Você está na página 1de 201

1

www.ebooksbrasil.org
2

Porquc Mc Ufano do Mcu Pas
Afonso Cclso

Vcrsao ara cDool
cDoolsDrasil

Fonic Digiial
Digiializaao dc cdiao cn acl
Lacncri & C. Livrciros - Ediiorcs, 1908.

2002 Afonso Cclso
3

NDICE
Dcdicaioria. 7
I Para qucn c ara quc foi conosio csic
ousculo. 8
II Princiro noiivo da sucrioridadc do Drasil. a
sua grandcza icrriiorial. 11
III Vaniagcns unidas grandcza icrriiorial do
Drasil. 13
IV Ouiras vaniagcns da grandcza icrriiorial do
Drasil. 15
V Scgundo noiivo da sucrioridadc do Drasil. a
sua lclcza. 18
VI Anazonas. 24
VII A CacIocira dc Paulo Afonso. 30
VIII A florcsia virgcn. 33
IX A Daa do Fio dc Janciro. 39
X Mais lclczas do Drasil. 44
XI Tcrcciro noiivo da sucrioridadc do Drasil. a
sua riqucza. 46
XII Fiquczas naiurais do Drasil. 49
XIII Mais riquczas do Drasil. 53
XIV Quario noiivo da sucrioridadc do Drasil. a
varicdadc c ancnidadc dc scu clina. 57
XV Quinio noiivo da sucrioridadc do Drasil.
auscncia dc calanidadcs. 62
XVI Scio noiivo da sucrioridadc do Drasil.
ccclcncia dos clcncnios quc cniraran na
fornaao do iio nacional. 64
4
XVII Cosiuncs curiosos dos ndios no Drasil. 70
XVIII Os ncgros. 74
XIX Os oriugucscs. 77
XX Nao foi dc dcgrcdados quc sc ovoou o
Drasil. 80
XXI O ncsiio lrasilciro. 83
XXII Sciino noiivo da sucrioridadc do Drasil.
nolrcs rcdicados do caraicr nacional. 86
XXIII Oiiavo noiivo da sucrioridadc do Drasil.
nunca sofrcu IunilIacs, nunca foi vcncido. 91
XXIV Cucrras dcois da indccndcncia. 99
XXV A laialIa dc Iiuzaingo. 103
XXVI A gucrra do Paraguai. 108
XXVII Nono noiivo da sucrioridadc do Drasil.
scu roccdincnio cavalIciroso c digno ara con
os ouiros ovos. 114
XXVIII Dccino noiivo da sucrioridadc do
Drasil. as glorias a colIcr nclc. 122
XXIX Undccino noiivo da sucrioridadc do
Drasil. a sua Iisioria. 125
XXX Os jcsuias. 132
XXXI Scrvios dos jcsuias ao Drasil. 138
XXXII Os landciranics. 142
XXXIII A Fcullica dc Palnarcs. 145
XXXIV A gucrra Iolandcsa. 150
XXXV A rciirada, da Laguna. 155
XXXVI A indccndcncia do Drasil. 161
XXXVII Crandcs noncs da nossa Iisioria. 167
XXXVIII D. Pcdro II. 173
XXXIX A cscravidao no Drasil. 184
5
XL Fcsuno das grandczas do Drasil. 190
XLI Pcrigos quc ancaan o Drasil. 194
XLII O fuiuro do Drasil. 197
Noia . 200
6

AFFONSO CELSO
DA ACADEMIA BRASILEIRA

PORQUE ME UFANO
DO MEU PAS
FICHT OF WFONC, MY COUNTFY
7

A MEUS FILHOS
AFFONSO CELSO DE OUFO PFETO
E
CAFLOS CELSO DE OUFO PFETO
E
MEMFIA DE MEU FILHO
JOO PAULO DE OUFO PFETO
8

I
Para quem e para que foi composto
este opsculo

As aginas quc a vao cscrcvi-as ara vos,
ncus filIos, ao cclclrar a nossa Pairia o quario
ccnicnario do scu dcscolrincnio. Sorri-nc a
cscrana dc quc cnconirarcis nclas razcr c
rovciio.
Consisic a ninIa rinordial anliao cn vos
dar ccnlos c consclIos quc vos faan uicis
vossa fanlia, vossa naao c vossa csccic,
iornando-vos forics, lons, fclizcs. Sc dc ncus
cnsinancnios colIcrdcs algun fruio, dcscanarci
saiisfciio dc Iavcr cunrido a ninIa nissao.
Enirc csscs cnsinancnios, avulia o do
airioiisno. Qucro quc consagrcis scnrc
iliniiado anor rcgiao ondc nasccsics, scrvindo-
a con dcdicaao alsoluia, dcsiinando-lIc o
nclIor da vossa inicligcncia, os rinorcs do
vosso scniincnio, o nais fccundo da vossa
aiividadc disosios a quaisqucr sacrifcios or
cla, inclusivc o da vida.
Enlora adcais or causa da Pairia,
cunrc quc lIc voicis alio, firnc, dcsinicrcssado
9
afcio, o qual, longc dc csnorcccr, auncnic,
quando dcsconIccido, injusiancnic aquilaiado,
ou ingraiancnic rciriludo, c, janais, cn
circunsiancia ncnIuna, vacilc, dcscrcia, ou sc
cniilic.
Mas cunrc igualncnic quc nao scja un
anor irrcflciido c ccgo, c sin raciocinado,
rolusiccido cla olscrvaao, asscnic cn solidas c
convinccnics razcs.
Nao dcvcis rczar a vossa icrra so orquc c
vossa icrra, o quc, alias, lasiaria. Solcjan
noiivos ara quc icnIais ianlcn orgulIo da
vossa nacionalidadc. A naiurcza nao consiiiui o
scu cclusivo c rincial iiulo dc vangloria.
Ousa afirnar nuiia gcnic quc scr lrasilciro
inoria condiao dc infcrioridadc. Ignorancia, ou
na fc! Scr lrasilciro significa disiinao c
vaniagcn. Assisic-vos o dirciio dc roclanar,
cIcios dc dcsvanccincnio, a vossa origcn, scn
rcccio dc confroniar o Drasil con os rinciros
ascs do nundo. Varios cisicn nais roscros,
nais odcrosos, nais lrilIanics quc o nosso.
NcnIun nais digno, nais rico dc fundadas
roncssas, nais invcjavcl.
Nas linIas quc sc scgucn rocurci
dcnonsirar csics asscrios. Nao as insira
cniusiasno, nas ccricncia c csiudo. Ja nc
alonguci da quadra cn quc o cniusiasno donina.
10
Mais dc ncio caninIo da jornada csia crcorrido.
Andci cn dcnoradas viagcns or grandc cicnsao
do orlc. TcnIo lido c ncdiiado nuiio, icnIo
sofrido duras dccccs.
E nc sinio anigo do ncu as, cada dia cn
grau sucrior ao do anicccdcnic. En ncnIun
ouiro, fiaria dc lon grado o doniclio. Pco quc
nc dciicn aqui, soncnic aqui, ara o sono
surcno.
Qucrcis salcr os fundancnios dcssc culio? A
lciiura dos arguncnios c faios, adianic
singclancnic cosios, vo-lo nosirara.
Avigorai, ncus filIos, csics arguncnios;
juniai novos faios a iais faios; roagai-os;
culiivai, cngrandccci o anor clo Drasil.
Quc a vossa gcraao cccda a ninIa c as
rcccdcnics, scnao cn scnclIanic anor, ao
ncnos nas ocasics dc o conrovar. Quando
disscrdcs. Sonos lrasilciros!" lcvaniai a calca,
iranslordanics dc nolrc ufania. Convcncci-vos
dc quc dcvcis agradcccr quoiidianancnic a Dcus
o Iavcr Elc vos ouiorgado or lcro o Drasil.
11

II
Primeiro motivo da superioridade do
Brasil: a sua grandeza territorial

O Drasil c un dos nais vasios ascs do
glolo, o nais vasio da raa laiina, o nais vasio
do Novo Mundo, cccao dos Esiados Unidos.
ouco ncnor quc ioda a Euroa.
Fivaliza cn iananIo con o conjunio dos
ouiros ascs da Ancrica Mcridional. Fcrcscnia
una dccina quinia aric do orlc icrraquco. So a
Fussia, a CIina c os Esiados Unidos o cccdcn
cn cicnsao. quaiorzc vczcs naior do quc a
Frana, ccrca dc irczcnias vczcs naior do quc a
Dclgica.
A sua circunscriao icrriiorial ncnos
dilaiada, Scrgic, solrclcva a Holanda, a
Dinanarca, a Sua, o Haiii c Salvador. Cada un
dos nunicios cn quc sc suldividc a nais
anla, Anazonas, cquivalc a Esiados, cono
Poriugal, Dulgaria c Crccia.
Para, Coias, Maio Crosso uliraassan
qualqucr naao curocia, salvanic a Fussia.
O Drasil c un nundo.
12
Qucr isio dizcr quc sc a oulaao do Drasil
igualar a dcnsidadc da oulaao lclga, iornar-
sc- sucrior quc sc calcula cisiir Iojc na icrra
inicira. Dasia quc cssa dcnsidadc scja cono a dc
Poriugal, ara a oulaao asccndcr a 400
nilIcs. Asccndcra a un lilIao sc a dcnsidadc
cnular con a das ilIas Driianicas.
Ja sc csiina nun icro da oulaao laiina
do Novo Mundo a aiual do Drasil. Ocua o 13
lugar cnirc as nacs nais ovoadas do glolo, so
icndo acina dc si as dos incrios anglo-ndico,
cIincs, c russo, a da Frana c colnias, a dos
Esiados Unidos c colnias, a da AlcnanIa c
colnias, a do Jaao, a da usiria-Hungria, a da
Holanda c colnias, a da Iialia c colnias, a do
incrio Oionano, c a da Dclgica con o Esiado do
Congo.
Das nacs laiinas so disiancian o Drasil cn
oulaao a Frana c a Iialia. Quanio EsanIa,
a sua oulaao rcscnicncnic, sc nao c infcrior,
c igual do Drasil.
Tcn csia dolrado dc irinia cn irinia anos. Sc
coniinuar assin a rogrcssao (c iudo indica quc
auncniara. a oulaao dc S. Paulo irilicou cn
dcz anos}, o Drasil nos ncados do scculo XX
solrcujara cn nuncro dc Ialiianics a Frana
dos nossos dias.
13

III
Vantagens unidas grandeza
territorial do Brasil

A cnornc cicnsao do Drasil forna un iodo
Ionogcnco, lcn siiuado, scrvido or nagnficos
rios, facilncnic accssvcl.
Conunican-sc cnirc si, do nodo nais
naiural, iodos os clcncnios dcssc conjunio, qucr
clo nar, qucr clo inicrior.
Ocua clc a aric ccniral do coniincnic.
AcIa-sc nais crio da Euroa c da frica quc
qualqucr onio da Ancrica csanIola, o quc o
iorna cn circno favoravcl ao concrcio c
navcgaao.
Ofcrccc nais dc nil lcguas dc cosias, con
una infinidadc dc orios c cnscadas, cono quc
adrcdc alcrios ara acolIcrcn os visiianics.
Consiiiui iao giganicsco icrriiorio un rcsuno
da sucrfcic do lancia, cccio as rcgics
olarcs.
Dcscolrc-sc nclc iudo quanio o nundo
ossui dc nclIor. Podc surir or si so as
14
ncccssidadcs fsicas das inuncravcis nuliidcs
quc o ovoarcn.
flora lrasilcira, naravilIosancnic rica, c
dado sc juniarcn iodas as florcs c fruias do
univcrso. NcnIuna c inconaivcl con a nossa
naiurcza. Nao Ia lania coiica quc,
convcnicnicncnic iraiada, dcic dc gcrninar no
Drasil.
Honcns dc nao inoria quc roccdcncia
cnconiran ianlcn no Drasil, cscolIcndo zona,
ncio adcquado ara roscrar.
Ncgros, lrancos, clcs-vcrnclIas, ncsiios
vivcn aqui cn alundancia c az.
15

IV
Outras vantagens da grandeza
territorial do Brasil

Ccrio, a sinlcs grandcza icrriiorial nao
confcrc a un as sucrioridadc solrc os nais.
Ha na frica incnsas rcgics scn valor. O Saara
c cnornc.
Por ouiro lado, ascs cqucnos
inorializaran-sc clas suas arics, filosofia,
invcnios, viriudcs. O csriio da Crccia aniiga
ainda donina. Poriugal avassalou os narcs. A
Sua Iodicrna inc-sc ao rcsciio c
adniraao gcrais.
Mas a icndcncia dos Esiados foi scnrc, c c,
avaniajarcn-sc cn icrriiorio, dilaiarcn as suas
froniciras. Tal ouirora a anliao da Pcrsia, da
Maccdnia, dc Fona, dc Cariago. Tal a dos
rinciais ovos da Euroa conicnoranca, na
sua oliica dc cansao colonial, quc ianios
aicniados conira o dirciio c ianios sacrifcios icn
cusiado.
Quanias gucrras dc conquisia nao rcgisira a
Iisioria?
16
Tiran os Ioncns orgulIo da grandcza
icrriiorial dc sua airia. O nodcrno inglcs, cono
o aniigo csanIol, cncIc-sc dc aliancria, ao
rcciir quc, nos donnios dc sua coroa, o sol nao
sc dciia.
SonIan os ovos vcr a sua landcira colrir a
naior sucrfcic ossvcl. NcnIun sc rcsigna a
sofrcr dininuiao no scu solo.
Doado cla Providcncia, rccclcu o Drasil
aquilo quc ouiros ascs, dcrranando rios dc
sanguc, incnsas dificuldadcs iivcran cn
alcanar.
cccao dc rclaiivancnic insignificanic
zona no sul, nao c fruio dc conquisia scu
vasissino icrriiorio, ncn sc consiiiuiu aos
oucos, iralalIosancnic. Iojc o quc foi
gcografica, conacia, solidancnic unido.
Inoria, scn duvida, cssc faio un rclcvanic
clcncnio dc ccclcncia c rinazia.
Sonos una grandc naao. Anla orao do
nundo nos cricncc. Fornanos un conjunio
solidario do qual nada crdcnos, Ia quairoccnios
anos, acsar dc odcrosos govcrnos icrcn
icniado, or vczcs rcciidas, arrancar-lIc
cdaos.
E a cssa vasiidao icrriiorial sc alian a
idcniidadc dc lngua, dc cosiuncs, dc rcligiao, dc
17
inicrcsscs. NcnIun aniagonisno scara os
gruos cononcnics da oulaao. Nao nuircn
clcs asiracs aniinnicas, ncn conIcccn
iradics Iosiis. Nada jusiifica o rcccio dc quc
aarcan noiivos scrios dc disscnsao, dc nodo
quc o incnso iodo sc fragncnic.
Fornccc iudo isio inconicsiavcis noiivos dc
sucrioridadc.
Sonos filIos dc un londoso, sadio, rolusio
colosso.
Fcfcrc a Dllia quc Saul foi roclanado rci,
or scr nais alio quc iodo o scu ovo, do onlro
ara cina.
O Drasil solrclcva cn iananIo quasc iodos
os ascs do glolo. Quando lIc falcccsscn ouiros
iiulos rcccdcncia (c csscs iiulos alundan}
lasiava-lIc a grandcza fsica.
18

V
Segundo motivo da superioridads do
Brasil: a sua beleza

Nao Ia no nundo as nais lclo do quc o
Drasil. Quanios o visiian aicsian c roclanan
cssa inconaravcl lclcza.
Dcniro do cnornc crnciro lrasilciro,
cnconira-sc iudo o quc dc iiorcsco c grandioso
ofcrccc a icrra. Ainda nais. cnconira-sc, cn
naicria dc anorana, iudo o quc ardcnic
inaginaao ossa faniasiar. E os csciaculos sao
iao variados quanio nagnficos.
Olscrva Joao Francisco Lisloa, no Jonu dc
Tnon, quc os scniincnios ccrincniados clos
rinciros cloradorcs do Drasil, ao darcn visia
das nossas cosias, cran dc inicnsa surrcsa c
adniraao.
A ial onio os naravilIava o asccio
onoso da icrra inculia c sclvagcn, coniinua
o cnio liicraio naranIcnsc, quc a iodos clcs
acudia csonianco o cnsancnio dc quc, scn
duvida, ncsia alcnoada rcgiao csiivcra ouirora
siiuado o araso icrrcal.
19
Tal conjcciura foi dclaiida, con incrvcl
gravidadc, duranic lon nuncro dc anos.
Ancrigo Vcsucci, nuna caria ullicada cn
1504, oina quc, a Iavcr aquclc araso, nao
dcvia scr longc das nossas lagas.
Mais iardc, c or longo icno, acrcdiiou-sc
quc no Drasil crnanccia o faluloso Eldorado.
No docuncnio nais vcncrando da nossa
Iisioria colonial, scgundo Porio Scguro, a csiola
dc Pcro Vaz dc CaninIa a El-Fci D. Manocl,
noiiciando o dcscolrincnio dc Calral, diz o
insignc cronisia quc a raia c nuiio fornosa, con
arvorcdo ianio, iananIo c iao lasio c dc ianias
lunagcns quc nao odc Ioncn dar conia.
Enirc o cscriiorcs dos icnos coloniais, o
adrc jcsuia Sinao dc Vasconcclos, nas Notcus
Cuosus, dcclara quc caiiacs c cosnografos nao
viran cousa igual no univcrso iodo, crscciiva
da nova icrra quc c un csanio da naiurcza c
faz vaniagcn aos canos clsios, Iorios cnscis c
ilIa dc Ailania".
FocIa Piia, na Hstu du Anccu
Potugucsu, afirna quc do novo nundo c a
nclIor orao o Drasil fclicssino icrrcno, cn
cuja sucrfcic iudo sao fruias, cn cujo ccniro
iudo sao icsouros, cn cujas nonianIas c cosias
iudo sao aronas".
20
En ncnIuna ouira rcgiao, acrcsccnia,
sc nosira o ccu nais scrcno, ncn nadruga nais
lcla a aurora. o sol cn ncnIun ouiro Icnisfcrio
icn os raios iao dourados, ncn os rcflcos
noiurnos iao lrilIanics. as csirclas sao as nais
lcnignas, c sc nosiran scnrc alcgrcs. os
Iorizonics, ou nasa o sol ou sc sculic, csiao
scnrc claros; as aguas, ou sc ioncn nas fonics
clos canos, ou dcniro das ovoacs nos
aqucduios sao as nais uras... A fornosa
varicdadc dc suas fornas, na dcsconccriada
roorao dos nonics, na confornc dcsuniao das
raias, conc una iao igual Iarnonia dc
oljcios quc nao salcn os olIos ondc nclIor
ossan cnrcgar a visia."
Pondcra Claudc d'Allcvillc quc nada Ia dc
conaravcl lclcza c dclcias dcsia icrra, lcn
cono sua fccundidadc c alundancia cn iudo
quanio o Ioncn ossa inaginar c dcscjar, assin
ara o conicniancnio c rcgalo do coro, cn
rclaao a icncraiura do ar c a ancnidadc do
siio, cono ara a aquisiao dc riquczas".
En 1624, rclaia Sinao Esiacio da Silvcira
quc a ccclcncia do Drasil consisic cn nuiias
cousas noiorias. A rincira no ancnssino ccu c
salulcrrino ar, dc quc goza, aondc scnrc c
vcrao c scnrc csia o cano c arvorcdo vcrdc,
cargado dc infiniia divcrsidadc dc fruias, cujos
21
noncs, salorcs, fcics, cccdcn a ioda
dcclaraao Iunana."
Mosira Joao Francisco Lisloa, dc qucn
ionanos csics cccrios quc Lacri, Lcry,
Pinon c ouiros cscriiorcs quc visiiaran o Drasil
ainda cn icnos ouco osicriorcs ao
dcscolrincnio, nao icn liniics nos louvorcs aos
doics naiurais do as.
Idcniica inrcssao dc agradavcl assonlro
roduziu clc nos salios c viajanics
conicnorancos quc o crcorrcran, alguns
vcrdadciras cclclridadcs univcrsais. Alcandrc dc
Hunloldi coloca a najcsiadc c a calna das
nossas noiics iroicais cnirc os naiorcs gozos
roorcionados clas ccnas da naiurcza; calia a
indizvcl lindcza das nossas alnciras, cujos
cnacIos fornan s vczcs una florcsia solrc
ouira florcsia; asscgura quc a zona vizinIa ao
cquador c a aric da sucrfcic do lancia, ondc,
cn ncnor cicnsao, sc dcscrian nais
nuncrosas varicdadcs dc inrcsscs, osicniando
qucr a icrra qucr o ccu iodos os scus nuliliccs
cslcndorcs.
Inuncros ouiros auiorcs cclclran cnlcvados
as fornosuras do Drasil, rico dc asagcns ara
quaisqucr rcfcrcncias.
22
Ningucn Ia quc, isando o nosso icrriiorio,
dcic dc sc cncaniar cla naiurcza. Tornou-sc
rovcrlial a adniraao quc cla rovoca.
Visias dcla iiradas sc cilcn cono nodclos
nos nais cigcnics ccniros arisiicos.
Susicnia Maurcio Lanlcrg quc o ccu do
Drasil c nais fornoso do quc o curocu,
lrilIando aqui a lua c as csirclas cono cn
ncnIuna ouira rcgiao, ois sao sucriorcs as
nossas condics ainosfcricas.
Conrova assin o viajanic alcnao a vcrdadc
dos ociicos concciios dc Conalvcs Dias.
Nosso ccu tcn nus cstcus,
Nossus uuzcus tcn nus ocs,
Nossos Iosqucs tcn nus udu,
Nossu udu nus unocs."
Na rcalidadc, o firnancnio ausiral cnccrra
nais csirclas dc rincira grandcza quc o lorcal,
cnirc as quais as cononcnics do fanoso
Cruzciro do Sul.
Inossvcl scria dcscrcvcr ninuciosancnic
os rinorcs do Drasil, quc iais o ocia nao
cnconirava na Euroa, c cuja nagnificcncia
inrcssiona os csirangciros nais quc os
nacionais, or csiarcn csics Ialiiuados a goza-
la.
23
No ncio dc nuiias naravilIas quc, cn grau
ncnor, cisicn cn ouiras zonas, ossui o Drasil,
scn cnulas, quairo grandcs curiosidadcs
naiurais.
Sao. o Anazonas, a cacIocira dc Paulo
Afonso, a florcsia virgcn c a laa do Fio dc
Janciro.
Cada una lasiaria, or si so, a noialilizar
un as.
24

VI
O Amazonas

Una das naravilIas da naiurcza, o naior rio
do nundo! A sua lacia c igual a 5/6 da Euroa.
Una dc suas ilIas, a dc Marajo, cccdc cn
iananIo a Sua.
Ncn iodo clc cricncc ao Drasil, nas a aric
lrasilcira c, scnao a nais cicnsa, a nais
inorianic, curiosa c rica. Qucn quiscr conIcccr
o Anazonas icn dc vir ao Drasil.
No Drasil, o nu docc, cono lIc cIanaran os
rinciros cloradorcs, aiira-sc ao Ailaniico,
rolando raidancnic ara csic ial quaniidadc
d'agua quc qucn voga no incnso csiuario da
cnlocadura, crgunia (diz un cscriior} sc o
occano nao dcvc a sua cisicncia a cssc rio c sc
nao assa dc un rccciaculo do lquido irazido
or clc scn ccssar.
O rio luia con o occano; vcncc-o. Duranic
largo csao, inc-lIc a cor c o gosio das suas
aguas.
Ncn scnrc o jugo c iolcrado scn rcvolia. Do
cnlaic cnirc a nassa fluvial c a nariina
rovcn, s vczcs, o fcnncno, das ooocus, cn
25
quc a scgunda faz a rincira rciroccdcr. Na linIa
dc cnconiro das nassas oosias, iniuncscc,
lcvania-sc a grandcs aliuras un vagalIao
colossal quc sc arrcncssa, con csirondo
csiucndo, solrc o lciio do rio, dcrrilando c
arrasiando dianic dc si iudo quanio ousc sc lIc
anicor. A cssc vagalIao succdcn ouiro c ouiro,
igualncnic lrananics c dcsiruidorcs. O csirondo
sc csalIa aic considcravcl disiancia. Dcois,
volia o silcncio augusio, o curso nornal das
cousas. O nar icniou rclclar-sc. Ei-lo inoicnic,
suljugado dc ronio clo rio.
Scnrc largo c navcgavcl, con cncIcnics,
vazanics, una csccic dc narc, asscnclIa-sc ao
nar cn nuiios lugarcs.
Nas cIcias, dcsaarcccn quasc iodas as
ilIas quc o ovoan, inundan-sc os icrrcnos
narginais. Nao sc lIc odc cniao fiar liniics.
Torna-sc vcrdadciro nar inicrior, dc
rofundidadc ciraordinaria.
Fcriil cn incalculavcis riquczas, ofcrccc o
Anazonas indizvcl varicdadc dc asccios,
rcvclando consianicncnic anliiudc, fora c
najcsiadc infiniias.
Arcscnia airaiivos inuncros ao viajanic, ao
salio, ao ariisia, nos scus arquiclagos dc
vcrdura; nas florcsias das suas rilas, Ialiiadas
algunas or indniios sclvagcns; na rofusao dc
26
scus canais, lalirinios, ou galcrias dc folIagcns,
con aloladas dc ranas cnirclaadas, sol as
quais assan dificilncnic, cn nisicriosa
cnunlra, as cnlarcacs. E a nuliidao dc
canociros quc o singran, gcnic lizarra,
nanolrando con Ialilidadc inconaravcl o fragil
csquifc cn assos arriscados, riinando o
novincnio dos rcnos cla ioada dc ociicas
caniigas?!...
Sao-lIc iriluiarios nuncrosos aflucnics,
varios inclorados ainda. Alrcn-sc-lIc aos dois
lados, cono giganicscos lcqucs dc rios, cada qual
con a sua individualidadc, as suas ilIas, os scus
canais, as suas sclvas, as suas cculiaridadcs,
noiavcis nuiios or si sos.
Toriuosos csics; rciilncos aquclcs; scric dc
lagos, icrcciros; corrcndo uns scn olsiaculos;
consiiiuindo-sc ouiros dc succssivas cscadas dc
cacIociras; ora dc narcIa vcriiginosa, ora lcnios,
ora dc corrcnicza acnas crccivcl; rcvclando-
sc aqui aaiicos c indolcnics; alcn, inciuosos c
iunuliuarios; dcscnvolvcndo-sc dc ncandro cn
ncandro; fornando rcnoinIos csuncjanics,
rcnansos, iorrcnics; osicniando aguas dc
varicgados naiizcs. lrancas, anarcladas,
ccrulcas, ncgras, iransarcnics.
A uns o Anazonas acolIc-os rocio,
alsorvcndo-os, nisiurando-sc logo con clcs.
27
Fccclc rcluianic ouiros quc so cnosancnic
sc dilucn cn scu scio. Na coca da cncIcnic, fica
iudo inconcnsuravcl lancic lquida.
Procisscs dc arvorcs arrancadas dcsfilan
loiando solrc a corrcnicza. As quc rcsisicn
dcsaarcccn, sulncrsas.
En vindo a vazanic, dcsiacan-sc das
nargcns corrodas cdaos dc larranco quc,
ilIas novcdias, lcvando lanias c aninais,
assaros ircados nos ranos, rciis agarrados
aos ironcos, scgucn fluiuando c sc dcrrcicn aos
oucos.
Ouiras ocasics, cnorncs nadciros sc
cnirccruzan, aian-sc, anonioan-sc ao longo das
rilas, ou cngcndran giganicscas jangadas quc
dcrivan.
Quanias ccnas grandiosas c iiorcscas! Eis
os iauios anarrando a canoa a un ironco
iransoriado cla agua, guisa dc rclocador.
Discnsan o rcno. Sc o vcnio auncnia c vagas
alias ancaan o lcnIo ligciro, os iriulanics o
iniroduzcn nun coricjo dc crvas quc o roicgc,
aicnua a fora da corrcnicza, rcgulariza os
novincnios. E la sc vao iranquilos,
indccndcnics, fclizcs.
No scu crcurso dc nilIarcs dc quilnciros,
nunca dcia o Anazonas dc scr rodigiosancnic
28
oulcnio cn cics, duas vczcs nais quc o
Mcdiicrranco. Conian-sc nilIarcs dc csccics
cculiarcs a clc, nuiias dcscolcrias or Agassiz,
as quais nudan dc asccio confornc as
aragcns. A ar do cic-loi c do cic clcirico,
niradcs dc canarcs nicroscoicos, iao
salorosos cono os conuns. Pulula a vida ali.
Haliian as florcsias das ilIas c nargcns,
florcsias fornadas dc rcciosssinas nadciras,
oulacs inuncravcis dc inscios, rciis,
nanfcros, naravilIosos cla varicdadc,
originalidadc c lclcza das fornas, lrilIo c cor.
Ccnicnas dc fanlias dc assaros, alcgran a
solidao. Enuncran-sc duas vczcs nais classcs dc
lorlolcias do quc cn ioda a Euroa.
A a airia dos fanosos scringais, roduiorcs
da lorracIa, dc nil alicacs na indusiria,
nonoolio quasc do Drasil.
E, alcn do Anazonas, fcriilizan o Drasil o
Sao Francisco, o Parana, o Tocaniins, ouco
ncnos colossais c noiavcis, fornando inigualavcl
rcdc fluvial, con cacIociras cslcndidas, raidos
quc sc dcsccn cn una Iora c sc solcn cn
quinzc dias, inuncras curiosidadcs naiurais.
O Tocaniins alrc assagcn dcnodadancnic
airavcs largas irincIciras dc fornidavcis
rocIcdos. O Araguaia quc sc unc a clc assa,
nun lugar cIanado Maririos, csirangulado cnirc
29
arcdcs dc graniio colcrias dc csculiuras, nas
quais julgan os canociros rcconIcccr inagcns do
sulcio dc Jcsus.
30

VII
A Cachoeira de Paulo Afonso

Os ancricanos do noric icn incnso orgulIo
da sua Caiaraia do Niagara, quc CIaicaulriand
qualificou una coluna d'agua do diluvio.
O Drasil ossui naravilIa igual, scnao
sucrior, a cacIocira dc Paulo Afonso.
Enconira-sc ncsia iudo quanio naqucla
cncania, aavora c naravilIa.
a ncsna cnornc nassa lquida, a rolar dc
vcriiginosa aliura, cn fcrvilIanic rccicio; o
ncsno csirondo, rccrcuiindo cn rodigiosa
disiancia; a ncsna ircidaao dos arrcdorcs,
cono quc a rcnunciar un icrrcnoio; o ncsno
alisno coniinuancnic irovcjanic, rcgorgiiando
dc csunas c do qual sc clcvan nuvcns dc alvos
vaorcs, coriados dc arco-ris crnancnics; a
ncsna inagcn iurlilIonanic do caos;
roduzindo iudo a ncsna inrcssao, a rincio
confusa c aicrradora, dcois ciraordinaria,
niraculosa, sullinc, arcccndo ncnos un
csciaculo do quc oricniosa visao.
31
Porcn Paulo Afonso ofcrccc nais sclvagcn
ocsia c naior varicdadc dc asccios do quc o
Niagara.
O rio S. Francisco, quc a forna, dcsfila, anics
dc cIcgar a cla, no ncio dc un dcdalo dc ilIas,
ilIoias, rccifcs, cdras isoladas, dc surrccndcnic
cfciio iiorcsco.
Dc suliio, acriada cnirc colossais nuralIas
graniicas, dividc-sc a iorrcnic, ara o salio
ircncndo, cn ircs giganicscos lraos, quairo
no icno da cIcia, scarados or csiranIos
gruos dc rocIcdos, cnquanio nuliilos jaios
coiosos c indccndcnics, cnirccIocan-sc no ar,
rojciando cn iodas as dirccs, flccIas irisadas,
flocos argcnicos, ncvociros diananiinos, ocira
unida.
Transosio o csirciio canal, coniinua o rio
scu curso, oiicnia nciros alaio, no fundo da
voragcn, con violcncia, raidcz c inciuosidadc
indizvcis, dcscnIando-sc ainda cn cqucnas
cacIociras, funcganic, rciorccndo-sc cn vascas
dcscscradas, csadanando, ulando,
lorlulIando, con rufos, csiouros, lrados
surdos, fornidavcis c ininicrruios nugidos.
Nao Ia vivcnic, quc caindo ali nao sucunla.
O cnIasco cn quc sc acIa o olscrvador arccc
agiiar-sc, ircncr, rcsics a fugir con a
32
corrcnicza. o vcrdadciro infcrno das aguas dc
quc fala Dyron.
O Niagara, cujas qucdas sao acnas duas,
longc csia dc osicniar as singularidadcs, os
conirasics, c rofusao dc quadros dc Paulo
Afonso quc sc diria nodificar-sc c nudar dc
osiao iodas as Ioras.
E, alcn dc Paulo Afonso, adniran-sc no
Drasil nuiias ouiras cacIociras, rivais do Niagara
quc, iao lasios cono as suas ondas, airai
visiianics do nundo iniciro.
Tais, or ccnlo, o salio do AvaIandava, o
dc Sania Maria, no Iguau, o dc Iiaura, o dc
Scic Qucdas, ou Cuara, o dc Piraora, o do
JcquiiinIonIa, o dc Iiu, iodos assonlrosos dc
najcsiadc, fora c lclcza.
33

