Ah o rro Priva d o (AP), d e fin id o co m o la d ife re n cia e n tre lo s in g re s o s y lo s
g a s to s co rrie n te s . De l m is m o m o d o , e l s e g u n d o s u m a n d o e s , p o r d e fin ició n ,
e l Ah o rro d e l Go b ie rn o (AG). En o tra s p a la b ra s , e l d é ficit fis ca l co n e l s ig n o
ca m b ia d o . La s u m a d e l a h o rro d e l s e cto r p riva d o , m á s e l a h o rro d e l g o b ie rn o
e q u iva le a l a h o rro to ta l d e lo s re s id e n te s :

CC = AP + AG – I

De aq uí s urg e q ue el s ald o en cuenta corriente eq uivale a la d iferencia entre


ahorro e inversión. En la m ed id a en q ue el ahorro d e los resid entes sup ere al nivel
de acum ulación de capital, el saldo en cuenta corriente será superavitario. En otras
p alab ras , p arte d el ahorro nacional s e d irecciona com o financiam iento hacia el
resto d el m und o, acum uland o activos financieros externos. Si el nivel d e inversión
es m ás alto q ue el ahorro, entonces el s ald o en cuenta corriente financia es ta
b recha. Es to no d eb ería res ultar s orp rend ente, ya q ue p or d efinición el s ald o en
cuenta corriente es la d iferencia entre exp ortaciones e im p ortaciones . Dad o q ue
las im p ortaciones rep res entan un ing res o p ara el res to d el m und o, m ientras q ue
las exp ortaciones un g as to, entonces un d éficit en cuenta corriente rep res enta el
ahorro externo (AX) d erivad o d e sus transacciones con la econom ía. En otras p ala-
b ras, es un m od o d e reencontrarse con la id entid ad d e ahorro e inversión:

AX + AP + AG = I

En e s ta fo rm a d e e x p re s ar e l s ald o e n cu e n ta co rrie n te re s u lta m ás e vid e n te


la re la ció n co n o cid a co m o lo s d éf icit g em elos: s i to d o lo d e m á s p e rm a n e ce
co n s tan te , e n to n ce s u n a caíd a e n e l ah o rro d e l g o b ie rn o (e s to e s , u n in cre m e n -
to e n s u d é ficit) s e a s o cia a u n a u m e n to e n e l d é ficit e n cu e n ta co rrie n te . Po r
e s te m o tivo la re co m e n d ació n d e d is m in u ir e l d é ficit d e l g o b ie rn o s e e n cu e n tra
a s o cia d a a la co rre cció n d e d é ficits e n cu e n ta co rrie n te .

Es te e n fo q u e tam b ié n s e e n cu e n tra as o ciad o al p ro b le m a d e lo s cam b io s e n


las p re fe re n cias d e l p ú b lico p o r co n s u m ir. Si e x is te n circu n s tan cias q u e e x ace r-
b e n la p ro p e n s ió n d e l s e cto r p riva d o a g a s ta r, p o r e je m p lo e l a cce s o a m e jo re s
co n d icio n e s d e fin a n cia m ie n to o e l a cce s o a n u e vo s p ro d u cto s , e n to n ce s e s to
re p e rcu tirá s o b re e l d é ficit e n cu e n ta co rrie n te .

307
1 3 .7 .4 . Lo s p a ís e s y s u “c ic lo d e v id a ”

Un e n fo q u e p a rticu la r q u e s in te tiz a a lg u n o s d e lo s p u n to s d e vis ta a n te rio -


re s e s e l q u e o b s e rva e l s ald o e n cu e n ta co rrie n te e n u n co n te x to d e d e cis io n e s
in te rte m p o ra le s . Cu a n d o lo s p a ís e s s e e n cu e n tra n e n vía s d e d e s a rro llo , s u in -
g re s o e s re lativam e n te b ajo , y p o r lo tan to tam b ié n lo e s s u cap acid ad d e g e n e -
rar ah o rro . En co n trap artid a, s u e le n o fre ce r o p o rtu n id ad e s d e in ve rs ió n q u e re -
q u ieren d e fin an ciam ien to. Norm alm en te, los p aís es p ob res h an acu m u lad o m e-
n o s ca p ita l q u e lo s p a ís e s m á s rico s , lo cu a l im p lica q u e la s in ve rs io n e s d e b e -
ría n o fre ce r re to rn o s m a yo re s . Po r lo ta n to , tie n e s e n tid o fin a n cia r e s ta b re ch a
co n a h o rro e x te rn o . Es to e s , co n u n d é ficit e n cu e n ta co rrie n te . Es te d é ficit e n
cu e n ta co rrie n te s e d e s co m p o n e e n d o s : u n d é ficit co m e rcia l (e x p o rta cio n e s
m e n o s im p o rta cio n e s d e b ie n e s y s e rvicio s ) y la re m u n e ra ció n a l ca p ita l. Un
s o s te n id o d é ficit e n cu e n ta co rrie n te im p lica, u n a ve z m ás , u n a acu m u lació n d e
e n d e u d a m ie n to n e to co n e l re s to d e l m u n d o , ya s e a b a jo la fo rm a d e e n d e u d a -
m ie n to e x te rn o o d e in ve rs ió n d ire cta e n la e co n o m ía . En e s ta e ta p a , e n co n s e -
cu e n cia , e l p a ís a p a re ce co m o d e u d o r n e to d e l re s to d e l m u n d o . Es ta s itu a ció n
s e e n cu e n tra re p re s e n tad a e n e l tram o iz q u ie rd o d e la fig u ra 1 3 .2 .

Es ta s itu a ció n d e b e ría co n tin u a r h a s ta q u e la e co n o m ía s e d e s a rro lla y a l-


ca n z a s u m a d u re z p ro d u ctiva . En e s e m o m e n to , co m e n z a ría a re p a g a r e l
fin a n cia m ie n to re cib id o , p a ra lo cu a l d e b e g e n e ra r u n s u p e rá vit e n cu e n ta co -
rrie n te . Es te s u p e rá vit s e a lca n z a e n la m e d id a e n q u e e l a u m e n to e n la in ve r-
s ió n p e rm ite u n in cre m e n to e n la s e x p o rta cio n e s n e ta s d e b ie n e s y s e rvicio s
q u e s u p ere los p ag os al res to d el m u n d o p or con cep to d e in teres es y u tilid ad es .
As í d e b e ría co n tin u a r h a s ta q u e , a s u ve z , s e a ca p a z d e fin a n cia r a o tro s p a ís e s
e n s u m is m a s itu a ció n in icia l. Du ra n te to d o e s te p e río d o , la s e x p o rta cio n e s
s u p e ra n a la s im p o rta cio n e s (e n o tra s p a la b ra s , lo s in g re s o s s u p e ra n a lo s g a s -
to s ). Es te in g re s o n e to re p re s e n ta u n a h o rro p a ra la e co n o m ía d e riva d o d e s u s
tran s accio n e s co n e l re s to d e l m u n d o , e l cu al s e u tiliz a, e n p rim e r lu g ar, p ara
re p a g a r e l fin a n cia m ie n to re cib id o , y e n
s e g u n d o lu g a r p a ra fin a n cia r la b re ch a
e n tre in ve rs ió n y a h o rro e n n u e vo s p a í-
s e s . Al ca b o d e e s t a e t a p a , e l p a ís d e -
b e ría co n ve rt irs e e n a cre e d o r n e t o d e l
re s t o d e l m u n d o y co m e n z a r a p e rcib ir
lo s in g re s o s fin a n cie ro s d e riva d o s d e
s u co n d ició n d e t a l.

Es te e n fo q u e fu e d e s a rro lla d o , p rin -


cip a lm e n te , p a ra e n te n d e r la n a tu ra le z a
d e lo s d é ficits e n cu e n ta co rrie n te n o r-
m alm en te reg is trad os p or las econ om ías
e n vía s d e d e s a rro llo . Au n q u e m u ch o s
Fig. 13.2 Exportaciones e Importaciones
p aís e s p are ce n n o s e g u ir e s te co m p o rta- de Bienes y Servicios en un Modelo de Ciclo de Vida

308
13
m ie n to , va le la p e n a m e n cio n a r e l ca s o d e lo s Es ta d o s Un id o s , q u e –h a s ta h a ce
re la tiva m e n te p o co s a ñ o s - p a re cía h a b e rs e a ju s ta d o a e s te p a tró n : d u ra n te e l
s ig lo p as ad o re cib ió fin an ciam ie n to d e l re s to d e l m u n d o , al tie m p o q u e in cu rría
en u n d éficit d e cu en ta corrien te. Hacia fin es d e s ig lo ya s e en con trab a g en eran -
d o s u p e rá vit e n cu e n ta co rrie n te , y d u ra n te la p rim e ra m ita d d e e s te s ig lo s e
co n virtió e n e l m a yo r a cre e d o r m u n d ia l, p a ra co n clu ir e n la d é ca d a d e lo s 7 0 s
fin an cian d o d é ficits co m e rciale s co n lo s in g re s o s d e rivad o s d e s u s in ve rs io n e s
e n e l re s to d e l m u n d o . Cu rio s a m e n te , p o co s a ñ o s d e s p u é s la cu e n ta co rrie n te
m is m a volvió a s er d eficitaria, y el p aís volvió u n a vez m ás a s er d eu d or n eto d el
re s to d e l m u n d o : ¿tal ve z la te o ría n e ce s ite e x te n d e rs e p ara e x p licar u n a cu arta
e im p revis ta etap a?

Es te e n fo q u e ta m b ié n e s ú til p a ra co m p re n d e r d e q u é m o d o e l s a ld o e n
cu e n ta co rrie n te e s ú til p a ra a s ig n a r in te rte m p o ra lm e n te p o s ib ilid a d e s d e
g a s to . As í co m o u n a e co n o m ía e n vía s d e d e s a rro llo p u e d e fin a n cia r n ive le s
d e g a s to q u e s u p e ra n s u n ive l d e in g re s o a tra vé s d e d é ficits e n cu e n ta co -
rrie n te a cu e n ta d e s u s m a yo re s in g re s o s fu tu ro s , ta m b ié n p u e d e re s u lta r
ó p tim o fin a n cia r ca íd a s te m p o ra le s d e l in g re s o in cu rrie n d o e n d é ficits d e
cu e n ta co rrie n te : e s to p e rm ite q u e la s ca íd a s e n e l g a s to s e a n m e n o s p ro n u n -
cia d a s q u e la s ca íd a s e n e l in g re s o , y vice ve rs a . En o tra s p a la b ra s , la cu e n ta
co rrie n te d a la p o s ib ilid a d d e s u a viz a r la s flu ctu a cio n e s e n e l g a s to q u e s e
re g is tra ría n d e o tro m o d o .

1 3 .7 .5 . Lo s in g re s o s a u t ó n o m o s d e ca p it a l

En g e n e ra l, d e n tro d e la b a la n z a d e p a g o s , e s n o rm a l re fe rirs e a lo s m o vi-


m ie n to s d e ca p ita l co m o f in a n cia n d o lo s d é ficits o s u p e rá vits e n cu e n ta co -
rrie n te . Es to p a re ce te n e r im p lícita u n a re la ció n d e ca u s a lid a d e n la cu a l lo s
m o v im ie n t o s d e c a p it a l e s t á n d e t e r m in a d o s p o r la s n e c e s id a d e s d e
fin a n cia m ie n to d e la cu e n ta co rrie n te .

Sin e m b a rg o , m u ch a s ve ce s lo s m o vim ie n to s d e ca p ita l s o n a u tó n o m o s .


Po r e je m p lo , e s n o to rio q u e m u ch o s p a ís e s la tin o a m e rica n o s h a n re cib id o
fu e rte s in g re s o s d e ca p ita l b a jo la fo rm a d e in ve rs ió n d ire cta , e n p a rticu la r
s ig u ie n d o p ro ce s o s d e p riva tiz a ció n d e e m p re s a s p ú b lica s . Lo m is m o s u ce d e
co n te m p o ra n e a m e n te co n p a ís e s d e l e s te e u ro p e o , y h a s u ce d id o e n e l p a s a -
d o e n circu n s ta n cia s ta n d is ím ile s co m o e n e l ca s o d e la s tra n s fe re n cia s d e te r-
m in ad as p o r las co m p en s acio n es d e p o s t-g u erra, o p o r lo s m as ivo s in g res o s d e
ca p ita l a lo s Es ta d o s Un id o s re g is tra d o s d u ra n te la d é ca d a d e lo s 8 0 ’.

En cu a lq u ie r ca s o , lo s in g re s o s m a s ivo s d e ca p ita l im p lica n u n a u m e n to


e n e l n ive l d e l g a s to in te rn o . Po r e llo , a lg u n o s p a ís e s im p o n e n co n tro le s a lo s
in g res os d e cap ital, com o m od o d e g es tión d e la d em an d a ag reg ad a. Los p aís es
e n e s ta s co n d icio n e s s u fre n a p re cia cio n e s re a le s e n s u tip o d e ca m b io , lig a d a s
a e s te in cre m e n to d e l g a s to in te rn o . Es ta a p re cia ció n s e e n cu e n tra a s o cia d a a

309
u n a p é rd id a d e co m p e titivid a d d e la e co n o m ía , y e n co n s e cu e n cia , a u n d é ficit
e n cu e n ta co rrie n te . Pe ro e n e s te ca s o , va le la p e n a n o ta r q u e n o s e tra ta d e u n
d é ficit g e n e ra d o p o r d e cis io n e s d e p ro d u cció n y d e g a s to q u e re q u ie re u n
fin a n cia m ie n to : la ca u s a lid a d e s m á s b ie n a la in ve rs a . So n lo s m o vim ie n to s d e
ca p ita l q u e d e te rm in a n u n d é ficit e n cu e n ta co rrie n te , y la s va ria cio n e s e n lo s
p recio s relativo s s o n s o lam en te el m ecan is m o d e tran s m is ió n d e lo s m o vim ien -
to s d e ca p ita l h a cia la s tra n s a ccio n e s e n b ie n e s y s e rvicio s .

310
Co n ce p to s cla ve s
13
m e rcad o d e cam b io s
tip o d e ca m b io fijo
e s tab iliz ad o re s au to m ático s
d is cip lin ad o re s
13
tip o d e ca m b io flo ta n te fin a n cia m ie n to in fla cio n a rio
apreciación y depreciación de la moneda arb itraje

ELEMENTOS DE
FINANZAS INTERNACIONALES
devaluación y revaluación de la moneda p arid ad
rie s g o cam b iario
flo ta ció n s u cia
p o s ició n a b ie rta
p arid ad d es liz an te
p o s ició n ce rrad a
co n tro l d e ca m b io s co b e rtu ra d e rie s g o
b a n d a s d e flo ta ció n com p etitivid ad
sp read le y d e u n s o lo p re cio
m e rca d o d e co n ta d o o s p o t p arid ad d e p o d e re s d e co m p ra
m e rcad o a té rm in o o fo rw ard e n fo q u e s d e la b a la n z a d e p a g o s

PROBLEMAS Y PREGUNTAS
PREGUNTAS

1 . Su p o n g a q u e Ud . e s u n e x p o rta d o r y p la n e a re cib ir u n p a g o d e U$ S 5 0 0 .0 0 0
d e n tro d e a lg u n o s m e s e s , cu a n d o co n cre te u n e m b a rq u e d e s u s p ro d u cto s
a Bra s il. Pe ro u s te d d e b e p ro d u cir h o y, y p a g a r lo s in s u m o s y d e m á s co s to s
e n m o n e d a n a cio n a l, p a ra lo cu a l d is p o n e d e l d in e ro co rre s p o n d ie n te . Ex -
p liq u e e l co n ce p to d e rie s g o ca m b ia rio , y s i Ud . a ctu a lm e n te e s tá a fe cta d o .
Si e s e e s e l ca s o , m e n cio n e la s a lte rn a tiva s o in s tru m e n to s fin a n cie ro s q u e
co n o z ca p a ra cu b rirs e d e e s te rie s g o .

2 . Ex p liq u e e l co n ce p to d e tip o d e ca m b io re a l y d is cu ta e l s ig n ifica d o d e l


lla m a d o a tra s o ca m b ia rio . Dis cu ta p o r q u é s e ría n e ce s a rio a ju s ta r la e vo lu -
ció n d e l tip o d e ca m b io re a l p o r p ro d u ctivid a d a n te s d e s a ca r co n clu s io n e s
s o b re p o s ib le s p é rd id a s o g a n a n cia s d e co m p e titivid a d .

3 . Su p o n g a q u e la le y d e u n s o lo p re cio s e cu m p le p a ra ca d a b ie n , y q u e to d o s
lo s b ie n e s s o n in te rn a cio n a lm e n te co m e rcia liz a b le s : ¿b a jo e s ta s co n d icio -
n e s s e cu m p le n e ce s a ria m e n te la p a rid a d d e p o d e re s d e co m p ra ?

4 . ¿Qu é o p in a Ud . d e la p ro p u e s ta d e co m p a ra r e l p re cio d e u n a h a m b u rg u e -
s a Ma cDo n a ld re s p e cto a lo s d e m á s p a ís e s d e l m u n d o , co m o in d ica d o r d e
co m p e titivid a d ? ¿Qu é p o d ría d e cirs e a fa vo r o e n co n tra d e e s te crite rio ?

5 . ¿Qu é p o d e m o s e s p e ra r q u e le s u ce d a a la co tiz a ció n d e l p e s o a rg e n tin o e n


n u e s tro p a ís , s i la in fla ció n u ru g u a ya e s d e u n 5 0 % a n u a l, m ie n tra s q u e la
in fla ció n a rg e n tin a e s s o la m e n te u n 5 %?

311
312
14
LOS PROBLEMAS
14
ECONÓMICOS ACTUALES

LOS PROBLEMAS ECONOMICOS ACTUALES


14.1. El cr ecimient o económico

1 4 .1 .1 . Co n c e p t o e in d ic a d o re s
La ca p a cid a d d e u n a n a ció n d e co n trib u ir a l m e jo ra m ie n to d e lo s n ive le s
d e vid a d e s u s h ab itan te s d e p e n d e cru cialm e n te d e s u tas a d e cre cim ie n to e co -
n ó m ico d e larg o p laz o . A p e s ar d e e llo g ran p arte d e lo s an ális is y d e b ate s d e la
o p in ió n p ú b lica s o b re cu e s tio n e s e co n ó m icas s e fo caliz an e n g e n e ral e n te m as
d e co rto p la z o . Po r e je m p lo , co n ce n tra n la a te n ció n lo s d a to s re cie n te s d e la
in fla ció n o e l d e s e m p le o , o la re cie n te cris is fin a n cie ra in te rn a cio n a l o la e ve n -
tu a lid a d d e u n a re ce s ió n , cu a n d o , a l d e cir d e l Ec. Pa u l Sa m u e ls o n , e s to s s u ce -
s os n o s on m ás q u e p eq u eñ as on d as en la g ran ola q u e p od em os id en tificar con
e l cre cim ie n to .

Exis tirá cr e cim ie n t o e co n ó m ico e n u n p a ís cu a n d o s e in cre m e n ta


d e m a n e ra s o s t e n id a la c a n t id a d d e b ie n e s y s e rv ic io s a d is p o s ic ió n
d e la p o b la c ió n . Un a m e d id a a d e c u a d a d e l c re c im ie n t o e c o n ó m ic o lo
c o n s t it u y e la v a ria c ió n d e l p ro d u c t o re a l p e r c á p it a .

Las variacio n e s e n la tas a d e cre cim ie n to e co n ó m ico , au n q u e ap are n te m e n -


te p e q u e ñ a s , co n d u ce n a im p o rta n te s d ife re n cia s e n e l in g re s o d e l ciu d a d a n o
p ro m e d io . Si co m p aram o s , p o r e je m p lo , la e x p e rie n cia d e Au s tralia y Jap ó n . En
1 8 7 0 e l p ro d u cto b ru to p er cá p it a d e Au s tra lia s u p e ra b a e n a lre d e d o r d e 5
ve ce s y m e d ia a l d e Ja p ó n . En lo s s ig u ie n te s 1 0 9 a ñ o s , e l PBI re a l p er cá p it a d e
Au s tralia creció a u n a tas a d el 1 .1 % an u al, con d u cien d o a q u e en 1 9 7 9 el PBI real
a u s tra lia n o fu e ra 3 .2 ve ce s m á s a lto q u e e l in icia l. Po r s u p a rte , Ja p ó n lo h iz o a
u n a ta s a d e l 2 .7 % p o r a ñ o , lo q u e lle vó a q u e s u PBI p er cá p it a fu e ra 1 7 .6 ve ce s
m a yo r a l d e 1 8 7 0 . Si b ie n la d ife re n cia e n tre a m b a s ta s a s d e cre cim ie n to a n u a l
n o p are ce m u y im p o rtan te , e llo co n d u jo a q u e e n 1 9 7 9 Jap ó n ig u alará e l PBI per
cá p it a d e Au s tra lia .

Uru g u ay, h acia m ed iad o s d e es te s ig lo , p res en tab a u n n ivel d e p ro d u cto per


cá p it a co m p a ra b le a l d e lo s p a ís e s e u ro p e o s . Ta l co m o s e a p re cia e n e l cu a d ro
1 4 .1 , e n 1 9 5 5 s u PBI p er cá p it a re p re s e n ta b a p o co m á s d e u n 4 4 % d e l PBI p e r
cá p ita e s ta d o u n id e n s e , y e ra s im ila r a l d e Fra n cia y Bé lg ica , p e ro s u p e rio r a l d e
Es p añ a, Taiw an y Co re a. En 1 9 9 0 , 3 5 añ o s d e s p u é s , e s to s ú ltim o s tre s p aís e s lo
h ab ían s u p e rad o , y re p re s e n tab a tan s ó lo u n a cu arta p arte d e l PBI per cápita d e
EEUU. La e x p lica ció n d e e s to s ca m b io s s e e n cu e n tra e n la s d ife re n te s ta s a s d e
cre cim ie n to a n u a le s e n e s te p e río d o : m ie n tra s Co re a , Ta iw a n o Es p a ñ a s e u b i-
ca n e n e n tre lo s p a ís e s co n m a yo re s ta s a s d e cre cim ie n to d e l PBI p er cá p it a ,
Uru g u a y fig u ra e n e l ú ltim o lu g a r e n tre lo s p a ís e s s e le ccio n a d o s .

