Você está na página 1de 9

Biblioteca Ayacucho: exlio latino-americano e perspectiva poltico-cultural: (meados de 70 e 80)1

Hayde Ribeiro Coelho (UFMG)

Introduo

A Biblioteca Ayacucho foi idealizada em meados dos anos 70, na Venezuela. Tinha como objetivo:

Editar textos clsicos pero depurados, bien establecidos, precedidos por prlogos, estudios, cronologas y bibliografas; se trataba en fin de presentar una obra, un libro, completo en relacin con un texto que fuera relevante en la historia de la cultura latinoamericana de todas las pocas, con el objeto de ir cubriendo sus aspectos ms importantes (JITRIK, 2003, p. 120).

Os planejadores da Biblioteca buscavam, ainda, reafirmar a identidade latino-americana, considerando o contexto do exlio, decorrente de golpes militares em vrios pases da Amrica Latina, incluindo o Brasil. Por que o enfoque da Biblioteca Ayacucho? A trajetria de ngel Rama, abordada por mim a partir de 1964, no semanrio Marcha, e o registro do exlio pelo escritor no Diario (1974-1983) reiteram o trabalho de integrao latino-americana realizado por ele. Fora do Uruguai e impossibilitado de voltar ao seu pas, dominado pelo regime militar, ngel Rama, nomeado, na Venezuela, Diretor Literrio da Biblioteca Ayacucho, deu continuidade s reflexes sobre a Amrica Latina luz do contexto do exlio. Os livros, publicados pela Biblioteca, por meio de seus prlogos, procuravam atualizar a leitura dos livros. Nesse sentido, esse texto tem como

1005

objetivos: estudar alguns prlogos que mapeiam o pensamento poltico-cultural, relacionando-os integrao e singularidade latino-americanas e mostrar, ainda, de que maneira outros crticos esto construindo memrias presentes/ futuras a partir dessas e outras enunciaes. Nos prlogos, enfocam-se a trajetria dos autores das obras selecionadas e respectiva formao intelectual; elementos histrico-culturais que se entrelaam biografia intelectual dos escritores e, ainda, a recepo crtica dos textos comentados. Esse trabalho com os prlogos, realizado pelos colaboradores da Biblioteca Ayacucho, alm de no tratar os textos como entidades abstratas, abre possibilidades para o leitor estabelecer conexes entre os autores estudados. O corpus desse trabalho transita pelos prlogos das seguintes obras e seus respectivos autores: Doctrina del libertador (Simn Bolvar); Ariel (Jos Enrique Rod); Nuestra Amrica (Jos Mart); Utopia de Amrica (Pedro Henriquez Urea); La nacin latinoamericana (Manuel Ugarte); Contrapunteo cubano del tabaco y el azcar (Fernando Ortiz) e La crtica de la cultura en Amrica Latina (ngel Rama).

O ethos emancipador

Em relao ao autor Pedro Henriquez Urea, Raphael Gutierrez Girardot afirma: Llevaba en su espritu el ethos emancipador de Bolvar y de Mart (GUTIERREZ GIRARDOT, 1989, p. 26). Sob essa perspectiva, o comeo do estudo dos prlogos pelas reflexes sobre Bolvar e Mart me parece um caminho possvel. Augusto Mijares, comentando a Carta, de Simn Bolvar, escrita em Jamaica, em 6 de setembro de 1815, evidencia que as lutas de Independncia tinham, para O Libertador, um significado mais amplo como a organizao de novas formas do Estado que deban surgir de aquel enfrentamiento mundial (MIJARES, 1974, p. 9). Como poltico e reformador social, defendia a igualdade, que seria advinda de