VIII
A floresta virgem

Nas naias virgcns do Drasil, quc ocuan
csao igual ao dc vasios Esiados, rcsidc un
dos csciaculos nais augusios da criaao.
Solrclcvan o occano cn nisicrio, cn
divcrsidadc dc anoranas, cn cccsso dc vida,
cn nagnificcncia quc, ao ncsno icno,
acalrunIan a inicligcncia Iunana c a
arrclaian, accniuando-lIc a idcia das foras
sucriorcs rcgcdoras do lancia.
a naiurcza cn cansao c lilcrdadc
nainas. narcs c narcs dc vcgciaao rodigiosa,
nos quais cada onda rcrcscnia un nundo dc
cousas rcciosas c lindas; silcncio inoncnic, ou
anics, rofundo runorcjo, clanor longnquo,
indcfinida rcuniao dc Iarnonias, rovocando
rcligiosidadc c vago icrror; cIciros acrcs c
lalsanicos, cn alundanics vagas dc aronas quc
o ciio Iaurc con dclcia, cono sc fosscn
rcncdio ara suas niscrias c nclancolias.
A rincio, o olIar nao disiinguc fornas
rccisas na sclva ingcnic, orcn nassas
cscssas, csloos dc iorrcs, nuralIas,
34
irincIciras, aloladas, iranidcs, colunas dc
vcrdura, fornadas dc arvorcs cnorncs, ironcos
agloncrados, lianas cnirclaadas, lanias cn
laio, cn cina, dos lados, florcsias solrc
florcsias, succssao inicrninavcl dc folIagcns.
Dcois, ouco a ouco, dc surrcsa cn
surrcsa, vislunlra a oricniosa varicdadc dc
coniornos, dincnscs, corcs; configuracs
lruiais ou ninosas, faniasiicas ou groicscas,
risonIas ou ancaadoras. Dalouan-sc
cnacIos, alrcn-sc lcqucs, arrcdondan-sc
unlclas, suscndcn-sc candclalros, agiian-sc
flanulas, dccnduran-sc guirlandas, cnrisian-sc
lanas, cninan-sc nasiros arroganics,
carrcgados dc cordagcns c galIardcias.
Eis os jcquiiilas doninadorcs, os solcranos
da naia. Eis o au-rosa, o au-cciin, o au-
violcia. Eis os giganics sccularcs, isolados,
solrancciros, csicndcndo a ranagcn larga solrc
as ranagcns infcriorcs, caazcs dc alrigarcn
sua sonlra nilIarcs dc cssoas. Eis o jacaranda
cognoninado au-sanio, dc iao lclo c uiil. Eis a
carnaula quc fornccc ao culiivador alincniaao,
lclida, luz, vcsiuario c casa. Eis inuncras ouiras
csccics dc alnciras cslclias, Iirias, alissinas,
cn cuja frondc roan as nuvcns. Eis os cios c
ircadciras quc ora cacn vcriicais dos galIos
aliivos, ora os uncn or ncio dc onics cnscis,
ora os anarran uns aos ouiros, dc nodo a
35
confundi-los, ora sc lIcs cnroscan cn csirais,
ora sc disicndcn cono fiias onduladas, ora
cndcn cn fcsics, ora scrcnician cnirc as
arvorcs ara, guindados a aliuras incrvcis, la cn
cina, candir-sc c florcsccr.
Fcarai agora nas orqudcas, dc lrilIanics c
varicgados coloridos, con dcscnIos sinciricos
quc arcccn iraados or ariisia caricIoso cn
vcludo, scda, nciais foscos ou olidos.
Conicnlai os caulcs clcganics, as coas
vcrsudas, as ranarias ciravaganicncnic
rciorcidas, as lanias dclgadas, corulcnias,
luzcnics, dc grossura c dcscnvolvincnio scn
iguais, crivadas dc florcs a onio dc sc lIcs nao
dcscolrir nais un unico siiio vcrdc, arcccndo
incnsos ranalIcics dc ofuscanics naiizcs.
Olscrvai as folIas, sagiiiforncs algunas; cor dc
urura, cor dc fogo; nacias c dclicadssinas
csias, a cdircn carcias; ascras, csinIosas,
agrcssivas aquclas; largas ou groicscas icrcciras.
Adnirai nil ouiras florcs, suniuosas ou
Iunildcs, rcslandcccnics, cono csirclas, ou cn
cacIos sangucjanics, ondo nancIas azuis,
anarclas, roas, no fundo cscuro das lalsas.
Nao c so no Drasil quc oncian florcsias
virgcns. Ha-as nagnficas na sia c na frica.
Mas a florcsia lrasilcira sc assinala or
qualidadcs cscciais.
36
En rinciro lugar, as suas nadciras
cccdcn cn fornosura c duraao s nclIorcs do
nundo. Alundan ncla lanias ncdicinais c
indusiriais. Incaurvcl a sua sciva! Nao lIc
causa difcrcna invcrno ou vcrao. Janais sc
dcscn as arvorcs; guardan o ncsno vio, dao
florcs c fruios cn qualqucr coca do ano. Vcrgan
ainda ao cso da safra anicrior c ja rclcnian cn
loics. O agriculior nal lIc odc vcnccr a cncrgia
invasora. Dcrrila-sc a naia; lrcvc nascc ouira
nais vigorosa na scdc da aniiga. Pcdras qua cn
ioda aric acnas sc rcvcsicn dc nusgo
osicnian aqui vigoroso arvorcdo. Nao sc noian
csaos livrcs; arlusios rasiciros rccncIcn os
claros. Tcrra alandonada vc-sc logo assaliada
clo naio. Cuarnccc o cIao lasio iacic
csncraldino, oniilIado dc cqucninas florcs. A
dcnsidadc c csiucnda. Avulian as cnrcdias, os
ccrrados incnciravcis. A naiurcza aqui nunca sc
csgoia ou dcscansa. En criaao inccssanic c
infiniia, iira da roria noric, dos ironcos cados,
das folIas sccas, novos clcncnios dc vida. Os
lugarcs nais olrcs icn o cncanio dos vclIos
arqucs olvidados.
Nao c nonoiona a sclva lrasilcira. Cada
arvorc cilc fisiononia roria, circna-sc da
vizinIa. circunsccias ou graciosas, lcvcs ou
nacias, fragcis ou ailciicas. Confornc rcflcao
dc ilusirc viajanic, as naias lrasilciras, unicas
iao conacias quc sc lIcs odcria caninIar or
37
cina, rcrcscnian a dcnocracia livrc das
lanias, dcnocracia cuja cisicncia consisic na
luia inccssanic cla lilcrdadc, clo ar c cla luz.
Prcsidc a cssa dcnocracia crfciia igualdadc. Nao
Ia fanlia quc nonoolizc una zona con
cclusao dc ouiras fanlias ou gruos. Esccics
as nais divcrsas ncdran conjuniancnic,
fraicrnizan, cnlcian-sc. Da varicdadc na
unidadc, nuliilas c divcrsas nanifcsiacs do
lclo.
Noialiliza-sc ainda a florcsia lrasilcira cla
auscncia rclaiiva dc aninais fcrozcs. nuiio
ncnos crigosa quc as da ndia. Haliian-na
incalculavcis oulacs dc nanfcros, alclIas,
fornigas, cigarras, colilris, lagarios, aagaios,
nacacos, vagaluncs, niradcs dc lorlolcias con
asas dc incfavcl colorido. En lindas avcs c a nais
oulcnia da icrra.
Carridos rcgaios dcslizan or cla,
dcrranando frcscor. Corian-na caudalosos rios,
iao coalIados dc lanias aquaiicas quc, acsar
dc rofundos, nao sao navcgavcis.
O sol doura sinlcsncnic o cino das arvorcs.
Nao cncira airavcs as grossas coriinas vcrdcs
scnao dc nodo crcuscular, roduzindo a gravc
cnunlra das caicdrais, ou o lusco-fusco das
gruias narinIas. So cn csaadas clarciras
avisian-sc ncsgas dc azul. En gcral, a luz
38
soiurna c nisicriosa cnrcsia s cousas fcics
solrcnaiurais. O conjunio c sullinc.
Todos os scniidos fican a ciasiados. Cozan
iodos os nossos insiinios arisiicos. Con cfciio,
dcaran-sc-nos na florcsia lrasilcira rinorcs dc
arquiiciura, dc csculiura, dc nusica, dc iniura,
c, solrciudo, dc divina ocsia.
39

IX
A Baa do Rio de Janeiro

, ao ncsno icno, laa, colcao dc laas,
arquiclago, cqucno nar ncdiicrranco. Para
firnar-lIc a rinazia, lasiava a sua aforiunada
siiuaao gcografica na aric ccniral da Ancrica
do Sul, a ncio caninIo cnirc a Euroa, a ndia c
a Occania, siiuaao iao favoravcl navcgaao
c ao concrcio quc fora nisicr, diz Folcri
SouiIcy, iodo o nundo civilizado sc larlarizassc
dc novo ara o Fio dc Janciro dciar dc scr una
das nais inorianics osics do glolo.
A cssa grandc vaniagcn da laa flunincnsc,
acrcsccn a sua vasiidao, scgurana,
rofundidadc dc ancoradouro, novincnio dc
cnlarcacs, incsgoiavcl alundancia dc
rcciosas csccics dc cics, c, rincialncnic, a
divcrsidadc c fornosura dos anoranas
arcscniados or suas ilIas, cnscadas,
rononiorios, nonianIas c varzcas narginais,
vcsiidas dc riqussina vcgciaao.
Ha quairo scculos quc a visiian
consianicncnic nuncrosos viajanics,
naiuralisias, cloradorcs, ncgocianics, c, iodos,
scn una voz discordanic, roclanan-na
40
nagnfica, oricniosa, noiivo dc orgulIo ara o
as quc a ossui.
Augusio Fausio dc Souza, na olra A Huu do
Ho dc Junco, suu Istu c dcscuo dc suus
quczus, coligiu ccnicnas dc cccrios das
Ioncnagcns rcsiadas or nacionais c
csirangciros a cssc onio do univcrso, ondc a
nao do Criador arccc Iavcr-sc csncrado cn
rcunir naior nuncro dc lclczas, acunulando
nclc iudo quanio ossa cncaniar os olIos c
arrclaiar o csriio".
Enirc os noncs quc ali figuran, noian-sc os
dc cclclridadcs univcrsais. Dougainvillc, Jacqucs
Arago, Cool, Dunoni d'Urvillc, Carilaldi, Malic-
Drun, Fcrdinand Dcnis, o rncic Mainiliano
dc Ncuwicd c Carlos Darwin quc Ialiiou
Doiafogo, cn 1832.
Elcvan iodos cniusiasiicos Iinos laa do
Fio dc Janciro, dcclarando-a una das naravilIas
da naiurcza, sucrior s nais fanosas, cono o
golfo naoliiano, o Dosforo, as nargcns do Fcno,
os lagos da Sua c da Escocia, as raias do
Mcdiicrranco.
Eclanan alguns quc viran ncla a nais
cncaniadora aisagcn da icrra, a quc nais cncIc
a alna dc dcliciosas scnsacs; confcssan-sc
ouiros inoicnics ara dcscrcvcr o quc
ccrincniaran anic as iinias dcslunlranics c
41
as fcics do csciaculo rcscnciado; afirnan
ouiros Iavcr concclido, nao asno cranic
iananIa nagnificcncia, c sin una caliaao
rcligiosa, un sanio rcsciio ara con a infiniia
grandcza do Criador, conarada ao nada da
criaiura Iunana; icsicnunIan ouiros quc a sc
rcuncn as fornas fclizcs do univcrso, as
ossvcis conlinacs do iiorcsco, iudo quanio
a faniasia dos ariisias icn sonIado dc nagico c
scduior; oinan ouiros quc narca coca nuna
cisicncia a rincira cnirada ncssa laa, quc nao
odc scr inaginada or qucn nao a viu,
arcccndo falulosa aos ncanos quc a csiao
adnirando.
, na rcalidadc, un rodgio dc lindcza, qucr
olscrvada no scu conjunio najcsioso, qucr cn
insignificanics ariicularidadcs.
Do alio do Corcovado, un dos norros quc a
doninan, dcscoriina-sc anorana
surrccndcnic, unico.
Avisian-sc as duas cidadcs froniciras
cdificadas nas nargcns, Fio dc Janciro c
Niicroi. No ccniro, graciosa nuliidao dc ilIas,
csias isoladas c dcscrias, aquclas cn gruo c
ovoadas, ncras cdras cscalavradas aqui,
adianic rcssunanics dc vcrdura. Enirc as ilIas,
ccnicnas dc navios; no fundo, cn anfiicairo,
circundando a cnornc lacia, as colinas colcrias
42
dc naias; alcn as forialczas, o nar alio, novas
ilIas, siiuadas fora da larra; Iorizonic infiniio,
cnfin, a confinar no firnancnio, quc coroa iudo,
quasc scnrc guarnccido dc scrcno c urssino
azul.
Orla as aguas nansas faniasiica nisiura dc
alios rocIcdos, florcsias, casas, nasiros,
icnlos...
A forna ioial da laa do Fio dc Janciro,
iriangulo dc lados irrcgularcs, rcrcscnia, cn
ncnor cscala, a configuraao gcral do Drasil.
Sua disosiao, a diafancidadc dc sua
ainosfcra dcicrninan nagnficos cfciios dc luz,
no nascincnio c ocaso do sol, inrcvisias c
cslcndidas gradacs dc corcs, dcsdc o dourado
ofuscanic aic o azul-fcrrcic, assando or
vivssino carnin.
A ariir da cnirada da larra aic os cais das
duas cidadcs, Ia una succssao dc acidcnics
naiurais, disosios dc jciio a fornarcn
fornidavcl c conlcio sisicna dc dcfcsa,
organizado clo Criador.
Fcsguarda a cosia, cn considcravcl cicnsao,
ara o noric c sul, conacia coriina ou nuralIa
dc scrranias, fcndida acnas dc ligcira alcriura,
guisa dc un oriico, cn cada lado dc cujos
unlrais cninan-sc clcvados nonics, dc forna
43
singular, o Pico dc Sania Cruz c o Pao dc Aucar.
Scn os dois colossais aialaias, ou oriciros, nao
sc crcclcria o inicrsicio quc da ingrcsso.
Disiingucn-sc dc longc, scrvindo dc guia.
csqucrda da cnirada, ciraordinaria
disosiao dc nonianIas arcscnia a figura
caia dc un dcsncdido vulio Iunano, suscnso
solrc as ondas, dciiado dc cosias. Aclidan-no o
Gguntc dc Pcdu ou o Gguntc quc donc.
Dcscolrcn-lIc iraos do crfil lurlnico.
Na circna da laa, ala-sc a scrra dos
rgaos, assin dcsignada orquc os scus icos
lcnlran os iulos dcssc insiruncnio. Sao alguns
rccoriados cono rcndas, ou csguios cono
csiilcics. Un dclcs cIana-sc con jusicza o
Guuuo; ouiro a CuIcu dc Ncgo. Dcsiaca-sc
o quc aonia o ccu, scnclIana dc un dcdo.
o Dcdo dc Dcus.
44

X
Mais belezas do Brasil

Infindos canos, iaizados dc nacia c frcsca
rclva, suavcncnic ondulados, consiclados dc
florcs sclvagcns, ovoados dc codornas c crdizcs
c arazvcis cn qualqucr csiaao; as anas do
sul, airia do iufao, no dizcr dc Alcncar,
inconcnsuravcis savanas nuas dc facc
inassvcl, scn rugas ncn sorrisos, airavcssadas
or arncnios dc oldros indniios c clo gaucIo,
dc originalidadc, lravura c indccndcncia
lcgcndarias; anlas cavcrnas cIcias dc nisicrio;
clcvados icos, facilncnic accssvcis, dondc sc
dcscoriinan crscciivas solcrlas; ccnicnas dc
angras rccoriadas con csncro arisiico; jardins
inconaravcis; flora oulcnia; fauna incsiinavcl,
solrciudo cn naicria dc avcs, noiavcis cla
dclicadcza das fornas, suniuosidadc das
lunagcns, doura do canio c rinor da
nidificaao, avcs quc nao cnigran dc lcn quc
sc acIan ondc nasccran. cis ouiras lclczas do
Drasil, digna cada qual dc lIc assinalar osio dc
rinazia no nundo.
A lclcza c rivilcgio divino, surcna fora. As
cousas vcrdadcirancnic lclas scnrc vcnccn,
angarian rcsciio c csiina dc iodos. Quanias
45
rcgics nao sc salicnian acnas clo scus
airaiivos dc fornosura, naiurais ou roduios da
aric, c dclcs vivcn? A Crccia, a Sua csiao ncssc
caso. ccrccn a solcrania da lclcza; iiran da
rcciosas vaniagcns, a rincial razao dc scr.
O Drasil rcunc cn si as lclczas csarsas cn
ioda aric. E sao lclczas quc nao assan,
arcciadas cn qualqucr coca, sucriorcs s dos
Panicons c Coliscus; solrancciras s injurias dos
scculos c aos caricIos do gosio, cicrnas.
Dcvcn icr ufania os filIos dc una icrra
assin doiada. O lclo c a fonic csscncial do anor.
Ancnos aaionadancnic o Drasil, clas suas
lindczas scn ar.
46

XI
Terceiro motivo da superioridade do
Brasil: a sua riqueza

A riqucza do Drasil c roorcional sua
cicnsao c sua lclcza. ciraordinaria.
Quc c a riqucza? Houvc coca cn quc sc
aquilaiava a riqucza dc un as cla quaniidadc
dc nciais rcciosos nclc cnconirados.
luz dcssc criicrio, iorna-sc inconicsiavcl a
rcccdcncia dc nossa Pairia. Alundan cn varias
rcgics do scu icrriiorio ninas dc ouro c jazidas
diananiinas.
Una das suas grandcs diviscs oliicas
cIana-sc significaiivancnic Minas Ccrais, c Ia
lugarcs dcnoninados, con roricdadc, Ouro
Dranco, Ouro Prcio, Ouro Fino, Diananiina.
A ar do ouro c do diananic, acIan-sc no
Drasil iodas as rcciosidadcs nincrais.
Dir-sc-ia o scu solo un incnso cscrnio dc
gcnas. Con naicriais cclusivancnic lrasilciros
sc consiruirian naravilIosos alacios c sc
falricarian as nais finas c cusiosas joias.
47
Dissc un salio quc Minas Ccrais rcrcscnia
un ciio dc fcrro con un coraao dc ouro.
Elcvan-sc ali nonianIas daquclc ncial.
Dc Minas Ccrais ciraiu-sc, no corrcr dc nais
dc un scculo, cnornc quaniidadc dc ouro quc
cncIcu o Erario da nciroolc, crniiindo-lIc
osicnioso fausio c a cdificaao dc noiavcis
nonuncnios, quais o convcnio dc Mafra c o
aqucduio dc Lisloa.
En ccrios onios, ainda Iojc, aic a ocira
dos caninIos c aurfcra.
Dcaran-sc ao viajanic cicnsas zonas
cscavadas rocura do ouro, nos icnos
coloniais.
Nao csiao csgoiadas. Por ncio dc roccssos
riniiivos, ouco sc alcanou.
VcnIan os aarclIos nodcrnos, lalorc-sc
cicniificancnic o icrrcno, c nagnficas
rcnuncracs sc Iao dc rccclcr, cono ja vai
succdcndo.
O Drasil dcvc iornar-sc o vcrdadciro El-
Dorado quc ianio nclc luscaran os aniigos
avcniurciros.
lrasilciro un dos naiorcs diananics
conIccidos, o naior do Novo Mundo, a Esircla do
Sul, acIado no nunicio da Dagagcn, Minas
48
Ccrais, cdra quc nuda dc cor, dc rosca a
lranca, confornc a sua ciliao luz.
Muiio adnirada na cosiao dc Paris, cn
1855, cricncc Iojc a un rncic indiano, o Faja
dc Daroda.
49

XII
Riquezas naturais do Brasil

Dcnonsiraran os ccononisias nao
consiiiurcn os nincrais rcciosos a unica ncn a
rincial fonic da riqucza dc un as. Eniraran a
susicniar quc a lavoura c a indusiria asioril
valcn nais quc o ouro c os diananics,
consisiindo a vcrdadcira riqucza na alundancia
dos roduios indiscnsavcis nanuicnao da
vida.
Ainda, sol cssc novo asccio, c incnsa a
riqucza do Drasil quc odc roduzir iudo quanio
rcclanarcn as ncccssidadcs fsicas ao Ioncn.
Inuncras as suas lanias arovciiavcis na
alincniaao, na indusiria, no concrcio, na
ncdicina.
Enirc as alnciras, dcnoninan os ndios
algunas uuocs dc udu, dc iao uicis, ois
forncccn naicrial ara cnlarcacs c varios
uicnslios, filras ara iccidos, fruios doccs c
nuiriiivos, licor rcfrigcranic c agradavcl,
cnquanio as largas folIas scrvcn ara colrir, cn
lugar dc iclIas, as Ialiiacs fciias con
rancIas das ncsnas arvorcs. Possucn, dc
50
nais, una csccic dc ccra, dc quc sc falrican
vclas ara a iluninaao.
Nas cnorncs naias lrasilciras, quanias
rcsinas c lalsanos dc rco, quanias dcliciosas
arvorcs fruifcras! As dos scringais, indgcnas, c
as do cafc, coiicas, nas crfciiancnic
aclinadas, sao gcnunos icsouros vcgciais.
Ha a uuoc do uo, a uuoc do uc, a
uuoc du scdu, a uuoc do ctc, cujos fruios,
folIas, filras ou sucos, ofcrcccn as roricdadcs
c as alicacs das csccics dc quc lIcs rovcio o
nonc.
O nilIo c a nandioca ja cran culiivados
clos ndios. O arroz c silvcsirc cn varias rcgics.
Prcsian-sc a qualqucr culiura as icrras do
Drasil, dc fcriilidadc rovcrlial. Vcrdadcira
naravilIa a ulcrdadc da icrra roa quc o calor c
a unidadc lasian a fccundar. As laranjciras
roduzcn, scn iraio. Nalguns cs, cn Maio
Crosso, as laranjas, ja nuiio doccs, quc
nurcIan no galIo, rcanadurcccn dulcssinas,
vcrdadcira rcsurrciao. O solo concnsa larga
c gcncrosancnic, ugudccc, na frasc oular o
nais lcvc cuidado quc sc lIc consagrc. As
scncnics laniadas adquircn naior fora
roduiiva quc alIurcs. Ao lavrador c facil iirar
das suas icrras iudo quanio rccisc, cccio sal,
dc quc, alias sc cnconiran no Drasil grandcs
51
jazidas. Quasc iodas as culiuras dao duas
colIciias anuais.
Un as assin csia cn condics dc sc
iornar o cclciro do nundo.
Ha nclc, cn clinas divcrsos, vasias
asiagcns, fariancnic rcgadas, s quais sc
adaian iodas as raas dc aninais uicis. Ja
inorianic, a indusiria asioril dcsiina-sc a
alasicccr a Euroa, ois c susccivcl dc
dcscnvolvincnio ciraordinario.
Trilos sclvagcns vivcn cclusivancnic da
caa c da csca, iao rofusas quc crniiiran
ouirora as longnquas ccdics dos
landciranics, dcsrovidos dc iudo.
Confia-sc naiurcza a criaao do gado, dc
quc nilIcs dc calcas ovoan os canos.
Consisic o so iralalIo do roriciario cn rcunir,
una ou ouira vcz, no lugar adcquado, os
rclanIos ara narcar as crias c aariar as rcscs
vcndidas.
E as alclIas quc concn dclicioso ncl? E
as iariarugas dc carnc salorosa, cujos ovos
forncccn naniciga, c cuja casca scrvc ara o
falrico dc oljcios dc aric, uiilizaao ianlcn
cculiar a nuiios inscios lrasilciros?!
52
Enconira-sc no Drasil naicria rina ara
quaisqucr nanufaiuras. Duranic a gucrra do
Paraguai, con clcncnios cclusivancnic nossos,
consirunos cn oucos ncscs, nos arscnais do
Fio, ccclcnics vasos dc gucrra. Os giganics das
nossas florcsias scrvcn, cono ncnIuns ouiros,
ara a consiruao dc navios, casas c novcis dc
luo. Conquisian as suas nadciras o rinciro
lugar nos concursos inicrnacionais, sulindo a
nilIarcs as csccics classificadas, fanosas cla
lclcza c rcsisicncia. EncIcria voluncs a sua
sinlcs cnuncraao, dc quc so ninisiraria idcia
un iraiado dc loianica.
En suna, sulsolo, solo, arcs, sclvas, aguas,
csia iudo no Drasil cIcio dc vida, c vida c riqucza.
Nao dccndc clc do rcsio do glolo. Podcria, sc
quiscssc, crgucr, scn rcjuzo naicrial, cn iorno
das suas froniciras, a nuralIa da CIina.
53

XIII
Mais riquezas do Brasil

Scgundo o criicrio Iojc doninanic,
considcra-sc naao rica a quc ossui grandc
sona dc uiilidadcs. O Drasil ossui-as iodas.
Fccordai a sua cicnsao icrriiorial, o scu
conlcio sisicna Iidrografico, a nuliilicidadc
dc scus orios, a sua osiao gcografica, iocando
cn iodos os ascs da Ancrica do Sul, cccao
do CIilc, (o quc o iorna o irao dc uniao cnirc
clcs}, a sua roinidadc dos grandcs ccniros, os
scus icsouros cn fosfaios c cn aguas nincrais;
considcrai quc as suas vias dc conunicaao
auncnian diariancnic, lcn cono a sua
aiividadc concrcial c indusirial, clo sinlcs
novincnio da oulaao, novincnio asccndcnic
quc nunca csiacionou c ncnos rciroccdcu;
olscrvai quc o ocrario nacional, nuiio
inicligcnic, arccndc con raidcz o cnsino
iccnico; quc sc csialclcccu una corrcnic
inigraioria ara a nossa Pairia, corrcnic cujo
acrcscino dccndc acnas da loa voniadc da
adninisiraao; quc, cnquanio na Euroa a arca
das icrras culiivadas sc csirciia c csgoia,
cslarrando a vida cn dificuldadcs scnrc
agravadas, cnirc nos sc da o conirario c, a
54
dcsciio dc criscs faiais, inician-sc culiuras
novas, dilaia-sc a zona roduiora; ondcrai iudo
isso c rcconIcccrcis quc o Drasil ofcrccc incnsas
vaniagcns ccononia gcral do gcncro Iunano, c
rcciircis, con Folcri SouiIcy, quc so a nais
circna c olsiinada rcvaricaao da aric do
govcrno, ou a nais ccga c culavcl inacicncia
da do ovo odcrao sulvcricr a influcncia c a
roscridadc do Drasil.
En nosso concciio, ncn assin. Aquclcs
naus clcncnios odcrao rciardar; nunca incdir
a rcdcsiinaao do Drasil a grandcs cousas.
Mas, oljciar-sc-a, aoniasics acnas
facilidadcs naiurais, c facilidadcs naiurais nao
sao riqucza, scn quc o iralalIo as arovciic c
valorizc.
caio. As facilidadcs naiurais do Drasil,
orcn, ja csiao scndo cloradas c sc-lo-ao
faialncnic, cn grau condigno da sua
inoriancia, sol a rcssao incviiavcl da
ncccssidadc c da concorrcncia. A luia cla vida
cada dia sc iorna nais ascra no vclIo nundo. O
Drasil c incnso rcosiiorio dc rccursos,
incaurvcl arscnal ara os indusiriosos, rcfugio
scn igual alcrio aos ncccssiiados.
As nossas condics cconnicas Iao dc scr
lrcvc forosancnic arovciiadas, cn viriudc da
aao dc foras inflcvcis. Acrcscc quc
55
circunsiancias cscciais ocran no Drasil a
disiriluiao da riqucza confornc as lcis naiurais
do iralalIo, o quc, nuna socicdadc laloriosa,
suficicnicncnic csclarccida, ondc a lilcrdadc dc
cada un scja roicgida conira a fraudc c a
violcncia, c o idcal, no dizcr dos ccononisias.
Nao conIcccnos rolciariado, ncn foriunas
colossais quc janais sc Iao dc acunular cnirc
nos, graas aos nossos Ialiios c sisicna dc
succssao. Ncn argcniarisno, ior quc a iirania,
ncn aucrisno, ior quc a cscravidao.
Ncn cuncadas, ncn alisnos, ncn
iransics lruscas, ncn, orianio, dcscscro
cnlaio, orquc sc odc scnrc cscrar aiingir o
grau sucrior, ncn dcsdcn solcrlo no alio,
orquc csic sc acIa nui vizinIo do grau infcrior,
nao scndo lciio aos quc a sc vccn considcrarcn-
sc dc csccic divcrsa da dos scus scnclIanics
ncnos lcn colocados.
No Drasil, con iralalIo c Ioncsiidadc,
conquisian-sc quaisqucr osics. Enconira-sc a
nais larga accssililidadc a iudo, no ncio dc
condics sociais unicas, scn disiinao c
divcrgcncia dc classcs, cn crfciia conunicaao c
Ionogcncidadc da oulaao. A cscrana
consianic dc una siiuaao nclIor anina a iodos,
c c cssc o cficaz inccniivo da indusiria Iunana.
56
Tcnos, ois, o csiado nais rocio ao
rogrcsso da riqucza ullica. No Drasil, o
iralalIo anda a rocura do Ioncn c nao o
Ioncn rocura do iralalIo.
Ningucn, qucrcndo iralalIar, norrcra dc
fonc. Parccc as dc nilionarios, iao largancnic
sc gasia.
Por conscguinic, c inconicsiavcl a
sucrioridadc cconnica do Drasil, naicrial c
noralncnic aquilaiada. Tudo nclc icndc a
crcsccr, a sulir. NcnIun crigo scrio lIc ancaa
o dcscnvolvincnio, ncnIuna cIaga o corroi,
cono aconiccc Euroa, sol o rcccio crnancnic
dc una gucrra, c ninada, cono ianlcn os
Esiados Unidos, cla circna riqucza c cla
circna indigcncia, fonics dc invcjas c dcsrczos.
No lalano gcral do Drasil, figura csia vcrla
concnsadora dc quaisqucr dcsfalccincnios.
Fuiuro!
57

XIV
Quarto motivo da superioridade do
Brasil: a variedade e amenidade de seu
clima