313
Cuadro 1 4 .1 Pro ducto Bruto inte rno pe r cápita y tas as de cre cim ie nto anuale s .
1 9 5 5 -1 9 9 . Pa ís e s s e le ccio n a d o s

Dife re n cia s a p a re n t e m e n t e m e n o re s e n la s t a s a s a n u a le s d e cre cim ie n t o


e c o n ó m ic o a fe c t a n s ig n ific a t iv a m e n t e e l n iv e l d e l in g r e s o p e r c á p it a e n
e l la r g o p la z o .

As í, u n p a ís q u e e x p e rim e n te u n a ta s a d e cre cim ie n to d e l 1 % p o r a ñ o , e n


tan to la p o b lació n n o cre z ca, lu e g o d e 7 0 añ o s d u p licaría s u in g re s o p o r p e rs o -
n a , m ie n tra s s i la ta s a fu e ra d e 3 % lo d u p lica ría ta n s ó lo e n 2 4 a ñ o s .

1 4 .1 .2 . La s f u e n te s d e l cre cim ie n to e co n ó m ico

La p ro d u cció n d e b ie n e s y s e rvicio s d e p e n d e rá d e la s ca n tid a d e s d is p o n i-


b le s d e in s u m o s y fa cto re s d e p ro d u cció n , co m o m a te ria s p rim a s , tie rra , ca p i-
ta l, tra b a jo ; y d e l re n d im ie n to d e e s to s fa cto re s e n té rm in o s d e p ro d u cto . Es to
ú ltim o s e ñ a la la e ficie n cia d e l p ro ce s o p ro d u ctivo d e n o m in a d a p ro d u ctivid a d
to ta l d e lo s fa cto re s .

Para s im p lificar, cons id eram os s ólo d os factores d e p rod ucción: el cap ital y el
trab ajo. El p rim ero, en p rincip io, se refiere sólo al cap ital físico (eq uip o, m aq uina-
ria y con s tru ccion es ), s i b ien tam b ién p od ría in clu irs e cu alq u ier otro tip o d e fac-
tores s u s cep tib les d e s er acu m u lad os , tales com o el con ocim ien to o las h ab ilid a-
d e s d e lo s trab ajad o re s . El s e g u n d o facto r, e l trab ajo , n o e s acu m u lab le au n q u e
p u e d e au m e n tar a u n a tas a d e te rm in ad a. Tam b ié n s e p o d ría co n s id e rar o tro s
recursos no rep rod ucib les com o, p or ejem p lo, la tierra o la energ ía. Por últim o, la
tecn olog ía d is p on ib le d eterm in a las com b in acion es y tran s form acion es p os ib les
d e e s to s d o s facto re s . Es d e cir, la p ro d u cció n d e b ie n e s y s e rvicio s .

314
14
La relación en tre el p rod u cto y los factores d e p rod u cción s e rep res en ta p or
la fu n ció n d e p ro d u cció n , la q u e s e e x p re s a co m o :

Q = F(K;L)

Dich a fu n ció n s e d e fin e a n ive l a g re g a d o , e s d e cir re la cio n a e l p ro d u cto


to ta l e n té rm in o s re a le s (Q) d e u n a e co n o m ía , co n e l ca p ita l (K) y la m a n o d e
o b ra d is p o n ib le (L).

Un a fo rm a d e la fu n ció n d e p ro d u cció n m u y u tiliz a d a e s la d e n o m in a d a


Co b b -Do u g las , re p re s e n tad a p o r la s ig u ie n te e x p re s ió n :

Q = A Kεk LεL

Do n d e A re p re s e n ta rá la p ro d u ctivid a d to ta l d e fa cto re s , m ie n tra s q u e εk y


εL co rre s p o n d e n a la e la s ticid a d p ro d u cto d e l ca p ita l y e l tra b a jo , re s p e ctiva -
m e n te . Es ta fo rm u la ció n d e la fu n ció n d e p ro d u cció n s e s u e le u tiliz a r p o r la
fa cilid a d d e id e n tifica ció n d e la s p o s ib le s fu e n te s d e cre cim ie n to d e l p ro d u cto .

Lo s fa cto re s d e p ro d u cció n y la p ro d u ctivid a d d e lo s m is m o s s o n la s fu e n -


te s d e cre cim ie n to d e l p ro d u cto .

De a cu e rd o co n la e x p re s ió n p la n te a d a s i la p ro d u ctivid a d y lo s fa cto re s d e
p ro d u cció n s o n co n s ta n te s , la fu n ció n d e p ro d u cció n in d ica rá q u e e l p ro d u cto
s e rá ta m b ié n co n s ta n te y, p o r lo ta n to , n o h a b rá cre cim ie n to e co n ó m ico .

1 4 .1 .3 . La co n ta b ilid a d d e l cre cim ie n to

Un a ve z d e te rm in a d a s la s fu e n te s d e l cre cim ie n to e co n ó m ico re s u lta d e


u tilid ad id e n tificar la re lació n e x is te n te e n tre la tas a d e cre cim ie n to d e l p ro d u c-
to y la s ta s a s d e cre cim ie n to d e lo s fa cto re s y la p ro d u ctivid a d , s o b re to d o s i e l
in te ré s e s e l d is e ñ o d e p o lítica s e co n ó m ica s q u e p ro m u e va n e l cre cim ie n to .
Partien d o d e la fu n ció n d e p ro d u cció n p lan tead a s e p u ed e o b ten er es a relació n :

∆Q/ Q = ∆A/ A + εk ∆K/ K + εL ∆L/ L


Do n d e ∆Q/ Q s im b o liz a la variació n d e l p ro d u cto e n té rm in o s p o rce n tu a-
le s , ∆A/ A la d e la p ro d u ctivid a d , ∆K/ K la d e l s to ck d e ca p ita l y ∆L/ L la d e la
m a n o d e o b ra . La e la s ticid a d p ro d u cto co n re s p e cto a l ca p ita l, εk , e s e l p o rce n -
ta je d e in cre m e n to e n e l p ro d u cto re s u lta n te d e u n in cre m e n to d e l 1 % e n e l
s to ck d e ca p ita l. De l m is m o m o d o , la e la s ticid a d p ro d u cto co n re s p e cto a l tra -
b ajo, εL, s erá el p orcen taje d e crecim ien to en el p rod u cto res u ltan te d e u n 1 % d e
in cre m e n to e n e l to tal d e trab ajo u tiliz ad o . Co m o s e re co rd ará las e las ticid ad e s
s o n m a g n itu d e s q u e to m a n va lo re s e n tre 0 y 1 .

La re la c ió n e n t re la t a s a d e c re c im ie n t o d e l p ro d u c t o y la s t a s a s
d e c re c im ie n t o d e lo s f a c t o re s p ro d u c t iv o s y la p ro d u c t iv id a d s e d e -
n o m in a e cu a ció n f u n d a m e n t a l d e la co n t a b ilid a d d e l cr e cim ie n t o .

315
De a cu e rd o a e lla e l cre cim ie n to d e l p ro d u cto d e u n a e co n o m ía p u e d e
p ro ve n ir d e tre s fu e n te s :

i) e l cre cim ie n to e n la p ro d u ctivid a d to ta l d e fa cto re s ∆A/ A.

ii) e l cre cim ie n to d e l ca p ita l ∆K/ K.

iii) e l cre cim ie n to d e la m a n o d e o b ra ∆L/ L.

Tran s form an d o d ich a exp res ión p u ed e d es com p on ers e el crecim ien to d el
p rod u cto p or trab ajad or:

∆(Q/ L)/ (Q/ L) = ε∆(K/ L)/ (K/ L) + ∆A/ A

Sim b o liz a n d o la s va ria b le s p e r cá p ita p o r m in ú s cu la s s e p u e d e e x p re s a r


lo a n te rio r co m o :

∆q / q = ε∆k/ k + ∆A/ A
Si s u p o n e m o s q u e s e p ro d u ce a lg ú n tip o d e in n o va ció n e n lo s p ro ce s o s
p ro d u ctivo s q u e h a ce p o s ib le a u m e n ta r la p ro d u cció n e n 1 0 %, u tiliz a n d o la s
m is m as can tid ad e s d e cap ital y trab ajo , d e acu e rd o a la ú ltim a e x p re s ió n , s ig n i-
fica ría q u e ∆A/ A = 1 0 %. Da d o q u e K/ L n o s u fre m o d ifica cio n e s e l p rim e r té rm i-
n o d e l la d o d e re ch o e s ig u a l a ce ro , p o r lo q u e e l p ro d u cto p o r tra b a ja d o r, q , s e
h ab rá in cre m e n tad o e n 1 0 %.

Ah o ra b ie n , s u p o n g a m o s q u e la in ve rs ió n d e la s e m p re s a s e n b ie n e s d e
ca p ita l e x ce d e e l n ive l d e d e p re cia ció n , p o r lo q u e e l s t ock d e e s e fa cto r s e
in cre m e n ta . Es to e s ∆K/ K s e rá m a yo r a ce ro , p o r e je m p lo ig u a l a u n 1 0 %, e n
ta n to q u e la m a n o d e o b ra y la p ro d u ctivid a d s e m a n tie n e n in ca m b ia d a s (∆L/
L=∆A/ A=0 ). An te tal in cre m e n to e n e l stock d e cap ital ¿q u é o cu rrirá co n e l n ive l
d e p ro d u cto y co n e l n ive l d e l p ro d u cto p o r tra b a ja d o r? De la d e fin ició n d e
fu n ció n d e p ro d u cció n s e o b tie n e q u e s i e l ca p ita l s e in cre m e n ta , e l p ro d u cto
ta m b ié n lo h a rá . Sin e m b a rg o , d e b id o a la p re s e n cia d e re n d im ie n to s m a rg in a -
les d ecrecien tes , el cap ital ad icio n ad o s erá m en o s p ro d u ctivo q u e el ya exis ten -
te , p o r lo cu a l e l cre cim ie n to d e l p ro d u cto y d e l p ro d u cto p o r tra b a ja d o r s e rá
m e n o r a l 1 0 %. Pre cis a m e n te , e s ta e s la ra z ó n p o r la cu a l, e l ca p ita l y e l ca p ita l
p o r tra b a ja d o r s e h a lla n m u ltip lica d o s p o r u n fa cto r m e n o r a 1 e n la s e x p re s io -
n e s a n te rio re s . Ra z o n a m ie n to s im ila r p u e d e h a ce rs e p a ra e l ca s o e n q u e s e
ve rifica ra u n in cre m e n to e n e l fa cto r tra b a jo .

Un a u m e n to d e l ca p ita l p o r tra b a ja d o r d a lu g a r a lo q u e s e d e n o -
m in a in t e n s if ic a c ió n o p r o f u n d iz a c ió n e n e l u s o d e l c a p it a l.
An á lo g a m e n te , u n a u m e n to d e la ca n tid a d d e tra b a jo , co n s t o ck d e ca -
p it a l in c a m b ia d o , re s u lt a e n lo q u e s e d e n o m in a in t e n s if ic a c ió n o
p r o f u n d iz a c ió n e n e l u s o d e la m a n o d e o b r a .

316
14
Po r t a n t o , e n t é r m in o s d e l p ro d u c t o p o r t r a b a ja d o r, é s t e p u e d e
in crem en tars e p or:

i) e l cre cim ie n to e n la p ro d u ctivid a d to ta l d e fa cto re s (∆A/ A)

ii) la in te n s ifica ció n e n e l u s o d e l fa cto r ca p ita l (∆k)Po r ta n to , e n té rm in o s


d e l p ro d u cto p o r trab ajad o r, é s te p u e d e in cre m e n tars e p o r:

i) e l cre cim ie n to e n la p ro d u ctivid a d to ta l d e fa cto re s (∆A/ A)

ii) la in te n s ifica ció n e n e l u s o d e l fa cto r ca p ita l (∆ k)

Fig u ra 1 4 .1 La con ca v id a d d e la f u n ción d e p rod u cción

La p re s e n cia d e re n d im ie n to s d e cre cie n te s d e te rm in a la co n ca vid a d d e la


fu n ció n d e p ro d u cció n . Co m o s e o b s e rva e n la fig u ra 1 4 .1 . a m e d id a q u e K/ L
a u m e n ta e l in cre m e n to o b te n id o e n e l p ro d u cto p o r tra b a ja d o r, q , s e rá m e n o r.
Co m o s e h a s e ñ a la d o , la e cu a ció n fu n d a m e n ta l d e l cre cim ie n to e s ta b le ce u n a
re la ció n e n tre e l cre cim ie n to d e l p ro d u cto y s u s d e te rm in a n te s , va ria n d o e l
p e s o re la tivo d e ca d a u n o d e e s to s ú ltim o s d e a cu e rd o a la e s tru ctu ra d e ca d a
e co n o m ía , p o r lo cu a l d e b e rá e s tim a rs e p a ra ca d a ca s o . Ex is te n n o o b s ta n te
e s tim acio n e s a n ive l ag re g ad o , p ara Latin o am é rica, co m o las q u e s e p re s e n tan
e n la fig u ra 1 4 .2 .
Cre cim ie n to p ro m e d io d e l PBI: 2 ,7 % Cre cim ie n to p ro m e d io d e l PBI: 4 ,3 %

Fig u ra 1 4 .2 Crecim ien t o d el ín d ice p rom ed io en los p a íses la t in oa m erica n os

317
Ob s e rve m o s q u e , s e g ú n e s ta s e s tim a cio n e s , e n e l p e río d o 1 9 8 7 -1 9 9 6 e n
La tin o a m é rica e l a u m e n to e n la p ro d u ctivid a d e x p lica ta n s ó lo u n 3 % d e l cre ci-
m ie n to , m ie n tras q u e e n las p ro ye ccio n e s p ara e l p e río d o 1 9 9 7 -2 0 0 6 s u co n tri-
b u ció n a s ce n d e ría a 2 7 %.

1 4 . 1 . 4 . Un a p e rs p e c t iv a d in á m ic a d e l c re c im ie n t o : e l m o d e lo
d e So lo w
La p rin cip a l p re o cu p a ció n re s p e cto a la e cu a ció n fu n d a m e n ta l e s q u e s i
b ie n co n ta b iliz a la s fu e n te s d e l cre cim ie n to n o p ro ve e n in g u n a e x p lica ció n s o -
b re có m o s e o rig in a n . Dich o d e o tro m o d o , e s ta a p ro x im a ció n n o e x p lica p o r
q u é s u ce d e n la s va ria cio n e s e n la s ta s a s d e cre cim ie n to d e lo s in s u m o s fu n d a -
m e n tale s –trab ajo y cap ital-. El cre cim ie n to d e l stock d e cap ital, p o r ejem p lo , n o
e s u n a cu e s tió n s im p le , e n ta n to e s e l re s u lta d o d e la s d e cis io n e s d e a h o rro e
in ve rs ió n re a liz a d a s p o r la s fa m ilia s y la s e m p re s a s .

El o b je tivo d e u n m o d e lo d e cre cim ie n to e s n o s ó lo d e te rm in a r la s fu e n te s


d e l m is m o s in o a d e m á s la e x p lica ció n d e có m o e l p ro ce s o e vo lu cio n a e n e l
tie m p o , e s d e cir d e s u d in á m ica . Co n s id e re m o s e l fa m o s o m o d e lo d e cre ci-
m iento económ ico d esarrollad o en 1 9 5 6 p or el p rem io Nob el en econom ía Rob ert
So lo w, e l q u e s e h a co n s titu íd o e n e l m a rco b á s ico p a ra la in ve s tig a ció n s o b re
e l cre cim ie n to . Es te m o d e lo , ad e m ás d e clarificar có m o la acu m u lació n d e cap i-
ta l y e l cre cim ie n to e co n ó m ico s e in te rre la cio n a n , re s u lta d e u tilid a d p a ra a n a -
liz a r o tra s cu e s tio n e s ta le s co m o la re la ció n e n tre e l n ive l d e vid a d e u n p a ís e n
e l la rg o p la z o y s u ta s a d e a h o rro , s u ta s a d e cre cim ie n to p o b la cio n a l y la d e
p ro g re s o té cn ico . Es m ás , p e rm ite u n a ap ro x im ació n a cu e s tio n e s tale s co m o s i
e l cre cim ie n to e co n ó m ico s e e s ta b iliz a rá , s e a ce le ra rá o s e d e te n d rá .

De b e m o s e s tab le ce r lo s s u p u e s to s e n q u e d ich o m o d e lo s e b as a, é s to s s o n :

i) la tas a d e cre cim ie n to d e la p o b lació n e s p o s itiva ig u al a n. Es d e cir e s u n a


p ro p o rció n fija d e la p o b lació n la q u e e s tá e n e d ad d e trab a ja r. As í, Lt s im b o liz a
el n ú m ero d e trab ajad ores d is p on ib les en el añ o t. Es to im p lica q u e la p ob lación
to ta l y la p o b la ció n e co n ó m ica m e n te a ctiva cre ce n a u n a m is m a ta s a q u e s e
s u p o n e fija e ig u a l a n .

ii) al com ien z o d e cad a añ o t la econ om ía tien e u n s tock d is p on ib le d e cap ital


ig u al a Kt . Du ran te cad a añ o t e l cap ital (K) y e l trab ajo (L) s o n u tiliz ad o s p ara
generar el p rod ucto total d e la econom ía (Q). A su vez , p arte d el p rod ucto en cad a
añ o es in vertid o en n u evo cap ital o en reem p laz ar el q u e s e h a d es g as tad o.

iii) la e co n o m ía e s ce rra d a (s in co m e rcio e x te rio r) y n o h a y co m p ra s d e l


g o b ie rn o , p o r lo q u e la p a rte d e l p ro d u cto q u e n o s e in vie rte e s co n s u m id a p o r
la s fa m ilia s . Es to im p lica q u e la re la ció n e n tre co n s u m o , p ro d u cto e in ve rs ió n
e n ca d a a ñ o s e rá la s ig u ie n te :

Ct = Q t - I t

318
14
Da d o q u e la p o b la ció n y la m a n o d e o b ra e n e s ta e co n o m ía cre ce n a u n a
m is m a ta s a , e s co n ve n ie n te co n s id e ra r e l p ro d u cto , e l co n s u m o y e l s t ock d e
ca p ita l p o r tra b a ja d o r, lo q u e s e s im b o liz a e n m in ú s cu la s :

q t = Q t / Lt p ro d u cto p o r tra b a ja d o r e n e l a ñ o t
c t = C t / Lt co n s u m o p o r tra b a ja d o r e n e l a ñ o t
k t = Kt / Lt ca p ita l p o r tra b a ja d o r e n e l a ñ o t

Es to p e rm ite e valu ar có m o e l p ro d u cto p o r trab ajad o r, as í co m o e l co n s u m o


p o r tra b a ja d o r y la ra z ó n ca p ita l-tra b a jo va ría n e n e l tie m p o . En rig o r, e n té rm i-
n o s d e la te o ría d e l cre cim ie n to e s m á s re le va n te co n s id e ra r e l p ro d u cto y e l
co n s u m o p er cá p it a , e s to e s co n re s p e cto a la p o b la ció n to ta l. No o b s ta n te , e n
e s te ca s o , la co n s id e ra ció n s ó lo d e la ca n tid a d d e tra b a ja d o re s re s u lta e q u iva -
le n te , e n ta n to lo s tra b a ja d o re s s o n u n p o rce n ta je co n s ta n te d e la p o b la ció n .
Po r lo tan to , lo q u e s e e s tab le z ca re s p e cto a la tas a d e cre cim ie n to d e l p ro d u cto
o e l co n s u m o p o r tra b a ja d o r, te n d rá va lid e z re s p e cto a la ta s a d e cre cim ie n to
d e l p ro d u cto o e l co n s u m o p er cá p it a .

Com o s e record ará, la can tid ad d e p rod u cto q u e p u ed e ob ten ers e con can ti-
d a d e s d e in s u m o s d a d o s lo d e te rm in a la fu n ció n d e p ro d u cció n , la q u e re la cio -
n a e l p ro d u cto to ta l y la s ca n tid a d e s to ta le s d e in s u m o s : ca p ita l y tra b a jo . Po r
s u p arte , b ajo d e te rm in ad o s s u p u e s to s , la fu n ció n d e p ro d u cció n p u e d e e x p re -
s a rs e e n té rm in o s p o r tra b a ja d o r co m o :

q t = A f(k t )

Si s u p o n e m o s , p o r e l m o m e n to , q u e A=1 , e s d e cir q u e la p ro d u ctivid a d n o


varía, la e x p re s ió n an te rio r e vid e n cia q u e e n cad a añ o t e l p ro d u cto p o r trab aja-
d o r q t d e p e n d e rá d e l m o n to d is p o n ib le d e ca p ita l p o r tra b a ja d o r k t . La fu n ció n
d e p ro d u cció n e s cre cie n te y s u in clin ació n re fle ja la p re s e n cia d e re n d im ie n to s
d e cre cie n te s co n re s p e cto a l ca p ita l. Cu a n d o la re la ció n ca p ita l–tra b a jo e s a lta ,
s u in c r e m e n t o t ie n e u n
efecto relativo m enor sob re
e l p ro d u cto p o r trab ajad o r.

Para visualiz ar la trayec-


to ria d e l cre cim ie n to d e u n
p a ís u t iliz a m o s la fig u ra
1 4 .3 . Allí s e re p re s e n ta n la
fu n ció n d e p ro d u cció n , la
d e a h o rro y la d e in ve rs ió n
p a ra d is t in t o s n ive le s d e
ca p ita l p o r tra b a ja d o r. La
fu n ción d e ah orro, en tan to
e s u n a fra cció n co n s ta n te
d el p rod ucto, tend rá la m is-
m a form a q u e la fu n ción d e
p ro d u cció n , p e ro s e s itu a -
rá p o r d e b a jo d e e s ta ú lti-
m a , d a d o q u e e s a p ro p o r- Figu ra 1 4 .3 Trayectoria h acia el estado estacion ario

319
ció n e s m e n o r a u n o (s <1 ). La fu n ció n d e in ve rs ió n e s u n a re cta q u e p a rte d e l
o rig e n y cu ya p e n d ie n te e s n +d . Da d o q u e e s ta m o s a n a liz a n d o u n a e co n o m ía
ce rra d a , la in ve rs ió n s e rá ig u a l a l a h o rro d o m é s tico . Po r lo ta n to , p a ra q u e e l
ca p ita l cre z ca a u n a ta s a n , e l a h o rro d e b e p ro ve e r lo n e ce s a rio p a ra cu b rir la
d e p re ciació n y la am p liació n d e l stock d e cap ital p ara las n u e vas g e n e racio n e s .