1006

medidas econmicas, pois la natureza hace a los hombres desiguales en genio, temperamento, fuerzas y caracteres (MIJARES, 1974, p. 12). Considerando que a educao constitui um aspecto fundamental para a reforma social, no prlogo em destaque, o prefaciador comenta como Bolvar, tendo conhecido, em Londres, o mtodo Lancaster, que consistia bsicamente en utilizar a los alumnos ms adelantados de cada escuela para ensear a los recin llegados o ms remisos (MIJARES, 1974, p. 13), procurou traz-lo para a Venezuela. No texto de Mijares, so destacadas as dificuldades e oposies polticas enfrentadas por Bolvar na prpria Venezuela, emancipada por ele. Citem-se, por exemplo, as adversidades que Bolvar enfrenta na luta de independncia do Peru. O percurso de Bolvar, recuperado no prlogo, reitera a imagem de Bolvar como um infatigvel batalhador. Jos Mart escreve Nuestra Amrica em janeiro de 1891. Juan Marinello, ao realizar o prlogo, para esse texto e outros, reflete sobre as razes de Mart compreender seu tempo e o nosso. Mart penetrou na natureza opressora e sua magnitude continental do imperialismo; no Mxico e na Guatemala, obteve uma aprendizagem que o levou a manifestar seu amor pelos ndios e mestios; esteve na entranha realidade estadunidense, anotando os fatos que tejan la nacin poderosa (MARINELLO, 1977, p. 13) e tem a imagem do continente a travs de su dilatada experiencia y de su sensibilidad numerosa (MARINELLO, 1977, p. 13). Na interpretao do processo histrico do continente, Juan Marinello demonstra a diferena entre o pensamento latino-americano de Mart e o de seus contemporneos. Muitos deles consideravam o indgena como um elemento decorativo do passado. A sensibilidade de Mart leva-o a cometer um pecado ex abundancia cordis, situando o indgena de forma superior ao branco e ao negro. Jos Mart v a cultura de modo original. No reitera los modos espaoles nem as renovadas maneras europeas nem ainda se prende a um

1007

nacionalismo: Lo cercano deba comunicarse con el torrente universal (MARINELLO, 1977, p. 18). Achava que o conhecimento das literaturas es el medio mejor de libertarse de la tirana de algunas de ellas (MARINELLO, 1977, p. 17). Na elucidao dos escritos de Manuel Hugarte, Norberto Galasso situa aquele autor no contexto da gerao argentina de 1900, dividida entre sonhos hericos e a fraternidade latino-americana e uma Argentina cosmopolita, voltada para o Atlntico. Os ideais de Salvador Ingenieros (socialismo e latino-americanismo) ressoam no filho Manuel Hugarte que incorpora, ainda, o desejo da luta de emancipao tal como Simn Bolvar. As viagens exercem um papel fundamental sobre seu pensamento e seu modo de ver a Amrica Latina. De Paris uma pergunta se lhe impe: Como hablar de una literatura hondurea o de una literatura costarricense? [...] (GALASSO, 1987, p. 14). No rastro das inquietaes do pensador argentino, o prefaciador evidencia que a concepo de Amrica Latina como una sola nacin fragmentada en un mosaico de pases (GALASSO, 1987, p. 15), entendida como Ptria Grande, encontra-se em El porvenir de la Amrica Espaola, El destino de un continente, Mi campaa hispanoamericana, La Ptria Grande e La reconstruccin de Hispanoamrica, alm de inumerveis artigos e conferncias de Manuel Hugarte. A idia de unificao (Ptria Grande) estava ligada al propsito de rescatar la Amrica Latina del atraso econmico en que se hallaba en 1900 y an se halla y conducirla a un estado econmico-social superior (GALASSO, 1987, p. 17). Essa unificao e crescimento estavam relacionados libertao nacional. Em 1899, ao viajar para os Estados Unidos, teve confirmadas suas inquietaes, tambm apoiadas em denncias de textos de escritores latino-americanos como: Ariel, Ante los brbaros, La americanizacin del mundo, El destino de un continente e La ilusin americana. Ugarte apreende pela histria que la unin en la nacin se ligaba