En conscqucncia dc sua cnornc cicnsao,
Ia no Drasil grandc varicdadc dc icncraiuras,
quc, cnircianio, cn aric c csiaao algunas,
aiingcn graus circnos. Faros os casos dc
insolaao ou congclancnio. O invcrno nao cigc
cnirc nos as rccaucs c dcscsas dos ouiros
ascs. Scn cnlargo, o clina do Drasil c nuiio
caluniado clos quc o nao conIcccn ou icn
inicrcssc cn o dcrinir.
En ircs zonas cosiunan dividir o nosso as
quanio s condics clinaiologicas. a iroical, a
suliroical c a icncrada.
Na rincira, cujas rcgics nais qucnics sao
Para c Anazonas, nao rcina o calor quc sc
inagina, cn razao dc sc acIarcn junio ao
cquador. Na ncsna laiiiudc cnconiran-sc
lugarcs dc clina difcrcnic. Para c Anazonas
cccdcn cn iudo as ouiras rcgics iroicais do
nundo, quais a ndia, a Polincsia, aric da
frica.
58
A csias afligcn-nas sccas rolongadas quc
dcsirocn a vcgciaao c naian o gado, cIuvas
iorrcnciais, icrrvcis iufcs, csics, nil
cnfcrnidadcs. En Nova Yorl c cn Filadclfia faz
calor nais sufocanic quc no Anazonas c Para,
ondc a unifornidadc da icncraiura, o lrilIo da
ainosfcra, a crciua vcrdura das florcsias, os
nuncrosos rios, as forics lrisas vindas do nar,
as cIuvas lrandas c rcgularcs, s vczcs
quoiidianas, c cn iodos os ncscs, a auscncia dc
rijos icnorais, nodifican o ardor solar,
urifican o ar, iornan doccncnic lalsanicas as
noiics, nao rcjudican a saudc.
Muiios viajanics csirangciros classifican o
clina do Para c do Anazonas cnirc os nclIorcs
da icrra. Ncsscs lugarcs nao causa danos
nolcsiia alguna cndcnica.
Acusan-nos dc roduzir inaludisno. Mas o
inaludisno ali nao c nais gravc ou nais
conun do quc cn ouiros onios lcn rcuiados.
Crassa roriancnic nas calccciras dos rios,
florcsias anianosas c icrras laias, ionando a
forna inicrniicnic, nao a crniciosa ou ifica.
Dininui ou dcsaarccc ondc sc olscrvc Iigicnc.
Noiavcis csirangciros icn crcorrido o Anazonas,
indcncs dc qualqucr cnfcrnidadc. Agassis, un
dclcs, airilui o inaludisno falia alsoluia dc
Iigicnc, ou anics violaao sisicnaiica dc iodos
os rccciios dc Iigicnc clos Ialiianics. Sc nao
59
fora a fclrc alusirc, afirna ouiro, o
Anazonas scria o araso dos invalidos. O faio c
quc a oulaao auncnia ali, cn vcz dc
dccrcsccr, c c ialvcz a nais vcniurosa do Drasil.
Prcdissc Hunloldi quc no Anazonas Ia dc
rcsidir o ccniro da civilizaao Iunana.
Adaia-sc facilncnic o csirangciro, con
alguna Iigicnc, ao clina da zona suliroical.
No Ccara, ondc, alias, cisicn onios
salulcrrinos, rcfugio dc iulcrculosos, noia-sc o
fcnncno das sccas criodicas, faiais, dc dcz cn
dcz anos, criaao c culiura. Essa calanidadc,
orcn, nao c insucravcl. Podcn scr cviiados os
cfciios das criscs dcla oriundas, clos csforos da
adninisiraao c clos rccursos da cicncia.
En nuiios onios da zona nais qucnic,
goza-sc graas aliiiudc, do nais suavc clina
curocu.
Quanio aric cirairoical, scu clina
icncrado cccdc ao da Euroa c o dos Esiados
Unidos.
Fala-sc nuiio cn fclrc anarcla quc assola
alguns onios do liioral c do inicrior. Mas cunrc
considcrar, nos dizcr dos concicnics, quc. 1. A
fclrc anarcla nao c roduio do nosso solo, orcn
foi inoriada dc ascs ondc grassou, con
violcncia janais visia cnirc nos, scndo afinal
60
dclclada; 2. So dcvasia orao insignificanic do
Drasil, nunca cIcgando a ccrias aliuras; 3.
Mcsno ncssa orao icn dcsaarccido, or largo
crodo; 4. Tudo induz a crcr quc, con
nclIorancnios naicriais, a ar dc Iigicnc
ullica c ariicular, dcsaarcccra ioialncnic,
voliando o Fio dc Janciro, scu rincial foco, a
scr considcrado, cono ja o foi cla narinIa
inglcsa, csiaao saudavcl, ncra qucsiao dc
icno c crscvcrana; 5. A norialidadc da fclrc
anarcla c rclaiivancnic cqucna conarada dc
ouiras nolcsiias cndcnicas cn fanosas cidadcs
c caiiais oulcnias.
S. Paulo, Fio Crandc do Sul, Parana, Sania
Caiarina, Minas Ccrais, circunscrics icrriioriais
cquivalcnics a vasios ascs, dcsfruian no gcral
dclicioso clina. Vivcn ali os curocus nclIor quc
cn suas airias. A naialidadc aiingc cn ccrios
onios adniravcis roorcs, cccdcndo dc
nuiio os oliios. Alundan casos dc longcvidadc.
vulgar o cosiunc airiarcal dc rcunircn as
avos sua ncsa ccnicnas dc dcsccndcnics.
Cicairizan nais dcrcssa quc nos Iosiiais
do vclIo nundo fcridas c anuiacs,
rcalizando-sc curas naravilIosas. O clina dc
Minas Ccrais rcssusciiou c dilaiou a vida ao
salio Picicr WilIcln Lund quc vindo isico dc sua
airia, a Dinanarca, norrcu na nais avanada
idadc cn Lagoa Sania, cclclrizando-sc clo
61
dcscolrincnio quc cfciuou do Ioncn fossil nas
gruias calcarias daquclc siio. Mais dc un nilIao
dc csirangciros dc varias raas c roccdcncias,
russos, alcnacs, iialianos, olacos, srios,
doniciliaran-sc c roscran nas lagas
ncridionais do Drasil.
En suna. c ccclcnic a ncdia do clina do
Drasil. NcnIuna nolcsiia lIc c cculiar ou
cclusiva. NcnIun rollcna saniiario sc lIc
arcscnia insoluvcl, ncn dc difcil soluao. A
icncraiura nao inconoda ou acalrunIa o
Ioncn, cigindo-lIc sacrifcios.
62

XV
Quinto motivo da superioridade do
Brasil: ausncia de calamidades

Incnso cono un coniincnic, nao conIccc o
Drasil ncnIun dos grandcs flagclos quc, cn
ouiras rcgics, socn roduzir nilIarcs dc
viinas.
Privilcgiado da Providcncia, nao rcgisira a
sua Iisioria una so dcssas icrrvcis caiasirofcs,
conuns a quasc iodos os ovos, qucr na ordcn
naicrial, qucr na noral.
Nao Ia cicloncs, cono nos Esiados Unidos,
inundacs, cono na EsanIa, foncs c csics
rolongadas, cono cn ianios onios da Euroa c
da sia.
Dc icrrcnoios nao sc aonia noicia, ncn
vcsigio. Vulccs, ncn aagados, ncn iraos dc
ciinios. Ncvociros crsisicnics nao cnvolvcn as
nossas cosias, ondc raros naufragios ocorrcn. Na
considcravcl cicnsao dcssas cosias, nao sao dc
rcccar ncn rocIcdos oculios, ncn corrcnics
iraiociras, ncn sorvcdouros, ncn furaccs.
Os crigos, csiao rcduzidos aos incviiavcis c
incrcnics siiuaao Iunana.
63
Quasc iodos os nuncrosos orios ofcrcccn
facil alrigo.
Ja assinalanos quc nas florcsias sao
rclaiivancnic cn nuncro insignificanic os
aninais fcrozcs. Os quc cisicn raro agridcn o
caninIanic. Liniian-sc a dcfcndcr-sc, iirando
cscassas vidas, fazcndo csiragos dc ouca nonia.
En suna. ofcrcccndo ao Ioncn condics dc
vida scn igual, a naiurcza lrasilcira cn nada lIc
c Iosiil ou ascra. Podc o Ialiianic confiar ncla,
con scgurana. Nao o irai, nao o surrccndc, nao
o ancdronia, nao o naliraia, nao o afligc. Da-lIc
iudo quanio odc dar, nosirando-sc-lIc scnrc
nagnanina, nciga, aniga, naicrnal.
64

XVI
Sexto motivo da superioridade do
Brasil: excelncia dos elementos que
entraram na formao do tipo nacional

Iojc vcrdadc gcralncnic acciia quc, ara a
fornaao do ovo lrasilciro, concorrcran ircs
clcncnios. o sclvagcn ancricano, o ncgro
africano c o oriugucs.
Do cruzancnio das ircs raas rcsuliou o
ncsiio quc consiiiui nais dc nciadc da nossa
oulaao.
Qualqucr daquclcs clcncnios, lcn cono o
rcsulianic dclcs, ossui qualidadcs dc quc nos
dcvcnos cnsolcrlcccr. NcnIun dclcs fcz nal a
Iunanidadc ou a dcrccia. E sc nao, vcjanos.
Na caria cn quc Pcro Vaz dc CaninIa
conunica a El-Fci D. Manocl o dcscolrincnio dc
Calral, narra clc o rinciro cnconiro cnirc a
gcnic civilizada c os alorgcncs.
Confornc ja accniuou una voz cloqucnic cn
ocasiao solcnc (a alcriura do Congrcsso Jurdico
Ancricano, dc 1900} as inrcsscs oriundas
dcssc rinciro cnconiro foran iodas favoravcis
65
aos ndios. Mosiraran-sc londosos, scrviais,
confianics, sociavcis, no scu anisioso
acolIincnio. A un accno, dccn as arnas. Nao
ircidan alguns cn dornir nas naus rcccn-
vindas c dcsconIccidas. Fccclcn ouiros cn suas
nscras cIoas os oriugucscs quc sc
cnlrcnIaran cla nova icrra. Fcsiiiucn nais
lcvc rcclanaao, oljcios sulirados. Enialolan
rclacs acficas, scn violcncia ncn fraudc.
Ajudan os Ioscdcs a conduzir ara o siio nais
rorio a cruz ialIada na florcsia virgcn.
Assisicn rcsciiosos nissa c ao scrnao dc Frci
Hcnriquc, iniiando os gcsios dcvoios dos
crisiaos. Traian con Iunanidadc os dcgrcdados
dciados nas suas lagas c csscs dcgrcdados
vivcn scrcnancnic, cnirc clcs, fornan fanlia,
dcsosando ndias. Fcvclan, nuna alavra,
nolrcs c raros rcdicados.
E scnrc succdcu nais ou ncnos assin.
Fcvoliaran-sc quando sc lIcs rocurou iirar a
indccndcncia, sulncicndo-os scrvidao.
Pondo dc aric ccrias irilos naiivancnic
fcrozcs, o gcral dos nossos alorgcncs nanifcsiou
dc ordinario loas disosics, accssvcis
caicqucsc dos nissionarios, janais rcfraiarios
nclIoria. Houvc os quc irucidaran o liso
naufrago D. Pcro Fcrnandcs SardinIa c ccrca dc
100 cssoas dc sua coniiiva, conscrvando-sc a
iradiao dc quc, dcois dcssc dia, ncnIuna flor
66
ou crva nasccu nais no lugar, ouirora fcriil c
lclo, da ncdonIa Iccaionlc. A crucldadc,
orcn, cra cccao.
Praiicavan largancnic a Iosiialidadc. Todos
os cronisias c Iisioriadorcs nacionais noian-lIcs
os Ialiios Iosiialciros, dcvidos ialvcz a
sucrsiics rcligiosas. Enirc as airiluics do
caciquc figurava a dc acolIcr c guiar os Ioscdcs
da iala.
No ncio dos sclvagcns ou dcsccndcnics dc
sclvagcns lrasilciros, solrcsacn nao oucos
Ioncns noiavcis.
Tiliria, sogro dc Joao FanalIo, nuiio
auiliou os jcsuias.
Arariloia ajudou os oriugucscs a rcclircn
os franccscs do Fio dc Janciro.
Dc Arariloia narra un Iisioriador quc indo
visiiar o govcrnador Salcna, dcu-lIc csic cadcira
c clc sc asscniou cavalgando una crna solrc a
ouira confornc cosiunava. Advcriiu-lIc o
govcrnador or ncio do inicrrcic nao scr aqucla
loa coricsia quando falava con rcrcscnianic
d'El-Fci. Nao scn colcra c arrogancia rcsondcu
o ndio. Sc iu soulcras quao cansadas cu icnIo
as crnas das gucrras cn quc scrvi a El-Fci, nao
csiranIaras dar-lIcs agora csic cqucno
dcscanso, nas ja quc nc acIas ouco coricsao,
67
cu nc vou ara a ninIa aldcia, ondc nos nao
curanos dcsics onios, c nao iornarci nais iua
coric."
CunIanlclc foi anigo dc AncIicia. O ai dc
CunIanlclc, cIcfc ianoio, cclclrizou-sc cono
alniranic dc una csquadrilIa dc canoas nuiia
vcz viioriosa cn conlaics con os navios
oriugucscs.
Jaraguari, confornc narra SouiIcy, foi
acusado clos oriugucscs, dc qucn cra aliado,
duranic a gucrra conira os Iolandcscs, dc Iavcr
dcscriado ara csics. Proicsiou, alcgando icr ido
luscar cnirc os ininigos a nulIcr c os filIos.
Incrcdulos, ncicn-no os oriugucscs 8 anos
nun carccrc, dondc o iiran os Iolandcscs
viioriosos. Vcndo-sc solio, dirigc-sc sua irilo c
lIc diz. sangran ainda os sinais das ninIas
cadcias; nas c a cula, nao o casiigo quc infana.
Quanio ior nc iraiaran os oriugucscs ianio
naior scra o vosso c o ncu ncrccincnio
conscrvando-nos ficis ao scrvio dclcs,
csccialncnic agora quc o ininigo os acria." E,
dc faio, lcvou aos scus condcnadorcs foric
coniingcnic.
Jaraguari cra iio dc Aninio Filic Canarao,
Poii, un dos Icrois da cocia Pcrnanlucana.
Tais os scrvios dc Canarao, quc Filic IV dc
EsanIa conccdcu-lIc o iiulo dc don, a
68
concnda dc Crisio c o osio dc govcrnador c
caiiao gcncral dc iodos os ndios. Pinian-no os
conicnorancos afavcl con os scus
sulordinados, corics con csiranIos, cIcio dc
dignidadc con os sucriorcs, scnrc rcocuado
dc nanicr ilcso o dccoro.
Quando Aninio Vicira foi rcso no Para or
un noiin iriunfanic conira os jcsuias, so una
ndia quc lIc cra agradccida ousou lcvar-lIc
alincnio ao calalouo, airavcs as scniinclas
furiosas. Ancaaran a coiiada dc ir qucinar-lIc
a cIoa. Qucincn, rcsondcu; con o fogo
cozinIarci a conida ara o adrc."
Assin, scn cagcros dc faniasia, cnconiran-
sc na Iisioria dos nossos ndios iraos sullincs.
E quanias figuras lcndarias, cono a dc
Paraguau, afilIada dc Caiarina dc Mcdicis,
lcvada Frana or scu csoso Diogo Alvarcs, o
Caranuru, c a dc Mocna, aaionada do ncsno,
scguindo a nado o larco cn quc clc ia, aic
causia, dcsaarcccr nas ondas?!...
O rorio govcrno da nciroolc rcconIcccu
oficialncnic a sucrioridadc dos indgcnas
lrasilciros (alvara dc 4 dc Alril dc 1755}
dcicrninando quc os vassalos do rcino na
Ancrica quc casasscn con ndias, nao ficarian
or isso con infania alguna, anics sc farian
dignos da aicnao rcgia, c quando alguns filIos
69
ou dcsccndcnics dcssc nairinnio iroucsscn
rcqucrincnios cranic El-Fci, lIc fizcsscn salcr
csia qualidadc ara, cn razao dcla, aicndc-los
nais ariicularncnic.
Joao Francisco Lisloa faz curioso aralclo
cnirc os cosiuncs dos sclvagcns lrasilciros c os
dos aniigos gcrnanos, inorializados or Taciio.
70

XVII
Costumes curiosos dos ndios do Brasil

Noian-sc ariicularidadcs nuiio
inicrcssanics nos cosiuncs das varias irilos dc
ndios ainda cisicnics no Drasil.
Os cooudos, nas landas do Paraguai, vivcn
cn cqucnas conunidadcs, assan cn irogas a
nciadc da cisicncia. Aroinan-sc do iio
caucasico; cnconiran-sc cnirc clcs lclos
ccnlarcs varonis c fornosas nulIcrcs.
Sao nnadcs os nuus, scn noao alguna dc
culiura do solo. Halcis cscadorcs,
ncrgulIadorcs insigncs, aanIan iariarugas a
nado, rcndcndo-as clas aias. Fazcn inalacs
dc ccrias lanias, agarrando-sc dois a dois c
insuflando-sc nuiuancnic os vaorcs aronaiicos
no nariz. Cacn s vczcs dcsnaiados, ouiras
norios, dcois dc griios c gcsios frcnciicos c un
fluo dcsordcnado dc alavras loucas. Ouiras
vczcs rcuncn-sc aos arcs c sc aoiian aic ao
sanguc, cono os falirs da ndia.
Os canociros do Anazonas falan dc una
raa nisicriosa dc allinos quc so aarcccn
noiic.
71
Alguns nao conIcccn os nciais, c ara clcs o
cao nao c un aninal doncsiico. Trazcn os
coros colcrios dc iiorcscas iaiuagcns.
Enircicn ouiros grandc faniliaridadc con os
aninais, iornando as aldcias vcrdadciros jardins
dc aclinaiaao. As onas sao a inofcnsivas.
Scrcnics giganicscas guardan as calanas.
Cosiunan ouiros fazcr dcvorar os cadavcrcs
or iranIas carnvoras c vorazcs. Enicrran
ouiros os norios dc c, a calca salicnic, dc
nodo a lIcs ncicrcn alincnios na loca.
Disiingucn-sc os cuus clo scu csriio
indusirioso, ugnaz, cioso dc lilcrdadc c
indccndcncia. Andan ioialncnic nus os
unungcs, dc clcvada csiaiura, alclras
ollquas, figura nongolica. Os cuuus olscrvan
rigorosancnic a fidclidadc conjugal, qucinan as
adulicras, nao lclcn alcoolicos, nao ncnicn.
Para olicr ordcn nas fanlias, fundaran una
insiiiuiao csccial, unica no nundo. noncian
un narido das viuvas, susicniado cla
conunIao, discnsado dc iodos os iralalIos,
gucrras c ccdics dos ouiros Ioncns da irilo.
Varias Iordas scrvcn-sc dc una linguagcn
sinlolica. A jusiaosiao dc ccrios oljcios
significa una narraiiva ou una ncnsagcn. Nao
raro, cnrcgan cssc ncio ara ancaar os
lrancos. Arnas laniadas no solo inorian
72
dcclaracs dc gucrra. O nuncro dc cnialIas
raiicadas ncssas arnas dcsigna os dias cn quc
dcvcn roncr as Iosiilidadcs.
Enirc os Ioos, soncnic odc casar-sc
qucn Iouvcr norio un jaguar. Cclclrizan-sc os
guuts, Ialcis canociros, clos scus ciuncs. So c
liciio s nulIcrcs falarcn aos csirangciros, con
os olIos voliados ara o narido. Mosiran-sc,
cnircianio, csiriios cunridorcs das lcis da
Iosiialidadc c da fc jurada. nunca iracn.
Doncsiican dc ial forna as fcras quc arcccn
fascina-las.
Os guucuus, cnios cavalciros roulan
nulIcrcs c crianas, conlaicn noda dos
lcdunos. Fcuian-sc o rinciro ovo do nundo,
adniiindo acnas rclacs con csirangciros ara
rccclcr dclcs iriluio dc vassalagcn. ConIcccn
disiincs dc classcs. nolrcs, lclcus c cscravos.
Os nolrcs dcsosan soncnic nulIcrcs dc sua
csfcra. Discn as icndas confornc a rinazia.
noric dc un nolrc, cfciuan-sc grandcs
solcnidadcs. Colocan-lIc no iunulo o arco, as
flcas, a naa, a lana, os ornaios dc gucrra, c,
dcois, naian ao lado dclc, o cavalo quc clc
anava.
Os nunduucus, alios, forics, nusculosos, icz
clara, usan iaiuagcns quc varian scgundo os
gruos c irilos. Ligan ial inoriancia a cssa
73
iniura do coro quc sc rcunc o consclIo dc
fanlia ara asscniar no lano, cuja cccuao
dura s vczcs dcz anos. Os vclIos iaiuados
insiran rofundo rcsciio aos jovcns. Aliivos,
afidalgados, cunrcn rigorosancnic a alavra
dada. Produzcn iralalIos arisiicos dc cnas.
Mcsno cn icno dc az, icn organizaao niliiar
c rccruiancnio. Duranic as gucrras, aiacan dc
dia, ao son do ianlor, quc lIcs rcgula os
novincnios. Usan dc una condccoraao o
uuutc-un, dc uuutc ininigo c un cinio.
Consisic nuna cinia dc algodao iccido c arnada
con dcnics arrancados a una calca dc ininigo.
O cIcfc da irilo conccdc o uso dcssa cinia nao so
aos valcnics, fcridos no cano dc laialIa, cono
a viuvas c filIos dc Icrois. A ccrinnia da
conccssao cfciua-sc con grandc aaraio, cranic
a irilo rcunida. Scu cfciio nao c ncrancnic
dccoraiivo. Qucn ncrccc o uuutc-un rccclc
una csccic dc cnsao viialcia. Os agraciados
dcian dc iralalIar. Susicnia-os a irilo, a iiulo
dc rcconcnsa ullica clo scrvio rcsiado.
74

XVIII
Os negros

Os ncgros africanos, inoriados no Drasil
dcsdc os rinciros icnos do dcscolrincnio,
scnrc sc nosiraran dignos dc considcraao,
clos scus scniincnios afciivos, rcsignaao
csioica, coragcn, laloriosidadc. Dcvcnos-lIcs
incnsa graiidao.
Foran os nais uicis c dcsinicrcssados
colonizadorcs da nossa icrra quc fccundaran
con o scu iralalIo. Aninavan-nos insiinios dc
indccndcncia, cono rova a fornaao dos
quilonlos dc Palnarcs. Sacrificaran-sc,
cnircianio, aos scus scnIorcs, ncn scnrc
lcncvolos, nas, cn iodo caso, ncnos larlaros
quc os dc ouiros ascs, csccialncnic os dos
Esiados Unidos. As ncgras cran gcralncnic as
anas dc lciic dos filIos dos lrancos, c, olrigadas
a alandonar a roria rolc cla alIcia, iraiavan
csia con dcvoiancnio c carinIo ciraordinarios.
Nas nossas gucrras, os ncgros laicran-sc cono
Icrois.
Coniriluran ianios scrvios ara quc no
Drasil janais Iouvcssc rcconcciio dc cor. Ja nos
icnos coloniais, dcicrninava o rci (rovisao dc 9
75
dc Maio dc 1731} quc o acidcnic da cor nao
consiiiua olsiaculo ara quc un Ioncn
ccrccssc o cargo dc rocurador da coroa. Por
alvara dc 12 dc Janciro dc 1733, arovava icr un
govcrnador alisiado, nos coros dc infanicria dc
ordcnanas, ardos con lrancos, scn disiinao,
confiando quc os rinciros o scrvisscn con o
ncsno zclo c fidclidadc dos scgundos. Nos
Esiados Unidos, ncsno agora, a dcsigualdadc
social cnirc rcios c lrancos sulsisic aic dcois
da noric; cn ccrios lugarcs Ia ccniicrios
difcrcnics ara uns c ouiros! Duranic o rcinado
dc D. Pcdro II varios dcsccndcnics dc africanos
ncrcccran condccoracs c iiulos
noliliarquicos.
Quc lcla galcria dc ncgros c filIos dc ncgros
ilusircs a quc arcscnia o Drasil! Eis Josc
Maurcio Nuncs Carcia, gcnio nusical, anigo dc
D. Joao VI; Marclio Dias, inircido narinIciro
quc dcu scu nonc a un dos vasos da nossa
arnada; Andrc Fclouas quc, dcois dc
dcrrilada a nonarquia, rcdcniora da sua raa,
aconanIou a fanlia incrial lanida, dciando
cnodos, osiao, arcnics, ara ir norrcr
niscravclncnic no voluniario clio; Luiz Cana,
c-cscravo, quc sc iorna cnio advogado, un dos
roccrcs do alolicionisno; Jusiiniano da FocIa c
Fcrrcira dc Mcnczcs, insirados jornalisias; c o
lcgcndario Hcnriquc Dias quc, dcz vczcs fcrido,
crdcndo una das naos na gucrra conira os
76
Iolandcscs, cclana quc cada un dos cinco
dcdos rcsianics laialIaria cono nova nao or
scu Dcus c cla sua Pairia!
Hcnriquc Dias rccclcu do govcrno oriugucs
o iiulo dc govcrnador c dc ncsirc dc cano.
Para Ionrar a sua ncnoria, ordcnou a coroa
quc cn varias caiianias sc organizasscn coros
dc soldados c oficiais iodos rcios, con o nonc
dc cgncnto dos Hcnqucs. Durou cssa
insiiiuiao aic dcois da indccndcncia.
En Pcrnanluco, os rcgincnios cran dois. o
dos vclIos c o dos novos Hcnriqucs. Ncn oficiais
ncn soldados crcclian soldo. Dasiava-lIcs a
Ionra dc ali scrvircn.
77

XIX
Os portugueses

A Iisioria nao rcgisia noicia dc un ovo quc,
con ncnos rccursos, nais fizcssc do quc o
oriugucs. Larga c a sua coniriluiao ara o
rogrcsso Iunano, quc nunca cncccu.
Suljugou o nar icnclroso, dilaiou o crnciro
arovciiavcl do lancia; c, scndo un dos nais
dininuios c ncnos ovoados rcinos da Euroa,
fornou cssc colosso o Drasil. Da nosiras dc
injusiia c ingraiidao o lrasilciro quc aiaca ou
dcrinc Poriugal.
Quc c quc consiiiui a grandcza dc un ovo?
Scus scrvios Iunanidadc? Poriugal os
rcsiou, cono ncnIuna ouira naao, con as
suas viagcns c dcscolrincnios.
A sua liicraiura, a sua aric?
Poriugal criou o csiilo goiico nanoclino;
ossui Cancs, una das sunidadcs do
cnsancnio univcrsal.
A sua Icroicidadc, a sua rcsignaao, o scu
csforo?
78
Una vcz unica o solo oriugucs sofrcu a
conquisia dc Iosics csirangciras, ois o donnio
dc EsanIa duranic 60 anos lcgiiinou-o o dirciio
dc succssao. Naolcao, o doninador da Euroa
inicira, nandou ara la suas nais agucrridas
iroas c nais fanosos gcncrais. E cn Poriugal
concou o dcclnio das viiorias naolcnicas. A
fanlia rcal dc Dragana nao sc IunilIou
unica no vclIo nundo con a da Inglaicrra ao
grandc gucrrciro, nas, ao conirario, csiorvou-lIc
os lanos, cono clc rorio o rcconIcccu cn
Sania Hclcna. O gcncral Junoi foi laiido c
arisionado cn Poriugal; Souli c Masscna, cn
ioda aric iriunfanics, viran-sc olrigados a
rciirar-sc dianic da indonavcl lravura c
icnacidadc lusiianas. Sc ccrciios franccscs
invadiran o icrriiorio oriugucs, ianlcn una
divisao oriugucsa invadiu a Frana c ocuou
cidadcs franccsas sol o conando dc Wcllingion.
Ondc qucr quc os oriugucscs ficn
doniclio, na sia, na frica, na Occania, dao
lclos ccnlos dc uniao, airioiisno, anor ao
iralalIo, filaniroia; clcvan nonuncnios
caridadc c insiruao. En aric ncnIuna c
infccunda a sua assagcn.
Dcsfralda-sc aliiva, Ia ianios scculos, a sua
landcira lranca c azul! Janais icvc nodoas, a
nao scrcn dc sanguc lriosancnic vcriido. Nunca
79
sc alaicran os cinco cscudos das suas arnas.
Honra aos dcslravadorcs do nosso as!
80

XX
No foi de degredados que se povoou
o Brasil

Dcois do quc a rcsciio do assunio
cscrcvcran, cnirc ouiros, Porio Scguro c Joao
Francisco Lisloa, so or ignorancia ou na fc sc
afirnara quc dc nalfciiorcs c da ior gcnic
oriugucsa sc conuscran os rinciros nuclcos
da nossa oulaao.
incaio quc Poriugal Iouvcssc cn conco
alandonado ou dcsrczado o Drasil. Nao sc
assinala difcrcna scnsvcl cnirc o ovoancnio
dcsic c o das ouiras colnias oriugucsas.
Vicran ara ca os nclIorcs clcncnios da cscassa
oulaao dc quc a nciroolc disunIa. Os da
ndia nao sc nosiraran nuiio sucriorcs, anics
infcriorcs quanio ao rcsuliado.
Scn falar cn narinIciros naufragos quc
dcsdc logo sc csialclcccran na nova icrra, vcnos
quc foran ilusircs iodos os riniiivos
cloradorcs. O lacIarcl dc Canancia, Diogo
lvarcs, Joao FanalIo fornaran fanlia no ncio
dos sclvagcns, ouco dcois do dcscolrincnio.
Mariin Afonso dc Souza irouc consigo 400
colonos. As caiianias cn quc D. Joao III dividiu
81
o as coulcran a varcs cnincnics da sua coric.
fidalgos, ricos roriciarios, niliiarcs, cscriiorcs,
alios cnrcgados, rcconcndavcis iodos or
inorianics scrvios. AconanIaran o rinciro
govcrnador gcral, Tonc dc Souza, ccrca 1500
cssoas, das quais 60O Ioncns dc arnas.
vcrdadc quc Poriugal cosiunava nandar
dcgrcdados ara o Drasil. Mas nao iardaran a
aarcccr roicsios cncrgicos, qual cn 1546 o do
donaiario dc Pcrnanluco. As fanlias das
caiianias janais sc nisiuraran con csscs
condcnados, acsar dc quc o dcgrcdo nao
inlicava crvcrsidadc or aric dc qucn o
sofria. Era scvcrssino o Codigo Pcnal cn vigor, c
alicava rofusancnic a cna dc dcgrcdo ara o
Drasil a faios lcvcs, sinlcs ccados vcniais,
oinics, cnsancnios. Nao dcsonrava a ningucn
ial casiigo. E quanios nao vicran dc iodo
inoccnics!
Adniiindo quc fosscn culados, fora c
rcconIcccr quc a iranslaniaao os rcgcncrou.
Ondc os grandcs crincs dos icnos coloniais?
Ondc a corruao nais rofunda quc a dc agora c
a dc ouiros ascs? Ondc as crucldadcs
conaravcis s raiicadas no Mcico, no Pcru c
nos rorios Esiados Unidos quc, no dizcr dc
WasIingion, janais cnsaiaran ara con os
alorgcncs a oliica da nodcraao c da
doura?...
82
Concorrcran ara o nosso ovoancnio as
ccdics niliiarcs, as rcncssas dc iroas
consianicncnic fciias ara guarnics, a
nuliidao dc colonos quc afluan das ilIas c do
coniincnic, os nagisirados, os funcionarios dc
varias caicgorias. Con D. Joao VI, cnigran ara
o Drasil nilIarcs dc fidalgos. Quanias fanlias
lrasilciras nao alcgarian nolilssina csiirc!
Poriugal nao odia fazcr nais do quc fcz, dados
os scus rccursos c as idcias da coca. A caiiania
dc S. Paulo cra iao aliiva quc rcqucrcu a El-Fci
so lIc nandassc cono govcrnadorcs gcncrais ou
Ioncns dc clcvada nolrcza.
Mas, acciicnos a origcn Iunildc da nossa
gcnic. Quc rcsulia da dc dcsairoso? Ao conirario,
gloria nos advcn dc Iavcrnos cIcgado ao quc
cIcganos, ariindo dc iao laio. A Ausiralia,
Iojc roscrrina, concou cono rcsdio dc
crininosos. O lcro dc Fona foi un covil dc
landidos, caiiancados or un cnjciiado quc
una lola anancniara.
Nao cnconiraran csosas os asccndcnics dos
orgulIosos ronanos. Tivcran dc cnrcgar a
fraudc c a fora ara olic-las raiando as
salinas.
83