La d is ta n cia e n tre la cu rva q u e re p re s e n ta la fu n ció n d e p ro d u cció n p er


cá p it a y la cu rva d e a h o rro p e r cá p ita co rre s p o n d e e l co n s u m o p e r cá p ita , c,
p a ra d is tin to s n ive le s d e l ca p ita l p o r tra b a ja d o r. De l m is m o m o d o , la d is ta n cia
e n tre la cu rva d e a h o rro s q y la re cta d e in ve rs ió n (n +d )k, s e ñ a la e l e x ce s o o
d é ficit d e a h o rro p a ra q u e e l s t ock d e ca p ita l s e in cre m e n te a la ta s a n , p a ra
d is tin to s n ive le s d e ca p ita l p o r tra b a ja d o r. Pa rtie n d o d e va lo re s d e la re la ció n
ca p ita l p o r tra b a ja d o r m e n o re s a k*, d o n d e e l a h o rro e x ce d e la in ve rs ió n n e ce -
s a ria p a ra q u e e l st ock d e ca p ita l a u m e n te a la ta s a d e cre cim ie n to p o b la cio n a l
n , s e in cre m e n ta la re la ció n ca p ita l-tra b a jo . En e l p u n to k 1 , s f(k 1 ) e s m a yo r q u e
(n +d )k 1 . En la tra ye cto ria d e cre cim ie n to s e ñ a la d a p o r la s fle ch a s d e b a jo d e la
fu n ció n d e p ro d u cció n , e l co n s u m o p o r tra b a ja d o r ta m b ié n s e in cre m e n ta . El
cre cim ie n to d e l p ro d u cto p er cá p it a y d e l co n s u m o s e d e tie n e a l a lca n z a r e l
p u n to k*, o s e a a l a lca n z a r e l e s ta d o e s ta cio n a rio . Un o d e lo s re s u lta d o s d e l
m o d e lo d e So lo w e s q u e , e n a u s e n cia d e cre cim ie n to d e la p ro d u ctivid a d , la
e co n o m ía a lca n z a u n e s ta d o e s ta cio n a rio e n e l la rg o p la z o .

El e s t a d o e s t a c io n a r io e s a q u e l e n e l c u a l e l p ro d u c t o p o r t ra b a ja -
d o r y e l c a p it a l p o r t ra b a ja d o r s o n c o n s t a n t e s y p o r lo t a n t o t a m b ié n
lo e s e l co n s u m o p o r t ra b a ja d o r.

El q u e q t , c t y k t s e an co n s tan te s e n e l tie m p o n o s ig n ifica o tra co s a q u e e l


p ro d u cto Q, e l ca p ita l K y e l co n s u m o C e s tá n cre cie n d o a la ta s a n .

De lo an te rio r s e d e s p re n d e q u e p aís e s q u e p arte n d e n ive le s b ajo s d e cap i-


ta l p o r tra b a ja d o r, a l a u m e n ta r e l n ive l d e a h o rro d e la e co n o m ía y p o r e n d e la
in ve rs ió n , a lca n z a n n ive le s m á s a lto s d e co n s u m o p er cá p ita . De allí la p re o cu -
p a ció n d e lo s h a ce d o re s d e p o lítica s p o r e s tim u la r e l a h o rro y la in ve rs ió n co n
e l fin d e m e jo ra r lo s n ive le s d e vid a d e la rg o p la z o d e la p o b la ció n .

No o b s tan te , d e acu e rd o al m o d e lo d e So lo w, e s ta e s trate g ia tie n e u n lím ite .


Si n o h ay cam b io s e n la p ro d u ctivid ad , e l in cre m e n to d e l cap ital p o r trab ajad o r
in d e fin id a m e n te p u e d e co n d u cir a q u e e l co n s u m o p er cá p it a n o a u m e n te
s ig n ifica tiva m e n te o a ú n q u e n o lo h a g a e n a b s o lu to . Es to s e a p re cia e n e l
m is m o g rá fico p a ra u n n ive l d e k a la d e re ch a d e k* e n q u e la re cta (n +d )k
in te rs e cta la fu n ció n d e p ro d u cció n q , a p a rtir d e l cu a l co m e n z a ría a re d u cirs e
e l p ro d u cto d e s tin a d o a l co n s u m o , h a s ta s e r ig u a l a ce ro .

La e x p lica ció n d e e s t e re s u lt a d o e s la e x is t e n cia d e re n d im ie n t o s d e cre -


cie n t e s a l ca p it a l, lo q u e d e t e rm in a q u e cu a n t o m a yo r s e a e l s t o ck d e ca p it a l
ya e x is t e n t e , m e n o r s e rá e l re s u lt a n t e e n t é rm in o s d e d is p o n ib ilid a d d e b ie -
n e s p o r p e rs o n a .

320
14
El e f e cto d e l in cre m e n to e n la ta s a d e a h o rro e n e l m o d e lo d e So lo w

Su p o n g a m o s q u e u n p a ís h a a lca n -
z ad o su estad o estacionario con una tasa
d e a h o rro s 1 , re la tiva m e n te b a ja . El g o -
b ie rn o in s tru m e n ta u n a p o lítica d e e s tí-
m u lo a l a h o rro , co m o p o r e je m p lo m e -
d ia n te in ce n tivo s trib u ta rio s . Si la p o líti-
ca d a re s u ltad o e l n ive l d e ah o rro d e e s a
e co n o m ía a u m e n ta rá e x ce d ie n d o e l n i-
vel necesario p ara m antener el estad o es-
tacio n ario ya alcan z ad o . Es to co n d u ciría
a q u e e l n ive l d e ca p ita l p o r tra b a ja d o r
a u m e n te d e s d e k 1 h a cia k 2 , e n la fig u ra
1 4 .4 . El p ro d u cto p er cá p ita , p o r s u p ar-
te, au m en tará d e q *1 a q *2 . A s u vez , es to
s ó lo s e rá p o s ib le s i e l p ro d u cto Q s e
in cre m e n ta , d u ra n te d ich a tra n s ició n , a
Fig u ra 1 4 .4 In crem en t o en la t a sa d e a h orro
u n a ta s a s u p e rio r a la p o b la cio n a l, n .
Cu an d o s e alcan z a e l n u e vo e s tad o e s ta-
cio n a rio co n e l p ro d u cto p er cá p it a e n
q 2 y e l ra tio ca p ita l-tra b a jo e n k 2 , la ta s a
d e crecim ien to d e Q y K vu elve a red u cir-
s e a n . En co n clu s ió n , d e a cu e rd o a l m o -
d e lo u n a u m e n to e n e l a h o rro n a cio n a l
d e te rm in a u n in cre m e n to tra n s ito rio e n
la tas a d e cre cim ie n to y u n au m e n to p e r-
m a n e n te e n e l n ive l d e l p ro d u cto p er
cá p it a y e n e l co e ficie n te ca p ita l-tra b a -
jo. Ob s ervem os q u e la tas a d e crecim ien -
to d e la rg o p la z o n o s e m o d ifica , e n la
m e d id a q u e m á s ta rd e o m á s te m p ra n o
s e alcan z a u n n u e vo e s tad o e s tacio n ario
d ond e tod as las variab les se increm entan
a la ta s a d e cre cim ie n to p o b la cio n a l n .

El aum e nto d e la p ro d uctiv id ad to -


tal d e facto re s e n e l m o d e lo d e So lo w

Lo s e fe cto s d e u n au m e n to e n la p ro -
d u ctivid a d to ta l p u e d e n o rig in a rs e , e n -
tre o tras raz o n e s , p o r la in tro d u cció n d e
ca m b io s té cn ico s . Un a m e jo ra te cn o ló -
g ica im p lica q u e co n ig u a l ca n tid a d d e
Fig u ra 1 4 .5 In crem en to d e la p rod u ctivid a d
in s u m o s e s p o s ib le p ro d u cir m á s u n id a -
d e s d e p ro d u cto . Es to s e re p re s e n ta co m o u n d e s p laz am ie n to h acia arrib a d e la
fu n ció n d e p ro d u cció n , e n la m e d id a q u e e l facto r A s e rá ah o ra m ayo r q u e 1 . En
la fig u ra 1 4 .5 p a n e l a ) s e re p re s e n ta e s te d e s p la z a m ie n to d e la fu n ció n d e p ro -

321
d u cció n , e n la q u e f 1 (k) re p re s e n ta la fu n ció n d e p ro d u cció n in icia l y f 2 (k) la
n u eva fu n ció n , u n a vez q u e o p eró la m ejo ra en la p ro d u ctivid ad . Es to es , f2 (k) =
Af 1 (k) e n la q u e A>1 . En la fig u ra 1 4 .5 p a n e l b ) s e o b s e rva e l e fe cto q u e e s to
p ro d u ce e n e l m a rco d e l m o d e lo d e So lo w. Nu e va m e n te e l n ive l d e ca p ita l p o r
tra b a ja d o r e n e l e s ta d o e s ta cio n a rio s e d e te rm in a p o r la in te rs e cció n e n tre la
cu rva d e a h o rro y la re cta d e in ve rs ió n , p u n to e n e l cu a l e l s to ck d e ca p ita l e s tá
cre cie n d o a la ta s a d e cre cim ie n to p o b la cio n a l n . An te s d e l a u m e n to e n la p ro -
d u ctivid a d e s te p u n to lo d e te rm in a rá la in te rs e cció n e n tre la cu rva d e a h o rro
q u e s e o rig in a d e la fu n ció n d e p ro d u ccio n in icia l s f 1 (k) y la re cta (n +d )k y
corres p on d e a k*1 en d ich o g ráfico. Un a vez q u e el au m en to en la p rod u ctivid ad
ocas ion ó el d es p laz am ien to d e la cu rva d e p rod u cción , la n u eva cu rva d e ah orro
re s u ltará s e r s f 2 (k). En co n s e cu e n cia e x is tirá u n n u e vo p u n to d e in te rs e cció n d e
la cu rva d e a h o rro co n la re cta d e in ve rs ió n , co rre s p o n d ie n te a u n n u e vo n ive l
d e ca p ita l p o r tra b a ja d o r e n e l e s ta d o e s ta cio n a rio , k*2 , s itu a d o a la d e re ch a d e
k*1 . En la fig u ra 1 4 .5 p a n e l a ) o b s e rva m o s co m o e l n u e vo s t ock d e ca p ita l d e
e q u ilib rio d e te rm in a , a s u ve z , u n n u e vo n ive l d e p ro d u cto p o r tra b a ja d o r, q *2 ,
s u p e rio r a q *1 , e n u n n u e vo e s ta d o e s ta cio n a rio .

Tan to el au m en to en la tas a d e ah o rro , co m o el au m en to en la p ro d u ctivid ad


d e te rm in a n q u e la e co n o m ía s e tra s la d e a u n n u e vo e s ta d o e s ta cio n a rio e n e l
q u e e l p ro d u cto p o r tra b a ja d o r y e l ca p ita l p o r tra b a ja d o r s o n m á s e le va d o s .
Un a ve z q u e s e alcan z a e l n u e vo e s tad o e s tacio n ario las m ag n itu d e s per cápita
s e m a n tie n e n co n s ta n te s o , lo q u e e s lo m is m o , e l p ro d u cto , e l ca p ita l y e l
co n s u m o to ta l cre ce n a la m is m a ta s a q u e lo h a ce la p o b la ció n .

Sin e m b a rg o , e s d e n o ta r, q u e e x is te n lím ite s p a ra e l a u m e n to d e la ta s a d e


a h o rro , d a d o q u e la m is m a n o p u e d e s e r s u p e rio r a l 1 0 0 % d e l in g re s o . Po r lo
q u e , e l a u m e n to e n la ta s a d e a h o rro n o p u e d e co n s id e ra rs e u n a fu e n te p a ra
m ejorar los n iveles d e vid a d e la p ob lación en form a con tin u a. En con s ecu en cia,
d e a cu e rd o a l m o d e lo d e So lo w la ú n ica fo rm a e n q u e u n a e co n o m ía p u e d e
tra n s ita r h a cia e s ta d o s e s ta cio n a rio s e n lo s q u e lo s n ive le s d e p ro d u cto p e r
cá p ita s e a n s ie m p re s u p e rio re s e s m e d ia n te u n co n tin u o a u m e n to e n la p ro -
d u ctivid ad .

Da d o q u e e n la fo rm u la ció n d e la fu n ció n d e p ro d u cció n la p ro d u ctivid a d A


e s co n s id e ra d a co m o u n fa cto r m u ltip lica tivo d e la fu n ció n f(k) y, p o r lo ta n to ,
s u evo lu ció n n o q u ed a d eterm in ad a p o r el p ro p io m o d elo , es te tip o d e m o d elo s
s e d e n o m in a n co m o d e cre cim ie n to e x ó g e n o .

1 4 .1 .5 . El cre cim ie n t o e n e co n o m ía a b ie rt a

Co n e l fin d e s im p lifica r s u p re s e n ta ció n s e p re s e n tó e l m o d e lo d e So lo w


b a jo e l s u p u e s to d e u n a e co n o m ía ce rra d a , lo q u e d e te rm in a q u e la in ve rs ió n
d o m é s tica d e b a s e r ig u al al ah o rro d o m é s tico . En la actu alid ad , lo s p ro ce s o s d e
cre cim ie n to d e cu a lq u ie r e co n o m ía s e e n cu e n tra n fu e rte m e n te in flu e n cia d o s
p o r e l co n te x to in te rn acio n al, a travé s d e s u s re lacio n e s co m e rciale s y fin an cie -
ra s e n e l m e rca d o m u n d ia l.

322
14
El c re cim ie n t o y lo s f lu jo s in t e rn a cio n a le s d e ca p it a le s

En u n a e co n o m ía a b ie rta la in ve rs ió n d o m é s tica p u e d e fin a n cia rs e ta n to


co n ah o rro in te rn o co m o co n e l e x te rn o . Para an aliz ar lo s cam b io s q u e co n lle va
e l co n s id e ra r u n a e co n o m ía a b ie rta a lo s flu jo s in te rn a cio n a le s d e ca p ita le s ,
s u p o n g am o s q u e e l m u n d o s e d ivid e e n d o s re g io n e s : u n a rica ( e l No rte ) y o tra
p o b re (e l Su r). Am b a s s e e n cu e n tra n e n e s ta d o e s ta cio n a rio e n e l s e n tid o d e
So lo w, cre cie n d o a la ta s a d e cre cim ie n to p o b la cio n a l, la s q u e a d e m á s s e s u p o -
n e n id é n tica s . La re g ió n No rte tie n e u n a ta s a d e a h o rro s u p e rio r a l Su r, lo q u e
d e te rm in a , d e a cu e rd o a l m o d e lo , q u e e n e l e s ta d o e s ta cio n a rio e l No rte te n g a
u n p ro d u cto p o r tra b a ja d o r y u n co e ficie n te ca p ita l-tra b a jo s u p e rio re s a l Su r.

En la m e d id a q u e la p ro d u cció n e n e l No rte e s m á s in te n s iva e n ca p ita l q u e


e n e l Su r la p ro d u ctivid ad m arg in al d e l cap ital s e rá m ayo r e n e s ta ú ltim a, lo q u e
s e re fle ja rá e n u n a ta s a d e in te ré s m á s a lta . En e s te e s ce n a rio e s d a b le e s p e ra r
q u e e l ca p ita l flu ya d e s d e e l No rte a l Su r, lo q u e e n té rm in o s d e la b a la n z a d e
p ag os s ig n ifica q u e en el Norte la b alan z a en cu en ta corrien te s erá s u p eravitaria
y e n e l Su r d e ficita ria .

La re g ió n co n b ajo n ive l d e cap ital p o r trab ajad o r e x p e rim e n tará u n flu jo d e


e n trad a d e cap itale s q u e h ará cre ce r e l stock d e cap ital p o r e n cim a d e la tas a d e
crecim ien to p ob lacion al, p or lo q u e la relación cap ital-trab ajo crecerá y tam b ién
lo h ará el p rod u cto per cápita. En form a op u es ta, la reg ión Norte exp erim en tará
u n a s a lid a d e ca p ita le s q u e h a rá q u e s u re la ció n ca p ita l-tra b a jo d e cre z ca e n la
m e d id a q u e e l st ock d e ca p ita l n o p o d rá s e g u ir in cre m e n tá n d o s e a la ta s a d e
cre cim ie n to p o b la cio n a l n , y lo m is m o o cu rrirá co n e l p ro d u cto p o r tra b a ja d o r.
Un a ve z q u e e l a h o rro a n ive l m u n d ia l s e re a s ig n e , a m b a s re g io n e s a lca n z a rá n
u n n u e vo e s tad o e s tacio n ario e n e l q u e s u s re s p e ctivo s p ro d u cto s cre ce rán a la
tas a n , m an ten ién d o s e co n s tan tes el p ro d u cto per cápita y el cap ital per cápita.

De a cu e rd o a l m o d e lo d e So lo w e l flu jo lib re d e ca p ita le s e n tre la s e co n o -


m ía s d e b e ría te n e r co m o e fe cto la re d u cció n d e la b re ch a e n tre lo s p a ís e s e n
té rm in o s d e p ro d u cto y cap ital per cápita, e s d e cir q u e to d o s lo s p ais e s tie n d e n
a co n ve rg e r a u n e s ta d o e s ta cio n a rio co m ú n .

Un a crítica q u e s e re a liz a a e s te m o d e lo e s q u e e l flu jo d e ca p ita le s d e s d e


lo s p a ís e s rico s h a cia lo s p a ís e s p o b re s , d e m o d o q u e o p e re ta l co n ve rg e n cia
e n tre s u s n ive le s d e vid a a lo la rg o d e l tie m p o , n o s ó lo lo d e te rm in a la e s ca s e z
re la tiva d e u n fa cto r. Es m á s , s e s e ñ a la q u e e x is te n o tro s fa cto re s q u e d e te rm i-
n an q u e la ren tab ilid ad p rivad a n o s ea tan atractiva com o p ara q u e n u evas in ver-
s io n e s s e rad iq u e n e n las e co n o m ías p o b re s . Eje m p lo d e e llo p u e d e s e r la s itu a-
ció n m a cro e co n ó m ica , o la s ca ra cte rís tica s s o cio -in s titu cio n a le s y p o lítica s ,
q u e p u e d e n g e n e ra r u n a a lta in ce rtid u m b re a lo s p o te n cia le s in ve rs o re s s o b re
e l fu tu ro re to rn o d e s u s e m p re n d im ie n to s . Po r e llo , s i b ie n la e s ca s e z re la tiva
d e ca p ita l d e te rm in a u n a a lta re n ta b ilid a d s o cia l p a ra la s n u e va s in ve rs io n e s ,
n o n e ce s a ria m e n te n e u tra liz a lo s e fe cto s n e g a tivo s q u e s o b re la re n ta b ilid a d
p riva d a d e te rm in a n e l re s to d e lo s fa cto re s .

323
El c re c im ie n t o y e l c o m e rc io in t e rn a c io n a l

En lo s d e b ate s s o b re las e s trate g ias d e cre cim ie n to q u e im p e raro n e n las


d écad as d e los 5 0 s y 6 0 s s e en fren tab an d os p os icion es : la d e los p artid arios d el
llam ad o crecim ien to h acia afu era o d e los m od elos d e crecim iento b asad os en la
p ro m o ció n d e e x p o rtacio n e s p o r u n a p arte , y lo s p artid ario s d e l cre cim ie n to a
p artir d e l m o d e lo d e s u s titu ció n d e im p o rtacio n e s o crecim ien to h acia aden tro.

Ex is te u n a ab u n d an te co n tras tació n e m p írica q u e d e m u e s tra q u e la o rie n ta-


ció n h acia afu e ra h a alcan z ad o m ayo re s lo g ro s e n té rm in o s d e cre cim ie n to q u e
la o rie n ta ció n h a cia a d e n tro . Dis tin to s fa cto re s fu n d a m e n ta n la e x is te n cia d e
re la cio n e s ca u s a le s e n tre la o p ció n p o r u n a u o tra o rie n ta ció n y e l d e s e m p e ñ o
d e la s e co n o m ía s e n e l la rg o p la z o .
Lo s m o d e lo s q u e p ro cu raro n e l cre cim ie n to a travé s d e la s u s titu ció n d e im -
p ortaciones han p rom ovid o la p rod ucción a escalas ineficientes, restring id os p or
lo s m en o res tam añ o s relativo s d e lo s m ercad o s d e lo s p aís es m en o s d es arro lla-
d o s . Para alg u n o s tip o s d e p ro d u cto s e l m e rcad o n acio n al n o tie n e e l tam añ o
n eces ario p ara q u e las firm as op eren a n iveles eficien tes d e es cala, lo q u e u n id o
a la p rotección d eterm in a la exis ten cia d e m on op olios . El ú n ico m od o p ara s u p e-
rar las res triccion es p ara los p aís es con m ercad os d om és ticos p eq u eñ os h a s id o
p recisam ente la esp ecializ ación en la p rod ucción y la exp ortación d e esos b ienes
d e m o d o d e ap ro ve ch ar p le n am e n te las e co n o m ías d e e s cala e n d ich o s ru b ro s .
Es to h a au m en tad o la p rod u ctivid ad y, p or lo tan to h a g en erad o crecim ien to.

En s e g u n d o lu g a r, u n a e co n o m ía a b ie rta p e rm ite q u e la co m p e te n cia co n e l


e x te rio r e s tim u le a la s e m p re s a s lo ca le s a m e jo ra r s u e ficie n cia p ro d u ctiva y la
ca lid a d d e s u s p ro d u cto s , lo q u e co n d u ce ta m b ié n a l m e jo ra m ie n to d e la p ro -
d u ctivid ad . Po r o tra p arte, la exis ten cia d e p ro tecció n es tim u la la d is tracció n d e
e s fu e rz o s p o r p arte d e la clas e e m p re s arial a g e s tio n ar in s tru m e n to s d e p ro te c-
ció n e n lu g a r d e m e jo ra r e l d e s e m p e ñ o d e la s e m p re s a s .

