Você está na página 1de 14

8.

4 DECIFRANDO A TERRA

r!1,,,,,;m 1"""", .I" ',",,<,dnc rla Tem i inaccssive] ~;l~ e \h~L'n :l(OL"i. diretns. de mode I que, para conheccr ~11:1 C()11Sli1Ui~;'t() irtrcrna, e necess.irio rccorrer ,1 1l1CH ~d(1" iI1JIITt(\~. ~I) Cap, } (ni ilprcscntad~l Lima aphca<;"l!J d.t :-isn1,)iugin nn obt.:nc;ao de esrirnnt ivas [':11':1 ,I~ tlcn~iJadL"s L" outras pn)l'ricJ:uic'i hsicas cia' ruchns do interior du plunct.i. \ primeiru ordern, :1 "'lSl1lCllpt,rin rcvcla que a cstrutura inrerna da Terra C011- SI~ll' de urua ,,\_~ril' de: carnudas llLlC cmnr6lTll a crostn, II il1<1llln t' n nuclcu. '\ partir das propriedaclcs fl~icas, ~ corn i 0 .1P( Ii.) JL' cxpericncius qLl(' 511l1U lam :1!-> condi C!)t'~ de renll'cr:ltura c prc'i:"ii.!O no interior d:l Terra, C rl}~~1\ cl III ferir ,1~ G IIllP, ):;iCI)(:S mincralojzicas das (.:,1- m.ulns i"n'sLntls, () C:llnr int cr no du Terril l- os l~n)n'5SI)S de <;1I:1 rcdistriburclo ~Jtl t"lll)JT~ Impunan LC" p;1r:l cnrcru.ler liS rnr r, imentns dentro de e entre ~ll; cam.nlns da Tc 1Tn , I ;:S~LS 111r ivimentns S:lO responsevcis pcb estrururu inrerna de seguncia ordern, 4UC e din.unuu.

5.1 Inrroducao

No :>el"uiu I I), l)~ cienristas especulav am. sobre :1 consrinncii. 0 I uterna d:1 Terra. Charles Dnrwi n , pDf exempl: I, dt:'l'ois de n.stcrnunhar erupcocs vulcanicas c rcrrcm: tos ru I::, .vndes, sllgcriu, [a na prirneira Il1C1Udl:' d.iquclc StTLLln, que a Terra em cornpcsia p(lr urna firl:l C1SC1, ljLlC dcnominurnos crosra. ao redor de ui11:1 mass, I fundida, :-\:1 ~cglLnda rnctade do serulo, parrincil' lit: Lslilll:lIi\':!~ para u rail) t' I1lnS5a dn Tetra, ,I dCJ1"ILhJc media terresrrc (01 calculada em 5,5 g!cmi uproxirnadumentc. lima vel Llue ess« dcnsidade e rnaior '-IW": a dLI grnndt' maiorin clns rochas expostus na superticic rerrcsrre (2,5 - _1,11 ginn'), cuncluiu-sc que rein menus pane de I inrerir rr terrcst rc dcveria ser COl1l- 11(ISI:J I'I)r rnurerialmuiro densil. Usando ns sltkril(l" e 11:, rnctcori: CI~ pet reus (Cap. 1) como nn~!(lgi:l. sugtriu-sc, amda Oil tinal dn scculo ! I), llue a Terra rena urn nuclen unllpOS(11 por Ulna liga metalica de ferro t' iuqucl. errvoli« pur Ui11 manro de silicates de ferro c maf-,'l1e:-,11l. ;\ntes d:1 ulilizn\ii.u cia sl::;l11ulug-ia r,l('<1 des\ l'lhbr;l csiruturn rerrestrc, essns ielcias rcpre<;ent:i\ am mcras l.'~pl'CLll:H;i)eS,

L()I11!1 I'[:'>LO [111 Cap. J i111 rcrior. cmboru os hx:ns d:l mni- .ria dll:-; rerremoros csrcjarn a mencs de Inll krn di l'fn(UIl( li.hdc, clcs emirern i Inths chisticas ern l!J'da~ :1:. din·o':'es.\ prupa.gnndo-~c I')or todo !J illicrioj'

da Tetra, Podcm set' detcc~nda~ pcla rule d~ I ,h:'l rvutorios slsm()gr:ificu~ disrribuidn« pelllo; cr mnneruex. rrp()~ sotrerem rcrlexoes, n.:fnl,C;:<H .. s e d;rmc;'-.t.:~, LllI,Uldu enconrrarn superficies de sep:lr:H;::l.(J entr. rrunadas que contra-rem pDl" sua dcnsuladc, para metros ehisticos ,tnls CI)[110 cornpresxthilrd.ulc t: ri!-';,dc:t.) <ill cornposicao mincra16g1ca L' quirnica (Cnp. J).

5.1.1 As descontiruiidades mars noraveis do interior da Terra

,\ prirnei rn dcsconrinuidadc dercci.ula nu 'I t r ra foi 0 limite crosta-rnanto, cnconrr.ula l"LiIl 'i1"nTIlILIl!;O iLlgnsla\'o _ \.l1driJd i\lohllfi -vicic, i.m [()!I(), (,fllllp.lnill du f)~ tempos de cbc!-!;~da :1 \'5nllc, I !h~Lr\',I' l'lnll~ LLL ~ ondas sisrnicas de LUll grande rcrrcrnurn o('[lrndrl 11:1 Croacia, :\ lohorovicic veri tici iu ~llIl' :1 \ d ICl<:..i:llk er.: sensivclrncnre rrut ior para d;:ohi ncin ... all epiccrrtn SU pcriore~ :·1 1! II) krn, bxpllCULI a difcrenca 'illll' U1d~ 0 II Lie, ~1 profundidadc de ccrcn de 511 h11, haveria L1m:1 hruvC:1 variacao (1:1 s prupricdndcs clas: ;C:l'i J{, rna I erial rerrcsrrc. I-<:sm e ,I dcsconrinuidnelc ~JUl" c,L'T>:1r:1 a en ,"1;1 do manto LltlV, 1..:111 b(ill1en:lgclll a ';':1I dc~c"hrid()r, p:l~SOll a scr charn.u!a tit: Moho, ~:lbl"l11p" 111 11l' I.llll' n ;\i"nhn oar) C'>I;l a prnflllldidadt' Ci)IlSI11Iltc (11)1" rod.i a Terra mas a ccrca de S III kill nus arl',l'i (lel anicns c a 3!l 1)(1 kill n! I~ coru incnres, \ :It'ialldll LI irn \I relevo,