XXI
O mestio brasileiro

Do cruzancnio das ircs raas, oriugucsa,
africana c ndia, originou-sc o iio do ncsiio
lrasilciro, cIanado nancluco quando rovcn da
uniao cnirc o lranco c o sclvagcn, cafuz ou
calorc quando sc cngcndra da do sclvagcn con o
ncgro. A dcnoninaao oular cuIoco
dcsigna os rinciros, cuIu os scgundos.
Por sua cncrgia, coragcn, csriio dc
iniciaiiva, fora dc rcsisicncia a iralalIos c
rivacs, ganIaran os nanclucos jusia
cclclridadc no crodo colonial.
Arcscnian os cafuzcs as qualidadcs dos
nanclucos, a ar dc scus dcfciios, cnirc os quais
avulia o da inrcvidcncia, ioial dcsrcocuaao
do fuiuro.
Os ncsiios lrasilciros coniriluran c
conirilucn cficazncnic ara a fornaao da
riqucza ullica. So clcs ccrccn ccrias iarcfas.
Nao sc rcsian a iralalIos, scdcniarios, nas sao
cnios na cloraao da indusiria asioril,
inorianic nun as cono o Drasil, ondc
alundan os canos.
84
Sao ncsiios os vaquciros, noiavcis cla
solricdadc, c dcsinicrcssc, gozando scnrc dc
inalicravcl saudc; sao ncsiios os canociros c
jangadciros do noric quc, solrc ioros ligciros c
nal unidos, afronian o occano ou as corrcdciras
dc caudalosos rios, cn longas c arrojadas
ccurscs; sao ncsiios os ccarcnscs adaiavcis
aos nais rudcs clinas c aos nais duros lalorcs;
sao ncsiios os caiiras, indccndcnics c forics;
sao ncsiios os gaucIos, afciios cisicncia
crranic, vivcndo cn cina do cavalo, infaiigavcis,
dc fora c dcsircza raras, ronios avcniura,
audaciosos c asiuios.
A icnacidadc, a dcdicaao, a lravura dc quc
sao caazcs os ncsiios rova-o o faio dc
Canudos, ondc, oucos c nal arnados, fizcran
frcnic a odcroso ccrciio.
Muiio inicligcnics, icn as suas lcgcndas, as
suas caniigas ao son da viola, a sua linguagcn
csccial. Dcriva dcssa linguagcn un dos
rinciais clcncnios ara a csiruiura do idiona
lrasilciro quc Ia dc un dia difcrcnciar-sc do
oriugucs cono csic sc difcrcnciou do laiin, c
quc ja ossui rosodia, vocalulario c consirucs
siniaicas cculiarcs, crfciiancnic disiinias.
O ncsiio lrasilciro nao dcnoia infcrioridadc
alguna fsica ou iniclciual.
85
susccivcl dc quaisqucr rogrcssos. Tcn
roduzido grandcs Ioncns cn iodos os ranos da
aiividadc social. S. Paulo, lugar cn quc nais
considcravcl sc ocrou o cruzancnio con os
ndios, narcIa na vanguarda da nossa
civilizaao.
86

XXII
Stimo motivo da superioridade do
Brasil: nobres predicados do carter
nacional

O lrasilciro fisicancnic nao c un
dcgcncrado. Noian-sc nuiios dc csiaiura
clcvada, vigor c agilidadc ouco vulgarcs. Quanio
ao scu caraicr, ainda os iorcs dciraiorcs nao lIc
odcn ncgar.
1. Scniincnio dc indccndcncia, lcvado
aic indiscilina.
2. Hosiialidadc. No inicrior, raro sc
cnconiran Ioscdarias. Qucn cIcga c acolIido,
con afalilidadc c lIancza, na rincira casa a quc
laia. Os larcs dc ccria ordcn icn un quario
csccial scnrc ronio, cIanado o quuto dos
Iscdcs. Esics dcnoran-sc ncscs c anos s
vczcs. O dono da casa nao sc inconoda. ara
clc sinal dc inoriancia, cono o rccclcr carias
nuncrosas no corrcio.
3. Afciao ordcn, az, ao
nclIorancnio.
4. Pacicncia c rcsignaao.
87
5. Doura, longaninidadc, dcsinicrcssc.
6. Escruulo no cunrincnio das
olrigacs coniradas. Julgar-sc-ia dcsairado
qucn, no inicrior, alcgassc rcscriao dc dvida.
7. Esriio circno dc caridadc. Eliscc
Fcclus olscrva quc ncnIurcs sc acIa cono no
Drasil iao noiavcl organizaao dc
csialclccincnios dc solidaricdadc, naniidos or
csnolas, scn inicrvcnao do Covcrno. Produz
rcsuliado o ncnor aclo, cn nonc dos quc
sofrcn.
8. Accssililidadc quc dcgcncra, s vczcs,
cn iniiaao do csirangciro.
9. Tolcrancia; auscncia dc rcconcciios dc
raa, rcligiao, cor, osiao, dccaindo ncsno cn
roniscuidadc. So Ia ccnlo dc un jornalisia
csirangciro culso. Duranic a gucrra do
Paraguai, un franccs ullicava no Fio dc Janciro
un jornal sinaiico ao ininigo, caricaiurando os
nossos gcncrais.
10. Honradcz no dcscncnIo dc funcs
ullicas ou ariicularcs.
A csiaisiica dos crincs dcc nuiio cn favor
dos nossos cosiuncs. Viaja-sc clo scriao, scn
arnas, con lcna scgurana, ioando scnrc
gcnic sinlcs, Ioncsia, scrvial.
88
Os Ioncns dc Esiado cosiunan dciar o
odcr nais olrcs do quc nclc cniran.
Magisirados sulalicrnos, insuficicnicncnic
rcnuncrados, susicnian icrrvcis luias olscuras,
cn rol da jusiia, conira oicniados locais.
Casos dc vcnalidadc cnuncran-sc rarssinos,
gcralncnic rofligados. A Fcullica aodcrou-sc
dc surrcsa dos arquivos do Incrio. nada
cnconirou, quc o udcssc dcsalonar. Por ocasiao
dcssa rcvoluao, scnadorcs ficaran iao olrcs
quc o novo rcginc lIcs ofcrcccu cnscs. Ao
Incrador quc govcrnara 50 anos, asscgurou a
Consiiiuiao Fcullicana ncios dc sulsisicncia
dc quc clc rccisava, nas quc nao acciiou. Quasc
iodos os Ioncns oliiicos lrasilciros lcgan a
niscria s suas fanlias. Qual o quc ja sc
loculciassc cusia do lcncficio ullico?
Argucn ao caraicr lrasilciro fraqucza dc
scniincnio airioiico. una invcrdadc. Nao
cosiunanos alardcar airioiisno, nas icno-lo,
caaz dc alios fciios, cono qucn nais o icnIa,
nunca sofrcnos calados inosics dc qucn qucr
quc scja. A luia conira os Iolandcscs, a da
indccndcncia, a do Paraguai, a qucsiao do
rocIcdo csicril da Trindadc quc a Inglaicrra foi
olrigada a nos rcsiiiuir, ianios ouiros faios
significaiivos dcnonsiran quc a idcia da Pairia
congrcga c inflana os nossos coracs. A
landcira do Drasil salc fazcr-sc rcsciiar.
89
Acusan ainda o caraicr lrasilciro dc laldo dc
iniciaiiva, dccisao c firncza.
Sao anics dcsviriudcs do quc vcios
invcicrados. A cducaao os corrigira.
Ja dcsaarcccu a rincial causa dc algunas
icndcncias nas do nosso ncio; a cscravidao. O
ovo lrasilciro c dcnasiado indolcnic ara scr
nau" cscrcvcu algucn. Scn duvida a nossa
icrra ulcrrina, as facilidadcs da vida discnsan
cnirc nos grandc diligcncia c csforo. Mas Iao dc
vir forosancnic, roorao quc a concorrcncia
c o confliio cla cisicncia sc acirrarcn. A nossa
rovcrlial indolcncia nao nos incdiu ncn nos
incdc dc icrnos rogrcdido c dc rogrcdirnos.
Sonos, a dcsciio dc iudo, iao adianiados cono
os ascs dc condics analogas s nossas, ou
ncsno nais do quc clcs; ocuanos o icrcciro
lugar cnirc os da raa laiina, so coniando acina
dc nos a Frana c a Iialia.
Dos lrasilciros dissc Vicior Hugo. Sois
Ioncns dc scniincnios clcvados; sois una
gcncrosa naao. Tcndcs a dula vaniagcn dc
una icrra virgcn c dc una raa aniiga. Un
grandc assado Iisiorico vos liga ao coniincnic
civilizador. Fcunis a lua da Euroa ao sol da
Ancrica."
Afirnou un filosofo quc Ioncn crfciio c
aquclc cn qucn as qualidadcs lcvan cqucna
90
vaniagcn aos dcfciios. No caraicr lrasilciro, Ia
saldo considcravcl a favor das qualidadcs.
NcnIuna falIa lIc c cculiar ou cclusiva. Tcn
rcciosas viriudcs, cnincnicncnic sociais. Nao sc
nosira rcfraiario a cnsinancnios, ncn
insusccivcl dc cncndas. Fcvcla disosics
oiinas, fundo ccclcnic. Culiivcn-no. Tudo
auioriza afirnar rcsuliados iao rodigiosos cono
o das scncnics laniadas no nosso solo,
convcnicnicncnic lavrado.
91

XXIII
Oitavo motivo da superioridade do
Brasil: nunca sofreu humilhaes,
nunca foi vencido

O Drasil, (faio ccccional nos anais
Iunanos!} janais ccrincniou dcrroia
dcfiniiiva. En quairo scculos dc Iisioria, o
nuncro dc suas viiorias niliiarcs sucra
solrcnancira o dc scus dcsasircs. Esics, solrc
cscassos c Ionrosos, ncnIuna conscqucncia
avilianic roduziran. E nao iardou a dcsforra. O
Drasil nunca ccdcu fora una olcgada do scu
icrriiorio. Dcsdc os icnos nais rcnoios,
dcfcndcu-sc con dignidadc conira agrcssorcs
nais forics.
Quais as gucrras c os conlaics da quadra
colonial?
Logo aos o dcscolrincnio, CIrisiovan
Jacqucs, Mariin Afonso dc Souza, Pcro Locs dc
Souza, qucinan ou arczan navios franccscs
quc irafican iliciiancnic nas cosias lrasilciras. O
uliino ionou un foric consirudo clos ncsnos
franccscs cn Iianaraca.
92
En 1526, Alcio Carcia, con ircs
conanIciros, frcnic dc un ccrciio dc ndios,
airavcssa o Parana c o Paraguai, iransc os
Andcs, aodcra-sc dc cidadcs cricnccnics s
aiuais Fcullicas do Pcru c da Dolvia, vai dc
viioria cn viioria aic o cniao Incrio dos Incas.
En 1560, Mcn dc Sa cclc os franccscs do
foric quc, na ilIa dc Scrigic, clcvara cn 1555,
Nicolau Durand dc Willcgaignon, cclclrc na
Euroa or scus fciios d'arnas c or scus
cscriios, o qual rcicndcra fundar no Drasil a
Frana aniariica. En 1561 c 1562, no Esriio
Sanio; cn 1567 no Fio dc Janciro; cn 1568 ncsia
localidadc c cn Calo Frio; cn 1576 no uliino
onio, c ainda dcrroiado o csiandaric franccs.
A ancaao dc Poriugal EsanIa, airaiu os
odcrosos ininigos dcsia conira o dcsroicgido
Drasil. Varias ovoacs do liioral suorian
aiaqucs c dcvasiacs.
Mcsno ncssc crodo, cn 1580 c 1581, no
Fio dc Janciro, sao rcclidos navios franccscs.
En Scrgic (1578} c na Parala (1579, 1581 c
1584}, sao arcsados c inccndiados ou nciidos a
iquc nuncrosos navios dc igual roccdcncia,
auncniada a uliina viioria con a ionada dc un
foric. En 1583, rccIaa-sc cn Sanios a csquadra
dc Eduardo Fcnion, nais iardc un Icroi.
ianlcn rccIaado CavcndisI nc Esriio Sanio,
93
cn 1592. Aos franccscs no corrcr dc 1595, cn
IlIcus, lcn cono cn 1596 no foric do Calcdclo,
Parala do Noric, c cn Calo Frio (1599} succdc o
ncsno. Ainda ncssc ano, Olivicr Van Noori icnia
cn vao cnirar no Fio dc Janciro. En 1604,
rculsa a DaIia a csquadra dc Van Cardcn. En
1623, o conandanic Dircl Van Fuyicr cai
risionciro dc Mcn dc Sa, govcrnador do Fio dc
Janciro.
En 1612, csialclcccran-sc os franccscs no
MaranIao ondc rojciavan fundar a Funu
Equnoxu. Eulsaran-nos cn 1615 iroas
conandadas clo cavalIciroso lrasilciro
Jcrnino dc Alluqucrquc. En 1616, Iolandcscs
aliados a ndios sao laiidos no Anazonas, ondc
Iavian consirudo forics quc sc ionaran cn
1623 c 1625. En 1629, 1631 c 1632 sao
dcsiroados os inglcscs quc iinIan invadido o
Cuiana lrasilcira c a lcvaniado forialczas.
En 1624, aodcran-sc os Iolandcscs da
DaIia, nas os noradorcs conandados, a
rincio, clo vclIo liso Marcos Tcicira, siiian
os vcnccdorcs, c no ano incdiaio, os olrigan a sc
rcndcrcn. En 1625, a cidadc da Viioria, infligc
duas dcrroias aos ncsnos Iolandcscs. En 1630,
ionan clcs Olinda c Fccifc, nas os lrasilciros,
caiiancados clos cIcfcs nacionais Maiias dc
Alluqucrquc, Luiz DarlalIo, Vidal dc Ncgrciros,
Canarao, Hcnriquc Dias, cnrccndcn, con
94
icnacidadc c Icrosno inconaravcis, una
gucrra quc durou 24 anos c icrninou con o
conlcio dcslaraio do invasor. Duranic cssa
cananIa, os Iolandcscs ja dcsaninados,
rcduzidos ao Fccifc, rcconcaran a alcanar
iriunfos, quando dirigidos clo lrasilciro Calalar
quc ara clcs sc assara. No criodo nais
lrilIanic da sua doninaao, sao laiidos cn
IlIcus c na DaIia quc sofrc incricrriia dois
aiaqucs c un siio dc 40 dias conandado clo
ilusirc rncic Maurcio dc Nassau. En 1648,
una ccdiao organizada, cusia dc donaiivos,
no Fio dc Janciro, clo flunincnsc Salvador
Corrcia dc Sa, aodcra-sc dos forics dc Loanda,
rcionando Angola aos Iolandcscs.
Nao falcnos nas gucrras dos aulisias conira
os sclvagcns, una das quais durou scis anos,
rcunindo o ininigo, os Tuiniquins, un ccrciio
dc 30.000 Ioncns; ncn nas viiorias consianics
conira os csanIois do sul, alcanadas, dc 1630
a 1676, clos ncsnos audazcs aulisias quc sc
alalanaran aic aric scicnirional do Paraguai
c a cordilIcira do Pcru.
En 1697, iroas do Para dcrroiaran os
franccscs da Cuiana quc iinIan invadido o
icrriiorio lrasilciro.
Nas gucrras conira os csanIois or causa
da fundaao, cn 1680, da colnia do
95
Sacrancnio, na nargcn csqucrda do Praia,
rcgisianos, a ar dc rcvcscs, assinaladas viiorias.
Sc, cn viriudc dc convcncs dilonaiicas, a
colnia assou, or fin a cricnccr EsanIa, o
Drasil, cn concnsaao, cono conscqucncia
daquclas gucrras, firnou a conquisia do Fio
Crandc do Sul.
En 1710, a csquadra dc Duclcrc cnira no Fio
dc Janciro; nas, dcscnlarcando, c dcsiroada a
sua gcnic c o cIcfc arisionado, graas, cn
grandc aric, ao Icrosno dos csiudanics
caiiancados or Dcnio do Anaral Curgcl.
No ano scguinic, vcn o fanoso Duguay
Trouin vingar aqucla afronia. Traz odcrosa
csquadra 17 navios, 740 cas, 6.000 Ioncns.
O Fio coniava cniao 12.000 Ialiianics, 2.800
Ioncns dc guarniao c 174 locas dc fogo. Acsar
da rcsisicncia (so na cnirada da larra crdcran
os franccscs 300 Ioncns} foi a cidadc suljugada
c agou avuliado rcsgaic. Trcs dias dcois
cIcgaran dc Minas foras suficicnics ara a
dcsforra, orcn rcsciiaran o acio firnado.
O ovo dcs o govcrnador quc sulscrcvcu a
caiiulaao. Elc c as nais auioridadcs foran
scvcrancnic unidos con risao crciua,
dcgradaao, confisco dc lcns, c dcclarados
infancs c iraidorcs, con scus dcsccndcnics
nasculinos aic o 2. grau.
96
O Fio ainda nao cra a caiial do Drasil; so
alcanou cssa caicgoria 51 anos nais iardc, cn
1762. Quc o fossc. Todas as caiiais da Euroa
icn sido ionadas clo ininigo. Paris, no rcinado
dc Carlos VI, csicvc 16 anos sol o jugo dos
inglcscs. Ocuaran Paris os aliados cn 1814 c
1815, ial cono os alcnacs cn 1871. En 1814 c
1871, caiiulou.
Dc 1754 a 1756, iriunfa o Condc dc Doladcla
na cananIa do Uruguai, inorializada clo
ocna dc Josc Daslio da Cana.
Duranic as gucrras da rcvoluao dc 1789,
dcran-sc alguns conlaics nas cosias do Drasil,
icniando laldadancnic dcscnlarcar os
franccscs.
En 1801, Iavcndo gucrra cnirc Poriugal c
EsanIa, luscaran os csanIois do Paraguai
invadir Maio Crosso, nas foran dcrroiados cn
Nova Coinlra.
Un coro dc voluniarios lrasilciros aodcra-
sc das nisscs csanIolas da nargcn csqucrda
do Uruguai. Conquisia-sc a linIa do Jaguarao.
CIcgando ao Drasil, cn 1808, dcclara o
rncic rcgcnic, dcois D. Joao VI, gucrra a
Naolcao. Troas lrasilciras invadcn a Cuiana
franccsa, olrigan o govcrnador dc Caicna a
caiiular. Un oficial lrasilciro o conduz rcso
97
Euroa. A Cuiana so foi rcsiiiuda Frana cn
1817, or fora do csiiulado no Congrcsso dc
Vicna. Covcrnou-a alguns anos o nagisirado
lrasilciro Joao Scvcriano Macicl da Cosia, nais
iardc Marqucs dc Qucluz, quc, no concciio dc
cscriiorcs franccscs, nanifcsiou grandc
caacidadc c rolidadc na sua fccunda
adninisiraao.
Nas gucrras curocias conira Naolcao,
disiinguiran-sc lrasilciros, quais Josc Donifacio,
fuiuro airiarca da indccndcncia, Luiz Paulino
Pinio da Frana, Joaquin Josc Lisloa.
Josc Donifacio scrviu cono najor c icncnic-
coroncl no laialIao fornado dc lcnics c
csiudanics da Univcrsidadc dc Coinlra. Pinio da
Frana norrcu gcncral.
Dc 1811 a 1820, lrasilciros c oriugucscs
oliivcran consianics c cslcndidas viiorias
conira argcniinos c uruguaianos, ionando duas
vczcs Monicvidcu.
Cono rcsuliado, a Danda Oricnial
incororou-sc ao Drasil cn 1821, sol o nonc dc
Esiado Cislaiino.
Fcsunindo. nos icnos coloniais, laicnos
quasc scnrc os franccscs, culsano-los do Fio
c do MaranIao, conquisianos-lIcs a Cuiana;
vcnccnos os inglcscs cn Sanios, no Esriio
98
Sanio, no Anazonas; cclinos os Iolandcscs do
ncsno, Anazonas, do MaranIao, dc
Pcrnanluco; dcrroianos rcciidas vczcs os
csanIois; iriunfanos na Argcniina, no Uruguai,
no Paraguai, na Dolvia, no Pcru. Drasilciros
coniriluran ara a qucda do grandc gucrrciro
do scculo XIX. Aic na frica colIcran louros as
arnas lrasilciras.
99

XXIV
Guerras depois da independncia

Mas, oljciar-sc-a, as glorias niliiarcs da
fasc colonial calcn nciroolc quc sulsidiou c
dirigiu as gucrras dcssa fasc, c nao ao Drasil.
Scja. Nao sc odc ncgar o concurso
rcondcranic dc Poriugal cn iais gucrras.
En nuiias, orcn, os lrasilciros laicran-sc
c iriunfaran or si sos, conlciancnic
dcsajudados, cono na longa cananIa ara
culsao dos Iolandcscs.
Indccndcnic, cncnIou-sc o Drasil cn
cinco gucrras. a dc 1822, a dc 1825, a dc 1851, c
as dc 1864 a 1870. Saiu-sc cn iodas con
galIardia. Nunca a sua landcira sc arriou dianic
dc ouira; janais scus ininigos cclclraran viioria
final.
A rincira, a dc 1822, foi a da roria
indccndcncia. Olriganos as valorosas iroas
oriugucsas a dciarcn o icrriiorio nacional, a
caiiularcn no MaranIao, Para c Monicvidcu.
Daicno-las varias vczcs no nar c cn icrra.
Pcrscguinos c arcsanos navios lusiianos aic
roino ao Tcjo.
100
En 1825, clodiu na rovncia Cilasiina,
incororada, dcsdc 1821, csoniancancnic ao
Drasil, una rcvoluao rcarada cn Ducnos
Aircs. Os lrasilciros iinIan ali foras dininuias,
ois o grosso dclas ariira ara Pcrnanluco c
Ccara, ondc ianlcn rclcniara un novincnio
rcvolucionario, roniancnic sufocado. Sofrcnos
alguns rcvcscs, or causa da sucrioridadc
nuncrica do ininigo. Inicrvcio cniao o govcrno dc
Ducnos Aircs dcclarando ancada ao scu
icrriiorio a rovncia lrasilcira. Fclcnia a gucrra
cnirc cssc govcrno c o do Drasil, rolongando-sc
aic 1828. Ncn scnrc fonos fclizcs no corrcr
dcla, nas dcrroianos os argcniinos nais vczcs do
quc clcs a nos. CIcganos a lIcs aniquilar a
csquadra (laialIas do Monic Saniiago, 7 c 8 dc
Alril dc 1827}.
Essa gucrra cra inoular no Drasil. Muiio a
dificuliou o csriio ariidario quc sc lcvaniara
conira D. Pcdro I c dc quc rcsuliou, cn 1831, a
aldicaao. Foran os argcniinos quc soliciiaran
az, cnviando ara isso cnissarios cscciais ao
Fio dc Janciro. O Drasil quis rccusa-la, nas cn
viriudc dc inicrvcnao da Inglaicrra, cclclrou a
convcnao dc 28 dc Agosio dc 1828, cn quc ianio
clc cono a Argcniina rcnunciavan Danda
Oricnial, crigida cn Esiado auinono.
Nas ouiras gucrras, a dc 1851 c as dc 1864 a
1870, cnirc ccnicnas dc nagnficas viiorias
101
navais c icrrcsircs, rcgisiranos acnas dois ou
ircs insuccssos scn inoriancia, logo rcarados.
Dcfcndcnos a indccndcncia do Uruguai c do
Paraguai, ancaada clos argcniinos; fizcnos
lcvaniar o ccrco dc Monicvidcu quc sc rolongou,
cono o dc Troia, or 10 anos, dc 1842 a 1852;
asscguranos a viioria das idcias lilcrais no
Praia, a lilcrdadc dc navcgaao nos aflucnics
dcssc rio, alcanando iriunfo ondc a Frana c a
Inglaicrra Iavian naufragado; dcnos icrno
sanguinaria iirania dc Fosas quc duranic 23
anos oriniu os scus concidadaos, lcn cono
dc Aguirrc c a dc Solano Locz.
Tudo isso alncgadancnic, scn concnsaao
aos sacrifcios dc sanguc c dinIciro, iraiando os
vcncidos con circnada gcncrosidadc,
rcsciiando-lIcs a solcrania c a inicgridadc
icrriiorial, faculiando ao nundo iniciro iirar
vaniagcn dos nossos csforos.
Alundan faanIas lcgcndarias, iguais s
nais fanosas do univcrso, cn iodas csias
gucrras c nas civis quc, infclizncnic, icnos
ianlcn susicniado, c cunrc csqucccr.
Nuna dcssas uliinas, concou a noialilizar-
sc Ciuscc Carilaldi, o fuiuro glorioso
colalorador da unificaao iialiana, o qual rcsidiu
longo icno no Drasil. Era lrasilcira sua
102
rincira csosa, Aniia Carilaldi, cn iudo
conanIcira digna do Icroi.
103

XXV
A batalha de Ituzaingo

Esia laialIa, iravada a 20 dc Fcvcrciro dc
1827, cnirc os argcniinos, conandados clo
gcncral Carlos d'Alvcar, c os lrasilciros, cIcfiados
clo Marqucs dc Darlaccna, nao foi una viioria
ara os rinciros, cono icn assoalIado
cscriiorcs nal infornados ou inicrcssciros cn
anlos os ascs. Os cscriiorcs argcniinos lcva-os
a falscarcn a vcrdadc o cagcrado anor rorio.
Os lrasilciros sao os ininigos dc D. Pcdro I c da
nonarquia. Convcn-lIcs iirar ariido dc
qualqucr acidcnic, no iniuiio dc dcsalonar as
aniigas insiiiuics.
Nao foi ianouco injusia a gucrra cn quc sc
dcu a laialIa. Confornc ja vinos, a rovncia
Cislaiina uniu-sc livrcncnic ao Drasil. Quairo
anos vivcu cn az na conunIao lrasilcira. Dc
suliio, scara-sc violcniancnic, or sugcsics dc
Ducnos Aircs quc a invadc c a incorora ao scu
icrriiorio. Jurara-sc a Consiiiuiao quc nandava
nanicr a inicgridadc do Incrio. A Ionra
nacional cigia, or iodos os noiivos, quc sc
incdissc a dcsuniao. Tornou-sc incviiavcl o
dcsforo arnado. Sol cna dc infania, nao odia
a nossa landcira iolcrar a dula afronia.
104
O ccrciio argcniino cncira o solo do Drasil
c ocua ccclcnics osics. Darlaccna, con
foras nuiio infcriorcs, faninias, cansadas dc
longa narcIa, ioa con cssc ccrciio c acciia
conlaic. Pclcjan duranic 11 Ioras 5.000
lrasilciros, naquclas condics, icndo 12 locas
dc fogo, conira 10.500 ininigos rcousados, nun
icrrcno adrcdc cscolIido c arnados dc 26
canIcs.
Os argcniinos crdcran nais dc 1.000
Ioncns c os nossos ouco alcin dc 200. Ja
caniavanos viioria. Mas o ininigo, do lugar alio
ondc csiava, avisia o conloio dos iransorics c
lagagcns quc vinIan na rciaguarda do ccrciio
lrasilciro, a grandc disiancia. Disondo dc
cavalaria sucrior, dcsiaca foric coluna ara
aiacar o conloio indcfcso. Scn dar un iiro, o
arccndcu, figurando cnirc os dcsojos duas
vclIas landciras inscrvvcis. Salcndo quc
crdcra as lagagcns, quasc causias as
nunics, Iavcndo os argcniinos inccndiado a
naccga scca do cano ara cnvolvcr os
lrasilciros nun crculo dc fogo, rcsolvc
Darlaccna rciirar-sc. Fciira-sc na nclIor ordcn,
lcvando iodos os scus fcridos c ioda a sua
ariilIaria, cccao dc una ca cujo rcaro sc
quclrara c quc dcia cncravada. Sc nao sc
rciirassc, crnancccria scn agua, scn roua,
scn cariucIos, con o ininigo cn frcnic c una
irincIcira dc cIanas airas. O ccrciio argcniino
105
nao discrsa, nao arisiona, nao aniquila o
lrasilciro. Manda cdir-lIc liccna ara rccolIcr
o cadavcr dc un coroncl. Longc dc crscguir os
rciiranics, rciira-sc ianlcn, rinciro do cano
da luia, dcois do icrriiorio lrasilciro, dcsisiindo
dc coniinuar na invasao quc cncciara.
Eis a laialIa. Consiiiuiu viioria ara os
argcniinos? Evidcnicncnic nao. Foi una laialIa
indccisa. Darlaccna acanou ondc lcn quis.
Noiavcl a sua rciirada do cano inccndiado!
Fccuou, nas o ininigo nao susicniou as suas
osics, ianlcn rccuou. Os scus rcicnsos
irofcus, as duas landciras inrcsiavcis,
nao os ionou cn conlaic. Darlaccna rccncIcu
o fin quc sc rounIa. rcclir a invasao. O
invasor, cn conscqucncia dc Iiuzaingo, crdc as
suas vaniagcns, alandona o icrriiorio invadido.
Logo, considcrando os rcsuliados, Iiuzaingo
cquivalcu ara nos a una viioria. Os argcniinos
fugiran; os lrasilciros, nao. nudaran acnas dc
lugar no solo da Pairia.
Tanio isso c vcrdadc quc Alvcar icvc dc
dcfcndcr-sc cranic scus conairioias dc nao
Iavcr iriunfado; foi dcniiido do conando,
ccnsurado clo scu Covcrno, sulnciido a
consclIo dc gucrra.
Fclcva ondcrar quc o Parlancnio, cn luia
con D. Pcdro I, ncgara ncios dc aao a
106
Darlaccna, alcn dc gcncral, Ioncn oliico
con nuiios advcrsarios. As aics da coca
iornaran Iiuzaingo un insiruncnio dc ariido,
convcricndo a rciirada nun dcsasirc quc
cagcraran, dciurando a rcalidadc. Essa vcrsao
faccionaria c invcrdica rcvalcccu, cn viriudc da
odiosidadc crcsccnic conira D. Pcdro I. Qucn
caninar inarcialncnic os faios rcconIcccra
quc Darlaccna cunriu o scu dcvcr c nao foi
dcrroiado.
A iradiao coniraria nao assa dc un crro
rcciido. Dc Iiuzaingo nao rovcn dcsdouro, nas
Ionra ara o Drasil.
A az cclclrada no ano scguinic nao sc
dcrivou dcssa laialIa. Cono ja assinalanos,
foran os argcniinos quc a cdiran, nandando ao
Fio cnissarios quc a rincio D. Pcdro I rccusou
rccclcr. A uliina c csirondosa viioria na gucrra,
a do Monic Saniiago, coulcra aos lrasilciros.
Mas a Inglaicrra inicrvcio. Sol a rcssao dc
dificuldadcs inicrnas c das oriundas da succssao
ao irono oriugucs, arcando con violcnia
oosiao quc cigia a icrninaao das
Iosiilidadcs, D. Pcdro acciiou una soluao
conciliaioria c aliancnic oliica dc quc ja sc
cogiiara anics dc Iiuzaingo. A aniiga Cislaiina
nao ficou cricnccndo a ncnIun dos
conicndorcs. Erigiu-sc cn Esiado auinono, cuja
107
indccndcncia o Drasil nolrcncnic dcfcndcu
nais iardc conira a iirania argcniina.
108