Po r ú ltim o , e n e co n o m ía s o rie n ta d a s h a cia a fu e ra la s e m p re s a s tie n e n la


o p o rtu n id a d d e e s ta r e n p e rm a n e n te co n ta cto co n la s firm a s q u e o p e ra n e n e l
m e rca d o in te rn a cio n a l, p o r lo q u e e l co n o cim ie n to y la in co rp o ra ció n d e lo s
avan ces tecn o ló g ico s s e p ro ces a co n m ayo r rap id ez q u e en u n m ercad o ais lad o
p o r in s tru m e n to s d e p ro te cció n . Es te au m e n to e n la ve lo cid ad d e la tran s fe re n -
cia te cn o ló g ica p ro d u ce ta m b ié n a u m e n to s m á s rá p id o s e n la p ro d u ctivid a d y,
p o r lo ta n to , m a yo r cre cim ie n to q u e e n u n a s itu a ció n d e m e rca d o p ro te g id o .

1 4 .1 .6 . Lo s m o d e lo s d e cre cim ie n t o e n d ó g e n o : e l ro l d e l
ca p it a l h u m a n o

Lo s m o d e lo s d e cre cim ie n to m á s re cie n te s in co rp o ra n la n o ció n d e ca p ita l


e n u n a ve rs ió n d ife re n te a la co n s id e ra d a p o r So lo w. El fa cto r ca p ita l in clu ye e l
lla m a d o ca p ita l h u m a n o e s d e cir e l st ock d e h a b ilid a d e s y co n o cim ie n to s d e l
q u e d is p o n e u n a e co n o m ía p ro d u cto d e la in ve rs ió n re aliz ad a e n e d u cació n , e n
la ca p a cita ció n e n e l tra b a jo , e n a ctivid a d e s d e in ve s tig a ció n y d e s a rro llo e n e l

324
14
s e cto r p ro d u ctivo o e n la in ve s tig a ció n cie n tífica . En e s te s e n tid o e l fa cto r tra -
b ajo d e ja d e s e r re le van te p ara e x p licar e l cre cim ie n to d ad o q u e lo q u e im p o rta
re a lm e n te e s s u ca lid a d y é s ta d e p e n d e d e la a cu m u la ció n d e co n o cim ie n to s ,
h ab ilid ad e s , e tc.

Po r o tra p a rte , e n e s to s m o d e lo s la co n trib u ció n d e l ca p ita l a la e x p lica ció n


d e l cre cim ie n to e s m ayo r q u e lo q u e s e d e s p re n d e d e l m o d e lo d e So lo w. La id e a
b á s ica e n e s ta n u e va lín e a te ó rica e s q u e la in ve rs ió n e n ca p ita l ya s e a fís ico o
h u m an o crea extern alid ad es p os itivas . Es d ecir, las in vers ion es n o s ólo m ejoran
la ca p a cid a d p ro d u ctiva d e la e m p re s a q u e la re a liz a s in o ta m b ié n la d e s u
e n to rn o . Es ta e s u n a d e la s ra z o n e s q u e d e te rm in a n q u e la s e m p re s a s in te n s i-
vas en la realiz ació n d e activid ad es d e in ves tig ació n y d es arro llo tien d an a lo ca-
liz a rs e p ró x im a s u n a s a o tra s .

En s e g u n d o lu g a r, la p re s e n cia d e e s ta s e x te rn a lid a d e s h a p e rm itid o in tro -


d u cir re n d im ie n to s cre cie n te s a e s ca la .

Es to s m o d e lo s , e n s u ve rs ió n m á s s im p lifica d a , co n s id e ra n q u e la fu n ció n
d e p ro d u cció n e s :

Q = AK

Do n d e A e s u n a co n s ta n te q u e e x p lica ría , ca m b io s e n la p ro d u cció n n o


re fle jad o s e n K, y K re p re s e n ta co m b in ació n d e cap ital fís ico y h u m an o . En e s ta
e s p e cifica ció n la fu n ció n d e p ro d u cció n tie n e u n a fo rm a lin e a l. En té rm in o s d e
p ro d u cto p o r trab ajad o r s e e x p re s a co m o :

q t = Ak t .

Si la fu n ció n d e a h o rro la s u p o n e m o s s im ila r a la u tiliz a d a e n e l m o d e lo d e


So lo w, e s d e cir co m o u n a p ro p o rció n d e l p ro d u cto , la fu n ció n d e in ve rs ió n e s
id é n tica y, p o r lo ta n to s e rá ig u a l e n té rm in o s p e r cá p ita a :

It =(n +d )k t

Su p o n d re m o s a d e m á s q u e s e
tra ta d e u n a e co n o m ía s u ficie n te -
m ente p rod uctiva com o p ara q ue la
tasa de ahorro, s, sea m ayor a (n+d),
p o r lo q u e la p e n d ie n te d e la re cta
d e ahorro será m ayor q ue la corres-
p o n d ie n te a la re cta d e in ve rs ió n .

La re p re s e n ta ció n g rá fica e n la
fig u ra 1 4 .6 d em u es tra q u e, en es te
m arco, n o exis te u n p u n to d e in ter-
s e cció n e n tre e s ta s d o s fu n cio n e s
y, p o r lo ta n to , n o e x is tirá u n e s ta -
Fig u ra 1 4 .6 Ah orro e in versión en los m od elo Ak

325
d o e s ta cio n a rio . La d ife re n cia e n tre la ta s a d e a h o rro y la in ve rs ió n n e ce s a ria
p a ra q u e e l s t ock d e ca p ita l cre z ca a u n a ta s a ig u a l a la d e l cre cim ie n to d e la
p o b la ció n , p a ra d is tin to s n ive le s d e ca p ita l p o r tra b a ja d o r, p u e d e s e r s ie m p re
cre cie n te , im p lican d o , e n co n s e cu e n cia, q u e la tas a d e cre cim ie n to d e la e co n o -
m ía s e rá tam b ié n cre cie n te .

Un au m e n to e n la tas a d e ah o rro , p o r e je m p lo , p u e d e re s u ltar e n u n au m e n -


to p e rm an e n te e n la tas a d e cre cim ie n to y n o m e ram e n te tran s ito rio co m o o cu -
rría e n e l m o d e lo d e So lo w. Po r e s te m o tivo , e n e s te m arco te ó rico , las p o líticas
d e p ro m o ció n d e l ah o rro (y la in ve rs ió n ) afe ctan la tas a d e cre cim ie n to d e larg o
p laz o d e m an e ra p o s itiva.

Pre cis a m e n te , u n a d e la s d ife re n cia s fu n d a m e n ta le s e n tre lo s m o d e lo s d e


cre cim ie n to e n d ó g e n o y lo s d e cre cim ie n to e x ó g e n o e s q u e la ta s a d e cre ci-
m ie n to e n e l e s ta d o e s ta cio n a rio e n lo s p rim e ro s p u e d e s e r p o s itiva , a u n cu a n -
d o e l fa cto r A n o s e in cre m e n te . La ta s a d e cre cim ie n to d e l e s ta d o e s ta cio n a rio
d ep en d e, en cam b io , d e d ecis io n es q u e to m an lo s in d ivid u o s , es d ecir, d e varia-
b le s e n d ó g e n as tale s co m o la tas a d e ah o rro y la acu m u lació n d e cap ital h u m a-
no, en lug ar d e d ep end er d e q ue una variab le com o A crez ca a una tasa exóg ena.
Po r e llo s o n d e n o m in a d o s m o d e lo s d e cre cim ie n to e n d ó g e n o .

1 4 .1 .7 . ¿Lo s p a ís e s p o b re s s e rá n ric o s a lg ú n d ía ?

El sup uesto d e rend im ientos d ecrecientes d el cap ital en el m od elo neoclásico


d e So lo w s u p o n e la co n ve rg e n cia e n tre n a cio n e s . Co m o s e s e ñ a ló , la ta s a d e
cre cim ie n to d e u n a e co n o m ía q u e p a rte d e u n n ive l d e ca p ita l in fe rio r a l d e l
e s ta d o e s ta cio n a rio s e rá ta n to m a yo r cu a n to m a yo r s e a e s a d ife re n cia , la q u e
d e cre ce rá al re d u cirs e la d ife re n cia d e l n ive l d e cap ital co n e l d e e s tad o e s tacio -
n a rio . Es to im p lica q u e , s i la s e co n o m ía s s e d ife re n cia n ú n ica m e n te e n e l n ive l
in icia l d e ca p ita l p o r tra b a ja d o r p e ro tie n e n la m is m a ta s a d e cre cim ie n to
p o b la cio n a l, a d e m á s d e la m is m a p ro p e n s ió n a a h o rra r e id é n tico a cce s o a la
te cn o lo g ía , la s e co n o m ía s p o b re s d e b e ría n cre ce r m á s q u e la s rica s . En s e g u n -
d o lu g a r, d a d o q u e e n d ich o m o d e lo la ta s a d e cre cim ie n to d e l p ro d u cto p er
cá p it a e s p ro p o rcio n a l a la ta s a d e cre cim ie n to d e l ca p ita l p er cá p it a, re s u lta
q u e a m a yo r n ive l in icia l d e p ro d u cto p er cá p it a m e n o r s e rá la la ta s a d e cre ci-
m ien to.

El m o d e l o d e So l o w p ro p o n e l o q u e s e c o n o c e c o m o h ip ó t e s is d e
c o n v e r g e n c ia , l a q u e e s t a b l e c e q u e e xi s t e u n a re l a c i ó n i n v e rs a e n -
t re e l n i v e l d e re n t a p e r c á p i t a i n i c i a l y l a t a s a d e c re c i m i e n t o d e
l o s p a í s e s . Po r e l c o n t ra ri o , e n l a t e o rí a d e l c re c i m i e n t o e n d ó g e n o
u n a v e n t a ja i n i c i a l d e u n p a í s s o b re o t ro e n e l n i v e l d e c a p i t a l h u -
m a n o re s u lt a rá e n u n a d if e re n c ia p e rm a n e n t e e n lo s n iv e le s d e p ro -
d u c t o p e r c á p i t a e n t re p a í s e s .

La s fu e rte s e x te rn a lid a d e s p o s itiva s a s o cia d a s a la a cu m u la ció n d e ca p ita l


h u m a n o , h a ce n q u e e l p a ís in icia lm e n te m á s rico , co m o re s u lta d o d e s u m e jo r

326
14
d o ta ció n d e e s e tip o d e ca p ita l, lo g re u n n ive l d e p ro d u cto ta n e le va d o q u e le
p e rm ite m an te n e r in d e fin id am e n te la d e lan te ra. De e s a fo rm a, e s e l p ro p io p ro -
ce s o d e cre cim ie n to e co n ó m ico q u e d e te rm in a q u e e l ca p ita l h u m a n o s e
in crem en te. Cu an to m ás rica es u n a econ om ía p erm itirá q u e m ás p ers on as p u e-
d a n e d u ca rs e , p e ro a d e m á s lo h a rá n p o r m á s tie m p o , m a yo r s e rá e l n ú m e ro d e
tra b a ja d o re s q u e e m p le e n la s te cn o lo g ía s m á s m o d e rn a s y, p o r lo ta n to , s e
acu m u lará m ayo r cap ital h u m an o . Es to , a s u ve z , p o s ib ilitará m ayo r cre cim ie n -
to fu tu ro .

Tal d ive rg e n cia e n las p re d iccio n e s e n am b as m o d e liz acio n e s e x p lica q u e la


co m p ro b a ció n e m p írica d e la e x is te n cia d e co n ve rg e n cia e n tre lo s p a ís e s s e
co n s titu ye ra e n la p ru e b a fu n d a m e n ta l p a ra d e m o s tra r cu á l d e la s d o s g e n e ra -
cio n e s d e m o d e lo s –lo s n u e vo s d e cre cim ie n to e n d ó g e n o o lo s trad icio n ale s d e
cre cim ie n to e x ó g e n o - re fle jan m e jo r la re alid ad .

La p u b lica ció n e n lo s a ñ o s o ch e n ta d e u n a m o n u m e n ta l b a s e d e d a to s d e l
p ro d u cto y o tro s ag reg ad o s m acro eco n ó m ico s a p recio s d e p arid ad d e p o d eres
d e co m p ra p o s ib ilitó la a b u n d a n cia d e e s tu d io s e m p írico s s o b re e s te te m a . En
u n o d e lo s p rim e ro s (De Lo n g , 1 9 8 8 ) s e e n cu e n tra q u e e x is tía u n a re la ció n n o
n e g a tiva e n tre la ta s a d e cre cim ie n to e n e l p e río d o 1 9 6 0 -1 9 8 5 y e l n ive l in icia l
d e l p ro d u cto e n 1 9 6 0 p a ra 1 1 4 p a ís e s , re fu ta n d o la p re d icció n n e o clá s ica .

Du ra n te la d é ca d a d e lo s n o ve n ta n u m e ro s o s tra b a jo s s a lie ro n a l cru ce re s -


p o n d ie n d o q u e tal e vid e n cia n o co n trad e cía la p re d icció n d e l m o d e lo d e So lo w.
Es te m o d e lo s o s tie n e q u e la tas a d e cre cim ie n to e s tá in ve rs am e n te re lacio n ad a
co n la d is ta n cia q u e s e p a ra a la e co n o m ía d e s u e s ta d o e s ta cio n a rio , p e ro é s te
ú ltim o , s e a rg u m e n ta b a , s e rá d is tin to d e p e n d ie n d o d e la s ca ra cte rís tica s q u e
cad a econom ía p res ente en térm inos d e s u tas a d e ahorro, s is tem as im p os itivos ,
le g a le s , a cce s o a te cn o lo g ía , e tc. Po r lo ta n to , la co n ve rg e n cia e n e l s e n tid o d e
So lo w d e b e ría e va lu a rs e e n e co n o m ía s q u e p re s e n te n s im ilitu d e s e n e s to s a s -
p e cto s . La e vid e n cia e m p írica le s d io la ra z ó n , y lo s e s tu d io s a p lica d o s a e s ta -
d o s d e u n m is m o p a ís (lo s e s ta d o s d e EE.UU.) o a re g io n e s d e u n a m is m a á re a
e co n ó m ica (re g io n e s d e lo s p a ís e s e u ro p e o s ) e n co n tra ro n u n a re la ció n in ve rs a
s ig n ifica tiva e n tre e l n ive l in icia l d e l p ro d u cto y la ta s a d e cre cim ie n to p o s te -
rior.

La a p lica ció n d e l lla m a d o te s t d e co n ve rg e n cia a la m is m a m u e s tra d e 1 1 4


p aís es y p ara el m is m o p eríod o q u e evalu ó De Lon g , p ero in corp oran d o ad em ás
d e l n ive l d e p ro d u cto per cápita in icial o tras variab le s , co n firm ó la h ip ó te s is d e
co n ve rg e n cia. Ace p tan d o q u e las variab le s q u e s e ad icio n aro n e s tán re lacio n a-
d a s co n lo s n ive le s te cn o ló g ico s e in s titu cio n a le s q u e d e te rm in a n la p o s ició n
d e l e s ta d o e s ta cio n a rio s e h a in te rp re ta d o e l h a lla z g o d e u n a re la ció n n e g a tiva
e n tre e l n ive l d e l p ro d u cto in icia l y la ta s a d e cre cim ie n to co m o u n a n u e va
e vid e n cia d e co n ve rg e n cia . La s va ria b le s a d icio n a le s co n s id e ra d a s fu e ro n : la
tas a d e ah o rro , la tas a d e e s co lariz ació n p rim aria y s e cu n d aria, la p articip ació n
d e l co n s u m o d e l s e cto r p ú b lico e n e l p ro d u cto , u n a m e d id a d e la s d is to rs io n e s
e n tre lo s p re cio s in te rn o s e in te rn a cio n a le s d e lo s b ie n e s d e in ve rs ió n , co n lo
q u e s e p re te n d ía re fle ja r e l d ife re n te a cce s o a la te cn o lo g ía , y va ria b le s q u e

327
p ro cu ra b a n ca p tu ra r e l n ive l d e in e s ta b ilid a d p o lítica y s o cia l, ta le s co m o e l
n ú m ero d e revolu cion es y g olp es d e es tad o, o in d icad ores d e in s eg u rid ad com o
e l n ú m e ro d e a s e s in a to s ca d a 1 0 0 .0 0 0 h a b ita n te s . La in co rp o ra ció n d e e s a s
variab les p erm itió o b ten er co n clu s io n es ad icio n ales . En p rim er lu g ar, lo s p aís es
q u e en 1 9 6 0 h ab ían in vertid o m ás en ed u cación ten d ieron a crecer m ás acelera-
d a m e n te e n lo s 2 5 a ñ o s p o s te rio re s . Po r e l co n tra rio , e l co n s u m o d e l s e cto r
p ú b lico –d e l q u e s e e x clu yó la e d u ca ció n y e l g a s to m ilita r- e vid e n ció u n e fe cto
n e g a tivo s o b re la ta s a d e cre cim ie n to . De l m is m o m o d o , la s e co n o m ía s co n
m ayo re s d is to rs io n e s e n lo s p re cio s d e lo s b ie n e s d e in ve rs ió n e x p e rim e n taro n
u n a ta s a d e cre cim ie n to m e n o r. Po r s u p a rte , la m a yo r in e s ta b ilid a d p o lítica y
s o cia l s e a co m p a ñ ó ta m b ié n d e u n m e n o r cre cim ie n to e co n ó m ico . Y, p o r ú lti-
m o , a l ig u a l q u e e n e l m o d e lo d e So lo w, la ta s a d e a h o rro s e co rre la cio n ó p o s i-
tiva m e n te co n la ta s a d e cre cim ie n to .

Lo s s u ce s ivo s tra b a jo s e m p írico s e n co n tra ro n m á s d e 5 0 va ria b le s q u e te -


n ía n ya s e a u n a re la ció n p o s itiva o n e g a tiva co n e l cre cim ie n to , p u d ié n d o s e
s e ñ a la r e n tre e lla s la d e s ig u a ld a d e n la d is trib u ció n d e la riq u e z a , la s p o lítica s
m a cro e co n ó m ica s , la in fla ció n , e l n ive l d e d e s a rro llo d e l s e cto r fin a n cie ro , e n -
tre o tra s . Es to h a p la n te a d o la s o s p e ch a q u e s ie m p re e s p o s ib le h a lla r a lg u n a
va ria b le q u e s e a s o cie s ig n ifica tiva m e n te a la ta s a d e cre cim ie n to e co n ó m ico .
Pa ra a lg u n o s a u to re s e s to co n s titu ye u n a p ru e b a d e la d e b ilid a d d e lo s re s u lta -
d o s lo s q u e, p o r lo tan to , n o d eb erían to m ars e en cu en ta, m ien tras p ara o tro s el
p ro b le m a e s la im p o s ib ilid a d d e je ra rq u iz a r ca d a u n a d e la s va ria b le s e n la d e -
te rm in a ció n d e la ta s a d e cre cim ie n to d e la rg o p la z o d e la s e co n o m ía s .

¿Qu é re s u lta d o s a rro ja e l d e s a rro llo re cie n te d e in ve s tig a cio n e s s o b re la


cu e s tió n d e l cre cim ie n to e co n ó m ico ?

i) la e vid e n cia e m p írica d is p o n ib le , h as ta ah o ra, co n firm a la p re d ic-


ció n d e l m o d e lo n e o clá s ico , e n e l s e n tid o d e q u e e x is te u n p ro ce s o d e
co n verg en cia en tre lo s p aís es , al m en o s cu an d o s e co n tro lan u n co n ju n to
d e v a r ia b le s q u e , d e a lg ú n m o d o , d a n c u e n t a d e la s d ife r e n c ia s
in s titu cio n a le s y te cn o ló g ica s e x is te n te s e n tre e llo s .

ii) la ta s a d e a h o rro e s u n d e te rm in a n te im p o rta n te d e la ta s a d e


crecim ien to .

iii) la in ve rs ió n e n ca p ita l h u m a n o ju e g a u n ro l cla ve e n la d e te rm i-


n a ció n d e la ta s a d e cre cim ie n to d e la rg o p la z o .

iv) la in vers ión d e carácter p rivad o p arece s er d eterm in an te p ara u n


m ayor crecim ien to. Dad o q u e és ta s e en cu en tra p os itivam en te as ociad a a
la a p e rtu ra co m e rcia l, s e e s ta b le ce e l g ra d o d e a p e rtu ra d e la e co n o m ía
co m o u n d e te rm in a n te p o s itivo d e lo s p ro ce s o s d e cre cim ie n to .

v) u n a lto n ive l d e g a s to p ú b lico , p a ra a lg u n o s in ve s tig a d o re s , s e


re la cio n a co n u n m e n o r cre cim ie n to . En la m e d id a q u e la s a ccio n e s d e l
g o b ie rn o s ie m p re s e tie n e n q u e fin a n cia r, p o r e je m p lo co n m a yo re s im -

328
14
p u e s to s , e llo p u e d e p ro d u cir d is to rs io n e s q u e d e s e s tim u le n la in ve rs ió n .
Si d ich a s a ccio n e s n o in cid e n p o s itiva m e n te e n e l in cre m e n to d e la p ro -
d u ctivid a d p riva d a , e l e fe cto n e to s o b re e l cre cim ie n to s e rá n e g a tivo .

vi) la in e s ta b ilid a d s o cia l e in s titu cio n a l tie n e n u n cla ro e fe cto n e -


g a tivo s o b re e l cre cim ie n to .