QUCLfl[() mais pcnetrarn ml Terra, a~ ondns s["ll1ic.l~ vao sendo rlcrctadas em nh:-'ery;(t('wil)s Geda vc> maidistant cs Jo epicen i rn (Cap. 3). I in trctan 'I 0, hn LtII1:1 zona de surnbra entre )().l"t.: 1M' do l'(JCIl :-'1~11l1[() (Cnp. 3). que fol uucrprctada CllllllJ '<<.:m11' deYLda ;jn nuclco, por Ctll1la de [1n'pr;cdadc, mU1111 ditcrcrucs duquela s tin manto. ,--\ interface manro nur lco, flU descontinuidade de Gutenberg, 'iLtu,i ,C ,I 2.1)1111 kill de profundidade, implicundo L1l1t II mnruo (orm:1 H," il do I'e IILl11lc da Term, Esrudandn as 'md:i'i ~, o;,lllC ~,I() rransversais, \ crificou-se LiuL' das n:1" 1>C I"'I'oragm';1t11 no nuclco, (I ql1l: levnu ~ cnnclLl~;lll de L1Ul ,I ri0t11.'z dl j material e nula, ou SCi~l, () rnciu C liquid« (Fi.~. :;.1),

EXflmm::mdo us, s.ism()h'1'~Ii11fl'; n 0111 m.us dctulhc, \ v rificou-se <.:jut apareci_,ll1l algumas (l1l(b!>. de arnpliiuclc rnuito rcduzida na z ona de somhrn quc ual) era, cnt:io, uma /.mw de curnp!ct..'l ~llIllhr:1. I ~m I \,).'1(1, ~ si!-.Olnl()g:l Jj.namclrqucsa Itlga Lehman CIll1CllllLl LiLlL a 11:UiC' illtcrna do nlicleu era cllstiota d,1 j1flr"tt t'''lL'1'll_a, 1.:11111

~ E:rupc;ao do Kilaueo, 110 HovOI, um dos mois olivos vulc6es do plone;o, derrall1ondo suo lova nos aguas do oceano PaCifiCO No de olhe, fotogrofio IOlnodo no Microscoplo Opifco de umo mcho igneo, G. BI-od Lewis / $PL / Siock Phoios

-

CAPitULO 5 • A COMP05U;Ao E 0 CALOR DA TERRA 85

vel: -cid.ulcs de pn lP;l,L~-a~':i( 1 d:l~ 01Hhs P 111lLiuI maiores, .lando OflgC111 <l:oi ondns '-Iue ap::U<..'CW1l1 na zr inn de ",1111],,.:1. :-':lhl'lllIIS ll'lil LjUL n nuclco inrcrno comcca :1 ~lr'n''i.il1lachmentl' S.[II~llm.l de profundiclade e 'lUt· nclc Sl' pI"< lp,lP;:HTl Il~i(l 'I ~ :1~ 1 )i1li:tS P 1l1:-]S 1:11l111CTll :l~ onda" S 'lilt', ClllllO i:1 virnos, ~a() nndas rransver sais. !l LILIL' SI,l';l1iliCll LIUL' [) rn.nenal CIII1.,l1, uinrc C· solido, Verifica-sc, p'ln::mln, ~1U:l' I' nucleo L; conlpp5t,) rill,. 11l1"l:1 I'Mtl" l,["rn:1 LlllL' L l1YUllla t' U11la parte interna, <;,',lid:1.

5.2 Mode1os de Estrutura e Composicao

('1'11111 dl''>l.'llIl1l\'illll'rll(J d:l reck SI~rllll,l.':r;i.riclIllLLlldinl L Jll~ mlll\d'l~ Lie obscrvucao L' analise. fllram l:'nCfIl11':1l1.1~ 1l11\,I~ i"lLT[H:n, l ZIII1;IS de tr:ll1~i(":lll 11U inll"ril rr tcrrcst rc, rru )s1 rando yuc a en )SI:1., 0 manrr I L () nu: lnl s:ll> dllJ11111i,)" lwtnf)gtn~'1 ,~, Parrindu das I el« cul.ulcs s rsrrucn«, calculam-sc as (kllsidades J:l.~ c.mr.ul.is prmcipui ... L de suas sllbdi'lSiJe\ para em ,e l!;Lud:t huscar ,1 idelll iIIC1C:l(l (lls rochns prCSl"TlllS ncssas c:lmad:I~_

5.2.1 A crosta terrestrc

P:lr,l .ilcancnr ,IS p.irtc cia Cf()"W atu.ilmcnrc m.u- pre -Iundas, j.l II 'I":1m fcims

,,\ 1I1ll.tgU1S uuuu 11I)~ IICC,Ul< l~ C\ '111\ I 11( IS \to"

1'1 lI1 uru.nrcs, ()" cusu I~ lk 1;IIS ~(lmb-

gem. ~,'it I muitr. ,dt! I~, t' e neccssdrio IHI SCLI' illltr,l" l'\'id~I1(;i.L:;' di retus p:1r,l controlar ns lll(".il:lps ohod,!~ atrnvcs d:}~ IlIld:1, 'i~lmc;b. Denne ,I, roc has l'\.I~IISL1~ 11:1 supcrlici« (it)~ CIIlllinC11- 1"l'S, cnr ontrnrn-sc dc.,dt:' .IS rochas scdimcrnarcs pOlle(\ (Ill 11:111 tief! rrrnad.is ,LLL :t~ n "cha:-. nn-tarnorficas '-JUI.:" Illr:llll-;lIh1l1t'rld,I~.1 c()ndi~'I-Il'S de ternPU'llWr,l 1.." pn.:ss,'II' corrcspondcrucs :'is da en l<.,t,\ mterrucdianu ULI prufunda a Lll:11, Jl _)1 km, P,!,k:lll cst.ir prcsetln, ", I ~1111 hem, n H:b:l., pi U n'mic.is 'JUt' cristali-arnm em nil "is CIL.lsl:lj", clescle r:1~1!<': (I ~ krn) ate rr(>fLlndll~. Tanto .1S 1"<1('h:I" llll'I~lml·lrfi(":1S r o m o ;IS plu tonicus CSLlO e"pflS tas nrualrncn tc pela ,L~:L, I cc .rnhinadu LI,t" f Ir~,l~ ~t'llIngiclls inu.rnas ljLLC. entre outrns coisns, .,;11 I fI:'{'! InSm"L'IS pelt I 'iIIlTf-,I"LUmerm I das Gl,:h:,i'l~ montnnhosus (Car'. (I), e das fUI-