XXVI
A guerra do Paraguai

Ha Iojc un gruo quc dcclara injusia a
gucrra do Paraguai, c acusa o Drasil, sc nao dc a
icr rovocado, ao ncnos dc a nao icr salido
cviiar.
Nao sc lascia na vcrdadc Iisiorica csia
oiniao.
O Drasil scnrc sc nosirou anigo do
Paraguai. Ancaada a sua indccndcncia or D.
Joao Manocl Fosas, dcvcu a salvaao aos csforos
do Drasil, cono ouiros ovos c clc rorio o
confcssaran. En 1851, olrigou-sc solcncncnic a
colalorar con o Drasil na luia conira Fosas.
Faliou ao ronciido, nas rccolIcu lcncfcios da
cananIa. a alcriura dos aflucnics do Fio da
Praia. Enircianio, conira csiiulacs fornais,
conscrvou fccIado o Alio Parana, scqucsirando
assin Maio Crosso do liioral Drasilciro. Por duas
vczcs, a nodcraao do Drasil arrcdou una gucrra
ncccssaria, or icniar o Paraguai incdir as
conunicacs fluviais con aqucla rovncia.
Covcrnado dcsoiicancnic, sol o nonc dc
rcullica, Ialiiuado clos jcsuias olcdicncia
109
assiva c conlcia sujciao, concou a arnar-
sc. Os scus ircs cIcfcs alsoluios, Douior
Francia, Carlos Locz c Solano Locz (csic uliino
assunira o odcr sinlcsncnic cn viriudc dc
una clausula do icsiancnio dc scu ai c
anicccssor} conccniraran iodo o cncnIo cn
niliiarizar o as, no iniuiio dc auncniar-lIc o
icrriiorio, cusia dos argcniinos. Solano Locz
cnsava cn fazcr-sc aclanar incrador, aos as
viiorias. cnconiraran-sc cn Assunao nodclos
da coroa c do irono quc cnconcndara da Euroa.
Longc dc cigir clicacs dos cagcrados
arnancnios do Paraguai rcsiou-sc, na naior
loa fc, o Drasil a forncccr-lIc oficiais sucriorcs
quc, no icno dc Carlos Locz, lIc insiruran o
ccrciio c auiliaran a consiruao dc
foriificacs.
En 1864, julgando-sc assaz foric, Solano
Locz, sol rcicio dc quc a sua ncdiaao fora
rccusada no confliio do Drasil con o Uruguai,
arcsa un navio lrasilciro; arisiona un
rcsidcnic dc rovncia, quc ia a lordo, lcn
cono aric da guarniao; invadc Maio Crosso.
Era audaz violaao dc iodas as rcgras
inicrnacionais, afronioso aicniado conira a
scgurana, auiononia c Ionra do Drasil.
Da a gucrra, cncciada or Locz, . un
nonsiro quc nandou irucidar, scn noiivo,
110
dcois dc Iorrvcis ioriuras, scus nais ilusircs
conairioias c roinos arcnics, assin cono
ccnicnas dc csirangciros.
Podia o Drasil cinir-sc ao dcsafio, dciar dc
rcclir clas arnas iananIos ulirajcs?
A Fcullica Oricnial sc ofcrcccu
csoniancancnic ara colalorar con o Incrio
na cananIa iravada or causa dcla. A
Argcniina, da qual Locz ianlcn ionara
violcniancnic navios c invadira o icrriiorio, adcrc
aliana ja fornada con o Uruguai. O Drasil nao
soliciiou cssa nova aliana, cono nao soliciiara a
rincira. Dcicrninou-as a narcIa dos
aconiccincnios. Nao rccisava do concurso das
duas rcullicas, nas acciiou-o, cnirc ouiros
noiivos, ara iornar aicnic quc, nonarquia, nao
ia gucrrcar as scudo insiiiuics rcullicanas
do Paraguai. Dcnais, o cso da luia rccaiu quasc
quc cclusivancnic solrc o Drasil. O cqucno
Uruguai, scnrc rcccoso dc rcvolias inicrnas,
dininuio nuncro dc raas cnrcgou nas
ocracs longquas. A Argcniina ossua
naqucla coca ncnos ialvcz dc dois nilIcs dc
Ialiianics. Daia sua roscridadc do nuiio
dinIciro quc ncla sc gasiou duranic a cananIa.
Varios govcrnadorcs nao coadjuvaran o govcrno
ccniral; rovncias iniciras nao lIc dcran un so
soldado. Para rcrinir cssas rcsisicncias c
rclclics, grandc aric do ccrciio argcniino
111
rciirou-sc, dcois dc Curuaiiy. Foran iroas
lrasilciras quc rinciro isaran o solo ininigo.
Vcnccran sozinIas cn lanccs dccisivos, quais
FiacIuclo, assagcn dc Hunaiia c Aquidalan.
Locz iniciou as Iosiilidadcs cn condics
nuiio sucriorcs s dc scus advcrsarios.
DisunIa dc 80.000 Ioncns discilinados c
39 navios dc gucrra. O Drasil iinIa acnas
15.000 Ioncns c dcficicnic csquadra. Mas o
scniincnio nacional vilrou.
CIcganos a icr cn arnas 70.000 Ioncns c
odcrosa narinIa. En alguns ncscs, scn
rccorrcr indusiria csirangcira, consiruran os
arscnais do Fio dc Janciro scis couraados.
Pcrdcnos 30.000 vidas, gasianos
Fs.600.000.000$, conlaicnos 5 anos, nas
naniivcnos ilcsa a dignidadc da Pairia.
A cananIa foi longa c dificlina, orquc o
Paraguai cra un as ignoio, inaccssvcl,
anianoso, c no qual nao cisiia un naa ou
infornaao scgura. Os nossos gcncrais nao
conIccian o icrrcno cn quc isavan, olrigados a
rcconIccincnios consianics, narcIando
disiancias incnsas s aaladclas, a nilIarcs dc
lcguas do scu govcrno, consiruindo caninIos no
ncio dc florcsias inundadas, c csiradas dc fcrro
or cnirc auis, arcando con cnlaraos
ciraordinarios ara os fornccincnios das iroas.
112
Dclaicran-sc conira a coragcn frcnciica do
ininigo fanaiizado, conira icrrvcis cidcnias,
cono a do colcra-norlo, c os nil ircncndos
olsiaculos da naiurcza Iosiil.
E iriunfaran scnrc, con Icrosno c
icnacidadc inconaravcis, aic alcanar a dcrroia
conlcia do agrcssor! DaialIas Iouvc cn quc
nciadc do cfciivo das foras dcsaarcccu.
Proorcs guardadas, raras gucrras sc aonian
iao sanguinolcnias.
A cananIa da Inglaicrra conira o Transvaal
c cn rclcvo a gloria do Drasil na do Paraguai. O
Drasil nao ossua os rccursos da Cra DrcianIa.
O Transvaal, alcrio civilizaao, nao sc conara,
scnao na lravura, ao Paraguai, cuja oulaao
naqucla quadra (1.500.000 alnas} cccdia aiual
da valcnic rcullica sul africana. As foras
navais c icrrcsircs araguaias solrcujavan cn
nuncro s dos locrs c nanolravan cn icrrcno
nais roicio dcfcsa do quc as dcsics.
O Drasil, diz o noric-ancricano Agassiz,
aiacou no Paraguai una organizaao iiranica,
ncio niliiar, ncio clcrical quc dcsonrava o nonc
dc rcullica; foi ali, con alsoluio dcsinicrcssc, o
oria-voz da civilizaao.
Dc faio, vcnccdor, aos ingcnics sacrifcios,
saiisfciio con a dcsafronia dc scus lrios,
conicniou-sc o Drasil con os liniics quc ja iinIa
113
dcsdc o scculo XVIII; rcsiiiuiu as roricdadcs c
valorcs arccndidos; concorrcu dccisivancnic
ara a aloliao do caiivciro no as quc ocuava;
janais colrou coniriluiao dc gucrra, ncn
scqucr indcnizacs dcvidas a lrasilciros
csoliados; nanicvc foras cn Assunao,
cfciuada a az, ara susicniarcn a auioridadc do
govcrno roclanado; consiiiuiu-sc garanic da
indccndcncia c solcrania do Paraguai. Fcz nais.
nonarquia, nandou un dos scus nclIorcs
csiadisias, ParanIos, dcois Viscondc do Fio
Dranco, organizar o as sol a forna rcullicana,
organizaao quc o Paraguai aic cniao nunca
iivcra.
Ondc, nos fasios Iunanos, naior galIardia
na luia c naior nagnaninidadc na viioria?!
114

XXVII
Nono motivo da superioridade do
Brasil: seu procedimento cavalheiroso
e digno para com os outros povos

O Drasil janais rovocou, janais agrcdiu,
janais lcsou, janais IunilIou ouiras nacs.
Fcvclou scnrc ara con iodas a nais crfciia
dignidadc, a ar dc rara c clcvada alncgaao.
Acusan-no dc Iavcr inicrvindo iliciiancnic na
oliica do Fio da Praia. Nao Ia ial. Fcz ali
ingcnics sacrifcios dc Ioncns c dinIciro. Qual o
lucro ou a concnsaao quc disso rocurou
iirar?
Dcfcndcu a indccndcncia do Uruguai c do
Paraguai. Salvou os ncsnos Uruguai c Paraguai,
lcn cono a Argcniina, dc ircs iiranias. Nunca
ins voniadc arliiraria aos vcncidos c fracos.
Cono ficou diio, ncn scqucr cigiu o agancnio
do quc sc lIc dcvia.
Sc inicrvcio nais dc una vcz nos ncgocios da
Fcullica Oricnial, foi or soliciiaao fornal
dcsia, ou ara salvaguardar sagrados dirciios c
inicrcsscs dc lrasilciros orinidos. Un
rcsidcnic dcssa Fcullica, Ciro, c Ioncns
cnincnics do ariido Iunco, ininigo do Drasil,
115
rcfugiaran-sc dc una fciia na lcgaao c nos
navios lrasilciros.
En 1854, o govcrno oricnial c ainda os
Iuncos inciraran a rcscna dc foras
incriais no as, cono unico ncio dc sc
firnarcn a csialilidadc das insiiiuics
rcullicanas, as garaniias sociais c oliicas,
cviiando-sc a anarquia.
Quairo nil soldados lrasilciros crnancccn
dois anos cn Monicvidcu, scn quc as
auioridadcs da Fcullica lIcs agasscn as
dcscsas, confornc Iavian aciuado. Duranic os
dois anos, a divisao lrasilcira so dcu ccnlos dc
discilina c noralidadc. Ao rciirar-sc cla, o
govcrno oricnial agradcccu calorosancnic, o
scrvio do Drasil, roclanando-lIc o dcsinicrcssc
c dizcndo quc cada Ialiianic daria icsicnunIo
do nolrc roccdcr do ccrciio dc ocuaao, no
quc nao faria nais do quc agar un iriluio dc
incgavcl jusiia c ncrccida adniraao s suas
rclcvanics viriudcs.
Novancnic, cn 1857, o govcrno do Uruguai
rcqucrcu a inicrvcnao do Drasil. Fccusou-sc a o
Incrio, nas, auiliou o causio icsouro oricnial,
cnrcsiando-lIc avuliadas quaniias quc aic Iojc
nao foran rcsiiiudas, scn quc o crcdor cn
icno algun consirangcssc o dcvcdor rcnisso.
116
Esic alias, cn rcciidas ocasics, confcssou a
nossa gcncrosidadc.
A dcsciio dc iudo isso, cn 1864, cidadaos
lrasilciros doniciliados no Uruguai sofrian
roulos, scqucsiros, aicniados, crscguics dc
iodo gcncro, scn quc a auioridadc os roicgcssc
ou anics, acolcriando o govcrno rcullicano as
airocidadcs. O Drasil rcclanou, nodcradancnic
a rincio, dirigindo aclos anigavcis razao c
aos scniincnios cquiiaiivos do govcrno dc
Aguirrc. En vao. Eciiou-sc cniao o scniincnio
nacional lrasilciro quc nao sofrc inassvcl o
ncnoscalo dc scus lrios. O Drasil, rcscindindo
dc qucsics ccuniarias, cnrcgou nais cncrgia
nas rcclanacs. Proiclou, quanio ossvcl, o
ronincnio das Iosiilidadcs. Ainda cn vao.
Usou dc rcrcsalias. Fcsondcu o govcrno
oricnial qucinando cn raa ullica os
auiografos dos iraiados cisicnics conosco,
insuliando a nossa landcira, arrasiando-a clas
ruas dc Monicvidcu(1}. Scguiu-sc a gucrra, cono
nao odia dciar dc scguir-sc, cn quc
iriunfanos, cono dc cosiunc. Tcrninou or un
convcnio Ionroso, arguido, na coca, dc
condcsccndcnic cn circno ara con a aric
vcncida, a qual iraianos con a Ialiiual
longaninidadc.
117
O cnsancnio consianic do Drasil, nas suas
rclacs con as rcullicas do sul, criniu-o o
Incrador na fala do irono dc 1851, dizcndo. Por
naior quc scja o ncu dcscjo dc nanicr a az, nao
dciarci dc dar aos ncus sudiios a roicao quc
lIcs dcvo, ncn scrci indifcrcnic a aconiccincnios
quc ossan rcjudicar a scgurana c
iranquilidadc fuiura do Incrio, tcndo scnc o
un dcuc csctu u ndccndcncu, us
nsttuocs c u ntcgdudc dos Estudos uznIos, c
nuncu nc cnuouc dc nodo ugun cn scus
ncgcos ntcnos."
E assin icn sido.
Ao ncsno icno quc sc nanifcsiava cIcio dc
cordura no iocanic aos cqucnos ovos, oriou-
sc scnrc o Drasil con surcna Ionlridadc c
cncrgia anic as inosics dos forics.
En 1862, orquc nao aicndcra o nosso
govcrno a dcscalidas rcclanacs inglcsas,
ordcnou o ninisiro lriianico no Fio dc Janciro,
CIrisiic, quc a csquadra da sua naao arcsassc
navios ncrcanics lrasilciros nas aguas
icrriioriais do Incrio. Fcsondcu o Drasil a cssa
ofcnsa conira a sua solcrania, ccdindo
assaoric ao insolcnic dilonaia c roncndo as
rclacs con a Inglaicrra. A qucsiao foi
sulnciida a arliirancnio do rci dos Dclgas, iio
da rainIa Vicioria, o qual dccidiu favoravclncnic
118
ao Drasil. As rclacs so sc rcaiaran cn 1865,
or ncdiaao oficiosa dc Poriugal. O aio dc
CIrisiic ncrcccu ccnsuras da oiniao ullica
inglcsa. Vozcs, cono as dc Coldcn, DrigIi, Lord
DrougIan, Lord Salslury, cniao Lord Cccil,
crgucran-sc no arlancnio dc Wcsininsicr, cn
nossa dcfcsa. Duas vczcs rccorrcnos ao ncrcado
dc Londrcs c lcvanianos cnrcsiinos, no corrcr
do confliio inicrnacional.
Pariiu da Inglaicrra a iniciaiiva da
rcconciliaao. Fcvcsiiran-sc dc fina gcniilcza a
ocasiao c a forna cn quc o cfciuou. O Incrador
acIava-sc cn Uruguaiana, quc as arnas
lrasilciras rcionaran aos araguaios invasorcs
do Fio Crandc do Sul. O cnlaiador inglcs la foi,
fazcndo longa c cnosa viagcn. Fccclcu-o D.
Pcdro II cn sua larraca dc cananIa. Eis o
significaiivo discurso ali rofcrido or Mr.
TIornion, a 23 dc Scicnlro dc 1865.
ScnIor, icnIo a Ionra dc dcosiiar nas
naos dc V.M.I. a caria cla qual S.M. a FainIa sc
dignou dc acrcdiiar-nc cono scu cnviado cn
nissao csccial junio dc V.M.I. c sulico a V.M.I.
sc dignc dc acolIcr con a sua rcconIccida
lcncvolcncia as scguranas dc sinccra anizadc c
as crcsscs qui fui cncarrcgado dc iransniiir
or S.M. a FainIa c clo ncu govcrno. Esiou
incunlido dc crinir a V.M.I. o csar con quc
S.M. a FainIa viu as circunsiancias quc
119
aconanIaran a suscnsao dc rclacs dc
anizadc cnirc as corics do Drasil c da Cra
DrcianIa, c dc dcclarar quc o govcrno dc S.M.
ncga, da nancira nais solcnc, qualqucr inicnao
dc ofcndcr a dignidadc do Incrio do Drasil; c
quc S.M. acciia conlciancnic c scn rcscrva a
dccisao dc S.M. o rci dos Dclgas; c scra fcliz cn
noncar un ninisiro ara o Drasil logo quc V.M.I.
csiivcr ronio ara rcnovar as rclacs
dilonaiicas. Crcio icr ficlncnic inicrrciado os
scniincnios dc S M. c do scu govcrno, c csiou
convcncido dc quc V.M.I. icra a londadc dc
acciia-los con o ncsno csriio dc conciliaao
quc os diiou."
O Incrador rcsondcu nolrcncnic.
Vcjo con saiisfaao rcnovadas as rclacs
dilonaiicas cnirc o govcrno do Drasil c o da Cra
DrcianIa. A circunsiancia dc iao fcliz
aconiccincnio sc rcalizar ondc o Drasil c scus
lcais c valcnics Aliados acalan dc nosirar quc
salcn unir a nodcraao dcfcsa do dirciio,
auncnia o ncu razcr, c rova quc a oliica do
Drasil coniinua a scr insirada clo csriio dc
Iarnonia jusia c digna con iodas as oiras
nacs."
Ouiro faio caracicrsiico.
120
En 1866, a EsanIa, dcclarando gucrra ao
CIilc, nanda lonlardcar cla csquadra do
alniranic Nuncs o orio indcfcso dc Valaraizo.
Difcil cra a siiuaao inicrna c a cicrna do
Drasil, no crodo nais arduo da cananIa con
o Paraguai, ancaado dc conlicacs
inicrnacionais. Scn cnlargo, nao ircidou o
govcrno lrasilciro cn lavrar cncrgico roicsio
conira aquclc lonlardcancnio. Monarquia,
colocou-sc o Drasil ao lado da rcullica do CIilc
conira a, ara clcs, odcrosa nonarquia
csanIola.
A noia cn quc cssc roicsio foi noiificado ao
govcrno csanIol c un nodclo dc insignc
lizarria.
Ainda ouiro ccnlo dc alio civisno.
En 1895, a Inglaicrra aodcra-sc dc un
rocIcdo csicril a ilIa da Trindadc,
cricnccnic ao Drasil. Lcvania-sc csic
rcivindicando con ial cncrgia o scu dirciio, quc o
insignificanic onio usurado nos foi rcsiiiudo,
arriando-sc ali, dianic do nosso, o aliivo avilIao
dc Allion.
O Drasil nunca vcndcu una arccla do scu
icrriiorio, cono a Frana raiicou con a
Luisiania, a Fussia con Alasca c a EsanIa con
as Carolinas. Scnrc vcnccdor nos lciios
121
sulnciidos a arliirancnio, cono no caso dc
1862 con a Inglaicrra, no dc Misscs con a
Argcniina, c no do Anaa con a Frana, viu scu
solcrano, o Sr. D. Pcdro II, ircs vczcs scr
noncado ncnlro dc inorianics irilunais
arliirais. os dc Ccnclra, WasIingion c Saniiago
do CIilc.
No corrcr dos cinco anos quc durou a sua
aliana con a Argcniina c o Uruguai, conira o
dcsoiisno dc Solano Locz, janais susciiou-sc
cnirc os ircs ccrciios c os ircs govcrnos, dc
rcginc iao difcrcnic, o ncnor airiio. Fcinou scn
inicrruao crfciia cordialidadc.
O roccdincnio quc olscrva cn iudo un
Ioncn dc lcn, cis a norna inudavcl do
Drasil nas rclacs inicrnacionais.
A consiiiuiao vigcnic, consignando
rincios a quc scnrc olcdcccnos, csiaiui quc
o Drasil cn caso algun sc cncnIara cn gucrra
dc conquisia, dircia ou indirciancnic, or si ou
cn aliana con ouira naao. So fara gucrra sc
nao iivcr lugar o rccurso do arliirancnio.
122

XXVIII
Dcimo motivo da superioridade do
Brasil: as glrias a colher nele

A qucn sc dcdicar ao csiudo das cousas
lrasilciras nao Iao dc faliar Ionras ncn
saiisfacs. O Drasil ofcrccc un cano dc
invcsiigacs sucrior ao dc ouiros ascs. Dasia
dizcr quc aic a cicncia da sua ioografia
arcscnia ainda grandcs lacunas. O inicrior jaz
inclorado. Incnsas, lclas c riqussinas rcgics
cscran os scus Livingsionc c Sianlcys. O Xingu,
dcsconIccido aic 1884, c assinalado, aos a
viagcn dc Karl von Sicincn, cono icndo sido o
ccniro dc discrsao dc una das grandcs raas
ancricanas quc foran aic os Andcs, Cuiana,
Vcnczucla c AniilIas.
Ha qucn afirnc a origcn nongolica dos
ndios do Drasil. Dondc vicran? Quando c cono
cfciuaran a nigraao? Conunicou-sc ouirora o
Novo Mundo con o asiaiico? Scrao os cgcios,
cono qucrcn ouiros, os asccndcnics dos nossos
iuis?
A vcrdadc c quc a roccdcncia dos sclvagcns
lrasilciros consiiiui rollcna ainda nao
rcsolvido. Alandonou-sc a Iioicsc dc quc
123
fornavan una so raa, con una lngua gcral
o iui-guarani, unica rcgularncnic csiudada.
Vao-sc dcscolrindo varias raas alsoluiancnic
disiinias cnirc si.
O naiuralisia dinanarqucs Pcicr WilIcln
Lund dcscolriu ccnicnas dc csccics rc-
Iisioricas no valc do Fio das VclIas c cavcrnas
da Lagoa Sania afirnando a cisicncia do Ioncn
no Drasil, cn coca na qual nao sc suunIa
iivcssc vivido o gcncro Iunano cn qualqucr
ouiro onio.
Do Ioncn fossil lrasilciro, dcsccndcn
dizcn os aiuais Doiocudos.
Os sunIuqus, noniculos ariificiais
alundanics no liioral do sul do Drasil,
consirudos dc concIas c cascas dc osiras,
aicsian a cisicncia do Ioncn cn nossas
lagas, nuiio anics dos icnos Iisioricos.
Os rcsios da cunados rovan quc cssc
Ioncn usava insiruncnios rudincniarcs dc
cdra lascada, conIccia o fogo con quc
cozinIava, c ccrias indusirias riniiivas.
Fcrcscnian os sunIuqus cnornc sona dc
iralalIo. rvorcs sccularcs inscrian nclcs as
suas razcs. Dclcs sc cirai ccclcnic cal con quc
Ia irczcnios anos sc cdifican cidadcs.
124
E a lcnda dc icr csiado S. Tonc no Drasil,
Iavcndo cnsinado o uso da nandioca?
E ccrios ndios nosirarcn, anics dos
nissionarios, nocs da douirina crisia quc
alcgavan lIcs icr sido rcgada dcsdc nuiias
luas? E as suas arics? E as suas insiiiuics
scnclIanics s gcrnanicas? E os scus dialcios?
E o scu nuncro ouirora c Iojc? E os oljcios
ccranicos acIados na ilIa dc Marajo?
Un naiuralisia lcvou 11 anos csiudando os
inscios do Anazonas. A nossa fauna c a nossa
flora arcscnian cculiaridadcs ainda
inclicadas. Assin varias csccics dao cn ccrios
onios c cn ouiros nao, quando, cnircianio, as
indics clinaiologicas, sao idcniicas. Da sc
infcrc diz un cscriior, quc Ia nodificacs da
naiurcza quc cscaan nossa olscrvaao c
ncios dc analisc, nas lasianic aiivas ara
influrcn silcnciosancnic solrc a organizaao
das lanias c dos aninais, dc nodo a isola-los
cn dcicrninadas rcgics, nao lIcs crniiindo a
rocriaao fora dc fios liniics.
Quanias inicrcssanics qucsics cinograficas,
aniroologicas, gcologicas, filologicas, Iisioricas,
loianicas, zoologicas, dignas dc alsorvcrcn os
douios, caazcs dc confcrircn a qucn as csiudar
a nais ura inorialidadc.
Quc vasia c convidaiiva scara dc glorias!
125

XXIX
Undcimo motivo da superioridade do
Brasil: a sua histria

Sc nao alundan fciios ciraordinarios na
Iisioria airia, ianlcn nao os Ia dcrincnics
ou vcrgonIosos.
Faras c ouco duradouras iiranias icnos
suoriado.
A conquisia oriugucsa nao sc caracicriza
clas violcncias da csanIola, acrcsccndo quc
Calral ioou acnas con lroncos sclvagcns,
cnquanio Coricz c Pizarro cnconiraran
civilizacs adianiadas no Mcico c no Pcru, c
ioialncnic as dcsiruran.
O nosso rcginc colonial foi nais suavc quc o
dc quasc iodos os ovos ancricanos.
Nao nos dcsonran as lcis cniao doninanics,
nuiias cn vigor aic agora.
Insiravan-sc nas nclIorcs idcias da coca.
Acusa-las dc nao consignarcn os nodcrnos
rincios dc lilcrdadc c rogrcsso cquivalc a
nalsinar o govcrno dc cniao or nao icr insiiiudo
na colnia csiradas dc fcrro c iclcgrafos,
126
invcniados nais dc 300 anos aos o
dcscolrincnio.
Essas lcis nao as inaginaran adrcdc os
oriugucscs. ColIcran-nas na iradiao c na
raiica das nacs nais avanadas, adaiando-
as ao ncio cn quc ian scr alicadas. Ouiros
ovos as coiaran dos oriugucscs, cagcrando-
lIcs o rigor. Poriugal nao iinIa una lcgislaao
ara si, difcrcnic da quc inunIa ao Drasil
colonial, ondc alias a oulaao sc consiiiua dc
oriugucscs c dcsccndcnics dc oriugucscs. Ao
conirario, dir-sc-ia quc no Drasil , incrava
rcginc nais iolcravcl quc o da nciroolc.
Con a divisao cn caiianias (1530 a 1535}, a
cujos donaiarios iransfcriu a coroa a nor aric
dos scus dirciios najcsiaiicos, iornou-sc o Drasil
quasc indccndcnic. Mosira Olivcira Mariins quc
ncsia rincira consiiiuiao da Ancrica
oriugucsa, una oliica dc scnsaia lilcrdadc
iscniava a agriculiura, a indusiria c o concrcio
dc rcsirics vcaiorias, franqucando a colnia
aos csirangciros, ncdianic o agancnio dc lcvcs
dirciios difcrcnciais. Os inosios cran
nodcrados , oucos os ariigos csiancados. Era
livrc a iranslaao dos indivduos dc unas ara as
ouiras caiianias, c dc qualqucr dclas ara o
csirangciro.
127
En scguida, no sisicna dos govcrnos gcrais,
quc durou dcsdc 1548 aic indccndcncia, cada
funcionario inorianic rccclcu un rcgincnio
narcando-lIc as airiluics. O Drasil sc
organizou assin, olscrva Porio Scguro, nais
consiiiucionalncnic quc o rorio Poriugal.
Nunca doninou cnirc nos naquclc crodo o
arlirio scn liniics. A aao da auioridadc iinIa
cias c coniracsos. Alusos sc raiicaran, cono
ainda Iojc cn ioda aric sc raiican. Mas qual o
govcrnador ou caiiao-nor cujo nonc ficassc,
cono sinnino dc sanguinario ou rcvaricador,
analdioado cla ncnoria ullica? Ondc o nosso
Fosas ou Solano Locz?
Os govcrnadorcs cran olrigados a dar conia
a El-Fci, cn iodas as ocasics ossvcis, dc
quaisqucr succssos ocorridos; nao odian
dcnorar-sc na colnia dcois dc concludo o scu
icno, ircs anos, ncn lcvar a cla scus filIos, ou
conscniir quc clcs ca vicsscn; nao lIcs cra lciio
nandar rcscnics aos ncnlros do ConsclIo
Uliranarino, irilunal cncarrcgado dos ncgocios
coloniais, ncn concrciar dc qualqucr forna, ncn
crniiir quc os sulordinados lIcs nandasscn
iirar o rciraio, ncn fazcr riscs or nais dc oiio
dias, scn sujciiar logo os rcsos ao odcr
judiciario, ncn cnicndcr dc qualqucr forna, nas
cousas da jusiia. No fin dc cada adninisiraao,
alrian-sc csdcncus, isio c, dcvassas solrc
128
iodos os aios do c-govcrnador. Ncssas dcvassas
dcunIan os scus adninisirados da vcscra, s
vczcs nais dc 100 cssoas.
No rcginc colonial lrasilciro, ircs faios
solrcssacn quc nuiio o cnolrcccn. a
indccndcncia airiluda clas lcis ao odcr
judiciario c dc quc rcalncnic clc gozava; a
auiononia do clcncnio nunicial; a auscncia dc
rcconcciios dc raa, cor ou sciia.
Os nagisirados, no ccrccio dc scus cargos,
nao davan conias a ningucn. Podian rcndcr
qualqucr auioridadc quc sc lIcs aircvcssc,
cnrazar os govcrnadorcs c caiiacs-norcs ara
conarcccrcn nas corics, sinlcs icniaiiva dc
scnclIanic aicniado. No MaranIao, foi suscnso
cla adninisiraao dc Lisloa o govcrnador
Manocl dc Folin c Moura quc, or scu rorio
arlirio, suscndcra o ouvidor.
Quanio ao clcncnio oular, dcsdc 1531,
nas duas vilas fundadas or Mariin Afonso dc
Souza, Iouvc sinulacros dc Canaras Municiais.
Con o corrcr do icno, adquiriran cssas
canaras considcravcl cansao c auioridadc
oliica, odcndo aic noncar c suscndcr
govcrnadorcs, aos quais davan ossc. Ecrcian
vasia jurisdiao or si sos nos casos dc cqucna
inoriancia. Nos nais gravcs, convocavan as
cIanadas Juntus Gcus, conosias dos
129
rinciais cnrcgados c das cssoas nais
idncas, junias cn quc sc dccidia luralidadc
dc voios. ProvinIan iais faculdadcs nais dc
dirciio cosiunciro quc dc dirciio cscriio.
Un caso, cnirc nuiios, rova a fora das
aniigas nunicialidadcs. A ilIa dc Iiaarica foi
or Tonc dc Souza doada a D. Violanic dc
Tavora, nac do condc da CasianIcira, cniao
influcnic ninisiro da coroa. Mas ncn a
agraciada, ncn scus Icrdciros sc arovciiaran
da doaao, acsar da ouiorga clo solcrano dc
un foral c dc nuiias confirnacs rcgias, or sc
Iavcr scnrc oosio ao aio dc ossc a Canara da
DaIia, alcgando una clausula do rcgincnio do
govcrnador, cn viriudc da qual so odcria dar dc
scsnaria a icrra quc o lcncficiado vicssc
colonizar, olrigando-sc a ir ncla vivcr dcniro dc
ircs anos, o quc nao sc rcalizou con D. Violanic c
scus Icrdciros.
Varias canaras rcrcscniavan conira os
govcrnadorcs, cono a da DaIia conira D. Duaric
da Cosia c a do Fio dc Janciro conira Salvador
Corrca, cujo roccdincnio El-Fci csiranIou.
Ouiras cnviavan scus rocuradorcs a Lisloa,
scrvindo-sc cn ncnsagcns ao nonarca da nais
cncrgica linguagcn.
Mcsno no disiriio aurfcro c diananiino,
colnia na colnia, scqucsirado do rcsio do
130
nundo, cosiunavan os govcrnadorcs convocar
os rocuradorcs das canaras c cssoas da
nolrcza ara r cn cccuao ccrias ncdidas,
cnirando cn acordo con clcs, fazcndo ajusics c
coniraios rclaiivos colrana dc inosios.
No iocanic auscncia dc rcconcciios, vinos
os rinciros colonos, o lacIarcl Duaric Pcrcs,
Joao FanalIo c Caranuru, dcsosando ndias, c
o govcrno ronovcndo as alianas con ncsiios,
roicgcndo-os, disiinguindo-os. A inquisiao nao
ncdrou cnirc nos. Nunca iravanos luias ou
ccrccnos crscguics rcligiosas. O odcr
cclcsiasiico gozava dc iais garaniias quc un
liso do MaranIao, D. TIcodoro do Sacrancnio,
lanou cconunIao conira El-Fci.
Acrcsccniai quc no rcginc colonial a rcgra foi
ordcn, az, raras gucrras civis, rogrcsso
coninuo, scn vicissiiudcs rcvolucionarias c
rciroccssos violcnios; quc, alolido cssc rcginc,
coniinuanos anigos da nac airia; quc as
nossas crnicas csiao cIcias dc cisodios
conovcnics, iragicos c Icroicos, lcndas ociicas,
qucsics curiosas, rcndcndo-sc nossa Iisioria
iodos os faios noiavcis ocorridos no Ocidcnic
dcsdc 1500, quais a Fcnasccna, a Fcforna
Luicrana, o rcsigio c a dccadcncia da
ConanIia dc Jcsus, a grandcza c o dcclnio da
EsanIa, a surcnacia da Holanda c da
Inglaicrra nos narcs, as gucrras dc succssao, a
131
rcvoluao franccsa, Naolcao; quc conIcccnos
con lcniiudc ccrias lilcrdadcs quando nas
socicdadcs nais culias clas ainda sofrian
rcsirics; c confcssarcis quc o nosso assado,
longc dc nos IunilIar ou cnirisicccr, ninisira-
nos alios iiulos dc ufania.
A nossa Iisioria nao c alida c fasiidiosa,
cono alguns afrnan. Cinco onios dcla, clo
ncnos, ncrcccn cclclraao cica, ois sao
gloriosos cono os nais gloriosos da Iunanidadc.
Esscs onios sao os jcsuias; os landciranics;
a gucrra Iolandcsa; a gucrra dos Palnarcs; a
rciirada da Laguna.
132