Alg u n o s ca s o s co n cre to s d e d e s e m p e ñ o e x ito s o e n té rm in o s d e cre cim ie n -


to , e n e s te s ig lo , ilu s tra n cla ra m e n te e s ta s co n clu s io n e s . Po r e je m p lo e n Co re a
o Jap ó n , las tas as d e ah o rro alcan z aro n n ive le s e s p e ctacu lare s d e h as ta 7 0 % d e l
in g re s o . La rá p id a re cu p e ra ció n d e l lid e ra z g o e n m e n o s d e u n a g e n e ra ció n d e
Ale m an ia y Jap ó n , a p e s ar d e la d e s tru cció n d e g ran p arte d e s u stock d e cap ital
fís ico e n la Se g u n d a Gu e rra Mu n d ia l, s e g ú n a lg u n o s a n a lis ta s lo e x p lica la re -
ten ció n d e p o b lacio n es altam en te ed u cad as y s u ap u es ta a s is tem as ed u cativo s
d e e x ce le n cia . Am é rica La tin a , p o r e l co n tra rio , co n s titu iría u n co n tra e je m p lo
en la q u e s u b aja tas a d e ah orro en térm in os com p arad os , la m ala g es tión p ú b li-
ca , la s u ce s ió n d e p e río d o s d e a lta in e s ta b ilid a d p o lítica y s o cia l e x p lica ría n
s u s d ificu lta d e s p a ra lo g ra r a lta s ta s a s d e cre cim ie n to s o s te n id a s .

14.2. El desa r r ollo económico

1 4 .2 .1 . Co n c e p t o e in d ic a d o re s

Ex is te d e s a rro llo e co n ó m ico cu a n d o la p o b la ció n d e u n p a ís e x p e rim e n ta


u n a m e jo ra e n s u b ie n e s ta r d u ra n te u n la rg o p e río d o d e tie m p o

Lig ad o a es te con cep to s u rg e el d e su bdesarrollo. Para caracteriz ar a u n p aís


p o r s u n ive l d e d e s a rro llo , s e co n s id e ra e l m a yo r o m e n o r b ie n e s ta r q u e s u
p o b la ció n h a a lca n z a d o , e n re la ció n co n e l d e o tro s p a ís e s . Un a m e jo ra e n e l
b ie n e s ta r d e la p o b la ció n im p lica n o s ó lo u n m a yo r in g re s o p er cá p it a p ro m e -
d io , s in o m ejo res co n d icio n es d e vid a p ara to d o s lo s h ab itan tes d e la m is m a. La
e valu ació n d e l d e s arro llo d e u n p aís d e b e co n s id e rar e l cre cim ie n to e co n ó m ico
d e l m is m o y la s tra n s fo rm a cio n e s d e s u e s tru ctu ra s o cio -e co n ó m ica y p o lítica .

Para m ed ir el g rad o d e d es arrollo d e una nación s e d eb en utiliz ar ind icad ores


re p re s e n tativo s d e la e vo lu ció n d e u n co n ju n to am p lio d e caracte rís ticas s o cio -
e co n ó m ica s d e la m is m a . Alg u n o s d e lo s m á s u tiliz a d o s s o n : e l in g re s o p e r
cáp ita, la co n fo rm ació n d e la can as ta d e co n s u m o re p re s e n tativa, e l p o rce n taje
d e h o g a re s b a jo la lín e a d e p o b re z a , la d is trib u ció n d e l in g re s o , e l g ra d o d e
a lfa b e tiz a ció n y/ o la e s co la rid a d p ro m e d io d e la p o b la ció n , la e s p e ra n z a d e
vid a a l n a ce r, la ca n tid a d d e m é d ico s y/ o ca m a s d e h o s p ita l p o r h a b ita n te , e l
re s p e to in s titu cio n a l d e lo s d e re ch o s in d ivid u a le s d e la p o b la ció n .

En e l ca s o d e Uru g u a y, in d e p e n d ie n te m e n te d e la va lo ra ció n q u e s e re a lice


co n re s p e cto a l p ro ce s o e co n ó m ico s e g u id o d u ra n te e s te s ig lo , e l b ie n e s ta r d e
la p o b lació n e n té rm in o s p ro m e d io s e h a acre ce n tad o . Si s e co n s id e ra la e vo lu -
ció n d u ra n te e l p re s e n te s ig lo d e la ta s a d e m o rta lid a d in fa n til -m e d id a q u e

329
re s u m e n o s ó lo e l n ive l s a n ita rio s in o ta m b ié n e l n ive l s o cio -e co n ó m ico d e lo s
es tratos m ás b ajos d e in g res o- o la es p eran z a d e vid a al n acer, com o in d icad ores
d e la ca lid a d d e vid a , e n g e n e ra l Uru g u a y p re s e n ta a va n ce s s ig n ifica tivo s .

Otra evid en cia la p ro p o rcio n a la co m p aració n d e la evo lu ció n d e la es tru ctu -


ra d e co n s u m o e n tre 1 9 3 5 , añ o e n q u e s e e s tim ó la p rim e r can as ta d e co n s u m o
p a ra u n a fa m ilia o b re ra re s id e n te e n Mo n te vid e o , y la co rre s p o n d ie n te a 1 9 9 4 ,
ú ltim a e s tim ació n d is p o n ib le , la q u e m u e s tra cam b io s q u e p u e d e n s e r co n s id e -
ra d o s in d ica tivo s d e m a yo r b ie n e s ta r. Mie n tra s q u e e n 1 9 3 5 ca s i u n 4 9 % d e l
g a s to s e d e s tin a b a a a lim e n ta ció n , e n 1 9 9 4 e s e p o rce n ta je d e s cie n d e a 3 2 %.
Du ra n te e s e tie m p o , s e o b s e rva u n in cre m e n to d e l g a s to e n b ie n e s y s e rvicio s ,
d e n o m in ad o co m o re s to e n la fig u ara 1 4 .7 , q u e p o s e e n u n a m ayo r e las ticid ad -
in g re s o . Mie n tra s e n 1 9 3 5 ta n s ó lo e l 1 6 % s e d e s tin a b a a s a lu d , e d u ca ció n ,
d ive rs ió n , e tc., 6 0 a ñ o s d e s p u é s co n s titu ía e l 3 5 % d e l g a s to .

Dad o q u e la can as ta d e 1 9 3 5 co rre s p o n d ía a u n a fam ilia o b re ra d e Mo n te vi-


d e o , p ara re aliz ar u n a co rre cta co m p aració n s e co n s id e ró la e s tru ctu ra d e l g as -
to d e lo s h o g are s p e rte n e cie n te s al te rce r d e cil d e in g re s o s d e Mo n te vid e o p ara
e l añ o 1 9 9 4 .

Figu ra 1 4 .7 Com paración de can astas de con su m o

A p es ar d e es tos in d icad ores , com o ob s ervam os en el cu ad ro 1 4 .2 d on d e s e


p re s e n ta n lo s re s u lta d o s d e la e n cu e s ta q u e s o b re e s te te m a re a liz ó CEPAL e n
u n co n ju n to d e p a ís e s d e La tin o a m é rica , ta n s ó lo a lg o m á s d e la m ita d d e lo s
jóven es con s id era q u e s u s op ortu n id ad es d e b ien es tar h an m ejorad o res p ecto a
la s q u e te n ía n s u s p a d re s .
A p artir d e 1 9 9 0 las Nacio n e s Un id as , co n e l o b je tivo d e lo g rar u n in d icad o r
co m p re h e n s ivo d e to d o s lo s a s p e cto s q u e in vo lu cra e l d e s a rro llo , y a d e cu a d o

330
14
Cuadro 1 4 .2 Pe rce p ció n d e la s o p o rtu n id a d e s d e b ie n e s ta r
“¿ Cre e Ud . q u e s u s o p o rt u n id a d e s d e m e jo ra r s u n iv e l d e v id a s o n h o y d ía
m e jo re s , ig u a le s o p e o re s q u e la s q u e t u v ie ro n s u s p a d re s ?”

Lo s p o rce n ta je s co rre s p o n d e n a a q u e llo s q u e cre e n te n e r m e jo re s o p o rtu n id a d e s .

Pa ís Po rce n ta je d e l to ta l Po rce n ta je d e jó ve n e s
d e h a s ta 2 4 a ñ o s d e e d a d
Ar g e n t in a 61 60
Ch ile 42 36
Mé x ico 65 63
Pa ra g u a y 62 54
Pe r ú 47 41
Ur u g u a y 51 51
Ve n e z u e la 55 49
Fu en te: Cu adro tom ado de Pan oram a Social de Am érica Latin a , CEPAL (1 9 9 7 ), sobre la base de
Latin obaróm etro 1 9 9 5 : opin ion es y actitu des de los ciu dadan os sobre la realidad econ óm ica y social.

p ara la n e ce s aria co m p aració n d e la e vo lu ció n e n tre p aís e s , e lab o ra e l ín dice de


desarrollo h u m an o.

El ín d ic e d e d e s a r r o llo h u m a n o (ID H) e s u n in d ic a d o r q u e c o m b i-
n a t re s c a ra c t e rís t ic a s b á s ic a s d e l d e s a rro llo : n iv e l s a n it a rio , c o n o -
cim ie n to s y p o d e r a d q u is itiv o .

El IDH to m a va lo re s e n tre ce ro y u n o , cla s ificá n d o s e a lo s p a ís e s e n tre s


g ru p o s : d e d e s a rro llo h u m a n o a lto p a ra va lo re s s u p e rio re s a 0 .8 , d e d e s a rro llo
h u m a n o m e d io p a ra va lo re s e n tre 0 .5 y 0 .7 9 y d e d e s a rro llo h u m a n o b a jo p a ra
va lo re s in fe rio re s a 0 .5 . Tra tá n d o s e d e u n in d ica d o r q u e s e e la b o ra a e s ca la
in te rn a cio n a l, d e b e b a s a rs e e n in fo rm a ció n e s ta d ís tica d is p o n ib le e n to d o s lo s
p aís e s , lo q u e e x p lica la s e le cció n d e variab le s re aliz ad a p ara s u e lab o ració n . Al
ig u a l q u e o tra s m e d id a s d e re s u m e n , te n d e rá a s im p lifica r la re a lid a d d e lo s
p a ís e s , e n cu b rie n d o la s d ife re n cia s a l in te rio r d e lo s m is m o s ; n o o b s ta n te re -
s u lta d e g ran u tilid ad con tar con u n in d icad or q u e p erm ita la com p aración en tre
p a ís e s y e l a n á lis is d e la e vo lu ció n e n té rm in o s d e d e s a rro llo d e lo s m is m o s . La
m e to d o lo g ía d e e la b o ra ció n d e l m is m o s e p re s e n ta e n e l re cu a d ro “El ín d ice d e
d e s arro llo h u m an o ; u n ran k in g in te rn acio n al”, as í co m o lo s re s u ltad o s q u e p e r-
m ite n o b s e rva r cu á l e s la p o s ició n q u e o cu p a Uru g u a y e n e l m u n d o d e a cu e rd o
a d ich o ín d ice .

331
«El índice de desa r r ollo huma no: un r a nking int er na ciona l».
El Pro g ra m a d e Na cio n e s Un id a s p a ra e l De s a rro llo (PNUD), e la b o ra d e s d e 1 9 9 0 u n
ra n kin g in te rn a cio n a l d e lo s p a ís e s p e rte n e cie n te s a d ich a o rg a n iz a ció n , a tra vé s d e l ín d ice
d e d e s a rro llo h u m a n o (IDH).

A ta le s e fe cto s s e d e fin e e l d e s a rro llo h u m a n o co m o “u n p ro ce s o m e d ia n te e l cu a l s e


a m p lía n la s o p o rtu n id a d e s d e lo s in d ivid u o s , la s m á s im p o rta n te s d e la s cu a le s s o n la vid a
p ro lo n g a d a y s a lu d a b le , e l a cce s o a la e d u ca ció n y e l d is fru te d e u n n ive l d e vid a d e ce n te ”.
Sin d u d a e x is te n o tro s a s p e cto s d e la vid a h u m a n a q u e re s u lta n e s e n cia le s p a ra e l d e s a rro -
llo , q u e n o s e to m a n e n cu e n ta e n la e la b o ra ció n d e l IDH p o rq u e n o e x is te n e s ta d ís tica s , a
n ive l in te rn a cio n a l, co n crite rio s u n ifo rm e s d e e la b o ra ció n y la n e ce s a ria co n tin u id a d , q u e
p e rm ita n cu a n tifica r s u in cid e n cia e n e l d e s a rro llo h u m a n o .

Pa ra e l cá lcu lo d e l IDH s e co n s id e ra n tre s a s p e cto s


e s e n cia le s d e l d e s a rro llo h u m a n o : n ive l s a n ita rio , co n o - Cl a s i f i c a c i ó n Va l o r
cim ie n to s y p o d e r a d q u is itivo . s e g ú n ID H ín d ic e
De s a r r o llo Hu m a n o a lto 0 ,9 0 4
El in d ica d o r d e lo n g e vid a d e le g id o e s la e s p e ra n z a 1 Ca n a d á 0 ,9 3 2
d e vid a a l n a ce r. 3 Es ta d o s Un id o s 0 ,9 2 7
3 4 Ch ile 0 ,8 4 4
Lo s co n o cim ie n to s s e m id e n a tra vé s d e d o s va ria - 3 9 Ar g e n tin a 0 ,8 2 7
b le s : e l a lfa b e tis m o d e lo s a d u lto s y la m e d ia n a d e lo s 4 0 Ur u g u a y 0 ,8 2 6
a ñ o s d e e s co la rid a d d e la p o b la ció n , co n u n a p o n d e ra - De s a r r o llo h u m a n o m e d io 0 ,6 6 2
ció n d e d o s t e rcio s y u n t e rcio re s p e ct iva m e n t e p a ra
4 6 T r in id a d y To b a g o 0 ,7 9 7
co n s tru ír e l in d ica d o r d e a cce s o a la e d u ca ció n .
5 8 Cu b a 0 ,7 6 5
7 9 Br a s il 0 ,7 3 9
El a cce s o a n ive le s d e vid a d e ce n te s , s e m id e a tra -
8 4 Pa r a g u a y 0 ,7 3 0
vé s d e la ca p a cid a d d e a d q u irir b ie n e s p a ra s a t is fa ce r
n e ce s id a d e s p o r p a rt e d e lo s in d ivid u o s , e l lo g a rit m o 1 1 2 Bo liv ia 0 ,6 5 2
d e l PBI p e r cá p it a a p re cio s d e p a rid a d d e p o d e re s d e De s a r r o llo h u m a n o b a jo 0 ,4 1 6
co m p ra e s u n b u e n in d ica d o r d e la m is m a . 1 4 2 Su d á n 0 ,4 7 5
1 5 2 Ha ití 0 ,4 3 0
El IDH e s u n ín d ice d e p riva ció n . Se ca lcu la n lo s d e s - 1 7 4 Sie r r a Le o n a 0 ,2 5 4
vío s e n lo s in d ica d o re s s e le ccio n a d o s e n re la ció n a va -
lo re s m á x im o s co rre s p o n d ie n te s a ca d a u n o d e lo s a s -
p e ct o s co n s id e ra d o s , e l va lo r d e l ín d ice re s u lt a d e u n IDH
p ro m e d io d e e s to s d e s vío s . Su ra n g o d e va ria ció n o s ci- To tal Mundial 0 .7 0 6
la e n tre ce ro y u n o . Va lo re s d e l ín d ice s u p e rio re s a 0 ,8 Países en desarrollo 0.637
p e rm ite n la cla s ifica ció n d e l p a ís co m o d e a lto d e s a rro - Africa subsahariana 0.463
llo ; cu a n d o e l va lo r d e l ín d ice s e u b ica e n tre 0 ,7 9 y 0 ,5 Estados árabes 0.626
s e co n s id e ra a l p a ís co m o d e d e s a rro llo h u m a n o m e d io ;
Asia Oriental 0.712
va lo re s in fe rio re s d e l ín d ice s e a s o cia n a s itu a cio n e s d e
Asia Sudoriental y el Pacífico 0.695
b a jo d e s a rro llo h u m a n o .
Asia meridional 0.544
En lo s cu a d ro s s e p re s e n ta n lo s re s u lta d o s d e a lg u - América Latina y el Caribe 0.756
n o s p a ís e s y re g io n e s p a ra 1 9 9 9 d e l ú ltim o ra n kin g e n Europa Oriental y la CEI 0.754
b a s e a d a to s d e l a ñ o 1 9 9 7 , s o b re u n to ta l d e 1 7 4 p a ís e s . Países Industrializados 0.919

Nota : los p a íses q u e fig u ra n en la p rim era lín ea d e ca d a u n a d e la s ca teg oría s son los p rim eros en el ra n k in g
in tern a cion a l en esa ca teg oría .

Fu en te : In form e sobre desarrollo h u m an o, Program a de la Nacion es Un idas para el Desarrollo,1 9 9 9 .

332
14
1 4 .2 .2 . Las in s titu cio n e s in te rn acio n ale s y lo s p ro ce s o s d e d e s arro llo

En 1 9 4 4 , a p a rtir d e lo s a cu e rd o s d e Bre tto n Wo o d s , s e cre ó e l Ba n co Mu n -


d ia l (BM) co n e l co m e tid o d e b rin d a r a p o yo e co n ó m ico , a s is te n cia té cn ica y
a s e s o ra m ie n to a lo s p a ís e s e n m a te ria d e cre cim ie n to y d e s a rro llo . Lo s fo n d o s
co n lo s q u e cu e n ta e l BM p ro vie n e n d e lo s a p o rte s d e lo s p a ís e s m ie m b ro s y d e
s u cap acid ad d e e n d e u d am ie n to e n e l s is te m a fin an cie ro in te rn acio n al, e n cu yo
ca s o lo s p a ís e s m ie m b ro s a ctú a n co m o g a ra n te s d e e s a s o p e ra cio n e s . En u n a
p rim era etap a los p rés tam os s e d irig ieron a los p aís es q u e s e h ab ían vis to s eria-
m en te afectad os p or la Seg u n d a Gu erra Mu n d ial, con el fin d e facilitar la recon s -
tru cció n d e s u s e co n o m ía s . En u n a s e g u n d a e ta p a , s e h a fo ca liz a d o s u a cció n
e n e l a p o yo a lo s p a ís e s d e m e n o r d e s a rro llo re la tivo .

En d icie m b re d e 1 9 5 9 , p o r s u p a rte , s e cre ó e l Ba n co In te ra m e rica n o d e


De s arro llo (BID) co n e l o b je tivo d e im p u ls ar e l d e s arro llo e co n ó m ico y s o cial d e
lo s p a ís e s d e Am é rica La tin a y e l Ca rib e . En e s te ca s o lo s re cu rs o s q u e d is p o n e
p ro vie n e n : d e l cap ital s u s crito p o r lo s p aís e s m ie m b ro s , d e l fo n d o d e o p e racio -
n e s e s p e cia le s co n d e s tin o a p ro ye cto s d e ca rá cte r s o cia l fo rm a d o co n a p o rte s
d e s u s in te g ran te s ; y lo s fo n d o s fid u ciario s , re s u ltad o d e ap o rte s e s p e ciale s d e
a lg u n o s d e lo s p a ís e s m ie m b ro s p a ra o p e ra cio n e s m u y e s p e cífica s y, e n g e n e -
ra l, d e s tin a d a s a s e cto re s d e b a jo s in g re s o s . Es te b a n co s e co n s titu yó co n 1 9
p a ís e s d e Am é rica La tin a y e l Ca rib e m á s lo s Es ta d o s Un id o s d e No rte a m é rica .
Po s te rio rm e n te , o cu rrie ro n s u ce s iva s in co rp o ra cio n e s d e p a ís e s d e la re g ió n y
e x trarre g io n ale s , as ce n d ie n d o a 4 5 lo s actu ale s m ie m b ro s d e l m is m o . Las o p e -
racion es d el BID s e d irig en d e m an era p rioritaria a p royectos orien tad os a p rop i-
cia r e l cre cim ie n to e co n ó m ico d e la re g ió n , p rin cip a lm e n te a tra vé s d e l ca m b io
te cn o ló g ico d e lo s s e cto re s in d u s tria l, a g ríco la , e n e rg é tico y d e tra n s p o rte s ; y
o tro s d e ca rá cte r m á s g e n e ra l, q u e tie n e n co m o o b je tivo g e n e ra r co n d icio n e s
p a ra e l ca m b io d e la s e s tru ctu ra s e co n ó m ica s , s o cia le s y p o lítica s d e lo s p a í-
s e s . De n tro d e e s to s s e d e s ta ca n lo s o rie n ta d o s a s a lu d p ú b lica , e d u ca ció n ,
d e s arro llo u rb an o y p re s e rvació n d e l m e d io am b ie n te .

En la m ayo ría d e lo s cas o s , d ad o q u e p o r lo g en eral s o n créd ito s co n ced id o s


a los p aís es , la ob ten ción d e es tos fon d os p ara im p u ls ar p royectos d es arrollis tas
re s u lta e n e l in cre m e n to d e l e n d e u d a m ie n to d e lo s m is m o s .

14.3. La dist r ibución del ingr eso y de la r iqueza

1 4 .3 .1 . Co n c e p t o e in d ic a d o re s

El cre cim ie n to e co n ó m ico n o e s co n d ició n s u ficie n te p a ra q u e u n p a ís a l-


ca n ce u n m a yo r g ra d o d e d e s a rro llo , d e b e n ve rifica rs e a d e m á s o tra s tra n s fo r-
m a cio n e s . Po r lo g e n e ra l s e co in cid e co n q u e a s p e cto s ta le s co m o la d is trib u -

333
ció n d e l in g re s o y d e la riq u e z a m á s ig u a lita ria , la re d u cció n d e la p o b re z a , la
ca p a cita ció n d e lo s re cu rs o s h u m a n o s y u n a m e jo ra e n la s itu a ció n s a n ita ria
d e d e la p o b la ció n co n trib u ye n a g e n e ra r co n d icio n e s fa vo ra b le s p a ra e l d e s a -
rro llo d e u n p a ís .

Lo s m e r c a d o s , f u n c i o n a n d o l i b r e m e n t e , r e a l i z a n l a d i s t r i b u -
c ió n d e l in g r e s o e n t re lo s f a c t o re s p ro d u c t iv o s in t e rv in ie n t e s
e n la p ro d u c c ió n .

La te cn o lo g ía u tiliz a d a y la s e s tru ctu ra s d e m e rca d o , d e te rm in a n la p a rtici-


p a ció n e n e l in g re s o d e lo s d is tin to s a g e n te s e co n ó m ico s . Sin e m b a rg o , d e b e
te n e rs e e n cu e n ta q u e d ich a d is trib u ció n s e ve a fe cta d a p o r la e x is te n cia d e
p o lítica s p ú b lica s , im p o s itiva s y d e g a s to , la s q u e s e im p le m e n ta n co n e l fin d e
e vita r la s co n s e cu e n cia s n e g a tiva s d e la d e s ig u a l d is trib u ció n d e l in g re s o q u e
p u e d e g e n e rar e l lib re fu n cio n am ie n to d e lo s m e rcad o s . Para m e d ir e l g rad o d e
d e s ig u a ld a d e n la d is trib u ció n d e lo s in g re s o s s e u tiliz a n g e n e ra lm e n te d o s
tip o s d e h e rra m ie n ta s : u n a d e a n á lis is g rá fico , la cu rv a d e Loren z , y o tra d e
cá lcu lo , e l ín d ice d e Gin i.