c;a.'> ,~elllt'lg-i(:IS cxu.rnns cnrnn ,I l r,I".ll I, L[lIe o uurtbut 1'1)[",1 I) du;!!;astc da~ llli .nr.mh.rs, ("<1[11 ,I I,_"P' l~i~',I' j dL:

L-'Jch"" cada H:;- 111:11:0; prul-u!lli.IS [( :1)"'.2).

1:c.:iSM rncsma-, ~"l Irs'as g-t.:' 11·( IgIC;] ~ ~:j" r('';1 H ,11";,\\".:J" pda culn(;[{;~~'), pnr ~nJ,rl' "" ["'lltlllClilL" tiL' ~l..glllU1 111~ ,b crusta IlCelJ11C:1 Cll,1l11:11JIIS tic l)rlllli[ll, l' IKIa t'''P''Sldll 11:1 <'ul'crffcll' cnntincrn.tl de il,lrIL'~ d.1 nfl:.,r,1 corumcnral profunda, l''-l'onli,. n.i hunzr IIn:,1 !'>LlCIIl'~ que anrcriorrncnu fic.!\ .1111 rut \ cruc.rl. ( Ih~t'I"\ .ILlI\.::" dirctns dc"-.sc~ fra~rt11cl1[c)S crll~I,II~ [1l"1lllllCm ;1 \ nit! C<1!;al \ U')S 1111 lLklt I~ ~1~1111C' 'So

\ crosta continental .lprl'<;l:ll1,1 LSrC"LII":1 muu» varnivcl, dexde cercu lk ~11-411 km 1l:l~ r-q.',lfh'" sisrrucn- 1111.:111<;: (:f,t:l\'LI~ rnms :1nup.;I~ [, IS cratons) uu, (JII .'III kill nns cadera ... Jl' I11ll1lt:II1I1:1~, I;J i.., II I III I , 11:-' r 11111'11.1i.l ~ 11<1 \..,i:l t' C '" \ndl'~ Lin vmrncn elf' ;"lIL \ L\ idcncia ~1"1l1i

Col mnstra que, ern :11gllll1~I' n.:0' Il"'> L"rilll"11l1l".1",.1 ~ rll~l,l continenrnl c:>I;1 .hvidrda ern duns l")lJrll'" 111:111 ,rl'~ ["1\:1<1 descontinuidade de Conrad tlLll ,I:<~I[l,II.1 um 11.~UI" I aumcnro da, \ L·lrJCid:Hlc~ ~IS11lICl~ [111l\ ,I 1'I"r ,J"UJ1dicl.l

CROSTA CONTINEN"" IAL

Descontinuidade de Mohorovicic

NUCLEO EXTERNO

Fig. 5.1 Eslruluro mtorno do Terra: 0 modelo ciO.5SICO de primerro orderr-. em ccrnodns (oncenlricos, obtido a portrr dos velocidodes des or-des S-ls,nICOS. Mnntem S8 us divisoes 110 devido 8s[010, exceto para as crosics e a zona de boixo velocrdorie

" 86 DEC I F RAN D 0 ATE R R A i

de C LjLl1: !irparn, pnrtanro, rochas de densidade menor na crosta superior de rochas de maior dcnsidrulc na crosta inferior (Fig-. 5.2,]), enquanro as observacues dircrns sugerl,;l11 tille urnn di'-lsar> em rrcs panes podc scr IJJ;U~ adcquada (:rig. 5.2b).

() modelo geofrsicc panl a crosta oceanica su,l!,ere a prest'm;.':l de rrcs cnrnadns de roc has sobre n manto (fig. 5 . .3a). P[()gr:tma, de sondagens do assoalho PCeanlU) incluirnm alg-um. furos I11His profundos (lue pcncrruram lite t:111 torno de L'i krn, perrnitindo. as-im, n HTi t'iC;JI;:l.O direra de parte do modele gen hsico, A carnada superior (camada 1), mais I~ 11:1, apresenra vclocidndcs sismicns baixissimas e e cnmpusta predorninuruemeruc pOl' sedimentos inc onsnlidados. r\ carnada irucrmediriria (carnada 2), de velocidades sismirus mais alms, inclui rocbas vuloiuicas maficas (rclativumrnre ricas ern rninerais "1ut' conrern magnesio t" ferro) no I npn c d iq ucs subvulcan icus maficos na base. Infen- ~t" L1Lle a camada interior (carnada 3) dcvc ~er C\llllpOSlll P()f rochas pi utonicas predorninantemente rnaficus, Abaixo da ramada _\ ncnrrc n manro

1 VI' rnatertais I
I km/s
I
4-5 sed.rnento s
xrstcs
a:: gral1llos
0
ii:
w,
Q.
:;)
I U)
t! 5,5-6 rTirgmatlIOs
I
. (1')
0
Ii:
(j
!
de scan II nu Idade
II: de Conrad
0 -7
-
0::
W
LL
Z
-
<t
...... 6-7
·rn
0
II:
U ce sconu nu .dade
MDho
B Mallio Superior superior, as vezes ilcnnminnc h l lit.: carnadu 4. LI)11 Ii r rna-sc cssa infcrcncia nos ofiolitos (rig. 5.1b), que dernonsrrarn que a ca1TI\ld" J ~ i"uflll;l.Lia pur P'CI1:1S irurusivas maficas a ulrrarruificas, rnuiro riel, em mrncrais de I,lagnesin e ferro. I Iii arupla Y;IrI:lCHd das l'Spc<;sLlra~ das camadas c, consequentcmcruc, d.l l''''pes S u ra [0 tal chl en IS t;1 ocean i ca. Lnqu an U) a cr()~ If) I .ceanica media aprcscnta cO;[lesOllr~1 toml ern I·! 11'110 de -,5 km, no Oeste do (JetnI1!) l)~l{'il'iCII encunrrarn se aigulls rlalos ()cCllllicD~ nns (]ulli" ~I e"p~'sSllr:l lL1 crusta occfinica alcanca de rres ,t ljU;JH(J \eJ't"'i J c:.,pessura media.