XXX
Os jesutas

Duranic os 210 anos cn quc csiivcran no
Drasil colonial (dc 1549 a 1759} raiicaran os
jcsuias grandcs fciios, arcscniaran figuras
inoriais.
Con Tonc dc Souza, o rinciro govcrnador
gcral, vcio Manocl da Nolrcga, dc fanlia fidalga,
lacIarcl cn canoncs, dcois dc lrilIanics
csiudos cn Salananca c Coinlra. Esriio
organizador, funda na DaIia una cscola, ondc os
filIos dos alorgcncs concan a arcndcr.
Auilia cficazncnic a Ioncsia c fccunda
adninisiraao dc Tonc dc Souza. Conirilui ara
a culsao dos franccscs do Fio dc Janciro. Viaja
ianio quc os ndios o cIanan dc udc uoudo.
Sua aiividadc, scus scrvios, sua viriudc cccdcn
qualqucr clogio.
Ao ncsno icno, vcn Asilcucia Navarro
quc arcndc or si so o idiona dos ndios,
rcara un caiccisno cn lngua iui, iraslada
ara cssa lngua as oracs caiolicas c ncla rcga
o EvangclIo aos sclvagcns.
133
Vcn dcois Josc dc AncIicia, o iaunaiurgo,
o sanio do Drasil. AncIicia vai ara Piraiininga
cono ncsirc-cscola. Passa a niscrias scn nonc,
fonc, frio, falia dc roua, norando nuna
cqucna larraca, ondc funcionavan as aulas, c
quc cra, a un icno, cnfcrnaria, dorniiorio,
rcfciiorio, cozinIa, dcscnsa. Ensinava laiin c
arcndia iui, dc quc cons o vocalulario c a
rincira granaiica. TralalIava dia c noiic,
cscrcvcndo as lics ara cada aluno, ois nao
Iavia livro. Escrcvia Iinos, laladas,
inicrrogaiorios ara confisscs, rcsunos
dialogados da fc crisia c auios icairais quc os
ndios rcrcscniavan ou vian rcrcscniar, cn
alcos or clc inrovisados. Ecrcia funcs dc
ncdico, larlciro, fazcdor dc alcrcaias, cujos
cordcs scrvian ianlcn dc discilinas. Pocia,
clalorou un ocna solrc a vida da Virgcn
Maria, na cscrana dc nanicr a roria urcza,
fio o cnsancnio na nais ura das nulIcrcs.
Scn acl, cna c iinia, ncirificava os vcrsos,
asscando. Traava-os cn scguida na arcia c os
confiava ncnoria.
Scgundo o icsicnunIo dc nuiios
conicnorancos, doninava os clcncnios, curava
nolcsiias, adivinIava os cnsancnios c os
scgrcdos do coraao. Fcssusciiava norios afin dc
os laiizar. Para rcsguarda-lo do sol, as avcs, con
as asas alcrias, fornavan-lIc un doccl solrc a
calca. Nas rcdcs sc lIc vinIan ncicr os cics,
134
quando dclcs carccia. Fcras o aconanIavan,
scrvindo dc cscolia.
Enquanio, olIos no ccu, iralalIava
ncnialncnic o scu ocna solrc Maria, un
cqucno assaro ora o rodcava c fcsicjava con
lrando vo, ora lIc ousava caricioso na fronic,
nos onlros, nas naos. Mosirava-sc scnrc
Iunildc, dizcndo-sc vil ccador ignoranic! Os
ianoios o dcnoninavan Guo Puc dos
crisiaos. Airiluan-lIc o odcr solrcnaiural dc
suscndcr os lraos arnados. Dc AncIicia
afirnou un rclado. a ConanIia dc Jcsus c un
ancl dc ouro, clc a cdra rcciosa dcssc ancl.
Ouiro jcsuia lcndario, Joao dc Alncida,
lcvava a noriificar a carnc, crscguindo o coro
cono un ininigo. Considcrava as discilinas a
arnadura con quc o soldado dc Crisio sc vcsic
ara as laialIas conira o dcnnio. PunIa scios
nos saaios, quando andava, ara nolcsiar os
cs. Nunca cnoiou as noscas c nosquiios quc o
assaliavan. CIcgou a 82 anos dc una vida scn
nacula. Concou a dcfinIar quando lIc iiraran
os sulcios c azorragucs.
Eiraordinaria a sua oularidadc! Duranic a
nolcsiia quc o lcvou, o ovo afluiu ao convcnio
ara vcr cono norria un sanio. Qucrian fora
irccIos dc scus cscriios, cdaos dc suas rouas,
135
rcsios dc scus cilcios, qualqucr cousa cn quc
Iouvcssc iocado.
Alicavan oljcios ao coro do norilundo, a
fin dc os iornar nilagrosos.
Os ncdicos o sangraran. lcnos con goias dc
scu sanguc foran disuiados con ardor.
Quando os sinos anunciaran a sua noric, foi
una calanidadc ullica, una invasao
dcscscrada cn scu nodcsio aoscnio.
Covcrnador, liso, nagisirados, nolrcza,
nilcias, iudo corrcu ara o scrvio funclrc.
Ouiras cssoas norias no ncsno dia dificilncnic
iivcran qucn as cnicrrassc. MilIarcs dc
indivduos lcijaran o cadavcr cosio. Foric
guarda incdiu quc lIc arrclaiasscn os
vcsiidos. Muiia gcnic afirnou quc clc alrira os
olIos, dcois dc norio, c calava suavssino
arona.
A dcsciio dc nil rccaucs, iiraran-lIc
rcialIos do Ialiio c do fcrciro, lcn cono as
florcs quc o colrian. Sculiaran-no, con iodas
as cauiclas. Dias dcois aarcccu dcscnicrrado
con as vcsics c os calclos coriados. Essas
rclquias foran guardadas or nuiio icno, cono
rcciosidadcs, invocando-sc o nonc dc Joao dc
Alncida, qual o dc un grandc sanio.
136
E o vulio giganicsco dc Aninio Vicira?!
Doiado dc nagnficos ialcnios, un dos naiorcs
cscriiorcs da liicraiura oriugucsa, orador
ciraordinario quc cIcgou a invcciivar do uliio,
cn arroulos dc sullinc cloqucncia, nao ja os
odcrosos da icrra, nas a roria Divindadc,
insirador dc rcis, cnlaiador, rofcssor,
csiadisia dc largas visias, adianiadssino ara a
sua coca, oligloia, anigo c advogado dos
sclvagcns, Aninio Vicira c una gloria do Drasil,
ois no Drasil sc cducou c assou a nor aric da
cicnsa c rovciiosa cisicncia.
A ar daquclcs csiucndos doics dc
inicligcncia, osicniava raras qualidadcs norais.
Esnolcr, alncgado, scnrc rijo nos cosiuncs,
infcnso aos cccssos da Inquisiao quc o
crscguc, rccusa os cargos c disiincs. Scu
dcscjo consisiia cn vivcr no ncio dos ndios, dc
quc sulncicu irilos fcrozcs, c fundar igrcjas no
scriao. Scus scrncs, nao raro vilranics
anflcios, iransfornavan o uliio cn orgao da
oiniao ullica, vcrlcrando os alusos dos
govcrnanics.
Ncn lIc faliou a ingraiidao c a injusiia.
Sofrcu os furorcs dc sullcvacs oularcs; foi
rcso; quasc norrcu a fonc, rcvclando ncsscs
iranscs grandc coragcn c rcsignaao.
137
Na Iisioria dos jcsuias do Drasil, figuran
nuncrosos nariircs. En 1571, o rovincial Inacio
dc Azcvcdo c nais 67 conanIciros crcccran
cn viagcn ara a DaIia, irucidados or iraias
Iugucnoics. Fcfcrc SouiIcy a lcgcnda dc quc,
norio Azcvcdo, nao udcran os Icrcgcs
arrancar-lIc das naos un rciraio da Virgcn,
coia do fciio or S. Lucas. Arrojado ao nar, o
cadavcr csicndcu os lraos, colocando-os na
osiura dc un crucificado. Iaran os iraias o
coro a lordo, anarraran-lIc os ncnlros,
iirando-os fora daqucla aiiiudc, c iornaran a
arrcncssa-lo agua. Eniao, crgucu-sc clc dirciio
solrc as ondas, csicndcu dc novo os lraos da
ncsna forna, scgurando a iniura, guisa dc
csiandaric, c assin coniinuou aic quc a csquadra
Icrcjc sc crdcu no Iorizonic. Pouco dcois,
assando un navio caiolico clo lugar do
naririo, suliu o coro do scio das vagas na
ncsna aiiiudc, dcosiiou o rciraio a lordo c
volvcu a ncrgulIar-sc. A inagcn, con os
cnsangucniados dcdos dc Azcvcdo ncla
inrcssos, foi cosia na DaIia vcncraao dos
ficis.
138

XXXI
Servios dos jesutas ao Brasil

Ncn os nais fcrrcnIos advcrsarios dos
jcsuias odcrao ncgar quc clcs no Drasil
rcsiaran, quando ncnos, csics scrvios.
convcrsao dos ndios, dc qucn foran scnrc
advogados; cducaao da nocidadc; consiruao dc
grandcs cdifcios igrcjas, alacios, convcnios
quc assaran a scr inorianics rorios
nacionais.
Quanio aos ndios, luiaran conira as suas
crcndiccs c os scus vcios, conlaicran a
oligania, a cnlriagucz, a aniroofagia,
cIcgando a arrclaiar risionciros, rcsics a
scrcn dcvorados, no ncio do furor da Iorda
csiucfacia. Dcsrcndidos dos laos da icrra, nao
so nao icnian o naririo cono o anlicionavan.
Arriscavan a vida iodos os dias, scn o nnino
inicrcssc. Con crscvcrana, coragcn c fc
inalalavcis, dclclavan os iorcs olsiaculos.
Concaran angariando a afciao dos
cqucnos sclvagcns. Arcndcn dclcs algunas
alavras do scu idiona. Uiilizan-nos cono
inicrrcics. Caian as loas graas dos ais,
visiiando-lIcs c curando-lIcs os cnfcrnos.
139
Quanias rcvcncs a dcsiruir! Sao
considcrados cono csriios nalignos, oriadorcs
da csic. Acrcdiian os ndios quc o laiisno
roduz cidcnias. Usan os nissionarios cniao dc
nil cngcnIosos csiraiagcnas ara lIcs vcnccr a
rcluiancia. Daiisan con agua dc quc cnlclcn
os lcnos c as nangas. Scrvcn-sc da nusica ara
roduzir inrcssao. Organizan rocisscs, cn
cuja frcnic canian, cono ncninos dc coro,
cqucnos ndios. Os ouiros acIcgan-sc airados
c, a ouco c ouco, doninados, concan a ionar
aric no caniico.
Pcn cn solfa o caiccisno, o crcdo, as
oracs rinciais c, conscgucn, assin, quc os
sclvagcns as rciian caniando, c as conscrvcn
dc cor. Conlaicn alcn disso, as dciuracs
crisias quc sc csialclcccn cn algunas irilos c,
solrciudo, a na voniadc dos Ialiianics, cujos
alusos rofligan c conira cuja ganancia
dcfcndcn os naiurais do as. A sua cananIa c
scnclIanic quc rcccnicncnic os alolicionisias
iravaran conira os cscravocraias, con a
difcrcna dc quc os jcsuias corrian naiorcs
riscos, sofrcran nuiio nais, scndo viinas dc
rcvolianics injusiias, c, afinal, culsos.
Erolrava o adrc Lconardo Nuncs a durcza
dc un scnIor. Esic irriiado lcvania un au ara
lIc laicr. O adrc ajoclIa-sc a fin dc rccclcr o
140
golc, nas coniinua a crolraao. O scnIor
fugiu cnvcrgonIado.
Os jcsuias cran o clcncnio noral da
riniiiva socicdadc lrasilcira, cujos cosiuncs
luscaran clcvar, nao iransigindo con os
oicniados. As rinciras cscolas Iavidas no
Drasil consiruiran-nas c dirigiran-nas clcs.
Edificaran a rincira igrcja, clcs rorios
anassando o larro, coriando as nadciras,
cccuiando iodo o iralalIo naicrial.
Cclclraran o sacrifcio divino nuiia vcz cn
caclas inrovisadas, colcrias dc folIas dc
alncira. Ensinavan cn Iunildcs cIoas, ou ao
ar livrc.
Nas gucrras rcvclavan alia lravura. Nolrcga
auiliou os soldados quc ccliran os franccscs
do Fio dc Janciro. Aninava-os nos conlaics,
colocando-sc-lIcs na frcnic, cnunIando un
crucifio. Elc c AncIicia salvan Piraiininga do
assalio dos ianoios confcdcrados. Eran 20.000
ndios arnados, furiosos, ronios a invadir c
dcsiruir a nasccnic ovoaao. Os dois jcsuias
aricn sozinIos ara ncgociar a az. Fican cono
rcfcns no scio do ccrciio sclvagcn.
AncIicia fala-lIcs no idiona dclcs. Elcs nais
dc una vcz qucrcn irucidar os dois audazcs
nissionarios. Mas ccdcn cloqucncia, fora
noral dc anlos, cuja saniidadc os assonlra.
141
A ar dcsic, quanios ouiros ccnlos dc
Icrosno olscuro, dc sacrifcio nudo, dc iralalIo
scn rcnio, dc dcsconIccida dcdicaao! Nolrcga,
or ncio dc suas viagcns c clas dos adrcs quc
disscnina or iodo o icrriiorio do Drasil,
csialclccc iroca dc noicias, rclacs c
conunicacs cnirc as caiianias isoladas.
Duranic una cidcnia dc lcigas quc
assolou o liioral do Drasil cn 1665, nosiran
incccdvcl caridadc. E nunca nanifcsiaran
anliao dc nando ou foriuna, nunca fizcran
nal. Qual o crininoso cnirc clcs?
Esiudaran a nossa icrra con inicligcncia c
anor. Muiios dc scus nanuscriios crdcran-sc
nos noiins dc quc foran viinas c na ocasiao da
culsao. Os cscriios quc rcsian consiiiucn
rcciosa fonic ara o conIccincnio do nosso
assado. Organizaran carias c roiciros,
invcsiigaran os dialcios c Ialiios dc nossos
indgcnas, dcscolriran c arcgoaran as riquczas
c lclczas do nosso as.
Foran inconicsiavclncnic grandcs anigos
nossos. Mal dc nos sc lIcs nao iriluiasscnos
rcsciio c graiidao.
142

XXXII
Os bandeirantes

Ha ocsia c grandcza incnsas, indonavcl
cncrgia, icnacidadc inconaravcl, ncsscs landos
dc avcniurciros, quc, scn iiincrario, scn lussola,
scn alrigo, guiando-sc clo curso dos rios, clas
alias nonianIas ou lci do acaso, alincniando-
sc dos roduios da caa c da csca, dornindo ao
rclcnio, navcgando cn jangadas, iransondo
cacIociras, auis, alisnos, florcsias nvias, siios
quasc inaccssvcis, arrosiando fcras, rciis,
sclvagcns aniroofagos, asiuios c vingaiivos,
dclclando crigos nil vczcs nais fornidavcis quc
os do occano dcsconIccido, airavcs fclrcs,
naufragios, dcsasircs, fcrincnios, gucrras,
sacrifcios consianics, la sc ian conquisia do
rcnoio scriao nisicrioso!
Nao os dcicn ou ancdronian larrciras c
coniraicnos. cIuvas, sccas, frios. Sc nada
cnconiravan ara concr, roian razcs quc, nao
raro, ioicas, os naiavan no ncio dc sofrincnios
airozcs. Disuiavan o icrrcno alno a alno.
Mascavan crvas, sugavan o sanguc dc aninais
norios, quando a agua faliava. Nao aravan ara
iraiar dos cnfcrnos ou fcridos. Os quc nao
odian scguir ficavan alandonados nas naias.
143
Ecdics iniciras, conosias dc ccnicnas dc
cssoas, aricn c nao volian. dcsaarcccn, scn
dciar o nnino vcsigio. A ariida cfciua-sc
scnrc scn cscrana dc rcgrcsso. Inossvcl
ara os quc aricn nandar noiicias aos arcnics
c anigos quc os nao aconanIan.
Una ou ouira vcz acanan; scncian
ccrcais; fazcn a colIciia, c roscgucn na ascra
jornada, scn dcsiino ccrio. una cidadc quc
viaja, olscrva un cscriior. Ioncns, nulIcrcs,
crianas, aninais doncsiicos, fornando una
conunIao crraiica, scgrcgada do rcsio do
nundo, assando ncscs c anos nas sclvas,
ioialncnic livrc, conunIao, ondc nao sc
olscrva lci alguna cscriia, afciia rcsignaao c
solricdadc circnas, dcscuidosa c inrcvidcnic;
quc nao conia o icno ou crdc a noao dclc; quc
s vczcs adoia os cosiuncs c as crcnas dos
ndios, c cn cujo scio ocorrcn iragcdias olscuras
c Iorrvcis.
E, olsiinados, scn dcsaninar anic inuncras
caiasirofcs, crcorrcn o inicrior do Drasil,
duranic un scculo iniciro, dcscoriinan rcgics
cnorncs, rcalizan ccurscs difccis ainda Iojc,
con iodos os rccursos da civilizaao, fazcn vcr a
facc dos lrancos ondc cla janais aarcccra c
nunca nais aarcccu. Airavcssan o coniincnic,
cIcgan aos Andcs, ao noric do Paraguai, s
cordilIciras do Pcru, quclrando ciraordinarias
144
rcsisicncias, rcduzindo os indgcnas cscravidao,
culsando os csanIois do icrriiorio oriugucs,
susicniando longas c sanguinolcnias cananIas,
dcscolrindo o ouro c os diananics.
Minas Ccrais, Coias, Maio Crosso, o ocsic dc
S. Paulo foran clorados, scn inicrvcnao do
govcrno, graas audaz iniciaiiva dclcs.
Quanios uicis roiciros nao organizaran! A
quanios lugarcs, nonics, rios, nao dcran nonc!
Quc dc fornosas lcndas, rovcnicnics das suas
faanIas, nao aiavian a inaginaao oular!
Os landciranics cis a noia galIarda c
rulra dos nossos anais.
145

XXXIII
A Repblica de Palmares

Ha nais dc dois scculos, cn lcno Drasil
colonial, cisiiu, duranic ccrca dc 60 anos, una
conunIao dc Ioncns livrcs, rcgularncnic
organizada, con crio dc 100.000 Ialiianics,
(naior oulaao quc a das aniigas rcullicas
grcgas}, forics, cncrgicos, dcdicados a
iralalIos agrcolas. Era consiiiuda or ncgros
fugidos ao caiivciro c Ioncns dc cor foragidos da
jusiia.
AcIava-sc siiuada na aric sucrior do rio
Sao Francisco, no aiual Esiado dc Alagoas.
CIanava-sc Punucs, or causa dc cicnso
alnciral quc cn scu icrriiorio florcscia.
Fornavan-na varias aldcias confcdcradas,
dcnoninadas nocunIos con una caiial dc
ialvcz 6.000 noradorcs, dcfcndida or ncio dc
dula ccrca dc aus a iquc c nuncrosos
laluarics.
O rccinio, assin foriificado, alrangia larga
cicnsao, c so iinIa ircs orias. Airavcssavan-no
rios iscosos. Erguia-sc dcniro dclc o alacio do
cIcfc ZunI alavra sinnina, nun dialcio
146
africano, dc divindadc. Solrclcvava ao alacio
alissina c cscarada rocIa, scrvindo dc iorrc dc
vigia, ois dc scu cino sc avisiava nuiio longc.
Essc asilo dc dcsgraados, cngcndrado cono
Fona, c cujos rinciros cidadaos iivcran dc
surir a falia dc nulIcrcs roulando-as aos
vizinIos, iniiaao dos riniiivos ronanos,
iornou-sc con o icno fornidavcl clo nuncro c
cla discilina. Crandcncnic iralalIadorcs
culiivavan as icrras fcricis c alundanics dc caa.
Cclclravan as colIciias con csirciiosas fcsias.
ManiinIan cclciros ara os casos dc gucrra c
carcsiia. Nao rccisavan do rcsio do nundo,
iirando do scu rorio icrriiorio iudo aquilo dc
quc carccian. Fazian, orcn, s vczcs, corrcrias
nos icrriiorios circunvizinIos, rcsciiando os
oriugucscs quc con clcs iraficavan c lIcs
fornccian arnas c nunics.
A Iisioria dcssa gcnic foi suciniancnic
iraada or aquclcs quc a cicrninaran.
Triluian csics, cnircianio, Ioncnagcn dc
rcsciio coragcn con quc dcfcndcu a sua
indccndcncia c s nolrcs qualidadcs quc
rcvclou.
O cIcfc Zanli cra clciivo c viialcio,
cscolIido clo scu csriio dc jusiia c cla sua
lravura. Vivia no alacio, ccrcado dos roccrcs
da oulaao. So sc lIc falava con o joclIo cn
147
icrra. Olcdccian-lIc ccgancnic. Nunca una
consiraao, rcvolia ou luia ara cnolgar o
odcr. Assisiia ao Zanli un consclIo dc Ioncns
ccricnics.
Inicnso scniincnio rcligioso doninava cn
Punucs, nas dc una rcligiao csccial, nisio dc
raiicas crisias c idolairia africana. Adoravan o
snlolo da cruz. TinIan oficiais c nagisirados.
Punian con a noric o roulo, o adulicrio, o
assassinio; alicavan igual cna aos quc,
Iavcndo sc unido a clcs, icniavan fugir. Todas as
iardcs roccdia-sc cIanada ara vcrificar qucn
faliava. Muiio ccrincniados cn ccrccios dc
gucrra, rcinava cnirc clcs crfciia igualdadc
social, acsar da Iicrarquia niliiar lcn
ordcnada.
O govcrno da nciroolc cnrcgou rciicrados
csforos ara dcsiruir Punucs. Ecdiu a
rcsciio nuncrosas ordcns, ronulgou difcrcnics
lcis quc nao foran cunridas.
Agrcdidos, or vczcs, rcialiaran os ncgros,
assolando as ovoacs roinas. Dc 1675 a
1678, rccliran 25 invcsiidas. Aiacaran-nos,
scn rcsuliado os Iolandcscs c o vcnccdor dc
Cuararacs, Francisco Darrcio dc Mcnczcs. O
govcrnador D. Pcdro dc Alncida cclclrou un
iraiado con o Zanli Cangasuna, rcconIcccndo-
lIcs c asscgurando-lIcs a indccndcncia.
148
Durou alguns anos a az. Mas o govcrnador
Caciano dc Mcllo rcsolvcu acalar con clcs. Nao
confiando nos rccursos da sua caiiania,
soliciiou o aulio dos aulisias, fanosos cla
inircidcz.
Doningos Jorgc VclIo, conandando un
iroo dc aulisias, sus facil a cnrcsa dc
dcslaraiar os rcios nal arnados. Procura ccrca-
los. Fazcn clcs una soriida, dcsiroan os
aiacanics, olrigan-nos rciirada. Fcforos,
cnviados dc varios onios, cngrossan o ccrciio
dc Doningos Jorgc VclIo. Os ncgros rcaran-sc
ara dcscscrada rcsisicncia. Dcsirocn os
nocunIos afasiados c iudo quanio odia scrvir
dc alincniaao aos lrancos; conccniran-sc na
caiial.
Os aulisias assalian-na con furia; luscan
cscalar a csiacada dcfcnsiva. Sao rccIaados,
con considcravcis crdas, or ncio dc cdras,
agua a fcrvcr, fogo. Por fin, cscasscian as
nunics c os alincnios aos ncgros, dcsrovidos
dc arnas dc arrcncsso. Tanlcn os aulisias
causios fican rcduzidos a ncia raao. Sofrc-sc
airozncnic nos dois canos icnazcs c Icroicos.
CIcgan novos rcforos c ariilIcria aos
aulisias. Ocran csics frcnciica invcsiida;
foran una das orias; invadcn a caiial dc
Palnarcs.
149
Eniao, o Zanli c os scus rinciais scquazcs,
rcfcrindo a noric scrvidao, solcn ao cunc da
alcaniilada rocIa quc solrcujava o ovoado, c,
con rcsoluao csioica, rcciiian-sc no vacuo...
Indiscriivcl a alcgria dos vcnccdorcs!
Procisscs dc rcgozijo crcorrcn as ruas dc
Olinda. Das janclas do govcrnador aiira-sc
dinIciro ao ovo. Sao cscravizados os oucos
solrcvivcnics dos vcncidos. Scaran-sc as nacs
dos filIos, os naridos das csosas. Ai daquclcs
quc insiran a dcsconfiana dc nuirircn idcias
dc dcsforra! O ncnos quc sc lIcs faz c os
cilarcn ara onios rcnoios.
E da valcnic rcullica dc Palnarcs nao
crnanccc scnao vaga rcninisccncia, lasianic,
coniudo, ara quc un ocia insirado a
iransfornc cn nagnfica cocia.
150

XXXIV
A guerra holandesa

Olivcira Mariins cIana a gucrra Iolandcsa
nova Ilada. Mas a gucrra dc Troia, cclclrada
ncsia cocia or Honcro, durou dcz anos.
Prolongou-sc or 30 a quc o Drasil susicniou
conira o nccrlandcs invasor. E, scgundo D.
Francisco Manocl dc Mcllo, nao Ia ccnlo, nos
arquivos da lcnlrana Iunana, dc ouira luia
iravada cn analogas condics c con scnclIanic
fclicidadc conscguida, luia quc or si so
noliliiaria a Iisioria dc un ovo.
Na rcalidadc, a gucrra Iolandcsa nosira
quanio odcn a crscvcrana c o Icroisno.
Dcsdc o rinciro aiaquc DaIia, cn 1624,
rcgisian-sc fciios ciraordinarios, cono o do
liso ociogcnario D. Marcos Tcicira, douior cn
canoncs, colcrio dc scrvios rcsiados cn vora,
Coinlra c Lisloa, o qual iroca o laculo cla
csada, conanda a rcsisicncia, iralalIa cn
cssoa nas foriificacs, norrc dc fadiga, dcois
dc icr dirigido scis ncscs fcliz cananIa conira
os agrcssorcs.
151
Dc 1630 a 1654, dcsajudados, scn rccursos,
icndo advcrsos a si iodos os clcncnios,
dcsolcdcccndo ao scu rci ara nclIor o scrvir,
susicnian os lrasilciros conira foras sucriorcs
c agucrridas, cnirciidas or odcrosa c rica
nacionalidadc, icnaz c inlacavcl clcja, nais
audaz c corajosa quc a dos convcncionais
franccscs conira a Euroa coligada.
O lrasilciro Maiias dc Alluqucrquc, laiido
cn conco, nao dcsanina, c iraa o lano cuja
cccuao, aos vinic anos dc coniraricdadcs,
asscgura a viioria final.
Nao conscnic cn niiigaao alguna, na
conicnda; qucr a gucrra con iodo o scu rigor, nao
dando ncn cdindo quaricl. Scr fcrido cn
conlaic c o ncsno quc scr norio.
Confinados no Fccifc, ja cnsan os
Iolandcscs cn alandonar o Drasil, quando ara
clcs sc landcia o niancluco Calalar. Cuiados or
cssc lrasilciro, alcanan grandcs vaniagcns.
Maiias dc Alluqucrquc rcsolvc rciirar-sc, c a
oulaao lrasilcira o aconanIa, cnigrando cn
nassa. una agina iragica cssc codo cn quc
os fugiiivos, fanlias iniciras, vccn-sc
consianicncnic acossados clo ininigo c or
nolcsiias, faninios, scquiosos, crdidos no
scriao lravio, caindo aos ccnios. Nasccn
crianas nos naios aic cniao iniransiiados. Lcva
152
cada Ioncn nuna das naos o nosqucic, nouira
as arcas roviscs. Arrasian-sc os vclIos c os
dclcis. E alrcn caninIo ccnicnas dc lcguas,
ara cviiar a doninaao csirangcira.
Dc nada valcu aos Iolandcscs a
adninisiraao inicligcnic dc Maurcio dc Nassau,
quc, cn oiio anos dc govcrno, nosirou iolcrancia
c jusiia, insiiiuiu ccrias lilcrdadcs, rcuniu no
Fccifc a rincira asscnllcia lcgislaiiva da
Ancrica do Sul, cdificou alacios, nanifcsiou-sc
anigo do Drasil. Eran csirangciros c Icrcgcs.
Foran culsos; aagaran-sc-lIcs os vcsigios.
Quanios cisodios lcgcndarios! Nun foric do
Fio Fornoso, 20 lrasilciros ocn-sc
arrcnciida dc 500 Iolandcscs. Eniran csics,
afinal; nas cnconiran 19 cadavcrcs. Fcrido,
cscaara a nado o uliino dos dcfcnsorcs.
O lrasilciro Luiz DarlalIo, frcnic dc 1300
Ioncns airavcssa 400 lcguas do icrriiorio
ocuado clo ininigo, conquisiando assagcn
onia dc csada, laialIando iodos os dias.
D. Maria dc Souza crdcra dois filIos c un
gcnro cn conlaic. Ao crdcr icrcciro filIo,
cIana dois quc lIc rcsiavan, un dc 14 c ouiro
dc 13 anos, anuncia-lIcs a noric do irnao,
cnircga-lIcs arnas c nanda-os clcjar,
nosirando-sc clcs dignos dc ial nac.
153
Muiio sc noialilizaran as nulIcrcs ncsia
gucrra. D. Clara, csosa dc Canarao, laiia-sc a
cavalo, ao lado do inicncraio narido. En
Tcjccuao, scnIoras c donzclas arnadas dc
csingardas c lanas, rccliran nuna irincIcira
as foras do alniranic LicIiIardi.
Nuna caiiulaao, adniic-sc quc os adrcs
saian dc isiola cinia, cono soldados.
Os Iolandcscs confcssaran quc conlaiian
un ovo valoroso c agil. Duranic a gucrra,
nandou o govcrnador do MaranIao clorar o
Anazonas aic Quiio.
Na laialIa dc Talocas, aarccc, disiriluindo
cariucIos, fornosssina nulIcr, irajando dc
lranco c azul, irazcndo nos lraos un ncnino c
junio a si un anciao. Acrcdiian os soldados quc
cra Nossa ScnIora, cujo nonc invocavan no
ncio do confliio, caniando a Salvc FainIa, c
Sanio Aninio, dc quc os calvinisias Iavian
rofanado una cacla.
Poriugal cIcgou a qucrcr ccdcr Pcrnanluco
Holanda. Mas os lrasilciros, fazcndo nais do
quc aquclc rcino c o dc EsanIa, nao o
conscniiran, c dcsafogaran o scu icrriiorio, na
frasc dc Aninio Vicira, rcsiiiuindo a El-Fci 3
cidadcs, 8 vilas, 14 forialczas, 4 caiianias c
irczcnias lcguas dc cosias ionadas ao invasor.
154
Na gucrra Iolandcsa, olscrva Olivcira Lina,
rcuncn-sc Iarnonicancnic iodos os clcncnios
quc fornan o lrasilciro. o oriugucs,
rcrcscniado or Joao Fcrnandcs Vicira quc
nanda inccndiar os canaviais dc sua roricdadc
ara iirar rccursos ao ininigo c a qucn o aa
Lcao X confcrc o iiulo dc rcsiaurador do
caiolicisno na Ancrica, Joao Fcrnandcs
Vicira, calca da rcvolia, iio do colono lalorioso
c rijo; c o ndio Canarao, sinlolicancnic
dcsaarccido anics do iriunfo final. c o ncgro
Hcnriquc Dias, dcz vczcs fcrido, rcsiaiivo,
incansavcl, acicnic c dcnodado; c o lrasilciro
Andrc Vidal dc Ncgrciros, rcrcscniando o
roduio da inicgraao dcsscs ircs clcncnios,
gcncroso, dcsrcndido c aliivo.
155