La c u r v a d e Lo r e n z re p re s e n t a la re la c ió n e xis t e n t e e n t re g ru p o s
d e p o b la c ió n e n u n g rá f ic o , o rd e n a d o s d e a c u e rd o a s u g ra d o d e p o -
b re z a re la t iv a , y s u re s p e c t iv a p a rt ic ip a c ió n e n e l in g re s o n a c io n a l.

En la fig u ra 1 4 .8 . s e p re s e n ta u n e je m p lo d e la cu rva d e Lo re n z co n d a to s
ap ro x im ad o s p ara Uru g u ay p ara e l añ o 1 9 9 3 . En e l e je d e las ab s cis as s e re p re -
s e n ta n lo s p o rce n ta je s d e h o g a re s , o rd e n a d o s e n q u in tile s , e n u n g ra d o d e cre -
cien te d e p ob rez a. En el eje d e las ord en ad as s e g rafica el p orcen taje d el in g res o

4 8 ,5 %

5 1 ,5 %

2 8 ,5 %

1 3 ,5 %
5%

Valores aproxim ados. Fu en te INE


Fig u ra 1 4 .8 Dist rib u ción d el in g reso en 1 9 9 3 (In d ice d e Gin i-Cu rv a d e Loren z )

334
14
t o t a l q u e e s t o s h o g a r e s p e r c ib e n . La r e c t a p u n t e a d a r e p r e s e n t a la
e q u id is trib u ció n , e s d e cir la d is trib u ció n ig u a lita ria d e lo s in g re s o s . En ca d a
p u n to d e d ich a re cta cad a q u in til d e la p o b lació n re cib e e x actam e n te u n q u in to
d e l in g re s o to ta l. Po r s u p a rte la lín e a cu rva , e s la lla m a d a cu rva d e Lo re n z , y
re p re s e n ta la d is trib u ció n d e l in g re s o q u e re a lm e n te s e o b s e rvó . Cu a n to m á s
a le ja d a s e e n cu e n tra la cu rva d e la re cta d e e q u id is trib u ció n m á s d e s ig u a l s e rá
la d is trib u ció n d e l in g re s o e n e l p a ís . En e l g rá fico s e o b s e rva q u e a l 2 0 % d e la
p o b la ció n m á s p o b re le co rre s p o n d ió e l 5 % d e l in g re s o to ta l, m ie n tra s , e n e l
o tro e x tre m o , e l 2 0 % d e la p o b la ció n m á s rico p e rcib ió e l 4 8 ,5 % d e l in g re s o
to ta l d e l p a ís e n 1 9 9 3 .

El ín d ic e d e Gin i re s u lt a d e d iv id ir e l á re a d e lim it a d a p o r la c u rv a
d e Lo re n z y l a re c t a d e e q u i d i s t ri b u c i ó n , e n t re e l á re a t o t a l p o r d e -
b a jo d e d ic h a re c t a .

Lo s va lo re s d e l m is m o o s cila rá n , e n tre ce ro y u n o , in d ica n d o va lo re s ce rca -


n o s a u n o u n a d is trib u ció n d e l in g re s o m e n o s ig u alitaria. En la fig u ra 1 4 .9 d o n -
d e s e rep res en ta g ráficam en te el ín d ice d e Gin i p ara u n co n ju n to d e p aís es en el
añ o 1 9 9 3 , ag ru p ad o s p o r z o n as g eo g ráficas , s e o b s erva q u e lo s p aís es latin o a-
m e rica n o s p re s e n ta n u n a m a yo r d e s ig u a ld a d q u e e l p ro m e d io m u n d ia l. Po r s u
p a rte , Uru g u a y e s e l m e n o s d e s ig u a l e n tre lo s p a ís e s la tin o a m e rica n o s , s ie n d o
s u ín d ice d e Gin i s im ila r a l d e Nu e va Ze la n d ia y Au s tra lia , lo s q u e a s u ve z s o n
lo s p a ís e s d e s a rro lla d o s m á s d e s ig u a le s .

Fu en t e: Sz ék ely, M (2 0 0 0 )
Fig u ra 1 4 .9 In d ice d e Gin i p or reg ión . 1 9 9 3

335
In d ice d e Gin i

Fig u ra 1 4 .1 0 Ev olu ción d el In d ice d e Gin i. Pa ises La t in oa m erica n os

En la fig u ra 1 4 .1 0 , d o n d e s e p re s e n ta la e vo lu ció n e n tre 1 9 8 9 y 1 9 9 8 d e l


ín d ice d e Gin i p a ra u n co n ju n to d e p a ís e s la tin o a m e rica n o s , s e p u e d e o b s e rva r
q u e d u ra n te la d é ca d a d e l 9 0 , d e a cu e rd o a e s te in d ica d o r, s e in cre m e n tó la
d e s ig u a ld a d e n la d is trib u ció n d e l in g re s o e n Am é rica La tin a . En e l ca s o d e
nuestro p aís la d esiguald ad en la d istrib ución d el ingreso se hab ría increm entad o
le ve m e n te e n e l p e río d o 1 9 8 9 y 1 9 9 2 , d e cre cie n d o lu e g o h as ta 1 9 9 5 , p ara d e s -
p u é s vo lve r a in cre m e n tars e h as ta 1 9 9 7 .

Sin e m b a rg o , o tro e s tu d io d e re a liz a d o p o r Vig o rito (2 0 0 0 ) co n clu ye q u e la


d is trib u ció n d e l in g re s o e n Uru g u ay “h a s u frid o p o cas m o d ificacio n e s a lo larg o
d e l p e río d o co n s id e ra d o ”. Lo s co e ficie n te s d e Gin i d e e s ta ú ltim a in ve s tig a ció n
s e p re s e n ta n e n la cu a d ro 1 4 .3 .
Cu ad ro 1 4 .3 Ev o lu ció n d e l In d ice d e Gin i p ara Uru g u ay.1 9 8 6 -1 9 9 7 .País u rb an o

1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997
Ingreso total
Sin valor locativo 42.54 41.55 43.31 42.34 42.89 42.86 44.9 41.72 43.03 43.02 43.62 43.11
Con valor locativo 41.12 39.76 41.82 40.11 40.5 40.59 43.1 39.23 40.34 40.1 40.44 40.15
Ingreso per cápita
Sin valor locativo 41.33 40.52 40.45 41.13 41.6 41.77 42.03 40.24 42.08 42.76 43.23 43.39
Con valor locativo 40.9 40.11 40.11 40.49 40.9 41.05 41.54 39.55 40.85 41.28 41.52 41.76
Ingreso equivalente
Sin valor locativo 41.65 40.7 42.43 41.63 41.71 42.03 40.04 41.98 42.28 42.78 42.79
Con valor locativo 40.95 39.84 41.67 40.39 40.45 40.99 38.72 40.17 40.29 40.49 40.67
Fu en t e: Vig orit o (2 0 0 0 ), “La d ist rib u ción d el in g reso en Uru g u a y en t re 1 9 8 6 y 1 9 9 8 ”, m im eo.
NOTA: Con valor locativo, resulta de la estim ación por parte del propio hogar de lo que debería pagar por el alquiler
d e la vivien d a q u e ocu p a , si el m ism o n o f u ese p rop iet a rio d e ella .
In g reso p er cá p it a s u rg e d e d ivid ir e l in g re s o to ta l d e l h o g a r e n tre e l n ú m e ro d e in te g ra n te s .
In greso equ ivalen te su rge de pon derar el in greso de cada in tegran te del h ogar por u n a escala de equ ivalen cias qu e
su rg e d e la En cu est a d e Ga st o e In g reso d e los Hog a res d el INE (p rim er a d u lt o=1 , n iñ o 0 -4 a ñ os=0 .6 7 , n iñ o 5 -
1 0 =0 .7 6 , n iñ o 1 1 -1 7 =0 .6 9 , p a reja =0 .4 1 , ot ros a d u lt os =0 .6 0 ).

336
14
Lo s d is tin to s a n á lis is co in cid e n e n q u e la d e s ig u a ld a d s a la ria l co n trib u yó a l
in cre m e n to d e la d e s ig u a ld a d to ta l, m ie n tra s q u e lo s in g re s o s d e p e n s io n e s y
ju b ila cio n e s , p o r e l co n tra rio , co n trib u ye ro n a u n a m a yo r ig u a ld a d e n la d is tri-
b u ció n d e l in g re s o .

La d e s ig u a l d is trib u ció n d e la riq u e z a , e s d e cir la d e s ig u a ld a d e n la p ro p ie -


d a d d e lo s fa cto re s p ro d u ctivo s e n tre lo s a g e n te s e co n ó m ico s , e s u n o d e lo s
d e te rm in an te s d e la e x is te n cia d e d e s ig u ald ad e s e n la d is trib u ció n d e l in g re s o .
Otro s co m o la s ca ra cte rís tica s s o cio -e co n ó m ica s y cu ltu ra le s d e l p a ís , o e l ta -
m añ o d e las fam ilias , o e l acce s o a lo s s e rvicio s s an itario s y cu ltu rale s , tam b ié n
in cid e n e n la e x is te n cia d e p ob rez a.

Ex is te n d o s fo rm a s b á s ica s d e m e d ir la p o b re z a : p o r e l in g re s o y p o r la
s a tis fa cció n d e n e ce s id a d e s b á s ica s . És ta s a s u ve z p u e d e n s e r co m b in a d a s e n
lo q u e s e d e n o m in a m é to d o in te g rad o d e la p o b re z a (MIP). Se trata d e m é to d o s
co m p le m e n tario s b as ad o s e n d is tin tas fu e n te s d e in fo rm ació n . La m e d ició n d e
la p o b rez a p o r el m éto d o d el in g res o req u iere d e es tad ís ticas d e in g res o s d e las
fam ilias, las q ue en Uruguay están elab orad as a p artir d e encuestas p or m uestreo,
d e a llí q u e lo s re s u lta d o s s ó lo e s té n d is p o n ib le s p a ra á re a s g e o g rá fica s m a yo -
re s (to tal p aís , z o n as u rb an as o re g io n e s ). Lo s in d icad o re s d e p o b re z a e n áre as
g e o g rá fica s m e n o re s (b a rrio s d e u n a ciu d a d , z o n a s d e u n d e p a rta m e n to ) s e
e lab o ran , p o r lo g e n e ral, e n b as e a u n e s tu d io d e carácte r ce n s al d e las m is m as .
Po r s u p arte , lo s m é to d o s d e m e d ició n d e la p o b re z a a p artir d e l in g re s o re q u ie -
re n la d e fin ició n d e u n a lín ea d e p ob rez a .

Un a lín e a d e p o b r e z a s e d e f in e c o m o e l v a lo r m o n e t a rio d e l in g re -
s o q u e p e rm it e c la s if ic a r a la s f a m ilia s u h o g a re s c o m o p o b re s o n o
p o b re s , s e g ú n s e u b iq u e n p o r d e b a jo o p o r e n c im a d e e s e v a lo r.

El cá lcu lo d e la m is m a s e re a liz a d e a cu e rd o a d is tin ta s m e to d o lo g ía s . En


g e n e ra l s e p u e d e n a g ru p a r e n d o s g ra n d e s tip o s d e lín e a s d e p o b re z a : la s d e
ca rá cte r a b s o lu to y la s re la tiva s .

La lín e a d e p o b r e z a a b s o lu t a e s t a b le c e u n d e t e rm in a d o m o n t o d e
in g re s o m o n e t a rio , c o n s id e rá n d o s e c o m o p o b re a l q u e re c ib e in g re -
s o s m e n o re s a l m is m o .

Dich o m o n to d e in g re s o m o n e ta rio s u rg e d e to m a r e n cu e n ta lo s re q u e ri-


m ie n to s n u tricio n a le s d e la p o b la ció n . Co n s id e ra n d o la e s tru ctu ra p o r e d a d ,
s e x o y a ctivid a d d e lo s m ie m b ro s d e l h o g a r, s e co n s tru ye u n a ca n a s ta b á s ica
a lim e n ta ria (CBA) q u e re fle ja e l co n s u m o p e r cá p ita d e a lim e n to s co n s id e ra d o
b á s ico . La CBA e s va lu a d a e n té rm in o s m o n e ta rio s a lo s p re cio s d e m e rca d o .
Ella p erm ite d efin ir la lín ea d e p ob rez a ab s olu ta com o el valor m on etario corres -
p o n d ie n te al valo r d e la CBA aju s tad o p o r u n co e ficie n te m ayo r a u n o , d e m an e -
ra d e in co rp o ra r o tra s n e ce s id a d e s b á s ica s n o a lim e n ta ria s (s a lu d , e d u ca ció n ,
tra n s p o rte y e s p a rcim ie n to ). Es te co e ficie n te s e ca lcu la co m o e l in ve rs o d e la
p a rticip a ció n d e lo s g a s to s e n a lim e n to s e n e l to ta l d e l g a s to e n co n s u m o , e l
q u e s erá d iferen te p ara las z o n as u rb an as y las ru rales . En m ed icio n es recien tes
re a liz a d a s e n Uru g u a y, y e n o tro s p a ís e s la tin o a m e rica n o s , e s te co e ficie n te h a
ve n id o in cre m e n tá n d o s e , re fle ja n d o lo s ca m b io s e n la co m p o s ició n d e l co n s u -

337
m o d e la s fa m ilia s d e m e n o re s in g re s o s , co in cid ie n d o co n lo o b s e rva d o e n la s
e n cu e s ta s a lo s h o g a re s e n m a te ria d e g a s to s .

Lo s h o g a re s c o n i n g re s o s p e r c á p it a m e n o re s a l v a l o r d e l a Ca -
n a s t a Bá s i c a Al i m e n t a ri a s e d e n o m i n a n in d ig e n t e s . Po r s u p a rt e , s i
e l i n g re s o p e r c á p i t a e s m e n o r a l a l í n e a d e p o b re z a s e d e f i n e n
c o m o p o b re s .

Es d e d e s ta ca r q u e e n p ro ce s o s d e cre cim ie n to e co n ó m ico , lo s ca m b io s e n


e l co n s u m o h a ce n q u e e s ta s m e d id a s d e ca rá cte r a b s o lu to , rá p id a m e n te d e je n
d e re p re s e n tar las n e ce s id ad e s b ás icas d e co n s u m o d e lo s ciu d ad an o s . Po r o tra
p arte, es d e d es tacar q u e es tas tien en u n alto co n ten id o d e s u b jetivid ad p o rq u e
q u ie n la co n s tru ye e s q u ie n d e te rm in a e l co n s u m o co n s id e ra d o b á s ico .

La lín e a d e p o b r e z a r e la t iv a s e f ija e n to rn o a u n a m e d id a , m e d ia o
m e d ia n a , d e l in g re s o d e t o d a la p o b la c ió n ; d e e s t a m a n e ra e l u m b ra l
d e la p o b re z a p a s a a s e r m ó v il y p o r ta n to to ta lm e n te d e p e n d ie n te d e
la e v o lu ció n d e la e co n o m ía .

Tod as los in d icad ores d e p ob rez a b as ad os en el in g res o p res en tan falen cias .
Un a im p ortan te p rovien e d e s u alta d ep en d en cia d e la con fiab ilid ad d e las m ed i-
cio n e s d e l in g re s o y d e l co n s u m o , la s q u e , a s u ve z , tie n e n p ro b le m a s p ro p io s
d e m e d id a . A m o d o d e e je m p lo , s e p u e d e m e n cio n a r s u a lta va ria b ilid a d a n te
ca m b io s e n la co yu n tu ra e co n ó m ica , p o r e je m p lo d e b id o a m o d ifica cio n e s e n
lo s p re cio s re la tivo s d e lo s b ie n e s . Es m á s , p o r lo g e n e ra l n o e s p o s ib le s u
u tiliz a ció n p a ra e va lu a r la d is trib u ció n in tra fa m ilia r d e l in g re s o , d a d o q u e n o
co n s id e ra n s i e l in g re s o e fe ctiva m e n te s e d e s tin a a la s a tis fa cció n d e n e ce s id a -
d e s b á s ica s o a o tro tip o d e co n s u m o .

La m e d ició n d e la p o b re z a a tra vé s d e la s a tis fa cció n d e n e ce s id a d e s b á s i-


ca s s e re a liz a m e d ia n te la co n s tru cció n d e u n ín d ice d e n eces id a d es b á s ica s
in s a t is f ech a s (NBI). El m is m o s e e la b o ra e n b a s e a u n co n ju n to d e in d ica d o re s
rep res en tativos d el g rad o d e s atis facción d e las n eces id ad es con s id erad as es en -
cia le s p a ra a s e g u ra r u n a ca lid a d d e vid a m ín im a . Alg u n o s d e e s o s in d ica d o re s
s e re la cio n a n co n la ca lid a d d e la vivie n d a (in clu ye n d o tip o s d e co n s tru cció n ,
m a te ria le s u tiliz a d o s , h a cin a m ie n to , a b a s te cim ie n to d e a g u a p o ta b le , s a n e a -
m ie n to ). Otro s m id e n e l a cce s o a s e rvicio s d e e d u ca ció n d e lo s m e n o re s d e l
h o g ar, lo s q u e in flu ye n s ig n ificativam e n te n o s ó lo e n lo s p e rfile s o cu p acio n ale s
y e n lo s n ive le s d e in g re s o co rre s p o n d ie n te s , s in o tam b ié n e n e l ace rvo cu ltu ral
q u e p a u ta la a d o p ció n d e d is tin to s e s tilo s d e vid a p re s e n te s y fu tu ro s . Po r ú lti-
m o , s e in clu ye n in d ica d o re s d e la ca p a cid a d d e s u b s is t e n cia d e l h o g a r,
co n s id e ran d o s e co m o re p re s e n tativo d e la m is m a la in s tru cció n fo rm al d e l je fe
d e l h o g a r u d e o tro s in te g ra n te s d e l m is m o p e rce p to re s d e in g re s o s .

Un h o g a r s e c o n s i d e ra q u e t i e n e n e c e s id a d e s b á s ic a s in s a t is f e -
c h a s (NBI) y, p o r l o t a n t o , s e d e f i n e c o m o p o b re , s i p re s e n t a n i v e -
l e s c rí t i c o s e n a l g u n o o a l g u n o s d e l o s i n d i c a d o re s d e s a t i s f a c c i ó n
d e n e ce s id a d e s b á s ica s .
La ap licación d e es ta m etod olog ía, s i b ien p os ee ventajas d e ap licación com o
p o r e je m p lo n o d e p e n d e r d e la s m e d id a s d e l in g re s o y d e l co n s u m o , n o s e

338
14
e n cu e n tra e x e n ta d e d ificu lta d e s . Po r e je m p lo , e s ta n o re s u lta a d e cu a d a e n la
d e te cció n d e h o g a re s p o b re s re cie n te s , e n ta n to e n e s a s s itu a cio n e s e l in g re s o
s e re d u ce rá p id a m e n te p e ro e l d e te rio ro e n la s co n d icio n e s d e la vivie n d a y e l
a cce s o a la e d u ca ció n o cu rre m á s le n ta m e n te y p o r ta n to n o s e rá n co n s id e ra -
d os con NBI. Por otra p arte, es te in d icad or tien e u n a ten d en cia a d es cen d er en el
la rg o p la z o , s in q u e e llo re p re s e n te ca m b io s s u b s ta n cia le s e n lo s n ive le s d e
p ob rez a. Dad o q u e p ara d efin ir las n eces id ad es b ás icas s e ap lican criterios s u b -
je tivo s , lo s re s u lta d o s e n té rm in o s d e m e d ició n d e la p o b re z a va ria rá n s e g ú n
cu ales s ean la n eces id ad es con s id erad as , p or tan to el in d icad or d e NBI n o reu n e
la s co n d icio n e s d e o b je tivid a d d e s e a d a s .

En e l cu a d ro 1 4 .4 s e re s u m e n lo s re s u lta d o s a g re g a d o s d e Mo n te vid e o e
In terior Urb an o, p ara los añ os 1 9 8 9 , 1 9 9 2 , 1 9 9 4 d el MIP, el cu al p erm ite realiz ar
u n a caracte riz ació n b id im e n s io n al d e la p o b re z a.

Cuadro 1 4 .4 In d ica d o re s d e p o b re z a e n e l Uru g u a y


1989 1992 1994
BLP SLP BLP SLP BLP SLP

Mo n te vid e o
Total 2 2 .3 7 7 .7 1 5 .9 8 4 .1 1 2 .8 8 7 .2
HNBI 7 .6 4 .7 4 .5 1 .7 3 .7 2 .6
HNBS 1 4 .7 7 3 .0 1 1 .3 8 2 .5 9 .2 8 4 .6

In te rio r Urb a n o
Total 2 1 .8 7 8 .2 1 8 .7 8 1 .3 1 5 .7 8 4 .3
HNBI 9 .8 8 .7 6 .5 5 .3 6 .0 6 .4
HNBS 1 2 .0 6 9 .5 1 2 .2 7 6 .0 9 .7 7 7 .9

Fuente: Cuantificación de la pobrez a por el m étodo del ingreso para el Uruguay Urbano en Aspectos m etdológicos
sobre m edición de la línea de pobrez a: el caso uruguayo. INE- CEPAL. Julio 1 9 9 6
NOTA: BLP - Bajo la línea de pobrez a. SLP – Sobre la línea de pobrez a. HNBI – Hogares con necesidades básicas
insatisfechas. HNBS – Hogares con necesidades básicas satisfechas.