5.2.2 0 Manto

o rn an to superior s rr u.: ,l' ;liJ;li"n dn descunrinuidade de i\rIJilClr"l'Lcic ale :.1 rntnCiI-'Y (1:1, dcsconrinuidsdcs mnnrelicas abrupras, '-1uc ,t· munilcsta a uma profundidade de cere» dc 4111 J kill r h"" .. s. I). No manto superior, a dcnsidudc. .Ilerallllclli"C' e\pressa em vnlore- para pn'~:"i'ill I:l'nl p" ;:U'i:J Jt:~dl

Fig.S.2 (o) tslllliuro do croslo connnentcl ern reqroes crotonrr.os ou escudos - regioes que permrmecerom geologicolnenle estovers durante 1011g0S perlodos d!" tempo o~e 05 rhos de hoje - suqerldo pelos velocidrides des ondcs p. cnde se nato 0 seporo c;iio Elm duos portes s.smicos pelo desccnurundode de Cenrod em eros- 10 s up enor, com ro c hc s de V, menores, e crosto inisl ior, eom 10- [has de V rnniores .

"

(b) Eslrutufo do crostn con'inenlo] suqerido pelos observuccss de sscoes crusto.s expostcs. Noto-se 0 d,vl$c,O e rn I res po rtes petroloq i co mente d 1- Iar e otes. E rrnp cr torite no1(.IJ 0 oresenco des roches rqnens mcliccs e ultrcmci.cos no rneaozono e no cclozono, demonstrondo a contnbuit;aD do mtrusco de roches Igne05 rJ Iormocuc do crosto contmernol. A sisrnolcqlo dificilmenle dlslr"9ue as roches rncliccs fgrHms des iil6kas metornorlicos [onfibohlos)

CAPiTU'LO 5 • A COMPOSIi¢o E 0 CALOR DA TERRA 87

3,2. g/rili' Illl r(lpu .ue em rorno de _ill - _\~ g/cm a .:1-11(1 km. Dcntre :IS rochas rcrrestres cunhecidns, S:10 as uhrnmaficns ricas ern olivine rnagncsiana (~lg>jU~) c ''', pirP:-.C:nj~,~ (i\,I,l!;SiO \ L Car, If!Si})) que apresenrarn dcnsicbdc~ ,1Jeclll:ldas :t estes paramctros (Tabcla _::'.1). ~m_rl' II ~\Irlh(l c -411fl kill de profundiclade, ,I veloci dade.. de r-,wpa,l'.'c'Ic;:ao dJS ondas Si5CllIC:Ui 1l,1~ rcgii'ics ~ ~Cl':llll.C"a <; l' en 1 r~l rres .lns rcgi oes cuntin en tais sofre urnu ligdfa dirninuicjio CI im aumcruo Ja profundidaJl, T S~,l /Wl,J (Ill carn.ula recebe ,L deriomirracao de zona de baixa vclocidade,

1 . III n1l1trllk' ildicioll,d ~ubre ,I pruvavel cornpr rsil)1) dll man to ~uF'cn(lr C dado pclas rochns 111ai1C:1:;' Ilhc"LTI ,llh~ n:1 superficie rerrcstre. cuia origem sc r_!:i_ prcdominurucrncruc ali. ;\ pClrnlngia

cxpcruiu-ntul derr» insrra que, para {I ® rnnnt« ~upcrlqr poder prod uzi r esras

('rlell;I" 111:1.!1Ca". as r~ .chas nclc rrc~cnle~ ~':in, r~ ~Hl rnuiur proh,tbilidadc. u peridorito ~(Ili\'im -f 111i"n:-;cnin) OU n eclogiw U ... Tf:li1:llh + I'lrnx2njl)).~\S densidudcs JII' 1111Ill'I':1IS PlT<;CI1ICS c :1S \'(:incid:llk" \- nas rnchns sal) "l'>lTficn-

. r

md:l~ fL, r:li1ch 1).1.

i\~ rochas :s.: fundern ao 1.00,>;0 de L.1111 dercr nun.nlo IIl1C1'V.1111 de tern per.uura. lima \ l::7.lJ1IC :-;a~) compost;},;

. - .

pill' \~arl! lS III 1 ncrais que pussueru, pot

:-'~I;I \">;'7., fatxa;. de rcmpcrai urns de Cusau di C('fE'IH("-. ,\ tel11ptultura dtl inicio de: fusafl - n prirnciro npnreci l11l:ntl) cleliqurdo - detcrrnina (l.w//rlu, da n ich.i. LjLlC depende da pressao vi,t.:;!.:"lltl.::, entre ourro s falorcs (Quadro ".1 l' l-ig.5,.I), .. \ CUr\H do so/MIlS da r! ich.: pe rido riro aumcru a de modo 11,1" linear com r~ aumenn cia pre:'isii() t J:I pn ifurulidadc na Tern\. r\ cernpe· I"I1Lur:l, "urru par:lnlt'lTo imporranrc, t,1 mbcm ,.111111 en 1:1 de manei m natl line:11", aC()lllpanhandn~) au mc n ro drr profumlulark. Ch.4nlil-~t: de geoterma ~1 (un-a l~Ul' relaciona 111CmpCr:1IUnl I'i gCJlll';l umn derernunada profundidade no interior d:l Terra,

l p! )!'si\ t:l cx:pcTimt'QtaimCt1t<.: C(1t11- p~lr::Lr 0:-; prr''i-~' cis (IlrmmoF dil curva u() ,(,fidiIJl' dOl ):,:e, -tcrrna (Fig-. 5 .. 5), \ 'eri-