XXXV
A retirada da Laguna

Un dos fciios nais gloriosos da Iisioria
univcrsal c a rciirada airavcs da sia Mcnor,
quairo scculos anics dc Crisio, dc dcz nil grcgos
quc iinIan ido conlaicr a favor dc Ciro, o jovcn.
Vcndo-sc scn rccursos cn as csirangciro,
grandc disiancia da sua airia, rodcados dc
ininigos quc lIcs assassinan iraiocirancnic os
gcncrais, rcsics csiavan a rcndcr-sc, quando
lIcs assunc o conando o noo Xcnofonic c lIcs
dirigc a viagcn dc 600 lcguas, cn 122 dias, or
ascs larlaros c dcsconIccidos, sucrando os
nil olsiaculos acunulados cla crfdia dc
gcnics advcrsas, clas inicncrics dc rigorosos
clinas c cla naiurcza ascrrina.
Craas coragcn, rudcncia c salcdoria dos
cIcfcs, lcn cono crscvcrana c discilina dos
soldados, airavcssan valcs, nonianIas, rios;
vcnccn iraics, assalios, falia dc vvcrcs,
discordias, ioda soric dc crigos; cIcgan cnfin a
salvancnio.
E Xcnofonic sc inorializa cscrcvcndo os
cisodios do conciincnio cn quc fora aric
156
inorianic. A nossa Iisioria rcgisia succsso
analogo, cn quc as iroas lrasilciras nosiraran
consiancia c Icrosno, iguais, scnao sucriorcs,
aos dos grcgos, susicniando luia nais icrrvcl,
assando or naiorcs riscos, arrosiando iorcs
rovacs.
Ncn nos faliou qucn, cono Xcnofonic, icndo
sido un dos aiorcs do drana, o dcscrcvcssc
dcois nun livro adniravcl.
Alfrcdo dc Escragnollc Taunay, nais iardc
Viscondc dc Taunay, foi un dos oficiais da
ccdiao quc, cn 1865, ao concar a gucrra do
Paraguai, ocrou no sul dc Maio Crosso, Iavcndo
sido olrigada a rciirar-sc dc Laguna, naquclc
as, aic o rio Aquidauana, no icrriiorio nacional.
Narrou Escragnollc Taunay as criccias do faio
nun iralalIo quc a criica nacional c curocia
roclanaran rival do dc Xcnofonic.
O coro dc ccrciio, incunlido dc invadir o
noric do Paraguai, caninIou 320 lcguas c gasiou
dois anos anics dc aiingir o scu onio dc dcsiino,
crdcndo un icro do cssoal cn varias c
icrrvcis cidcnias, una das quais viiinou o
rinciro conandanic.
Con vvcrcs insufcicnics, falia dc ncios dc
iransoric, disondo dc oucas nunics, scn
aninais dc noniaria, scn cscrar rcforos, scn
conIcccr a rcgiao ondc nanolrava, cunrc a
157
ordcn dc cncirar no icrriiorio ininigo, julgando
assin auiliar a cccuao do lano gcral da
cananIa.
una cqucna coluna, dcsrovida dc
cavalos, crdida cn vasios csaos dcscrios.
Enircianio, iona una forialcza, rccIaa cn
varios rcconiros o advcrsario.
Fcsolvc, orcn, cnrccndcr a rciirada
cssa dificil ocraao dc gucrra, cccuiada or
qucn nao nais nuirc cscrana ou cniusiasno,
c, arrccndido, ccrincnia as conscqucncias dc
una falia conciida.
En 35 dias, crcorrcn os rciiranics 39
lcguas, consianicncnic crscguidos dc iodos os
lados cla odcrosa c audaz cavalaria coniraria,
conlaicndo iodas as Ioras, assaliados dcsdc quc
aravan, consirangidos a sc rivar das lagagcns,
ficando so con a roua quc vcsiian.
MarcIan cn icrrcnos alagados, ou colcrios
dc alias c duras crvas quc c rcciso coriar a
facao, c, dciiadas cn icrra, dilaccran os cs.
Os araguaios coniinuancnic lanan fogo a
cssas crvas, convcricndo a lancic nuna
fornalIa, cnvolvcndo os lrasilciros nun crculo
dc cIanas. Alincniando-sc dc vcgciais
uircfacios, curiindo o sulcio da fonc c o da
scdc, sufocados c ccgos cla funaa, lanlidos
158
or lnguas dc fogo, caccrlado clo vcnio,
rccclcndo consianics dcscargas, dcsalojando o
ininigo dc qualqucr fonic quc sc lIcs dcarc,
roscgucn inavidos. Morrcn asfiiados ou cn
conscqucncias dc qucinaduras. Ora os alrasa
un sol inlacavcl, ora os inundan cIuvas
iorrcnciais c gcladas, agravando o lodaal do
caninIo, crriado agora dc iaquaras duras c
corianics cono csadas c quc, cgando fogo,
dcionavan cono iiros dc ariilIcria.
Proscgucn, no ncio dc ial invcrsao dc
csiacs c iananIa dcsordcn dos clcncnios quc
a naiurcza arccia rcvoliada conira clcs, scn
ar rcsiravcl, acalrunIados, rcsas quasc dc
sonlrio dcscscro. Cono sc ja nao lasiasscn
ianios nalcs c dcsasircs, cis quc sc nanifcsia
cnirc clcs ircncnda cidcnia dc cIocu-noIus.
O flagclo faz nuncrosas viinas. Nao Ia
rcncdios ara ccnicnas dc cnfcrnos quc dcliran
c sc csiorccn sol os raios coruscanics do sol, ou
aoiiados dc cIuvas diluviais. Muiios
cnlouqucccn. Un sc suicida.
Torna-sc iao angusiiosa a siiuaao quc os
cIcfcs dclilcran alandonar no naio os
cnfcrnos, a fin dc quc os ainda nao
conianinados udcsscn ir or dianic. Eccuia-
sc a icrrvcl ordcn. Os soldados saos largan os
docnics, conanIciros, arcnics, anigos.
159
Fcsignan-sc csics con o dcsrcndincnio da vida
rorio do lrasilciro. Fornulan acnas un
cdido. quc sc lIcs dcic un ouco d'agua! Sao
130 os condcnados inoccnics assin
dcsanarados, sol a sinlcs roicao dc un
aclo, or ncio dc cqucno cariaz,
gcncrosidadc dos araguaios. graa ara os
colcricos!
Concludo o lugulrc Iolocausio, c-sc cn
narcIa a coluna, scn volvcr a calca. Acnas sc
afasia, ouvcn-sc airas iiros, clanorcs. Alguns
vulios lcvanian-sc, corrcn, cacn. o ininigo
quc aiaca os norilundos. A coluna
insiiniivancnic rciarda o asso. Ningucn a
alcana. So un dos colcricos cscaou
nilagrosancnic c, nais iardc, dcois dc
sofrincnios indizvcis, rcuniu-sc aos rciiranics.
Pouaran-no os araguaios cn visia do scu grau
dc rosiraao. Nao sc fcrc un cadavcr"
disscran.
Morrcn dc colcra cn quarcnia c oiio Ioras
dois guias, o incdiaio do conandanic c o rorio
conandanic, nosirando csic calna c coragcn
csiucndas.
A coluna csia cicnuada, rcduzida a ncnos
dc nciadc da gcnic con quc invadiu o Paraguai,
scn coniar cnirc os norios nulIcrcs, crianas,
ncrcadorcs, cnrcgados dc scrvio. Passa or
160
iodas as niscrias or quc o Ioncn odc assar,
scn sucunlir.
Conanda-a un caiiao. Mas cIcga cn loa
ordcn ao lugar dcicrninado. Nao dciou
risionciros. Conscrva os scus csiandarics c
canIcs. Paicnicia qual a fora dc rcsisicncia da
alna lrasilcira c dc quanio c caaz, cn o dcvcr
lIc cigindo sacrifcios.
161

XXXVI
A independncia do Brasil

O Drasil dciou dc dccndcr da nciroolc cn
conco dc 1808, quando a coric oriugucsa sc
nudou ara o Fio dc Janciro, clcvado a caiial da
nonarquia. O rncic rcgcnic D. Joao o
roclanou no nanifcsio clicaiivo da nudana,
dizcndo crgucr a voz no scio do novo incrio quc
vicra fundar. En 1822, acnas sc dcu a
scaraao dc Poriugal.
Por conscguinic, foi o Drasil o rinciro as
da Ancrica laiina quc adquiriu auiononia.
So no corrcr dc 1809, ronunciou-sc cn
Quiio o novincnio inicial da lilcriaao das
colnias csanIolas, novincnio logo sufocado.
Ja vinos quc na riniiiva organizaao do
Drasil, o rcginc das caiianias, a coroa
oriugucsa conscrvou solrc clas ncro
roiciorado, con odcrcs rcsiriios. No sisicna
scguinic, quc rcvalcccu aic rcvoluao
oriugucsa dc 1820, o dos govcrnos gcrais, Iavia
vcrdadcira consiiiuiao, ois os rcgincnios das
auioridadcs lIcs rcsialclccian as airiluics c
os dcvcrcs.
162
Dcsdc a nais rcnoia coca, nanifcsiou o
nosso ovo csriio dc iscnao c dignidadc. Nao
sc IunilIava aos dcosiiarios do odcr. Quando
os govcrnadorcs alusavan, nao iardavan
roicsios. Mais dc una nunicialidadc cnviou
rocuradorcs a Lisloa dcfcndcr scus dirciios c
fornular rcclanacs. Assin, o disiriio dc
Canos dc Coiiacazcs quc cn 1720 sc rcvoliou
conira os scus donaiarios. Usavan csscs
rocuradorcs da nais aliiva linguagcn ara con
El-Fci. Joao Francisco Lisloa ciia a
rcrcscniaao quc o da Canara do MaranIao,
Manocl Conalvcs AranIa, rcdigiu cn 1677,
cono nodclo dc rcsciiosa Ionlridadc. A
Canara do Fio dc Janciro olicvc quc El-Fci
csiranIassc o roccdincnio do govcrnador
Salvador Corrca, conira o qual rcrcscniara. O
ovo dcs nais dc un govcrnador. O dc
Pcrnanluco, Jcrnino dc Mcndona Furiado, foi
rcso cla gcnic dc Olinda nuna rocissao c
rcnciido ara Lisloa.
En 1641, os aulisias quiscran roclanar
Anador Ducno scu rci. En 1711, o
crnanlucano Dcrnardo Vicira dc Mcllo; cn
1720 o ninciro Fclic dos Sanios; cn 1789,
novancnic ninciros, cnirc os quais Tiradcnics,
quc ciou no ailulo scu sullinc sonIo,
cnsan na indccndcncia da Pairia, nuiio anics
quc cn ouiros onios da Ancrica ial idcia sc
nanifcsiassc. En 1817, roclana-sc a rcullica
163
dc Pcrnanluco. Os Icrdciros dos donaiarios dc
Pcrnanluco Iavian, no rigor do donnio
colonial, inicniado un roccsso coroa quc sc
viu coagida a iransigir. Duranic o rcinado dc D.
Pcdro I, o clciiorado ninciro dcrroiou o ninisiro
Josc Aninio da Silva Maia, or qucn, ao quc sc
dizia, calalava cn cssoa o Incrador. Sol o Sr.
D. Pcdro II, igual dcnonsiraao dc lilcrdadc
clciioral ocorrcu con 6 ninisiros dc Esiado quc,
cn varios lciios, foran rcudiados nas urnas, os
Srs. Pcdro Luiz, Honcn dc Mcllo, Dcnio dc Paula
c Souza, Andrc Flcury, Maia MacIado c
Nascincnio Poricla.
Mas nao falian cscriiorcs ouco
cscruulosos quc iinlran cn acIincalIar o
nosso assado, rincialncnic o nodo cono sc
ocrou a scaraao dc Poriugal, cn 1822.
Dasia rccordar alguns faios ara nosirar quc
nada sc raiicou cniao dc dcsairoso ara nos,
nas, ao conirario, succdcu nuiia cousa digna dc
adniraao.
Ao cnlarcar ara a Euroa, cn Alril dc
1821, confia D. Joao VI ao rncic D. Pcdro a
adninisiraao c govcrno surcno c rovisorio do
rcino do Drasil. A 23 dc Maio do ncsno ano,
dccrcia D. Pcdro a lilcrdadc dc inrcnsa,
anicciando, or csia c ouiras ncdidas, o rcginc
consiiiucional. A 9 dc Janciro dc 1822, dcclara
164
crnancccr no Drasil, cn dcsolcdicncia fornal
inosiao das corics oriugucsas. A fora
arnada dc Poriugal, cisicnic no Fio, lusca
rcndcr D. Pcdro c cnlarca-lo fora. D. Pcdro
qucn, cnrcgando naina cncrgia, disosio
luia naicrial, consirangc a divisao lusiiana a
rcndcr-sc c a cnlarcar. A 16 dc Fcvcrciro,
convoca ara sc rcunir no Fio un consclIo dc
rocuradorcs gcrais dc iodas as rovncias
lrasilciras. A 21 do ncsno ncs, roilc a
cccuao no Drasil, scn a sua sanao, dc ordcns
c lcis daquclas corics. A 3 dc JunIo, convoca
una asscnllcia lcgislaiiva c consiiiuinic
incunlida dc organizar a consiiiuiao cla qual
dcvcssc rcgcr-sc o coniincnic lrasilciro.
Finalncnic, a 7 dc Scicnlro, nas nargcns do
Iiranga, roclana a inicira scaraao da aniiga
nciroolc. A scaraao foi, ois, o rcsuliado dc
longa scric dc grandcs aios, dcnoiadorcs dc
cncrgia, crscvcrana c civisno nada vulgarcs.
Nao sc uliinou cssa scaraao scn luia c
dcrranancnio dc sanguc. O Drasil arnou-sc,
fornou ccrciio c csquadra, coniraiou oficiais
csirangciros quais CocIranc, MariaiI, Norion,
Taylor, Crccnfcld c Lalaiui. Fcriran-sc conlaics
cn icrra c no nar. D. Joao VI cnvia cnissarios a
D. Pcdro quc rccusa rccclc-los c os olriga a
rcgrcssarcn, dcvolvcndo as carias do ai.
Poriugal soliciia a ncdiaao inglcsa, no iniuiio dc
icrninar-sc a gucrra. Craas a cssa ncdiaao,
165
cclclra-sc a convcnao dc 29 dc Agosio dc 1825,
cn viriudc da qual Poriugal rcconIccc a
indccndcncia do Drasil. Fizcran-sc conccsscs
nuiuas na convcnao, ccdcndo o Drasil
vaniagcn dc scr rcconIccido or Poriugal, a fin
dc quc as nais nacs da Euroa ianlcn o
rcconIcccsscn. A rova dc quc o iraiado nao nos
cra infcnso csia na indignaao ullica quc
lcvaniou cn Poriugal, olicndo a cusio o galincic
inglcs a raiificaao.
Cono o Drasil sc olrigara a agar dois
nilIcs dc lilras csicrlinas, ou nclIor, assunira
a rcsonsalilidadc dc un cnrcsiino dcssa
quaniia, coniraido or Poriugal cn Londrcs,
acoinaran alguns oosicionisias o iraiado dc
caria dc alforria, afirnando quc conranos a
nossa indccndcncia. Eccssos dc linguagcn
injusios c injusiificados!
Provcio aquclc conronisso dc un ajusic dc
conias, icndo or fin ciinguir rcclanacs dc
aric a aric. Fcrcscniou o valor dc alacios c
ouiras roricdadcs ariicularcs dc D. Joao VI no
Drasil. Con a scaraao, aodcrara-sc csic dc
aric do airinnio aic cniao conun. Ficaran,
dcnais, cricnccndo ao Drasil, ncdianic a
olrigaao rcfcrida, ncrcadorias scqucsiradas,
cnlarcacs surias nos orios, rcdios rusiicos c
urlanos, navios arcsados cn alio nar,
nuncrosos vasos dc gucrra. A coniinuaao da
166
cananIa icria cusiado nais. Porcn, oljciar-sc-
a, odcria o Drasil vcnccr afinal c nada agar.
caio. Honra lIc scja, cnircianio, icr
rcfcrido, no conco dc sua cisicncia nacional,
nao fazcr qucsiao dc dinIciro, raiicando ara
con a vclIa nac airia cnolrccida c fraca un
aio dc Ioncsiidadc ou cavalIcirisno.
167

XXXVII
Grandes nomes da nossa histria

Fulguran na Iisioria lrasilcira noncs
noiavcis, c lclos ccnlos dc civisno,
dcsinicrcssc, coragcn, Ioncsiidadc. A nuiios
ainda nao sc iriluiou a dcvida jusiia.
Pouco sc fala, or ccnlo, cn Pcro Locs dc
Souza, navcgador c cronisia, do qual dizia a
Mariin Afonso dc Souza o Condc da CasianIcira,
ninisiro d'El-Fci. vosso irnao csia fciio un
Ioncn nuiio Ionrado, c ouira vcz vos afirno
nuiio Ionrado."
Enirc os govcrnadorcs gcrais, foran nao
raros Ioncns sucriorcs, a concar clo
rinciro, Tonc dc Souza, dc qucn ianlcn o
Condc da CasianIcira afirnava quc lIc ia
acIando cada vcz nais qualidadcs loas, icndo
solrc iodas a dc scr sisudo.
Mcn dc Sa, nicgro c lon; Manocl Tcllcs
Darrcio dc Mcnczcs, cncriio adninisirador;
Maiias dc Alluqucrquc, c Andrc Vidal dc
Ncgrciros, Icrois da gucrra Iolandcsa; Concs
Frcirc dc Andradc, quc adninisirou o sul do
Drasil 30 anos, inorializado no ocna Uuguu; o
168
Marqucs dc Lavradio, o Condc da CunIa, o
Condc dc Azanluja, Luiz dc Vasconccllos c
ouiros dciaran nolrcs iraos na gcsiao dos
ncgocios ullicos. Manocl Dcquinao c Tiradcnics
cquiaran-sc s nais uras viinas das idcias
gcncrosas. Alcandrc dc Cusnao, csiadisia c
dilonaia, ncrcccdor da confiana dc D. Joao V;
Josc da Silva Lisloa, Viscondc dc Cairu, cscriior,
crudiio, insirador da alcriura dos orios
lrasilciros a iodas as nacs; Hioliio Josc da
Cosia quc, cilado cn Londrcs, rcdigia nagnfico
jornal solrc cousas da Pairia, advogando
adianiadas idcias; Evarisio Fcrrcira da Vciga,
nodcsio livrciro, jornalisia, ronoior dc una
rcvoluao, dc quc, cssoalncnic, ncnIun
rovciio colIcu; Diogo Aninio Fcijo, o adrc
cncrgico c airioia; Josc Donifacio dc Andrada c
Silva, salio, ocia, Ioncn dc Esiado, con duas
vidas, igualncnic ilusircs, una cn Poriugal,
ondc dcscolrc novas csccics nincrais, dirigc a
consiruao dc olras ullicas, ccrcc alios cargos
dc insirucao, oliica c nagisiraiura, conlaic
conira os soldados dc Naolcao, ouira no
Drasil, ondc conirilui cficazncnic ara a
scaraao c organiza o Incrio nasccnic; o
Duquc dc Caias, o gcncral calno c rcflciido,
nunca dcrroiado, vcnccdor dc quairo rcvolucs c
duas gucrras cicrnas; Mariz c Darros, csioico
qual Mucio Scovola, anic o sofrincnio c a noric;
Porio Alcgrc, a cncarnaao da valcniia clcganic c
169
criicriosa ; Osorio o iio do gcncral inciuoso c
lravo, sao individualidadcs quc Ionran qualqucr
naao, concrciizan o quc dc nais alio icn
roduzido a Iunanidadc.
En iodos os ranos da aiividadc social,
figuran disiiniancnic lrasilciros. Na ocsia, cis
Crcgorio dc Maios, o grandc sairico; cis Josc
Daslio da Cana, o ilusirc cico, anigo dc
Ponlal, un dos oucos quc guardan fidclidadc a
csic csiadisia na dcsgraa; cis Conalvcs Dias, o
sullinc lrico; cis Fagundcs Varcla; cis Casiro
Alvcs, c ianios nais. Na Iisioria, Joao Francisco
Lisloa alia a crudiao dc Tainc ao csiilo dc
Taciio. Na filosofia c na criiica, Tolias Darrcio; no
dirciio, Tcicira dc Frciias dcrranan clarcs
gcniais. Na nusica, icnos Josc Maurcio Nuncs
Carcia, o adrc ncsiio, iao ncrccidancnic
disiinguido or D. Joao VI; icnos Carlos Concs,
insirado conosiior, dc noncada univcrsal. Na
cicncia, o loianico Concciao Vcloso, o
naiuralisia Alcandrc Fodrigucs Fcrrcira, o
cirurgiao Manocl Fcliciano.
O lrasilciro Josc dc Laccrda airavcssa a
frica cn 1798. Pcricncc a un lrasilciro o
dcscolrincnio da navcgaao acrca. Na vcrdadc,
os aarclIos acrosiaiicos foran invcniados clo
saniisia Darioloncu dc Cusnao, irnao do cclclrc
Alcandrc dc Cusnao. Aicsian docuncnios
irrccusavcis quc Darioloncu ccrincniou scu
170
invcnio cn Lisloa, no ano dc 1709, 74 anos
anics dc fazcrcn iguais ccricncias cn Frana
os irnaos Mongolficr (1783}. A csics, cnircianio,
cosiuna-sc airiluir a rioridadc. Na ciiao
cndcrcada or Darioloncu naqucla daia a El-
Fci, dcclara clc icr cngcndrado un insiruncnio
ara andar solrc o ar c solrc a icrra, con o qual
sc odcria ir aic os olos c alcanar grandcs
vaniagcns na aric da gucrra, cono
corrcsondcncia, c sadas dc raas siiiadas.
Assin, Ia ccrca dc 200 anos, concclcu
Darioloncu a idcia da icniaiiva quc o caiiao
Andrcc quis rcalizar rclaiivancnic ao olo do
noric, lcn cono a do scrvio acrosiaiico na aric
niliiar. Cranlciia, cn 1870, rciirou-sc, nun
lalao, dc Paris asscdiado clos alcnacs. O
ninciro Sanios Dunoni dcscolrc a dirigililidadc
dos lalcs.
Enirc os grandcs vulios do Drasil, cunrc
ncncionar D. Pcdro I, quc nascido cn Poriugal,
ara aqui vcio aos novc anos, aqui sc cducou c
fornou o caraicr, aqui assou 23 anos da sua
lrcvc cisicncia. Quaisqucr quc Iajan sido scus
crros, nao sc odc ncgar a nuiia gloria dcssa
cisicncia fccunda. Possua clc alias qualidadcs.
cavalIcirisno, coragcn, franqucza, aiividadc.
Josc Donifacio a qucn lanira, iornou-sc, dcois
dc 1831, cIcfc do ariido rcsiaurador. Dcvcnos
incnso a Josc Donifacio c a Mariin Francisco na
scaraao dcfiniiiva dc Poriugal. Mas foi anics dc
171
cIanar ao odcr os Andradas quc D. Pcdro
raiicou aios dccisivos, quais dcsolcdcccr
caicgoricancnic s ordcns das Corics dc Lisloa c
olrigar a cnlarcarcn ara Euroa as iroas
oriugucsas quc cnsaran cn ronovcr a
cccuao dc iais ordcns. A 7 dc Scicnlro, no
Iiranga, Josc Donifacio nao csiava ao lado dc D.
Pcdro.
No dia da aldicaao, 7 dc Alril dc 1831,
aconsclIa aos soldados ficis quc sc rcunan aos
conanIciros rcvoliados, dcclarando nao dcscjar
o sacrifcio dc cssoa alguna. Tudo ara o ovo,
nada clo ovo" cra a sua naina. Sc algucn
sc IunilIava dianic dclc, cclanava. Traia-nc
cono Ioncn!"
Aldicando, cnircga scus filIos ncnorcs, scn
nac, ao ovo iriunfanic na rcvoluao, iananIa
confiana dcosiiava no caraicr dcssc ovo.
Noncia iuior dclcs Josc Donifacio, advcrsario da
vcscra. Dcscdc-sc dos anigos, cdindo-lIcs
crdao das ofcnsas quc orvcniura lIcs irrogara.
Quais, afinal, scus gravcs crincs conira o
rogrcsso c a civilizaao do Drasil? Sc falias
concicu, rcsiou scrvios quc as rcsgaian.
Na Euroa, nanifcsia Icrosno
ciraordinario duranic a cananIa conira D.
Migucl. Eu o vi con csics olIos, rcfcrc Aninio
Fcliciano dc CasiilIo, concr un ao ncgro cnirc
172
os soldados, jazcr na icrra nua, agarrar no alviao
ara cnsinar a consiruir una irincIcira; vi scr
rcciso ara o fazcr rciirar dc un onio ondc as
lalas cIovian un gcncral iniinar-lIc ordcn dc
risao, cn nonc da rainIa. Esiava no Iosiial,
vi-o cnirc os fcridos, aiando-lIcs as ligaduras, c
consolando-os; no arscnal, clc cncariucIava a
olvora; nas laicrias, ancsirava os ariilIciros;
dcois da viioria, disirilua or suas naos as
disiincs."
Ao norrcr, nandou cIanar un soldado raso
quc cricnccssc ao laialIao quc fizcra o ccrco do
Porio. Alraa-o, rogando quc iransniiissc o
alrao aos canaradas. O soldado duranic longo
icno sofrc aiaqucs dc ncrvos, cla conoao quc
ccrincniara.
D. Pcdro cirou aos 36 anos inconlcios,
icndo fundado un cscranoso incrio, lilcriado
un aniigo rcino, rcnunciado duas coroas, scrvido
duas Pairias, dciando fana inorial na Euroa c
na Ancrica.
173