Bas án d o n o s en la co m b in ació n d e las m ed id as d e NBI y lín eas d e p o b rez a s e


p u e d e n cla s ifica r a lo s h o g a re s e n cu a tro tip o s :

i) h o g a re s e n con d ición d e in t eg ra ción s ocia l, s o n a q u e llo s q u e n o p re s e n -


ta n ca re n cia s crítica s y s u s n ive le s d e in g re s o e s tá n p o r e n cim a d e la lín e a d e
pobreza;

ii) h o g a re s e n con d icion es d e p ob rez a recien t e, s o n a q u e llo s q u e p e rcib e n


in g re s o s p o r d e b a jo d e la lín e a d e p o b re z a ;

iii) h o g are s e n con dición de pobrez a in ercial o estru ctu ral, s o n aq u e llo s q u e
p e rcib e n in g re s o s p o r e n cim a d e la lín e a d e p o b re z a p e ro re g is tra n ca re n cia s
crítica s ; y

iv) h o g a re s e n con d icion es d e p ob rez a crón ica , s o n a q u e llo s q u e p e rcib e n


in g re s o s p o r d e b a jo d e la lín e a d e p o b re z a y re g is tra n ca re n cia s crítica s .

339
Da d o q u e la p o b re z a n o a fe ct a d e fo rm a ig u a lit a ria a lo s d is t in t o s g ru p o s
s o cia le s , p o r lo g e n e ra l, lo s e s t u d io s s e le ccio n a n g ru p o s p o r: ca ra ct e rís t i-
ca s ra cia le s , e d a d e s , s e x o , t ip o s d e fa m ilia s , n ive l e d u ca t ivo a lca n z a d o o
z o n a s g e o g rá fica s , p a ra a n a liz a r cu á le s s o n lo s m á s a fe ct a d o s y a s í p o d e r
d ire ccio n a r la s p o lít ica s d e e rra d ica ció n d e la p o b re z a . Pre cis a m e n t e , a lg u -
n o s d e e s t o s t ra b a jo s s e ñ a la n q u e cu a n d o lo s g ru p o s m á s a fe ct a d o s s o n la s
g e n e ra cio n e s m á s jó ve n e s , s e g e n e ra n co n d icio n e s p a ra q u e la p o b re z a s e
re tro a lim e n te y p e rd u re .

La Un id a d Mu ltid icip lin a ria d e la Fa cu lta d d e Cie n cia s So cia le s , a tra vé s d e


s u u n id ad d e Po b lació n , h a re aliz ad o e s tu d io s s o b re las NBI e n Uru g u ay, b as án -
d o s e e n lo s d a to s d e l Ce n s o d e Po b la ció n y Vivie n d a d e 1 9 9 6 . Alg u n o s d e lo s
re s u lta d o s p re lim in a re s d e e s to s e s tu d io s s e p re s e n ta n e n lo s cu a d ro s 1 4 .5 a
1 4 .7 . En e l p rim e ro d e e llo s s e p u e d e o b s e rva r q u e e l 3 8 .7 % d e la p o b la ció n
te n ía a l m e n o s u n a NBI, d e la s d e fin id a s p o r e l e s tu d io . Po r s u p a rte , e n e l
cu a d ro 1 4 .6 , d o n d e s e p re s e n ta la d is trib u ció n d e la p o b la ció n d e a cu e rd o a l
tip o d e care n cia crítica, s e o b s e rva q u e m ás d e l 2 0 .5 % care cía d e cale facció n e n
s u h o g a r, m ie n tra s e l 1 3 .1 % d e a b a s te cim ie n to d e a g u a y e l 1 2 % vivía e n s itu a -
ció n d e h acin am ie n to . Po r s u p arte , al co n s id e rar la d is trib u ció n d e la p o b lació n
co n NBI p o r g ru p o s d e e d a d , co m o s e o b s e rva e n e l cu a d ro 1 4 .7 , e l 4 7 ,5 % d e

Cu ad ro 1 4 .5 Po b lació n co n NBI, d e acu e rd o al n ú m e ro d e care n cias acu m u lad as


Po b la ció n % d e la p o b la ció n to ta l

Al m e n o s u n a NBI 1.204.123 38.7


Un a NBI 702.102 22.6
Do s NBI 297.673 9.6
Tre s y m á s NBI 204.348 6.6

Fu en t e: Ela b ora ción d e Ca lvo en b a se a m icrod a t os cen sa les d e 1 9 9 6

Cu ad ro 1 4 .6 Po b lació n d e a c u e rd o a l t ip o d e c a re n c ia c rít ic a
Po b la ció n % d e la p o b la ció n to ta l
Hacin am ie n to 373.331 12.0
Evacu ació n d e e x cre tas 166.649 5.4
Co n d icio n e s d e vivie n d a 85.080 2.7
Ab as te cim ie n to d e ag u a 407.623 13.1
Alu m b rad o e lé ctrico 119.675 3.8
Cale facció n 637.994 20.5
Salud 226.796 7.3
Fu en t e: Ela b ora ción d e Ca lvo en b a se a m icrod a t os cen sa les d e 1 9 9 6

340
14
Cu ad ro 1 4 .7 Po rce n ta je s d e p o b la ció n co n NBI p o r g ra n d e s g ru p o s d e e d a d

Gru p o s d e e d a d Al m e n o s u n a NBI Un a NBI Do s NBI Tre s y + NBI


0 a 14 años 47.49 24.51 12.69 10.29
15 a 34 años 42.52 24.79 10.7 5.57
65 y m ás años 26.55 17.76 5.56 3.23

0 a 4 años 51.54 24.75 14.18 12.61


80 y m ás años 24.75 16.95 5.07 2.74

To tal p o b lació n 38.7 22.57 9.57 6.57


Fu en t e: Ela b ora ción d e Ca lvo en b a se a m icrod a t os cen sa les d e 1 9 9 6

a q u e llo s e n e d a d e s e n tre 0 y 1 4 a ñ o s te n ía n a l m e n o s u n a NBI, m ie n tra s e l


1 0 .3 % ten ía tres o m ás NBI. Po r el co n trario , el 2 6 .5 % d e aq u ello s m ayo res d e 6 5
a ñ o s te n ía n a l m e n o s u n a NBI, e n ta n to e l 2 .7 % te n ía tre s o m á s NBI. Es to s
re s u lta d o s e s ta ría n in d ica n d o q u e cu a n to m á s jo ve n la p o b la ció n s e ría n m á s
p o b re s , lo q u e p u e d e co m p ro m e te r la s itu ació n e n e l fu tu ro , d ad o q u e co m o s e
s e ñ a ló a n te rio rm e n e te , p o d ría n e s ta r g e n e rá n d o s e la s co n d icio n e s p a ra q u e la
p ob rez a s e retroalim en te y p erd u re.

Otro s tra b a jo s q u e a n a liz a n la e vo lu ció n d e la p o b re z a e n Uru g u a y, p o r e l


m é to d o d e l in g re s o , co in cid e n e n co n clu ir q u e e n la d é ca d a d e lo s 9 0 s e d is tin -
g u e n d o s s u b p e río d o s : u n o d e re d u cció n d e lo s n ive le s d e p o b re z a q u e s e e x -
tie n d e h a s ta 1 9 9 4 , y u n o p o s te rio r, d e 1 9 9 5 a 1 9 9 7 , d o n d e a u m e n ta n lo s n ive -
les d e p ob rez a hasta ub icarse en m ag nitud es levem ente inferiores a las d e 1 9 9 0 .
As im is m o , co n clu ye n q u e e l p o rce n taje d e h o g are s p o b re s e n e l p e río d o co n s i-
d e ra d o e s m e n o r e n Mo n te vid e o q u e e l d e l in te rio r u rb a n o , m ie n tra s s e re d u ce
la b re ch a e x is te n te e n tre a m b a s z o n a s . Es m á s s e s e ñ a la q u e ta m p o co e l in te -
rior u rb an o es h om og én eo en cu an to a los n iveles d e p ob rez a. Los d ep artam en -
tos d e Mald on ad o, Colon ia, Can elon es , Lavalleja, Pays an d ú , Flores y Florid a s on
lo s q u e p re s e n tan m e n o re s p o rce n taje s d e h o g are s p o b re s q u e e l p ro m e d io d e l
p aís . (Arim y Fu rtad o , 2 0 0 0 ).

1 4 .3 .2 . Ig u a ld a d , e q u id a d y e f icie n cia

Ex i s t e e f i c i e n c i a e n l a a s i g n a c i ó n c u a n d o n o e s p o s i b l e
u n a re d i s t ri b u c i ó n d e l i n g re s o y / o l a ri q u e z a q u e m e jo re e l
b ie n e s tar d e to d o s .

Co m o s e vió e n e l cap ítu lo 4 lo s m e rcad o s co m p e titivo s actu an d o lib re m e n -


te , b ajo cie rtas co n d icio n e s , as e g u ran u n a as ig n ació n e ficie n te . Sin e m b arg o , la

341
m ayo ría d e las e co n o m ías o ccid e n tale s , b as ad as e n e l s is te m a d e m e rcad o , h an
d e s a rro lla d o e s tru ctu ra s e co n ó m ica s m ix ta s : ¿p o r q u é s e re cu rre a la in te rve n -
ció n d e l Es ta d o ? En p rin cip io s e s e ñ a la n d o s ra z o n e s p a ra e llo : e n p rim e r lu g a r,
la d ificu lta d d e a s e g u ra r co n d icio n e s co m p e titiva s d e m e rca d o ; e n s e g u n d o
lu g a r, lo s e q u ilib rio s co m p e titivo s p u e d e n n o s e r d e s e a d o s , e n ta n to la s o cie -
d ad p u e d e d e cid ir p e rd e r e ficie n cia a cam b io d e u n a m ayo r igu aldad de oportu -
n id a d es y / o eq u id a d e n la a s ig n a ció n d e lo s re cu rs o s .

La ig u a ld a d d e o p o rt u n i d a d e s s e l o g ra c u a n d o t o d o s l o s c i u d a -
d a n o s t i e n e n l a p o s i b i l i d a d d e d e s a rro l l a rs e e n l a s m i s m a s c o n d i -
c io n e s s o c io e c o n ó m ic a s .

La s m e d id a s a d o p ta d a s p a ra a lca n z a r la ig u a ld a d d e o p o rtu n id a d e s im p li-


can e l p o d e r as e g u rar a to d o s lo s ciu d ad an o s las m is m as p o s ib ilid ad e s d e acce -
d e r a la ca p a cita ció n , a l cu id a d o d e s u s a lu d , y a lo s p u e s to s d e tra b a jo q u e
d em an d a el m ercad o en ig u ald ad d e con d icion es . Sin em b arg o d eb e con s id erar-
s e q u e cu a n d o s e a s e g u ra n ig u a le s o p o rtu n id a d e s a to d o s lo s in d ivid u o s , s in
re s triccio n e s , lo s in ce n tivo s a l e s fu e rz o p e rs o n a l p u e d e n ve rs e m o d ifica d o s ,
co n d u cie n d o a q u e lo s in d ivid u o s n o p e rcib a n q u e s u b ie n e s ta r d e p e n d e d e s u
e s fu e rz o , co n d u cie n d o a q u e la s o cie d a d e n s u co n ju n to p u e d a s u b u tiliz a r s u s
ca p a cid a d e s . Es m á s , la s p o lítica s re d is trib u tiva s tie n e n co s to s e n ta n to p ro -
m u e van u n a as ig n ació n n o e ficie n te d e lo s re cu rs o s , a lo q u e s e d e b e ad icio n ar
lo s g a s to s d e in s tru m e n ta ció n d e la s m is m a s . Po r s u p a rte , lo s re s u lta d o s d e
la s p o lítica s , s e m id e n a tra vé s d e la e vo lu ció n d e lo s in d ica d o re s d e d is trib u -
ció n d e l in g re s o y d e la riq u e z a q u e s e m e n cio n a ro n e n e l a p a rta d o a n te rio r. El
b a la n ce e n tre lo s co s to s y b e n e ficio s a p o rta e le m e n to s p a ra la to m a d e d e ci-
s ió n d e q u é p o líticas ad o p tar, ad e m ás d e las co n s id e racio n e s d e carácte r p o líti-
co y s o cia l.

La e q u id a d im p lica u n a ju s ta d is trib u ció n d e l in g re s o y / o la riq u e -


z a , e n e l s e n t id o q u e re f le je f ie lm e n t e e l a p o rt e d e lo s a g e n t e s e co n ó -
m ico s a l p ro ce s o p ro d u ct iv o .

El co n flicto e n tre e ficie n cia , e q u id a d e ig u a ld a d e s d e ca rá cte r n o rm a tivo y


n o tie n e u n a s o lu ció n ú n ica d e s d e la p e rs p e ctiva e co n ó m ica . La e co n o m ía s ó lo
p u e d e a p o rta r h e rra m ie n ta s d e a n á lis is , q u e p e rm ita n e va lu a r la in cid e n cia d e
la s p o lítica s y s u s re s u lta d o s .

342
14
De s ig u a ld a d s a la ria l e n Uru g u a y

La d e s ig u a ld a d s a la ria l vie n e d a d a p o r e l g ra d o d e d is p e rs ió n d e lo s s a la rio s


re s p e cto d e u n va lo r d e re fe re n cia , e l s a la rio m e d io , q u e d e s crib e la s itu a ció n d e
p e rfe cta ig u a ld a d q u e d a ría e l m is m o s a la rio a to d o s lo s tra b a ja d o re s . Tre s ín d ice s ,
co n s is te n te s co n e l crite rio d e Lo re n z , p e rm ite n s u m e d ició n : e l co e ficie n te d e Gin i,
e l d e Th e il y e l Co e ficie n te d e Va ria ció n (CV). Es to s ín d ice s re g is tra rá n u n a re d u c-
ció n d e la d e s ig u a ld a d s i tra n s fe rim o s u n a u n id a d m o n e ta ria d e cu a lq u ie r in d ivid u o
h a cia o tro co n u n s a la rio m á s b a jo . La p rin cip a l d ife re n cia e n tre e llo s , s in e m b a rg o ,
s u rg e s i co n s id e ra m o s a la ve z u n a tra n s fe re n cia q u e re d u ce la d e s ig u a ld a d y o tra
q u e la a u m e n ta , e n cu yo ca s o e l re s u lta d o fin a l d e p e n d e rá d e l p e s o q u e ca d a u n o
a s ig n e a a m b a s . Es te p e s o d e p e n d e rá d e la p o s ició n e n la q u e s e e n cu e n tre n e n la
d is trib u ció n lo s in d ivid u o s a fe cta d o s , ya q u e lo s ín d ice s m u e s tra n s e n s ib ilid a d e s
d is tin ta s a la s tra n s fe re n cia s q u e s e p ro d u ce n e n d is tin to s p u n to s d e la d is trib u ció n .

Co n s id e re m o s u n co n ju n to d e s a la rio s x i, i=1 ,...,n q u e tie n e n co m o fu n ció n


d e d is trib u ció n F. La m e d ia e s tá in d ica d a p o r µ. El co e ficie n te d e Gin i s e d e fin e co m o
e l d o b le d e l á re a q u e h a y e n tre la cu rva d e Lo re n z y la lín e a d e p e rfe cta ig u a ld a d
y p u e d e s e r e x p re s a rs e co m o :

(1)

Es te ín d ice m u e s tra u n a m a yo r s e n s ib ilid a d h a cia la s tra n s fe re n cia s q u e s e


p ro d u ce n e n e l ce n tro d e la d is trib u ció n , m ie n tra s q u e lo s co e ficie n te s d e va ria ció n
y d e Th e il s o n m á s s e n s ib le s a la s co la s a lo s e s tra to s d e m a yo re s in g re s o y m e n o -
re s in g re s o s , re s p e ctiva m e n te . Pa ra e l lo g a ritm o n e p e ria n o , e l co e ficie n te d e Th e il
s e d e fin e p o r:

(2)

y e l co e ficie n te d e va ria ció n p o r:

(3)

De b e te n e rs e e n cu e n ta q u e e l co e ficie n te d e Gin i e s tá a co ta d o e n tre 0 y 1 ,


m ie n tra s q u e lo s o tro s d o s to m a n va lo re s ig u a le s o m a yo re s q u e 0 p e ro n o e s tá n
a co ta d o s s u p e rio rm e n te .

En base a estos indicadores se presentan los resultados para Uruguay en las figuras.

Se o b s e rva q u e tra s u n p e rio d o d e u n a cie rta e s ta b ilid a d e n la d is trib u ció n d e


la s re n ta s s a la ria le s , s e p ro d u ce u n a cla ra te n d e n cia a l in cre m e n to d e la d e s ig u a l-
d a d , ta n to e n la ca p ita l co m o e n e l in te rio r d e l p a ís , e s p e cia lm e n te d e s d e 1 9 9 0 .

343
Es te crecim iento d e la d es ig uald ad s e cons tata con los d iferentes índ ices , s iend o m ás
im p ortante s i la s ens ib ilid ad a las trans ferencias es m ayor a los tram os d e m enor
ing res o d e la d is trib ución, p or lo q ue el índ ice d e Theil crece un 3 6 % entre 1 9 9 0 y
1 9 9 6 en la cap ital, fren te a un 1 7 % en el cas o d e Gini y CV. Por s u p arte, ocurre alg o
s im ilar en el in terior u rb an o entre 1 9 8 6 -9 7 , en cuyo cas o s e increm enta un 3 0 % en el
in d ice d e Th eil, con tra u n 1 2 % d el Gin i y u n 2 1 % d el CV. Partien d o d e n iveles d e
d es ig uald ad s im ilares , el crecim iento d e la d es ig uald ad es m ayor en la cap ital, s alvo en
el cas o d el coeficiente d e variación, en el q ue la s ens ib ilid ad es m ayor a las trans feren-
cias q ue se p rod ucen en los estratos d e m ayores ingresos d e la d istrib ución, resultand o
q ue s eg ún es te últim o la d es ig uald ad creció m ás en el interior.

D e s i g u a l d a d e n Mo n t e v i d e o , 1 9 8 6 -1 9 9 7

D e s i g u a l d a d e n In t e ri o r Urb a n o , 1 9 8 6 -1 9 9 7

Fu en t e: Pola riz a ción y d esig u a ld a d sa la ria l en Uru g u a y, 1 9 8 6 -9 7 , Ca rlos Gra d ín y Má xim o Rossi. (2 0 0 0 )
Dep a rta m en to d e Econ om ía , Fa cu lta d d e Cien cia s Socia les, Un iversid a d d e la Rep ú b lica .

344
Co n ce p to s cla ve s 14
cre cim ie n to e co n ó m ico
p ro d u cto re al p e r cáp ita
s u b d e s arro llo o e n vías d e d e s arro llo
in d ice d e d e s arro llo h u m an o
14
p ro fu n d iz a ció n e n e l u s o d e l ca p ita l d is trib u ció n d e l in g re s o
p ro fu n d iz a ció n e n e l u s o d e l tra b a jo cu rva d e Loren z

LOS PROBLEMAS ECONOMICOS ACTUALES


cre cim ie n to e x ó g e n o ín d ice d e Gin i
crecim ien to en d ó g en o pobreza
ra tio ca p ita l -tra b a jo in d ig e n cia
e s ta d o e s ta cio n a rio lín e as d e p o b re z a
cre cim ie n to h acia ad e n tro n e ce s id a d e s b á s ica s in s a tis fe ch a s
cre cim ie n to h acia afu e ra ig uald ad
h ip ó te s is d e co n ve rg e n cia eq uid ad
d e s arro llo e co n ó m ico e ficie n cia

PROBLEMAS Y PREGUNTAS
PREGUNTAS

1 . De fin a cre cim ie n to e co n ó m ico y lo s in d ica d o re s a p ro p ia d o s p a ra


m ed irlo.

2 . ¿Qu é fa cto re s co n trib u ye n a l cre cim ie n to e n u n a e co n o m ía a b ie rta ?

3 . ¿Lo s p a ís e s p o b re s s e rá n rico s a lg ú n d ía ?

4 . De fin a d e s a rro llo e co n ó m ico . ¿Es lo m is m o h a b la r d e cre cim ie n to d e


u n a e co n o m ía q u e d e d e s a rro llo d e la m is m a ?

5 . ¿Es la d is trib u ció n d e l in g re s o q u e re a liz a n lo s m e rca d o s a ctu a n d o


lib re m e n te ig u alitaria? ¿Qu é in d icad o re s d e m e d id a d e la d is trib u ció n
d e l in g re s o co n o ce ?

6 . ¿Cu án d o u n h o g ar e s co n s id e rad o p o b re ?

345
346
14
BIBLIOGRAFÍA

GENERAL

Davrieu x, Ariel (1 9 7 9 )
An á lis is m a cro e co n ó m ico .
Dire cció n Ge n e ra l d e Ex te n s ió n Un ive rs ita ria .

Mo ch ó n , Fra n cis co y Vícto r Be cke r (1 9 9 7 )


Eco n o m ía . Prin cip io s y a p lica cio n e s .
Mc Gra w Hill.

Mo ch ó n , Fra n cis co y Vícto r Be cke r (1 9 9 4 )


Eco n o m ía . Ele m e n to s d e m icro y m a cro e co n o m ía .
Mc Gra w Hill.

Sa m u e ls o n , Pa u l y Willia m No rd h a u s (1 9 9 6 )
Eco n o m ía .
Mc Gra w Hill.

Do rn b u s h , Ru d ig e r y Fis h e r Stan le y (1 9 9 4 )
Ma cro e co n o m ía .
Mc Gra w Hill.

Wo n n aco t, Pau l y Wo n n aco t, Ro n ald (1 9 8 8 )


Eco n o m ía .
Mc Gra w Hill.

347
POR CAPITULOS
Ca p ít u lo 1

Stig litz , Jo s e p h (1 9 9 5 ) La e c o n o m ía d e l Se c t o r Pú b lic o . An to n i Bo s h Ed ito r.

Ca p ít u lo 2 , 3 y 4

Ka tz ,Mich a e l & Ro s e (1 9 9 4 ) Mic ro e c o n o m ía . Ha rve y, Ad d is o n -We s le y Ib e ro a m e rica n a .

Fis ch e r, S.; Do rn b u s ch , R & Sch a le n s e e , R. (1 9 9 3 ) Ec o n o m ía . Mc Gra w Hill.

Fra n k, Ro b e rt (1 9 9 2 ) Mic ro e c o n o m ía y c o n d u c t a . Mc Gra w Hill.

Va ria n , H. (1 9 9 6 ) Micro e co n o m ía In te rm e d ia . Un e n fo q u e a ctu a l. An to n i Bo s h Ed ito r.