.~~~~~~~ Camada 1_

espas sura variaval ,I--c-~-;:-:--::----,;crl VF'J " 1,8kmfs

Camada 2:

lJ± D,7Skm

Vp= 5,Okmfs

fica-sc (]Llt' ~l temperatura do ,l"rJ/lr/u.r C superior a Jil geutLThl:1 sob prcssiJl"s h:-Lixa<, e alta,. l"l',,,:1 ,,11 l 1,1(,":1 0 1J manto pl'rl11a!leCl' Sll!ic!o. P(,f, .utro hHI", ~L:1 tl:Jl1lXnl rura dn gcnlcl"Ilu cxccde a uu ,m/idll.I', (I manto tine f car i nci pien terne me fundido, n U 1'111 i 111 c rvnlu dc' pm (undidade L]UC cnrrcsporu lc. apmxuuadarneun-, .i zona de baixa velocidade dcfinida p!;::h~ propn,xi.l.k:-. sismicas. Estima-se llUl' ~L LllIunl idmk: de ltquiLl~) pn::>c'llt,· I1CSi!l r(OIli] ~cia pcqut'na. em torno de 2 ft." no rnaxirm I. Essa quanridacle .1<: iillUid(), Il!l cntnrur i, t suficieure par:1 rornar u marun Tllom pl;isrkll e ninlc J~) que (J manto sobrcjaccnre {IlI:l_nch, se ronsulcro n cscala do h;'l11rn gtu lc')glcu,

DIVIS6ES SiSMICAS

MATERIAlS

Csm,td.!il 3: 4,86 ± 1,42k.m Vp = 6,4kmls

Sedimentos (100m)

Vule~r1Icas rnsflcas (2Km)

D~ques marlcos (',5km)

tntrusoes Superior as (O,6km)

Serie de roches acarnadades (4km)

Descontrnuldade de M,ohoroll'icic

Camada 4 Manlo Vp O!:- s.oxmrs

Moho

Mania

Fig. 5.3 (al Eslrulura media do crosto ocecnico suqendu pelc veloddade dos ondos P. com bose em diversus penilogens slsrnicos (Raill, 1963) Nota·se o grande vorilH;60 de espeS5ums des corncdcs. A puriir dos velocidodes cbservodcs. ~ poss]vel proper que {] rornodo 1 .cornpoe-se de sedimentos. a comedo 2, de rorhos vulccnicos porosos com propcrcco pequeno de sedimentos. a ramada 3; de ror.hns moficos mcciccs eo camada .:1, de rochos ultrornolicos.

(b) Estruturo dCI croslo oceanica observodo 1'10 ofiolito de 01110, Cello Persico [l.rppord et ai, 19871_ Nota-se que, err-bore hcjo correspondencio enlre os cornposrcees des corncdos supericres, nos ojiolitos e pcssivel drstlnquir roches vukiinicos mnocos de roches plutonicos, CO III e sern estruturcs de ocnrnnmento ME!smo qUE' opcrecorn roches ultrorncliccs 110 sene ccomcdodo, e posstvel distlnqui-los des ullrornclicos do manto palo Ioto doquelcs serern n60 delorrnndos e doromenle a:>socladm C, serie uccunudodo. eriqucnto estes s60 dekmnados €I melomcrtisodoa, e sues Cam oosicoes possuern relocoes cpenos rnuilo indiretcs corn c serie ocorncdcdo.

,B8 D IE c r s RAN D 0 ATE R R A

5.1Produtos minerais em laborarorio

A petrologia experimental rcpresenta uma fculmt::nta de estudo rnuito irnPQti:'J.ntc: p-ara a iuvestif,'1l.c;:ao das partes mail> profundus e inacessiveis da Terra. Atraves de. equipamenros especiais, nos quais alcaneam-se .alU1S ptcssoes e temperaturali cotrespendentes as Q0lndi90es dgerJtes desde a cresta ate 0 nucleo );.<'ttc:tflO, estudam-se pequenas cargas experimernais cujas comp()si<;oes inidais sin ccnhccidas. inve:;tigatrHe os produtos formades a:pos cada t.:q:Jc::.nencia, conduzida a UJI'n dererminada valor de tem.Re~atura e de-p)::rnsao, e subseguenrementc resfriada rapidamente ,ate a tennpera:tuta arnbierrtal. A:ssim, jQ@i1ti£icam-sc os mine.t'rrts est:ive.is- pre~res e a preseo~a: ow auscnoft de viclrn (que represents o ltquido fundido ptJrventunl tarmapo a wmpetaru:ra da experiencia.) )j cada faixa de pressiio e tetl,1peran:u-a. A ~ 5.4b £ll,rcscnta., esquematicamente, os resultados dr:cxf)ericulZias destin .. adasa delel"mina,<;ao do inicio de fusao (eu a curva do, solidus) de detcrrninada rocha,

:cIAM.ANTE SU~ERIOR

OI~MANTE INFEFlIOFI

Fig. 5.40 A. esquerdo, os pec;os cri1iccis·.do cele de &omante. POfQ okQrT!:;of pressoe.s ullrC"lfortes, do ;Q;pdem de 1 Mb, equivclerrre o. pressce Ylgel1~e den~ro do nudeo externo. A escolo refere-se a esse parle do diagromo. Osdiomnntas sEio colcccdos numo prenso de o~la pre~sEtoe, devido esuo forma C0i1iCO, ilgem comcomplicdores c;le pressdo, A ornostro, rnuito Qe~ye- 1"10 (0 direrlo), e oquedda per roloioser e clconco Iemperofurcs do mdem des 2.0QO·C. ~re~s6e·s mnls rnodestcs 560 oiccmr;odas em eqliipametitos rlife:tenfes, que podern utillzo:r corgos experirrentn's rncieres, Fonte: Sial & McReafh, 1 ~'84.

Temperatura

'Fig. 5. 4b Gr6fico esquemalic;q. des r,?sl.Jlta~os de expBriencios nestirlodas a determiner a curva do solidus de umc deterrninoiJa ~pl=h(J .. A presen5;o de vidro no omestro quondo frio jm.p~ICQ q!Je IfqLJido esleve presente rlQ [arg(l no memento do e;<.periencio'O alta temperatura.