XXXVIII
D. Pedro II

Eis o grandc vulio da Iisioria lrasilcira.
noiivo dc dcsvanccincnio ara csriios
rcflciidos o icr nascido no ncio social quc o
roduziu. Ja concan a lIc rcndcr jusiia os
rorios quc o dcuscran do irono c o laniran.
Considcran-no, clo ncnos, un lon, un
dcsinicrcssado, un anigo da Pairia. oca vira,
nao nui rcnoia, cn quc unanincncnic sc lIc
rcconIcccra a lcncncrcncia, roclanando-o a
naao inicira o nais cnincnic dos lrasilciros, o
nais nolrc dos ancricanos (scn ccciuar
WasIingion c Dolvar}, unas das figuras nais
sinaiicas c vcncrandas da Iisioria univcrsal.
Cono sc rcsia a lclo ocna a sua alia, ura
c rofcua cisicncia! Quanios curiosos ou
clcvados cisodios; digno cada qual dc inorializar
una ncnoria!
Vcdc-o aos cinco anos, orfao dc nac, scn un
roino arcnic dc naior idadc quc or clc
vclassc, cnircguc or scu ai aos azarcs dc una
rcvoluao viioriosa. Ei-lo o Incrador ncnino,
ircado nuna cadcira, dcliranicncnic aclanado
174
clos grandcs funcionarios, cla iroa, cla
nuliidao...
Efciua-sc no Drasil a rincira ccricncia
dos govcrnos clciivos. Un dcccnio dc luias,
indiscilina, criurlacs, anarquia. Transforna-
sc a Fcgcncia dc rovisoria cn dcfiniiiva,
ronovc a rcforna da Consiiiuiao, assa a scr
consiiiuda, cn vcz dc ircs ncnlros, dc un
rcgcnic unico, clciio or iodo o Drasil. En vao! A
dcsciio da cncrgia dc Fcijo c da caacidadc dc
Araujo Lina, nao sc dissolvcu o as, orquc o
cqucnino Incrador cra o snlolo cficaz da
uniao. Sua fragil cisicncia, no dizcr dc Saini
Hilairc, ounIa larrcira s anlics
scaraiisias.
Educava-sc clc dc nodo conlcio, rcvclando
ciraordinaria rccocidadc, doiado dc cnincnics
faculdadcs dc scniincnio c razao, gravc,
alicado, dcscjoso dc iudo arcndcr, dcscjo
quc nanicvc scnrc ardcnic aic os uliinos dias
da vida.
Tais qualidadcs, iananIas cscranas
dcscriaran no Parlancnio quc, no iniuiio dc
dclclar os nalcs ullicos, julgaran dcvcr
adianiar dc ircs anos a daia dc sua naioridadc
oliica, confiando-lIc dcsdc logo a surcna
dircao nacional.
175
Coniava D. Pcdro 15 anos. Con dccisao c
coragcn, acciiou a ircncnda rcsonsalilidadc
quc sc lIc ofcrccia, c cncciou cssc rcinado dc
rogrcsso, lilcrdadc c jusiia, cuja rccordaao
cncIc dc rcconIccincnio iodo vcrdadciro coraao
airioia, ois, duranic clc, o Drasil ccrccu
inconicsiada Icgcnonia na Ancrica do Sul.
Do lalano do scu ncio scculo dc
adninisiraao rcsulia cnornc saldo dc lcncfcios.
Fcriniu o caudilIisno no Drasil c no Praia,
garaniiu 40 anos dc az inicrna, sufocou cinco
rcvolucs, cn S. Paulo, Minas, MaranIao, Fio
Crandc do Sul c Pcrnanluco, susicniou ircs
gloriosas gucrras cicrnas, dcsiruindo ircs
iiranias, a dc Fosas, a dc Aguirrc c a dc Locz;
asscgurou a indccndcncia do Uruguai c do
Paraguai; coniriluiu dccisivancnic ara a
lilcriaao dc dois nilIcs dc cscravos.
viioria solrc as rcvolucs scguiu-sc
scnrc anla c gcncrosa anisiia. Na gucrra
conira Fosas, iriunfou o Drasil ondc a Frana c a
Inglaicrra Iavian naufragado. Nunca arovciiou
suas vaniagcns ara orinir vizinIos nais
fracos. O Incrador cra aliado dc iodos os
csriios lilcrais do Praia. Nada ins ao
Paraguai, dcois dc ic-lo vcncido con ingcnic
sacrifcio. Organizou ali o govcrno rcullicano
quc, sol o dcsoiisno dc Francia, Locz I c Locz
176
II, cra aic cniao dcsconIccido dos araguaios, c
dcicrninou-lIcs a aloliao do caiivciro. Trcs
vczcs scrviu dc arliiro cn qucsics
inicrnacionais dc grandc nonia, cnirc odcrosas
nacionalidadcs. Dcfcndcu, con circna cncrgia,
a dignidadc do Drasil conira nacs forics, cono
a Inglaicrra, vcndo-sc csia olrigada a nos dar
saiisfaao calal.
Dasia conarar o Drasil dc 1840 (5
nilIcs dc Ialiianics, dos quais 2 nilIcs dc
cscravos, 16 nil conios dc rcnda, 50 nil conios
dc roduao ioial, scn csiradas dc fcrro, con
o Drasil dc 1889, 14 nilIcs dc Ioncns livrcs,
153 nil conios dc rcnda, ccrca dc 500 nil conios
dc roduao, nais dc novc nil quilnciros dc
vias fcrrcas cn irafcgo} ara vcrificar a incnsa
roscridadc alcanada sol as visias dc D. Pcdro.
Prcsidiu clc inauguraao das nossas
rinciras csiradas dc fcrro, linIas dc vaorcs c
iclcgraficas, rinciais olras ullicas;
iniroduao cn nassa dc colonos csirangciros; ao
dcscnvolvincnio da insiruao ullica;
cansao do nosso crcdiio, coiado, nos uliinos
anos da nonarquia, acina do dos nais influcnics
Esiados. Lavoura, concrcio, indusiria, iudo
ncdrou.
177
Escravo da lci, rocurou conciliar os ariidos,
aaziguar as aics, acaiar a lilcrdadc,
sccundar o rogrcsso.
Carlos Filcyrollcs, anigo dc Viior Hugo,
cilado da Frana or Naolcao III, cscrcvcu quc
no Drasil nao sc conIccian roccssos oliicos,
ncn risionciros dc Esiado, ncn rcsirics
inrcnsa, ncn consiracs, gozando-sc dc
alsoluia indccndcncia csiriiual, graas a D.
Pcdro, cuja najcsiadc consisiia, nao nas suas
rcrrogaiivas, nas no scu caraicr cssoal.
Nuncrosos viajanics csirangciros vindos ao
Drasil, iriluian iguais cncnios ao Incrador.
NcnIun solcrano janais olicvc iania
considcraao c oularidadc na Euroa c nos
Esiados Unidos.
Clorificaran-no Collci, ScIolcIcr, Julcs
Sinon, Longfcllow, Agassiz, Dunas, Misiral,
Canillo Casiclo Dranco, Ccsar Caniu, Lcsscs,
Pasicur, cn cujo Insiiiuio dc Paris figura o lusio
dclc. Alcandrc Hcrculano, indccndcnic aic
sclvagcria, iccc-lIc louvorcs. Darwin dcclara quc
iodos os salios lIc dcvcn o naior rcsciio.
Lanariinc coloca-o acina do grandc Frcdcrico.
Miirc cIana-lIc cIcfc dc una dcnocracia
coroada. Vicior Hugo roclana-o ncio dc Marco
Aurclio, Cladsionc aonia-o cono nodclo dos
rcis lcnao c ccnlo da sua raa.
178
Anigo dc iodos os Ioncns noiavcis dc scu
icno adivinIou o gcnio dc Wagncr a qucn, cn
1857, cdiu una ocra ara scr caniada no Fio
dc Janciro.
Mcnlro do Insiiiuio dc Frana c dc iodas as
grandcs socicdadcs cicnificas c liicrarias do
nundo, roicior das cicncias, das lciras c das
arics, auiliou Pcdro Ancrico, Viior Mcirclcs,
Carlos Concs, Alncida Junior, VarnIagcn,
Conalvcs Dias, Maccdo, Porio Alcgrc, MagalIacs,
cuja Concdcuuo dos Tunoos foi luuosancnic
cdiiada, cusia dclc. Quanios csiudanics olrcs
cducou, quanios ariisias favorcccu!
Considcrai o scu civisno, a sua aiividadc
indcfcssa, no corrcr da cananIa do Paraguai,
ara as dcscsas da qual ccdcu a quaria aric da
sua doiaao, o scu zclo circno no ccrccio dos
dcvcrcs ullicos c rivados, a sua lcncvolcncia,
a sua rolidadc, a sua iolcrancia, a sua
filaniroia, a sua cncaniadora lrandura, a sua
sinlicidadc csariana, clc ligado aos
Dourlons, aos Halslurgos, s nais nolrcs c
aliivas fanlias do univcrso!
AcIava-sc norilundo cn Milao,
sacrancniado, ungido, quando lIc conunican a
voiaao da lci dc 13 dc Maio dc 1888 quc
dcclarou ciinia a cscravidao no Drasil.
Dcrranou lagrinas dc alcgria, nurnurando.
179
Crandc ovo! Crandc ovo!" E a conoao
julilosa lIc socrgucu as foras, ocrou un
nilagrc, odcndo nais do quc os cuidados c os
ncdicancnios.
Naqucla cidadc, cn Paris, cn Dadcn-Dadcn,
Druclas, MarsclIa, Florcna, Naolcs, ondc
qucr quc clc sc cnconirassc, rccclia
significaiivas Ioncnagcns da oulaao,
clcvando-sc assin o nonc do Drasil. Alio,
inoncnic, cIcio dc disiinao naiural, rovocava
aclanacs. En Cancs, dcois dc dcsironado, os
FcIcs dc Poucncc lIc dcdicaran iiorcsca fcsia
c o clcgcran scu socio, aclidando-o o c dos
ncudocs.
Cono sc rcocuava con a insiruao
ullica, aninando-a quanio cn si calia,
assisiindo infaiigavcl a cancs, concursos,
disiriluiao dc rcnios! Sc cu nao fora
Incrador, quiscra scr ncsirc dc cscola",
cosiunava cclanar. Nada conIco dc iao nolrc
acrcsccniava, cono dirigir jovcns inicligcncias,
rcarar os Ioncns do fuiuro." Quiscran crigir-
lIc un alacio, condigno da sua osiao. Eigiu
quc o dinIciro dcsiinado consiruao sc
alicassc dc cscolas. Finda a gucrra do
Paraguai, a Municialidadc c o ovo do Fio
rojciaran clcvar-lIc una csiaiua. Fccusou
crcnioriancnic, dcicrninando quc avuliada
quaniia rccolIida or sulscriao sc dcssc o
180
dcsiino da do alacio. Scra a nclIor nancira dc
crciuar, cscrcvcu cniao, a confiana quc
iivc no airioiisno dos lrasilciros."
Janais usou do vcio consiiiucional, janais
cnlaraou una rcforna, janais conscniiu nun
clio, ou nuna cccuao caiial, quando
rovocada a sua inicrvcnao, janais alincniou
scniincnios dc odio, rcvcnao, vingana ou
crscguiao conira qucn qucr quc fossc, janais
conIcccu ininigos. Os rcvolucionarios da vcscra
ocuavan os nais clcvados cargos oliicos no
dia scguinic.
Funcionario crfciio, csoso c ai ccnlar
acolIia cada nanIa quanios o rocuravan,
aicncioso c aicrnal ara con iodos. Fccclia
dcssc nodo, dizia, a sua fanlia lrasilcira. Cono
Pcriclcs, nunca fcz cidadao algun ionar luio.
Honcn dc lcn na cicnsao da alavra, nuiia
vcz conirariou inorianics inicrcsscs, scn quc
ningucn ousassc lIc airiluir cquvocas
inicncs.
Os livros, cis scus naiorcs anigos. Daldo dc
rccursos, no clio, quasc cn csiado dc olrcza,
lcgou ao Insiiiuio Hisiorico, quc fundara, ao
Muscu c Dillioicca Nacional a nagnfica livraria
dc 60.000 voluncs quc cuidadosancnic ajuniara,
lcn cono as suas colccs nunisnaiicas c
nincralogicas, scn csiinaiiva ossvcl.
181
Nao crniiiu quc lIc acrcsccniasscn lisia
civil, quando o Parlancnio, aicndcndo
dcrcciaao da nocda, auncniou os vcncincnios
dc iodos os funcionarios.
A nor aric da sua doiaao, discndia-a cn
olras dc caridadc. Dc una fciia, ionou
cnrcsiados 60 conios dc rcis ara lilcriar
anoninancnic un loic dc cscravos. Muiios
dcsscs infclizcs foran cducados a ccnsas suas.
Dcn ncrccc o qualificaiivo dc Magnanino,
quc lIc confcriu a Acadcnia Franccsa, qucn
arcscnia, scn un dcslizc, rcdicados quais os
quc alidancnic rccordanos.
Acado do irono, lanido da Pairia, ningucn
acusou, nao lavrou un roicsio, nao fornulou
una qucia, no ncio dc iananIas ingraiidcs c
iniquidadcs. No dcsicrro, a sua grandcza c
Ionlridadc aiingcn grau inconaravcl. Scnrc
ronio a scrvir o Drasil, ofcrcccu-sc, quando sc
agiiou a qucsiao do Oiaoquc, a auiliar con
infornacs o ninisiro da rcullica lrasilcira cn
Paris. Proalando-sc quc o salio KocI Iavia
dcscolcrio cn Dcrlin o rcvcniivo conira a
iulcrculosc, adquiriu clc incdiaiancnic loa
orao do ncdicancnio ara rcncic-lo Sania
Casa do Fio dc Janciro. Caindo aucrrino do
irono, os rorios vcnccdorcs da rcvoluao quc o
dcrrilara rcsiaran-lIc a Ioncnagcn dc lIc r
182
disosiao foric quaniia ara o scu susicnio, o
quc clc nolrcncnic rcjciiou. A Consiiiuiao
rcullicana dc 1891 asscgurou-lIc una cnsao
cnquanio clc vivcssc, da qual ianlcn sc nao
scrviu.
Una aoicosc a sua noric, ocorrida cn
nodcsio Ioicl dc Paris! Colocaran un ouco dc
icrra do Drasil, guardada adrcdc ara cssc fin
or ordcn sua, dclaio dc sua calca, no caiao.
Prcsiou-lIc Ionras solcranas a Fcullica
Franccsa. Dc ioda aric acorrcran
rcrcscnianics dc rcis c incradorcs a rcndcr-lIc
o rciio surcno. A inrcnsa univcrsal colriu-sc
dc luio, scniincnio conariido cla nassa
oular. O ircn funclrc quc iransoriou o scu
cadavcr a Lisloa, airavcssou a EsanIa c
Poriugal, cnirc unanincs c grandiosas
dcnonsiracs dc csar c vcncraao.
E la dcscansa cn S. Viccnic dc Fora, longc do
Drasil quc ianio anou, ianio scrviu, ianio
calou.
Mas Ia dc voliar; Ia dc iornar-sc lcgcndaria
a sua ncnoria inorial. Ha dc voliar
iriunfalncnic, sin, ara jazcr ao lado dos scus
qucridos conairioias, do ncsno nodo quc dc
Sania Hclcna volvcran as cinzas dc Naolcao, a
fin dc rcousarcn nos Invalidos, cono clc cdira,
junio das dc scus lravos.
183
E a Iisioria rcconIcccra quc a gloria do
Incrador lrasilciro c nais alia c nais ura quc
a do sanguinario Incrador franccs, aniquilado
cn Waicrloo.
184

XXXIX
A escravido no Brasil

Sc c caio quc o Drasil sc dcnorou cn alolir
a cscravidao, nao ncnos ccrio c quc cn aric
alguna a qucsiao foi solvida dc nodo nais
inicligcnic c Ionroso.
Nao nos dcvc cnvcrgonIar o faio dc Iavcrnos
naniido a naldiia insiiiuiao. Quasc iodos os
ovos o raiicaran. Tcologos c douiorcs da Igrcja
susicniaran a sua lcgiiinidadc. Ao concar csic
scculo, adniiia ainda a Inglaicrra o irafico dos
ncgros, con o qual cnriqucccu c cuja surcssao
dificilncnic conscguiu. En Frana, so cn 1848
ciinguiu-sc a cscravidao nas colnias. Nos
Esiados Unidos, o ilusirc WasIingion cra
cscravagisia. A aloliao cusiou ali ircncnda
gucrra civil, duranic ccrca dc cinco anos, dc 1860
a 1865. Nunca ossuran os lrasilciros un
Codigo Ncgro, cono os inglcscs, franccscs c
ancricanos do noric. Fcsiringian csics uliinos
cn ccrios Esiados o dirciio dc lilcriar; nouiros,
dc iodo a lci o incdia. Dcois dc lilcrio, cra o
c-cscravo olrigado a sair do lugar ondc vivcra,
sol cna dc scr dc novo cscravizado. Conciian
os scnIorcs rcvolianics crucldadcs quc
Hcnriqucia DcccIcr Siowc dcscrcvcu no scu
185
fanoso ronancc A CuIunu do u TIonus.
Proilian alguns quc os Ioncns dc cor, ncsno
livrcs, arcndcsscn a lcr c a cscrcvcr. Aic Iojc,
luian os ancricanos do noric con o rollcna
ncgro. Os Ioncns dc cor fornan ali classc
scgrcgada c orcssa, scn as rcgalias sociais dos
dcnais cidadaos. Nao Ia casancnios cnirc
cssoas dc cor difcrcnic. A clc cscura c una
dcrcciaao, un csiigna, un noiivo dc avcrsao
or aric dos lrancos. Os rcios vccn-sc
ccludos dos lugarcs ullicos. Cono ja
assinalanos, icn aic igrcjas c ccniicrios aric.
No Drasil rcrcscniavan os cscravos a quaria
aric da oulaao, cran os unicos
iralalIadorcs agrcolas c rcsidia na agriculiura a
fonic rinordial da riqucza ullica. Mais ardua
do quc alIurcs, iornava-sc, ois, a dccisao da
naicria quc cnvolvia inicrcsscs viiais.
Dcsdc o scculo XVIII, cnircianio, vozcs
gcncrosas roicsiaran, cn nonc da noral c do
dirciio, conira o caiivciro. O Drasil nao o anou ou
dcfcndcu; acnas o iolcrava. Condcnava-sc
univcrsalncnic cnirc nos a roricdadc scrvil. Os
dcnoninados cscravocraias janais sc ouscran
radicalncnic lilcriaao; qucrian so quc cla sc
cfciuassc cn razo longo, c ncdianic una
indcnizaao, dcsiinada rcorganizaao do scrvio
agrcola. Nunca cgaran cn arnas ara
rcscrvar o irisic rcginc, Icrdado dos
186
anicassados. Faros os scnIorcs crucis. No gcral,
iraiavan os ncgros cono crisiaos, nao lIcs
rccusando os consolos da rcligiao, crniiindo quc
fundasscn irnandadcs so dclcs. S. Dcncdiio c
Nossa ScnIora do Fosario.
Miiigavan a soric dcsscs infclizcs a caridadc,
a filaniroia c lclos cosiuncs da oulaao,
quais o aadrinIancnio, as alforrias na ia.
Con alforrias sc concnorava qualqucr faio
inorianic, ou fcsia dc fanlia. Os lilcrios
adoiavan, nao raro, o solrcnonc dos aniigos
scnIorcs. Cargos c osics lIcs ficavan
accssvcis, scn scaraao social.
A cnanciaao sc ocrou rogrcssivancnic,
ara quc a roduao nacional nao sofrcssc. A
rofunda rcforna rcalizou-sc dc nodo acfico.
En 1831, a lci roiliu o irafico dc africanos; cn
1871, roclanou livrcs os filIos dc nulIcr
cscrava; cn 1885, considcrou ianlcn livrc os
caiivos scagcnarios; cn 1888, dcclarou ciinia a
cscravidao no Drasil. Proccdcu con salcdoria o
lcgislador, ccrccando or iodos os lados a
insiiiuiao, nclIorando a ouco c ouco a
siiuaao das viinas, roilindo o aariancnio
das fanlias, ronovcndo c faciliiando a iniciaiiva
cnanciadora, cogiiando da cducaao dos
ingcnuos, cviiando alalos c airiios nocivos ao
lcn ullico.
187
Todavia, nao sc cIcgou scn luia, conoao c
crigo, viioria final. Houvc, cn conco, agiiaao
c oosiao violcnia or aric dos inicrcssados.
Arcou con inuncros c scrios olsiaculos a
lrilIanic roaganda alolicionisia cn quc ianios
noncs sc ilusiraran na inrcnsa, na iriluna,
nas associacs lilcriadoras. En viriudc dcssa
roaganda, cniraran os scnIorcs a nanuniiir
os rorios cscravos. Anazonas c Ccara sc
cnancian, no ncio dc solcnizacs nagnficas.
Acclcra-sc o novincnio. Dao-sc lilcriacs cn
nassa. Os cscravos vao alandonando cniao as
fazcndas, cnquanio a olcia c o ccrciio
rccusan-sc a crscgui-los. fora quc
orvcniura lIcs cnlargava o asso, dizian.
aiirai solrc nos; nao nos dcfcndcrcnos;
dcscjanos acnas iralalIar, cono Ioncns
livrcs!" Insurgidos, conscrvan calna c digna
aiiiudc. Cruos nuncrosos c forics airavcssan
silcnciosos cidadcs c vilas, scn o ncnor aluso,
indo rocurar os alolicionisias ou os lavradorcs
quc ja Iavian inaugurado a lilcrdadc cn suas
icrras.
Ccrca dc dois nilIcs dc caiivos cnancian-
sc cn 17 anos, nais dc 100 nil or ano. O
arlancnio discuiiu c voiou cn 5 dias o rojcio
dc lci ofcrccido clo govcrno, dcclarando ciinia a
cscravidao no Drasil, scndo ouvidos scn
dcsrcsciio, acsar da inacicncia gcral, os
oradorcs conirarios quc sc nanifcsiaran con
188
naina iscnao. Scguiran-sc dcnonsiracs dc
alauso c rcgozijo ullicos quais nao sc iinIan
visio ainda c nunca nais sc viran. A daia da
sanao da lci, 13 dc Maio, foi considcrada
dcsdc logo clo cniusiasno oular cono dc fcsia
nacional.
Todo o nundo civilizado cclclrou o nodo
cono o Drasil sucrara a icrrvcl crisc. En Ionra
da nossa Pairia, crcorrcu Ducnos Aircs
inoncnic rocissao cvica, dirigida clos dois
rcclaros c-rcsidcnics da Fcullica Miirc c
Sarnicnio. En Paris, as sunidadcs das lciras c
da oliica aclanaran o Drasil. rinccsa D.
Isalcl, quc cn rol da aloliao arriscara o scu
irono, signaiaria da lci, conccdcu o Paa Lcao
XIII a surcna disiinao da Hosu dc Ouo. Sc os
odcrcs concicnics nao rcciiiasscn a
aloliao, cla cn lrcvc sc conlciaria clo
conscnso dos scnIorcs. A lci nao ciinguiu, nas
dcclarou ciinia a cscravidao no Drasil.
Uliinado o iriunfo, incororaran-sc os c-
cscravos oulaao, cn crfciio c dc
igualdadc. A clcs ncsnos c a scus dcsccndcnics
dcsvcndaran-sc os vasios Iorizonics alcrios a
iodos os Ialiianics do Drasil. Muiios
crnancccran nas aniigas fazcndas,
coniinuando a iralalIar, scn rcsscniincnios
rccrocos, ao lado dos scus c-donos.
189
En quc onio do glolo, cn quc agina da
Iisioria sc rcgisia una rcvoluao social,
cconnica c oliica dcsia nagniiudc c alcancc
cccuiada dc nancira iao nolrc?
190

XL
Resumo das grandezas do Brasil

Ficou dcnonsirado quc.
O Drasil consiiiui un dos nais vasios
ascs da icrra, caaz dc conicr ioda a oulaao
ncla cisicnic;
Fcunc incnsas vaniagcns a cssa grandcza
icrriiorial, quais a siiuaao gcografica, a
Ionogcncidadc naicrial c noral, o rogrcsso
consianic;
lclssino cnccrrando naravilIas scn
cnulas no univcrso, cono o Anazonas, a
cacIocira dc Paulo Afonso, a florcsia virgcn, a
laa do Fio dc Janciro;
Possui riquczas incalculavcis, iudo
quanio dc rccioso sc cnconira no glolo;
Coza dc crciua rinavcra, scn janais
conIcccr icncraiuras circnas;
Nao sofrc as calanidadcs quc cosiunan
afligir a Iunanidadc. vulccs, icrrcnoios,
cicloncs, inundacs, alundancia dc aninais
fcrozcs;
191
Fcsulia a sua oulaao da fusao dc ircs
dignas c valorosas raas;
Don, acfico, ordciro, scrvial, scnsvcl,
scn rcconcciios, nao dciura o caraicr dcssc
ovo ncnIun vcio quc lIc scja cculiar, ou
dcfciio insusccivcl dc corrcao;
Nunca sofrcu IunilIacs, nunca fcz nal,
nunca crdcu una olcgada do scu solo, nunca
foi vcncido, anics icn vcncido odcrosas nacs;
Scnrc roccdcu Ioncsia c
cavalIcirosancnic ara con os ouiros ovos,
livrando, con alsoluia alncgaao, dc odiosas
iiranias scus vizinIos nais fracos;
CIcio dc curiosidadcs naiurais, dcara
clcvadas glorias a qucn o csiudar c anar;
Na sua Iisioria, rclacionada con os nais
noiavcis aconiccincnios da csccic Iunana,
cscasscian gucrras civis c cfuscs dc sanguc,
solcjando fciios Icroicos, fornosas lcgcndas,
rcclaras figuras, luninosos ccnlos;
Princiro as auinono da Ancrica laiina,
scgundo do Novo Mundo, scnrc nanifcsiou
csriio dc indccndcncia, dcsfruiou lilcrdadcs
dcsconIccidas cn ouiras nacs, nosirou-sc
aio ara iodas as nclIorias, roduziu
rcrcscnianics disiinios cn qualqucr rano da
192
aiividadc social, rcsolvcu con calna c scnsaicz,
luz do dirciio, a nor aric das suas qucsics,
acolIcu carinIosancnic qucn qucr quc o
rocurassc, auncniou scn ccssar.
Ncsias condics, o Drasil c un as
rivilcgiado, rcunindo clcncnios quc lIc
confcrcn rinazia solrc iodos os nais. Inoria
ingraiidao ara con a Providcncia invcjar ouiras
nacs, nao nuirir a ufania dc icr nascido
lrasilciro. Foi lclo o quinIao quc nos coulc.
Ouiros ovos acnas sc avaniajan ao nosso
naquilo quc a idadc sccular lIcs conquisiou. O
Drasil odcra iornar-sc o quc clcs sao. Elcs
nunca scrao o quc c o Drasil.
Qual o quc cn alsoluio nos cccdc?
NcnIun, dadas as nossas circunsiancias, faria
nais do quc fizcnos.
Quando nos lanarcn cn rosio as grandczas
alIcias, considcrcnos as suas niscrias. Tcn clcs
rinorcs d'aric? Nos ossunos oricnios
naiurais, scn duvida nclIorcs. Arcscnian
culiura nais fina? La cIcgarcnos, ois ara isso
nos solra caacidadc. Poncian luos
cslcndidos? Ofcrcccnos inconaravcis
suavidadcs dc cisicncia. Vanglorian-sc dc
ruiilanic assado? Aguarda-nos dcslunlranic
orvir. Paicnician naior fora arnada? Vivcnos
nais iranquilos, nais fraicrnalncnic.
193
A Inglaicrra con a sua fornidavcl cansao;
a Iialia con os scus nonuncnios; a Frana con
os scus ariisias; a AlcnanIa con a sua cicncia,
nao nos acalrunIan, nas dcscrian nolrc
cnulaao. Nada disso nos c inaccssvcl. Eilinos
iiulos cquivalcnics ara ncrcccr o rcsciio, a
csiina c a adniraao univcrsais.
O lrasilciro, cn uliina analisc, assa dias
nais fclizcs quc o alcnao, o franccs, o inglcs, dias
nais iranquilos, nais risonIos, nais
cscranosos.
Ha, ois, cn scr lrasilciro o gozo dc un
lcncficio, una vaniagcn, una sucrioridadc.
194

XLI
Perigos que ameaam o Brasil

NcnIun rollcna insoluvcl, ncnIun crigo
incviiavcl ancaa o dcscnvolvincnio do Drasil.
Nao vivc clc, cono os ascs dc Euroa, sol a
rcssao dc qucsics irriianics c confliios
inincnics con os vizinIos. Acnas duas
arccnscs assalian o csriio dc qucn ncdiia
solrc os scus dcsiinos, sc coniinuar a icr naus
govcrnos c insiiiuics inconaivcis con a sua
ndolc. Sao cssas arccnscs. scaraao do
icrriiorio nacional cn varios Esiados; inicrvcnao
nos scus ncgocios dc alguna oicncia
csirangcira.
Mas, quanio rincira, nao Ia or ora
sinionas alarnanics. A icndcncia da cvoluao
Iunana c ara as grandcs agloncracs. Aos
luias c cnlaraos ingcnics, a Inglaicrra cIanou
a si a Escocia c a Irlanda; uniran-sc a EsanIa,
a Iialia, a AlcnanIa. E la cIocavan-sc corrcnics
oosias, iradics Iosiis, nil clcncnios
Icicrogcncos. No Drasil, nao Ia aniagonisnos
cnirc as arics quc o concn. Cincnia-as, ao
conirario, foric solidaricdadc. O Drasil c
crfciiancnic Ionogcnco, naicrial c noralncnic,
clo lado social c clo lado cinico, ois nclc sc
195
cruzan c sc fundcn iodas as raas. Lucrarcnos,
scn cccao, cn crnancccr un vasio conjunio
iniinancnic ligado c conacio. Eigcn-no,
incn-no odcrosos inicrcsscs. Ainda quando,
or dcsgraa gcral, aniiairioiica c ccga oliica
dcicrninassc a cisao, cla scria forosancnic
assagcira.
Ergucr-sc-ia inconiincnii un valcnic ariido
con a landcira da junao c, cn lrcvc razo,
iriunfaria, cono iriunfou cn ouiras rcgics dc
vnculos ncnos solidos. A unificaao sc rcalizaria
cn nonc dc un assado quairo vczcs sccular.
Quanio inicrvcnao csirangcira, nao
csianos livrcs, c caio, dc sofrcr as
conscqucncias do dcsarrazoado novincnio dc
cansao quc lcvou a Frana a Madagascar, os
Esiados Unidos s Filiinas, c vai rcialIando o
Incrio CIincs. Scria ingcnuidadc coniarnos
con aulio alIcio ou con o rcsigio do nosso
dirciio. Vcdc o sacrifcio do Transvaal. Nao
disonos ncn odcranos disor dc ncios
naicriais caazcs dc rccIaarcn as nacs
niliiarizadas c conquisiadoras. O rccurso
consisic na rudcncia c clcvaao do nosso
roccdincnio. Nao forncanos rcicios c
ocasics. Adquiranos a fora noral quc susicnia
a cqucna Sua indccndcnic c aliiva no ncio dc
avassaladorcs vizinIos. A dignidadc c a Ionra
insiran rcsciio insiiniivo. Prcsics sc acIava
196
Paris a scr dcvasiado clas Iordas dc iila, o
flagclo dc Dcus. E foran coniidos os Iunos
fcrozcs, nao clas arnas, nas or Sania
Ccnovcva, una sinlcs asiora. Tanlcn a
cloqucncia c a najcsiadc dc S. Lcao cviiaran a
Fona o assalio dos larlaros. Ja gozanos dc
crcdiio incccdvcl. rccucra-lo.
Podcrcnos rcsisiir, alcn disso. Qucn ja
culsou os franccscs do Fio dc Janciro c do
MaranIao, qucn conlaicu irinia anos c afinal
vcnccu os Iolandcscs, luiara vaniajosancnic, sc
quiscr, conira qualqucr invasor. Nao crdcrcnos
con facilidadc una auiononia dc ccn anos,
oulcnia dc rccordacs lilcrais, asscnos,
cnlora, or ircncndas criscs, scnclIanics da
AlcnanIa, aos Icna, da Frana, cn scguida a
Scdan, criscs incrcnics condiao Iunana c nao
scn vaniagcns, orquanio cnsinan c virilizan.
TcnIanos airioiisno, cis cn uliina analisc o
rcscrvaiivo, cis o rcncdio.
Sucrior s coacs da fora diz Fcnan,
o quc unc c consiiiui as nacs c o scniincnio do
assado, a ossc cn conun dc un rico lcgado dc
iradics, o dcscjo dc vivcr junios c a inccssanic
voniadc dc nanicr c coniinuar a fazcr valcr
indivisa a Icrana rccclida.
Dccndc sinlcsncnic dos lrasilciros unir c
consiiiuir assin o Drasil.
197

XLII
O futuro do Brasil

Con os clcncnios congrcgados cn si, odc o
Drasil, cono ncnIun ouiro as, caninIar
dcsassonlrado, o olIar alio, o asso firnc.
DcscncnIara nos ncgocios Iunanos acl
roorcional ao lugar quc ocua no Clolo. Cono
Josc Donifacio dcclarava cn 1789, cranic a
Acadcnia Fcal dc Lisloa, csia rcarado ara
novo asscnio dc cicncias, ara foco dc nova
civilizaao.
vcrdadc quc a grandcza nao dcriva da
sinlcs ossc dc dons valiosos, nas do scu salio
arovciiancnio. Porquc, orcn, dciarcnos dc
r cn aao os nossos rodigiosos rccursos?
Quando nao o quiscsscnos, scranos forados a
isso cla ordcn naiural das cousas, lci infalvcl
do dcscnvolvincnio das foras c das
ncccssidadcs. Vivcrcnos, crcsccrcnos,
roscrarcnos. A cducaao, o acrfcioancnio,
Iao dc vir. Sonos ainda una aurora.
CIcgarcnos ncccssariancnic ao lrilIo c ao calor
do ncio dia. Ao icrninar o scculo XIX, ja
consiiiunos a 2a. oicncia do Novo Mundo, a 1a.
da Ancrica do Sul, a 1a. cn cicnsao c a 3a. cn
oulaao da raa laiina. Scrcnos a 2a. ou a 1a.
198
do orlc, quando a Icgcnonia sc dcslocar da
Euroa ara a Ancrica, o quc faialncnic
succdcra. Encarnarcnos cniao as qualidadcs,
guardarcnos as iradics, rcrcscniarcnos os
scrvios dos laiinos no iralalIo univcrsal. Sc iais
qualidadcs, iradics c scrvios sao cnincnics (c
qucn ousara ncga-lo?} cnincnic scra a nossa
nissao. Nao icnos o dirciio dc dcsaninar nunca.
Assisic-nos o dcvcr dc confiar scnrc. Dcsaninar
no Drasil cquivalc a una injusiia, a una
ingraiidao; c un crinc. Cunrc quc a cscrana
sc iornc cnirc nos, nao una viriudc, nas csiriia
olrigaao cvica.
Dcsaninar, orquc? quando nada nos falia
quc nao ossanos conscguir? Pcnosssina
cnlora a siiuaao aiual, c inconaravclncnic
nais ausiciosa quc a da Crccia, a da Iialia, a dc
Poriugal, a da Frana ncsno.
Quao ncnos gravc quc a dos Esiados
curocus! Ncsic, a oulaao cnigra; naquclc
dccrcscc cada dia. Vivc condcnada cn iodos a
nao largar as arnas, ninada cla niscria,
dividida or odios inlacavcis, clorada clo
argcniarisno, ancaada clos anarquisias.
Acsar dc iudo, la nao dcsaninan. Havcnos nos
dc dcsaninar?!
Nao! Concncircno-nos das nossas
rcsonsalilidadcs, ufancno-nos do quc sonos,
199
nosircno-nos dignos dc iananIas vaniagcns c
lcncfcios, faanos, cn suna, o nosso dcvcr.
Conficnos. Ha una logica inancnic. dc
ianias rcnissas dc grandcza so saira grandiosa
conclusao. Conficnos cn nos rorios, conficnos
no orvir, conficnos, solrciudo, cn Dcus quc
nao nos ouiorgaria dadivas iao rcciosas ara
quc as dcscrdiasscnos csicrilncnic. Dcus nao
nos alandonara. Sc aquinIoou o Drasil dc nodo
csccialncnic nagnanino, c orquc lIc rcscrva
alcvaniados dcsiinos.

Vila Pciioic.
Pciroolis, 8 dc Scicnlro dc 1900.
200

Nota

Os rinciais faios c olscrvacs cononcnics
dcsic ousculo, colIcu-os o auior nos livros dc
Eliscc Fcclus, SouiIcy, Porio Scguro, Waous,
Joao Francisco Lisloa, Darao do Dio Dranco,
Joao Filciro c dc ouiros quc cscrcvcran solrc o
Drasil. Ncn scnrc foran ciiados noncs c olras,
con indicacs rccisas, or sc iraiar dc ligciro
iralalIo dc vulgarizaao.
_______________
Notu
(1} Vidc Viscondc dc Ouro Prcio MarinIa
dc ouirora 1 caiiulo.
201

2002 Afonso Cclso
Verso para eBook
eBooksBrasII

__________________
Agosio 2002
Proilido iodo c qualqucr uso concrcial.
Sc vocc agou or cssc livro
VOCE FOI FOUDADO!
Vocc icn csic c nuiios ouiros iiulos CFTIS
dircio na fonic.
cDoolsDrasil.org
2002 Afonso Cclso
Vcrsao ara cDool
cDoolsDrasil

__________________
JunIo 2002
Edics cn df c cDoolLilris
cDoolsDrasil.org
__________________
Maro 2006

Você também pode gostar