1008

ntimamente con la soberana nacional y el progreso econmico social (GALASSO, 1987, p. 18). O crtico uruguaio Carlos Real de Aza, ao prefaciar o texto de Rod, indaga sobre as fontes ideolgicas e literrias de Ariel: Discursos rectorales de Lucio Vicente Lpez en la universidad portea de los aos noventa (AZA, 1976, p. 10) e, ainda, o meio universitrio francs, representado por Jules Ferry, Anatole France, Ernest Lavisse, Leon Bourgeois e Jules Simon. Ainda, sob a perspectiva ideolgica notria a ressonncia que tem a frase de Victor Hugo, destacada por Guyau: Le pote a charge des mes. Esse aspecto, relacionado tarefa revolucionria, estava associado a um pblico a que se destinava Rod (a juventude), como se pode ler no texto Ariel. Salientando a necessidade de entender os vrios aspectos histricos e ideolgicos, relacionados ao livro de Rod, situa-o em

un trance histrico que polticamente puede fijarse entre la efectividad de los regmenes constitucionales elitistas de la primera mitad del siglo, con sus prcticas de participacin limitada y condicionada por slidas jerarquas sociales y culturales, y el advenimiento de las democracias de masa o de sus variantes bonapartistas, crecientemente basadas en grandes organizaciones burocrticopartidarias (AZA, 1976, p. 15).

Pela argumentao de Real de Aza, fica claro que a o texto de Rod precisa ser lido em seu contexto histrico. Se, por um lado, se encontra, no texto Ariel, uma crtica nordomania; por outro, diante das nuevas modalidades que insurgieron en la cultura latinoamericana a partir de la Primera Guerra Mundial (AZA, 1976, p. 30), no h nem o auge vitalista, nem a afirmao fantica dos ismos nem a rebelio das massas [...] (AZA, 1976, p. 15).

Mapas antropolgicos, literrios e crticos

1009

Julio Le Riverend, em Fernando Ortiz y sus contrapunteos, resgata o caminho intelectual do escritor cubano; enfoca sua adeso ao marxismo (entre 1923 e 1930) e evidencia como a histria vai ocupando em sua obra um papel fundamental. Ao atestar a universalidade da formao de Ortiz, Le Riverend contesta que o autor de Contrapunteo seja um funcionalista, como o v Bronislaw Malinowski, primeiro prefaciador de Contrapunteo em julho de 1940. Seus argumentos se baseiam no fato de que la estructura econmica, su lgica y su dinmica, las clases sociales, la afirmacin nacional y el entrecruce del pasado con las compulsiones del presente y las exigencias del futuro (LE RIVEREND, 1978, p. 12) no aparecem no texto funcionalista. A trajetria intelectual de Fernando Ortiz, apreendida no prlogo, escrito por Le Riverend, permite ao leitor situar o importante conceito de transculturao, relido luz da literatura por ngel Rama. A questo histrica, relacionada literatura, discutida no prlogo de La utopia de Amrica por Rafael Gutierrez Girardot que trata da obra de Pedro Henriquez Urea. Sob a perspectiva histrica, o autor do prlogo busca as causas de uma desateno do pblico culto latino-americano em relao ao texto Las corrientes literarias en Amrica Hispnica (1949). Mesmo considerando a literatura latinoamericana como algo propio hasta valioso [...] no pareca suficientemente convencido de su valor y menos an del valor de su tradicin (GIRARDOT, 1989, p. 11), por isso qualquer autor estrangeiro podia ser melhor que um latino-americano. Aliado a esse aspecto, segue outro. A liqidao do discurso histrico por vrias correntes crticas contemporneas (formalismo russo, por exemplo) teria prejudicado a leitura dos textos de Pedro Henriquez Urea e sua recepo. Vale ressaltar, ainda, entre outros aspectos tratados no prlogo, a idia de utopia que, nos escritos de Urea, constitua um dos pressupostos de sua concepo historiogrfica literria e, igualmente, correspondia busca de nossa expresso.