5·.2 Roehas vulcanicaacomo sondas naturais

Ourro rneio indieeto de estudar a poss.hrel cemposicao das camadas internas do plancta C alravcs d05- fragmentos arrancados pelo ..tDR?;illa (liquido quente produzldo pela fusao parcial de .rochas) das paredes do conduto rnagrnarico pelo qual 0 magma ascende. 0 magma tl'ansporta os fnfgmemos <Ite a superflcie, ondc se solidifica para [orrnar rocha vuleanica, Por serem, de. modo genu, multo diferenres das rochas que os hospedarn, os EGtgmento.'i. chsmarn-sc de xenolitos (rochas estranhas). Tambem S{lO cbamados de nodules pclo Forrrmw geralmense su besferico. Dentee as inforrnacoes que 0 estudo detalhado de dcrerrninado fragIm:ntu pode forueccr, pndernos citar a pressao de sua obge.m e, conscqucoterncnre, ern gue camada tcrresrre - crosta, manio - de roi o[~g;inado. Alguns tipos rnuim cspeciais e exoticos de roehas vulcanicas (por excrnplo, os kirnberlitos) sao porradcres de diarnantes, cuia pressao minima de formm_;:lo corresponde it varias dezcnas de krn, portanto, dentro do manto, Muitas vezes, os diamantes contern pelJuenits inclusoes de rnincrais llLIt: podern representar os miner-Lis presentes no manto rut (egj~o de fotm~u;i1:o dos diamantes . As rochas vLDk;~lnicas reptesentrui:1, portat1tO, sondas naturals cia crosta c de patte do manto SUPeL1.or .. Varies ripos de n6dulns ultramdficos sao enoontrados em .rochas \'lucal1icas. :induindu-se peridotite e eclogite, esperado« ~I partir dos dados sfsmicos. Cornparatlvarnente, as nodulos peridotiticos sao maissbundantes q1..1f: cs.eclogiticos. A Jlvcrsidade des midu.l()s dernonstra que e manto superior dcve ser heCt:"f()geneo composicicnalmenre,

'CAPiTULO 5 • A COMPOSIC;Ao E 0 CALOR DA TERRA 89

,\(1 descer utruves da crosta Ie do IDpO do manto "L1ller-inr, porranto, PR.SS:l1ll0S de urna pane rigida, acirna dn Zona de bnix.t velocidade, rani uma parte plastica dcrur« cln zona de haixa vclocidade, A pane rI,l!;ici:1 quI.: inclui rrnsra e p"rte do 111~ntO e dcnorninalin litosfera, cTlC1WH111l ::l parte ductil e denuminads astcnosfera, '\Ja m osfera abaixo da Zol1:1 de haixa veloodudc. () rnanro, ;1 despeito de sua mais nlra [l'nlper;1 ru rn , llW' pr «lcria 1 ( irna-k 1 LTIai~ plasnco, esta submetido ,I Ull111 press~ll rnais ulru, II 411C fA:t com que scja novamente rmicil plftSl1(1l C roialmcnrc 5(')lido,

,\ ,:.!.._.~ Ifl~lC;l revel.i '-Ill!;" J1Un1a 1'011:1 de I ransicdo no irucr , :ti( I Lit nproximrulamcnrc 4ll( I a 6S0 krn (rig. 5,5) lui ::d,l:!uma" dcsconrinutdades, caracrerizadas pm pcllut,:llns uumcnros til Llcn~idadc nitidos ou ,~l"adati\·os '"tHe P' dent <;cr c::m:-;.lJt ~ por rnuduncus 111-1 cornposi\,lO llUil11iGl Jp 111:1I1tl) para L1m:1 cnmrosi<;:au em llue 11111 I)~l I)UII'O clcrncnro de rnaior peC;l] atornico (pOI" exempln, II fern I) COl nt:ca a prcdornina r sohrc os nu- 11"0" clcmc 1111 II' de mcnor peso ::1[()111iC(1 (por exernplo. " lTht,l/,11l'''11 J. 19ualmenre, a composic.io qufrnica podc SLT m.mridn, C I IS mincrnis mudarn de cstrururas cristalinas menus densas s()11 as prl'~~(1e" relutivamenre menorcs

Tabe-Ia 5.1 Densidade de alguns minerais e velocidcdes de ondas primaries em algumas roches

--

I Mineral Densidade. g/cm3

Ouortzo 2,65
Fel dspoto poicssico 2,57
PlagiociOs(o 2164
OJ,vino moqnesiono 3/3
Cllrroplroxenlo 3,3
Orlopiro en.io 3,4
Grnnodo 3,6 Rocha Vp (km/s)

Granito

6

Gabro

7

Peridotit<l

8

05 Ires pnmerres rnmerors sao 0'> constitutnies assenciols do qronuo 10 ha cornurn no eros 0 ccminento]. A o llvrnc rnogneslona e 0 chnopuoxeruc Sao rrunerois essencicis dos goblos que lorrnorn perle irnnortonle do (rosin oceanica. Esses dois nnnei DiS, 1110is 0 orlcpiroxenio e a granado, compoern o peridot] a

Temperatu ra

solido + liquido

o let! III II) til

....

11.

solido

Fig. 5.5 Diogramo asquemonco mos+ondo as iorrnolos do geole rno e do sdidu!:. de pendo ito, s 0 Iouo de pressoes (P 0 P2) onde deve ocorre 0 [usoo pcrcicl iem lo-oruo). No protrco, o lope desso zone de bcixc velorrdcde cleve ccerrer em lorna de 75 kill de protundidorie sob os oceonos, e CJ 150-200 kn. sob as continentes. A espessuro do zona de buixo velor rdctle deve olccncor em tomo de 200 krn oboixo d05 oreonos

do manto superior p~lr<1 csrruuiras muis lk:n,:ls dl'\ lUI) il~ pn::s:,;i)c~ maiores do lort> do manto inferior, urruves ell· rrans(o!"mm;i)l:s p()lirnc')J-tncw, ou reJ.lct)n d ' Jecomp']S] r;:io prqmo,-id~t:,; p 1:.1 rrcss::t<l ,1.:111[")1"1': cresccruc (lu'Lnt" maior frJr tl pn ifundidade rerresrre.