Ca p ít u lo 5

Fra n k, Ro b e rt (1 9 9 2 ) Mic ro e c o n o m ía y c o n d u c t a . Mc Gra w Hill.

Bu ch e lli, M. (1 9 9 7 ) “Fle x ib ilid a d d e l m e rca d o d e tra b a jo e n Uru g u a y”. CEPAL.

Ka tz ,Mich a e l & Ro s e (1 9 9 4 ) Mic ro e c o n o m ía . Ha rve y, Ad d is o n -We s le y Ib e ro a m e rica n a .

Va ria n , H. (1 9 9 6 ) Micro e co n o m ía In te rm e d ia . Un e n fo q u e a ctu a l. An to n i Bo s h Ed ito r.

Ca p ít u lo 6

Co r t a z a r, R. (1 9 8 8 ) Po l í t i c a s Ma c ro e c o n ó m i c a s . Un a p e rs p e c t i v a l a t i n o a m e ri c a n a ”.
Ed ito r. CIEPLAN, Ch ile .

Ca p ít u lo 7

Ca p o te , Hu m b e rto (1 9 9 8 ) “Pe rs p e ctiva s d e l Se cto r Fin a n cie ro y d e l Me rca d o d e Ca p ita le s ” e n


Re vis ta d e Eco n o m ía V. 5 Nº 2 . Se g u n d a Ép o ca .

Pre s id e n cia d e la Re p ú b lica Orie n t a l d e l Uru g u a y, Oficin a d e Pla n e a m ie n t o y Pre s u p u e s t o ,


CEPRE (1 9 9 8 ) ”La Re fo rm a Ad m in is tra tiva d e l Es ta d o ”. Mo n te vid e o .

Pre s id e n cia d e la Re p ú b lica Orie n t a l d e l Uru g u a y (1 9 9 8 ).”Pro g ra m a ció n a Me d ia n o Pla z o ”.


Oficin a d e Pla n e a m ie n to y Pre s u p u e s to y Min is te rio d e Eco n o m ía y Fin a n z a s , Co n ta d u ría Ge n e ra l
d e la Na ció n , Mo n te vid e o

Ra m a , M. (1 9 9 1 ) “El p a ís d e lo s vivo s : u n e n fo q u e e co n ó m ico ”. Re vis ta SUMA N°1 1 , CINVE-EBO.

Ca p ít u lo 8 , 9 , 1 0

Ba n d a , Arie l (1 9 9 3 ) “El fin d e cu a tro p ro g ra m a s a n ti-in fla cio n a rio s ”. Mim e o .

Bra n s o n , Willia m . Te o ría y p o lít ic a m a c ro e c o n ó m ic a .

Fis h e r, Sta n le y (1 9 9 5 ) “Ce n tra l Ba n k In d e p e n d e n ce Re vis ite d ”. Th e Am e rica n Eco n o m ic Re vie w,


Ja n u a ry.

348
14
Go o d h a rt, Ch . (1 9 9 4 ) “Ce n tra l Ba n k In d e p e n d e n ce ”. Jo u rn a l o f In te rn a tio n a l a n d Co m p a ra tive
Eco n o m ics , 3 .

Kig u e l, M. (1 9 9 4 ) “Ar g e n t in a : e l Pla n d e Co n v e r t ib ilid a d d e a b r il d e 1 9 9 1 ”. Jo r n a d a s


In te rn a cio n a le s d e Eco n o m ía d e l Ba n co Ce n tra l d e l Uru g u a y.

Ló p e z Mu rp h y, Rica rd o (1 9 9 4 ) “Lo s p ro g ra m a s d e e s ta b iliz a ció n : a lg u n a s e x p e rie n cia s re cie n te s


e n La tin o a m é rica .” FIEL, Arg e n tin a .

Ra m a , M. (1 9 9 0 ) “Te o ría s d e la in fla ció n y p o lítica s d e e s ta b iliz a ció n ”. o ficin a d e a p u n te s d e l


Ce n tro d e Es tu d ia n te s d e Cie n cia s Eco n ó m ica s y Ad m in is tra ció n .

Ra m a , M. (1 9 8 8 ) “¿Qu é e s e l p le n o e m p le o ?” SUMA 3 , Mo n te vid e o , Uru g u a y.

Va z , Da n ie l (1 9 9 8 ) Co n clu s io n e s fin a le s d e s u te s is d e d o cto ra d o , a ú n n o p u b lica d a .

Ca p í t u l o 1 1

Bra n d e r J. y Kru g m a n , P. (1 9 8 3 ) “A re cip ro ca l d u m p in g m o d e l o f in te rn a tio n a l tra d e ». Jo u rn a l o f


In t e rn a t io n a l Eco n o m ics 1 5 (1 9 8 3 );3 1 3 -3 2 1 .

Co rd e n , W.N. (1 9 7 2 ) ”La s e co n o m ía s d e e s ca la y la te o ría d e la u n ió n a d u a n e ra ”. Re e d ita d o e n


An d ic y Te ite l (e d ito re s ): In t e g ra c ió n re g io n a l. Fo n d o d e Cu ltu ra Eco n ó m ica , Mé x ico .

Dix it, A. y No rm a n , V. (1 9 8 0 ) Th e o ry o f in t e rn a t io n a l t ra d e , a d u a l g e n e ra l e q u ilib riu m


a p p ro a c h . Ca m b rid g e Un ive rs ity Pre s s .

Do rn b u s ch , R. (1 9 8 9 ) “Lo s co s t o s y b e n e ficio s d e la in t e g ra ció n re g io n a l. Un a re vis ió n ”.


Pe n s a m ie n to Ib e ro a m e rica n o , Nº 1 5 .

Eth ie r, Wilfre d , (1 9 8 2 ) “Na tio n a l a n d In te rn a tio n a l Tra d e re tu rn s to s ca le in th e Mo d e rn Th e o ry


o f In te rn a tio n a l Tra d e ”. Am e rica n Eco n o m ic Re vie w 7 2 , 3 8 9 -4 0 3 .

Ha r b e r le r, H. (1 9 3 6 ) T h e t h e o ry o f i n t e rn a t i o n a l t ra d e w i t h i t s a p p l i c a t i o n s t o
Co m m e rc ia l Po lic y. Lo n d o n , Willia m s Ho d g e &Co .

He lp m a n , E. y Kru g m a n , P. (1 9 8 5 ). Ma rk e t s t ru c t u re a n d f o re ig n t ra d e . MIT Pre s s .

Jo n e s , W. (1 9 7 1 ) “A Th re e fa cto r Mo d e l in Th e o ry, Tra d e , a n d His to ry”. En J.Bh a g w a ti e t a l., e d s ,


Tra d e , b a la n c e o f p a y m e n t s a n d g ro w t h . Am s t e rd a m , No rt h -Ho lla n d .

Kru g m a n , P. (1 9 9 1 ) Ge o g ra p h y a n d t ra d e . Ga s to n Eys ke n s Le ctu re s Se rie s . Pu b lis h e d jo in tly


b y Le u ve n Un ive rs ity Pre s s , Le u ve n , Be lg iu m a n d th e MIT Pre s s , Ca m b rid g e , Ma s s a ch u s e tts ,
Lo n d o n , En g la n d .

Kru g m a n , P. (1 9 9 6 ) D e v e l o p m e n t , g e o g ra p h y a n d e c o n o m i c t h e o ry. Se co n d Prin t in g


Ma s s a ch u s e t t s In s t it u t e o f Te ch n o lo g y.

Lin d e r, Ste p h a n (1 9 6 1 ) An e s s a y o n t ra d e a n d t ra n s f o rm a t io n . Ne w Yo rk, Jo h n Wille y a n d


So n s .

Ma rku s e n , Ja m e s , (1 9 8 1 ) “Tra d e a n d Ga in s fro m Tra d e w ith Im p e rfe ct Co m p e titio n ”. Jo u rn a l o f


In te rn a tio n a l Eco n o m ics , 1 1 , 5 3 1 -5 5 1 .

Ro b s o n , P. (1 9 8 7 ) Th e e c o n o m ic s o f in t e rn a t io n a l in t e g ra t io n . Alle n Un w in , Lo n d re s .

349
Sa m u e ls o n , P. (1 9 7 1 ) ”Oh lin w a s Rig h t”. Sw e d is h Jo u rn a l o f Po litica l Eco n o m y 7 3 : 3 6 5 -3 8 4 .

Vin e r, J. (1 9 5 0 ) Th e c u s t o m u n io n is s u e . Ca rn e g ie En d o w m e n t fo r In t e rn a t io n a l Pe a ce ,
Nu e va Yo rk.

Wo n n a co t t , P. y Wo n n a co t t , R. (1 9 8 1 ) “Is u n ila t e ra l t a riff re d u ct io n p re fe ra b le t o a cu s t o m


u n io n ? Th e cu rio u s ca s e o f th e m is s in g fo re ig n ta riffs .” Am e rica n Eco n o m ic Re vie w, vo l. 7 1 .

Ca p í t u l o 1 2

Ba la s s a , Be la (1 9 6 5 ) “Tr a d e lib e r a liz a t io n a n d ‘re v e a le d ’ c o m p a r a t iv e a d v a n t a g e s ”. Th e


Ma n ch e s t e r Sch o o l, 3 3 (Ma y):9 9 -1 2 3 .

Be rre tta , N. (1 9 8 7 ) “Ex p o rta cio n e s a Arg e n tin a y Bra s il, 1 9 7 6 -1 9 8 5 . Do s p a tro n e s d e in s e rció n
s u b re g io n a l”. SUMA 2 (2 ): 2 7 -7 4 , CINVE, Mo n te vid e o .

Be rre tta , N. y Lo re n z o , F. (1 9 8 7 ) “La s e x p o rta cio n e s in d u s tria le s u ru g u a ya s e n e l p ro ce s o d e


in te g ra ció n re g io n a l 1 9 8 6 -1 9 8 7 ”. En Uru g u a y ’8 8 p . 1 2 7 -1 7 8 . In s titu to d e Eco n o m ía -FESUR,
Mo n t e vid e o .

Ca ris to , A. y Pa tró n , R. (1 9 9 4 ) “Es p e cia liz a ció n d e la in d u s tria m a n u fa ctu re ra e n 1 9 9 0 . Ca m b io s


co n re s p e cto a m e d ia d o s d e lo s o ch e n ta ”. De p a rta m e n to d e Eco n o m ía , Do cu m e n to d e Tra b a jo
No 3 , Fa cu lta d d e Cie n cia s So cia le s , Mo n te vid e o , Uru g u a y.

Ca s a cu b e rta , C. y Vila , M. (1 9 9 3 ) “La in s e rció n e x p o rta d o ra d e l s e cto r m a n u fa ctu re ro u ru g u a yo


e n e l co n t e x t o re g io n a l, 1 9 7 8 -1 9 9 1 ”. De p a rt a m e n t o d e Eco n o m ía , Do cu m e n t o No . 1 3 / 9 3 ,
Dicie m b re d e 1 9 9 3 .

CEPAL (1 9 9 2 ) “Ex p o rta cio n e s u ru g u a ya s h a cia Arg e n tin a y Bra s il e n 1 9 9 1 ”. LC/ MVD/ R.7 7 .

CEPAL (1 9 9 2 ) “Situ a ció n y p e rs p e ctiva s d e l s e cto r e x p o rta d o r u ru g u a yo ”, LC/ Mvd / R.8 2 .

CEPAL (1 9 9 2 ) “El co m e rcio e x te rio r d e Uru g u a y e n lo s n o ve n ta , cre a ció n y d e s vío d e co m e rcio


e n la re g ió n ”. Oficin a d e Mo n te vid e o . LC/ MVD/ R.1 5 7 / Re v. 1 , 1 9 9 7 .

CINVE (1 9 8 7 ) La in d u s tria fre n te a la co m p e te n cia e x tra n je ra . Mo n t e v id e o , CINVE- Ed ic io n e s


Ba n d a Ori e n t a l .

Gre e n a w a y, D. a n d Miln e r, C. (1 9 8 6 ) Th e Ec o n o m ic s o f In t ra -In d u s t ry Tra d e . Ox fo rd :


Bla ckw e ll

Gr u b e l y Llo y d (1 9 7 5 ) In t r a -In d u s t r y Tr a d e : T h e T h e o r y a n d Me a s u r e m e n t f o r
In t e rn a t io n a l Tra d e in D if f e re n t ia t e d Pro d u c t s . Lo n d o n : Ma cm illa n .

Kru e g e r, A. (1 9 8 1 ) “Th e fra m e w o rk o f th e co u n try s tu d ie s ”. En : Tra d e a n d e m p lo y m e n t in


d e v e lo p in g c o u n t rie s : in d iv id u a l s t u d ie s . Ch ica g o , Un ive rs it y o f Ch ica g o Pre s s .

La e n z , S. (1 9 8 8 ) “La e s p e c ia liz a c ió n e n la in d u s t r ia m a n u fa c t u r e r a ”. SUMA 3 (5 ); 6 1 -8 4 ,


Mo n t e vid e o .

350
14
La e n z , S. , Lo r e n z o F. y R. O s im a n i (1 9 9 2 ) “It in e r a r io d e la a p e r t u r a y c o n d ic io n e s
m a cro e co n ó m ica s ”. CINVE, In fo rm e s d e In ve s tig a ció n Nº 2 4 .

Lo re n z o , F. (1 9 9 0 ) “De t e r m in a n t e s d e l co m e rcio in t ra in d u s t ria l”. SUMA 5 (8 ), 4 9 -8 0 , CINVE,


Mo n te vid e o , Ab ril d e 1 9 9 0 .

Ma ca d a r, L. (1 9 8 8 ) “Pro t e cció n , ve n t a ja s co m p a ra d a s y e ficie n cia in d u s t ria l”. SUMA 3 (5 );


Mo n t e vid e o .

Ma ca d a r, L. (1 9 8 7 ) “In d u s tria liz a ció n , a p e rtu ra e x te rn a y re e s tru ctu ra p ro d u ctiva : Un a re s e ñ a


d e l p ro ce s o d e in d u s tria liz a ció n e n Uru g u a y d u ra n te lo s a ñ o s s e te n ta ”. CINVE, In fo rm e s d e
In ve s tig a ció n No . 2 .

Mo n t a d o , E. y Va illa n t , M. (1 9 9 1 ) “Co m p e t it ivid a d y p a t ró n d e cre cim ie n t o d e la in d u s t ria


m a n u fa ctu re ra u ru g u a ya . Un a e va lu a ció n d e lo s a ñ o s o ch e n ta ”. De p a rta m e n to d e Eco n o m ía ,
Do cu m e n to No . 6 / 9 1 .

Olive ra s , J. y Te rra , I. (1 9 9 7 ) “Ma rg in a l In tra -In d u s try Tra d e In d e x : Th e Pe rio d a n d Ag g re g a tio n


Ch o ice ”. We ltw irts ch a ftlich e s Arch iv, 1 3 3 (1 ), 1 7 0 -1 7 8 .

Te rra , I.; Nin , J. y Olive ra s , J. (1 9 9 5 ) “Aju s t e e n lo s p a t ro n e s d e co m e rcio m a n u fa ct u re ro ”.


De p a rt a m e n t o d e Eco n o m ía , Do cu m e n t o d e Tra b a jo No 8 . Fa cu lt a d d e Cie n cia s So cia le s ,
Un ive rs id a d d e la Re p ú b lica , Mo n te vid e o .

Va illa n t , M. (1 9 9 2 ) “In s e rció n in t e rn a cio n a l, co m p e t it ivid a d y t e cn o lo g ía ”. En CEPAL/ ONUDI,


(1 9 9 2 ) Co m p e t it iv id a d , p o lít ic a s t e c n o ló g ic a s e in n o v a c ió n in d u s t ria l e n Uru g u a y ,
CEPAL/ ONUDI, m a rz o 1 9 9 2 .

Va illa n t, M. (1 9 8 9 ) Es p e c ia liz a c ió n y e s t ra t e g ia e xp o rt a d o ra e n e l Uru g u a y. OPP-CEPAL,


In s titu to Na cio n a l d e l Lib ro , Mo n te vid e o , d icie m b re d e 1 9 8 9 .

Ca p í t u l o 1 3

Do rn b u s h , Ru d ig e r (1 9 8 0 ) Op e n e c o n o m y m a c ro e c o n o m ic s . Ba s ic Bo o ks , Ne w Yo rk,1 9 8 0 .

Kru g m a n , P. y Ob s tfe ld , M. (1 9 9 1 ) In t e rn a t io n a l e c o n o m ic s : t h e o ry a n d p o lic y . Ha rp e r


Co llin s , Ne w Yo rk.

Me lvin , Mich a e l (1 9 9 2 ) In t e rn a t io n a l m o n e y a n d f in a n c e . Ha rp e r Co llin s , Ne w Yo rk.

Ca p ítu lo 1 4

Ab e l, An d re w B. y Be rn a n ke , B. (1 9 9 2 ) Ma c ro e c o n o m ic s . Ad is o n -We s le y Pu b lis h in g Co m p a n y.
USA.

Arim , R. y Fu rt a d o , M. (2 0 0 0 ) “Po b re z a , cre cim ie n t o y d e s ig u a ld a d . Uru g u a y 1 9 9 1 -1 9 9 7 ”.


In s titu to d e Eco n o m ía d e la Fa cu lta d d e Cie n cia s Eco n ó m ica s y Ad m in is tra ció n .

Blo m s t rö m , Ma g n u s y Me lle r, Pa t ricio (1 9 9 1 ) D iv e rg in g p a t h . Co m p a rin g a c e n t u ry o f


S c a n d i n a v i a n a n d La t i n A m e r i c a n e c o n o m i c d e v e l o p m e n t . Ed it o r e s . Ba n c o
In te ra m e rica n o d e De s a rro llo , Jo h n Ho p kin s Un ive rs ity Pre s s .

351
Bu ch e li,M. y Gu s ta ffs o n , B. (1 9 9 4 ) “El p e rfil d e la p o b re z a e n Mo n te vid e o :1 9 8 3 -1 9 9 2 ”.Do c N°6 /
9 4 . Dp to . Eco n o m ía FCS Un ive rs id a d d e la Re p ú b lica .

Ca lvo , J. J. (2 0 0 0 ) “La s n e ce s id a d e s b á s ica s in s a tis fe ch a s e n Uru g u a y d e a cu e rd o a l Ce n s o d e


1 9 9 6 ”. Un id a d Mu ltid is cip lin a ria , Fa cu lta d d e Cie n cia s So cia le s .

CEPAL (1 9 9 6 ) “Pa n o ra m a s o cia l d e Am é rica La tin a ”.Ch ile .

Ch e n e ry, Ho llis y Srin iva s a n T. (1 9 8 8 ) Ha n d b o o k o f D e v e lo p m e n t Ec o n o m ic s . Ed it o re s .


Vo lu m e n 1 . No rth Ho lla n d , Els e vie r Scie n ce Pu b lis h in g Co m p a n y In c.

De Lo n g , J. (1 9 8 8 ) “Pro d u ctivity g ro w th , co n ve rg e n ce , a n d w e lfa re : co m m e n ts ”. AER, 7 8 , 5 , d ic.


p . 1 1 3 8 -1 1 5 4 .

Dix it , A.K. (1 9 8 7 ) La t e o ría d e l c re c im ie n t o e c o n ó m ic o . Fo n d o d e Cu lt u ra Eco n ó m ica /


Se rie Eco n o m ía , Mé x ico .

Ga lin d o , Mig u e l A. y Be rn a n ke B. (1 9 9 4 ) Cre c im ie n t o e c o n ó m ic o . Prin c ip a le s t e o ría s


d e s d e Ke y n e s . Mc Gra w Hill.

INE y FAS (1 9 9 5 ) “Evo lu ció n d e la p o b re z a e s tru ctu ra l e n la d é ca d a 1 9 8 4 -1 9 9 4 , e l ín d ice d e


n e ce s id a d e s b á s ica s in s a t is fe ch a s ”.

INE y CEPAL (1 9 9 6 ) “As p e cto s m e to d o ló g ico s s o b re la m e d ició n d e la lín e a d e p o b re z a : e l ca s o


u ru g u a yo .” Ta lle r re g io n a l d e e x p e rto s s o b re la m e d ició n d e la lín e a d e p o b re z a e n e l Uru g u a y.

INE (1 9 9 7 ) En cu e s ta d e Ga s to s e in g re s o s d e lo s Ho g a re s , 1 9 9 4 -1 9 9 5 .

Ra m a , M. (1 9 9 1 ) “Re n t s e e kin g a n d e co n o m ic g ro w th : a th e o re tica l m o d e l a n d s o m e e m p irica l


e vid e n ce ”. CINVE m im e o .

Ra m a , Ma rtín (1 9 9 1 ) “El p a ís d e lo s vivo s : u n e n fo q u e e co n ó m ico ”. Re vis ta SUMA N°1 1 , CINVE-


EBO

Blo m s trö m , M. y Me lle r, P. (1 9 9 1 ) Div e rg in g p a t h . Co m p a rin g a c e n t u ry o f Sc a n d in a v ia n


a n d La t in Am e ric a n e c o n o m ic d e v e lo p m e n t . Ed ito re s . Ba n co In te ra m e rica n o d e De s a rro llo
y Jo h n s Ho p kin s Un ive rs ity Pre s s .

Sa ch s , J. y La rra in , Fe lip e (1 9 9 3 ) Ma c ro e c o n o m ic s in t h e g lo b a l e c o n o m y. Pre n tice Ha ll.

Sa la -i-Ma rtin , Xa vie r (1 9 9 4 ) Ap u n t e s d e c re c im ie n t o e c o n ó m ic o . An to n i Bo s h Ed ito r.

Sz é ke ly, M. (2 0 0 0 ) “La d e s ig u a ld a d e n e l Uru g u a y. Un a p e rs p e ctiva in te rn a cio n a l”. BID, m im e o .

Vig o rito , A. (2 0 0 0 ) “La d is trib u ció n d e l in g re s o e n e l Uru g u a y e n tre 1 9 8 6 -1 9 9 8 ”. In s titu to d e


Eco n o m ía d e la Fa cu lta d d e Cie n cia s Eco n ó m ica s y Ad m in is tra ció n .

352
14

353

Você também pode gostar