1010

O volume da Biblioteca Ayacucho, dedicado a ngel Rama, apresentado por Saul Sosnowski e Toms Eloy Martnez. No primeiro artigo, ngel Rama o el placer de la crtica, salientado que ngel Rama se distanci de toda etiqueta redutora (SOSNOWSKI, 1985, p. 10). Em relao aos textos: Rubn Daro y el Modernismo e Indagacin de la ideologa en la poesa, o autor do prlogo ressalta como Rama articulaba autor y obra con las series literaria e histrica (SOSNOWSKI, 1985, p. 13). O autor de Transculturacin narrativa contextualizava a literatura dentro de lo nacional, y lo nacional dentro de la esfera latinoamericana y como parte de un circuito internacional (SOSNOWSKI, 1985, p. 13); delineou el futuro mapa de las obras en marcha (SOSNOWSKI, 1985, p. 13); marc nuevas zonas culturales (SOSNOWSKI, 1985, p. 13), em relao s obras do passado e do presente; incorporou o Brasil [...] avizorando las prximas grandes letras americanas (SOSNOWSKI, 1985, p. 17). Sal Sosnowski termina o texto, demonstrando como Rama, por meio de seu discurso crtico, soube acompanhar e interpretar as transformaes do conhecimento para a formulao de memrias do futuro.

Concluso

Os prlogos dos diversos textos da Biblioteca Ayacucho, aliada leitura prospectiva de Sosnowski, com base em ngel Rama, projetam a memria do futuro para a compreenso da escritura de outros crticos, voltados para suas memrias da Amrica Latina e do exlio tal como os crticos uruguaios Mabel Moraa em Crtica impura e Hugo Achugar em La Biblioteca en ruinas: reflexiones culturales desde la periferia e em outros textos de sua autoria. Menciono esses autores, limitando-me crtica literria contempornea.

1011

Referncias

ACHUGAR, Hugo. La biblioteca en ruinas: reflexiones culturales desde la periferia. Montevideo: Trilce, 1994.

AZA, Carlos Real. Prlogo a Ariel. In: ROD, Jos Enrique. Ariel. Motivos de Proteo. Caracas: Biblioteca Ayacucho, 1976. v. 3.

GALASSO, Norberto. Prlogo. In: UGARTE, Manuel. La nacin latinoamericana. Caracas: Biblioteca Ayacucho, 1987. v. 45.

GIRARDOT, Rafael. Pedro Henrquez Urea. In: HENRQUEZ UREA, Pedro. La utopa de Amrica. Caracas: Biblioteca Ayacucho, 1989. v. 37.

LE RIVEREND, Julio. Ortiz y sus contrapunteos. In: ORTIZ, Fernando. Contrapunteo cubano del tabaco y el azcar. Caracas: Biblioteca Ayacucho, 1978. v. 42.

MARINELLO, Juan. Fuentes y races del pensamiento de Jos Mart. In: MART, Jos. Nuestra Amrica. Caracas: Biblioteca Ayacucho, 1977. v. 15.

MIJARES, Augusto. Bolvar como poltico e reformador social. In: BOLVAR, Simn. Doctrina del libertador. Caracas: Biblioteca Ayacucho, 1974. v. 1.

MORAA, Mabel. Crtica impura: estudios de literatura y cultura latinoamericanos. Madrid: Iberoamericana, 2004; Frankfurt: Vervuert, 2004.

1012

NITRIK, No. No Jitrik. In: COELHO, Hayde Ribeiro (Org.). Las memorias de la memoria. El exilio de Darcy Ribeiro en Uruguay. Belo Horizonte: FALE/ UFMG, 2003.

RAMA, ngel. Diario 1974-1983. Montevideo: Trilce, 2001.

SOSNOWSKI, Saul. ngel Rama: un sendero en el bosque de palabras. In: RAMA, ngel. La crtica de la cultura en Amrica Latina. Caracas: Biblioteca Ayacucho, 1985. p. 9-23.

Nota

Este texto parte do desenvolvimento do projeto que desenvolvo, apoiado pelo CNPq.

1013

Você também pode gostar