\tran~;; da petrologia cxpcnrnent.rl, elcrnonstra "C' que, ll!;;SSC i nrcrvah de ,e.nIf1LlI.: prolundidade, IlS mi- 11 rais presences HO ropo do manto !'Llpt.:1"1Ill" 1()11,.lm-~L instaveis e ~au :,Uh5~iLUitllls por flurrllf; rusts clensos. Pur exernplo, a olivina l11agne"i~n.l rransforrna-sr succssivamcnte a -4111)].;m c a -:;1)11 kill 10m pl,Um1irfc)!'. I3 e y, respccrivamcnre, llllt" rnnrucm it forl11ul:1 (l\lg, foe) ,SiO , porern adoturn cstrururas rnais demas, CIIIlI

- I

menor esracn livre entre (1" ions ClITlslltuintt::>, 0J.,

mesrno inicrvalo, IJS PIWXCnll)<; ramhcm ,ldnl:llll L:Suururas mais densas. t\ - (15(1 krn, a r;l:-.I: (,!I"IJU Y dec: xmpoe-s , rnrmJ.[ldu (~tg-,Fc)() l (Mg, h.')\i{) com cst ru tura deris a, aLlI)1 ada t arn 110m 1"(:11 I" piroxenios. Todas .• 11' I ransf 11"ma~·()c:.' cundas ,ar > ~Kr )111- pa nh adas pllr aum en h 15 d,l s dcnsrdud c s l das vclocidades de prr)pAg'ac;:iill das ondus sismicas, pral I curnenrc idcnticus ~I~):" ;1 Ul11t'f1lD:-; IlhSt'F\'.ldl]:; sisrrucamente.

.Ycredita-sc Clue, desde -6511 kill arc ern torno dl' 'O()-J( II 1 km da de .continuidadc de ;lltl:ill 11; r, ' ,1 _.t)!I( I krn de profundidadc (Fig. 5.1), P mnruo inferior ~l:if1 compnstn prcdouiinanrerru mc P')I" QlllnttrlS> fcrr(,)ll1[l~rnt'si::mos cum cst rurura Jl:'IlS,l e, l'111 rnenor

90 DECIFRANDO A TERRA

qu.inud.u]«, i"""f <ilicutus d.lcl(l-:1IUll1iIHISO~ rambcm dl'Il~I):-, hem como \',,,id()~ {k magncsio, ferro e alu- 1l1111ltl, TLnd(l em vista p grande YO[UITIt' do manto mfcruir, ,I pL'n 1\:-,kill1 fcrrornagncsiana. mineral muiro inCPI1l1l1l1 11:1S roch,is crusrais, rlcve ser (I silicate mars nbundunrc dn Terra.

\.l'S~l' intcrval« de -()SO a -2,6PU 2.8110 krn, a den~i,l.h_k p, JCYC .iumcntur desde ccrca de ~-,II g/cm' ate pnl!l Ii, I~ 5,11 g/cm', 1 ~<;Illdm recerues l' ainda corurn\ I..'I·''{ I~ :-'U,t!C1TIl1 Lll.ll' rode haver hctcrnucneidadcs irnportanu-s 11(1 111:11110 lJ1fCIlOf, o mduzirulo 3 prcsenca Lit dnmillins quimic,)~ Jl:o;tinL\)~ SCp:ln1d, I:' 1'''1' Lima supcrficic hastantc irregular, Oli~1 profundidadc podc variur lksLiL J ,(11111 kill ,Ir': ,I dcscoruinuicirde de G utenh erg,

\ II )11,1 entre 2,(,t III l 2, 911( I krn, .lpn .ximadamcnt c, aprL:~l'nl:1 prupricdudc- sisrn icas :1 i1(lITlU I ,1~ l:' variaveis. I LUll! I ,J 7011d de har-ci vclocrdade, l'S~,l Z(JIl:l inferior Jp !1l:1n~(I, dent .rninada de I)"~, revels urna diminui('.111 dLI~ \Tlocid.llll'~ s isrrucas cum a um e n to ,Jt' pro) I ulldid:ILk. ,\ lll'igc1l1 l' n,l ureza da zona D" i:: aind:1 eST"".'cu!all\·a_ PD,k' "e1' L11ll:1. )(,)11:1. hcrdada da tpuea d,l :1:.,("1 U 111L,l(;,ii( I d:J Term (emboru Sq:1 d I (kil IIl1:1i.,'1r1::lf U irnu IIn)lI rl-e~C["<1Ja durante :l~ runes seg-regaC;:()l'S mu m,l" ljUe IICI irrcrnm), p"d\:' reprCSCnt:lr Lima Z()l1:1 untiL SL' :lCll11111Jam holsocs de 1l1:lterial gemdo antcri~ )1'111('111 t a pn Ifund «lndes bl.:'111 rncrn }1'CS c ern \ if I S de l"eclclagcln dcnrro .la Tcrr.i.pode incluir marcrial lihcruck I dll 1111CiL-! " ou rO( Ide feprcscn 1;1 r mel rerial ell I manto in (ailll', Jl'C\ 111lP()~lCl para a forma de (lxidns densos, Esruclos rcrcnres dcrnonsrrarn tjLH,:: essa ZOI1<1 piloe tel' o.,\lrerficil's supcriur e inferior irrcgularcs, C que a~ PilIICS J11:li~ e~pe::;s'l~ podcrn acurnular-se ern volumes CLLjOS tamanhos asscmelham-sc aus JilS C( n I i nentes na erost~l,

5.2.3 0 .Nucleo

( h .nrmentos dn clcnsidade t' da velocidndc \' ,:10 .uravcssurcm \1 dl'<:l'llnOnuidadc de (;1I1enberg~ S~(I ITIll_' n 1 ,b!;f:llldcs l' L1~1 \ l'nuclll SCI' ger~\d( IS pOl' transform:l(,"(-I(:'S polimorficns dos rnareuais que compocrn 1) m.inu \ infer;; ir. ;\<; demiLbcks calculadns par;] U nuclef) krrl'stn: dcixarn pOLieDs duvidas de que <;cj:l C(\1l1rm~tll prcch nmnnntemente pOi" uma ji.c:.'l1. meralicn dt' r-el'l'lI c niquel, hipru c s c corrobor ada pe!a plnncn )]cJ~i.l cornpnradn e pdl I estudo de rnctcoritos. Lnrretnnto, :1 densidade p" calculacla p:1r:1 0 nucleo eXlcmo n~l descnntimlllbde de Gucenberg c um Imuell menUf In lille I (I g/ em \ inferior a dCllsidnde de 11,:1 g/ em' dl'tnminad:1 pan CSS.lS ligas. Con;;ellllcn-

rcrncnre, arreditn 'l ljLIC u Ligil dl'\,;1 ino lip II":lr ,II,~1IIl1 elcrncn to clc ruimcro :l1{')lll ieo hn i'\I), clIi:1 pn'SL'IlCI 1'(' sulta numa dirrunuica: I da dcmiJmk. { h c,lmhdil11 IS ].I sugeridos san vari.», Cl Hll(> hid r[),l!;L'lli, I, , IX igl'T1h 1, 'illdil " 1dl:lgLlesiu, enxr Jfrl', II nuckx I iruerm I, "I dlLiI I, dL'\ L: ,n' eompnsrq pcl[llig~ (ern i-niqucl , L1111,l \ l'Z lilli..' ~1I:1 dL:11 sidadr corresponde a dcnsidadc calculndn. ( ) nuch u inrcrno clcvc crcsccr icntnruent L' pd:, ~(.11l]1 rll':ldll eli! nucleo cxtcrno, hstudos rcccnics suucrcm qiu. n nuclo . mrcrno nssemelhn se :I L1111 t:11111'111t: ln~lal .uu-« JrnJf111.-( I LJue pcrrnirc urna vclocidadc li~eir:lIlll'nrl' mnior ;I!o> (Ill (hI" sismicas pn lp:lgmLls ml cun'c;:111 )\.-~, ( 1nuck'il IllIl'inll ,l!;U"'.l com \-cl,)Cid:1de maior LlllC :1 do rl'''" dl. pi'IIlL'1<L. n ljLll' ~ugefe que Duma epllCl :ll1ll'1'1I)U' [lId, I pLtr1L'I~l gll':I\':l C0111 maior rapi tiL'l: , Pur cstur i~1 Ii:ldt) IilC(.';ltlicl111l'r1lc dt) resto do plancta pdo nuclco L:XI'CT!l() I'LiLlIL!1 J, () nuclef) mt crno Ill:Hittl1 I ~lIH \',,1, Icidadc'

5.3 0 Calor do Interior da 'Terra

5.3.1 Origem do calor des carpas. do Sistema Solar

_,omo visto no Cap, L 'J!'> cllrp"" lip :-:'ISIL'm~l :--(1- I~H, dcsde tl:; meteorites ;Ite os gr:Inlk~ rl:1I1l'Ll~, fLl1";1111 furrrwd!ls peLt a,~1"L;!1;~ldll de CHndcll~HlII1~ dl1 m.ucri;11 original, ern process(J Ch~111l:1d(1 de :lcn:~c;,lll, 1\ cncrgia cincrica do impac« I .IllS (nlgll1l'l1l1l~ :lCI"l'lad,." acabou se transforrnando \:,111 calor, lltle clcvou a ternrcralur,l do corpo ;1.11'11,

L'rna st'gllnda font\:' de cncrgia rcrmicu fllmm crrusSOl'S (IL il0mos rad iont ivus Ljlll.: cons: itu ir.un .1 mnteria-prima original-:i cncrgia de parnculas , III f! 110m 1 am bern s..:: rr.msfnr ma em calor, I S('ll( 'P():' de rneiu 'Ida curta tivcrarn papcl impurraruc 1l() irncm, 111:1.~ ~~Ll tI~ isotopos radioutivos de elerncnrr », como (1 ur;llli, J, I I rorio, n radio en por.issio, com mcias \ idas d:1 mcsmn urdern que a idadc do Sistema Sql:1r, lluC conrribuern s[gn ificnrivamcnte p!lm manter Fl-IT1Ci( in Il1lri I I :I~ maquinas terrnicas rcsporisavcis pcla dinfimica intcruu dl I" phl nctas.

o calor ger:ldo em nrnhr», ()~ Pf(lCl'S~!)S dependl dn quanridridc de marerial e, porrnnrn, lin vr ilumc do cDrpo; uS COl'pOS 111:1i() I't: ", CUIl11) Il.', pl:lllel:J~. devern rer geraLlo runior <ILlCllltillaJc de c:1111L [llll' (lU[1'I) [ado, Pflrtc do calor do irn c rinr do corp", chcgandtl ~ ~upcrfjclc, pc Ilk sec irr;lltimJ,1 para [] esrac;o. Es m 1'1:' n.1:I dt' calor (- rl >I·t:l n III rr(lrul'U() nai a supcd'icic do C(Jrpo,

CAPiTULO 5 • A COMPOSI¢O E 0 CALOR DA TERRA 91

Illio houve fusilo pm acre scao

rusao pOI acrescao

conveccao possivel

sem ativldade Ignea

atlvldade Iglnea limitada proxima a superficie

at.vrdaoe Ignea

remanencla rnaqne- estrutura irrter na

, , rica prlmttiva condl-

possivel ramansncla magnetic" clonada remanencla rnaqnenca apagada

prirn-ltlvll

ASTEROIDES

MERCURIO MARTE

LUA

o

1588

2200

6150 Raio (km)

FI,g, 5,6 A relccco enlre 0 amanho do corno planetaria e olgUIIS fen6menos que dependern de suo evclucoo lerrnuc Vulcumsmo. u er upr.co flO si.perhcre ae magma qercdo por fusoo porciol dentro do corpo plonetono, e drscundo no Cap 17, A Tectonrcc d(:

Plocas corresponrle essenciclrnerne, ODS rnovrrrrentos dos seqmenlos do llloslero e e drscuhdn no Cop, 6,

( 11I1L"lIlJ11l1" t:11[~p ljUl' I) [dl, If [l],DJuZldn em um 01rl'11 Jl1 ::-'lq~m'l ,Snl.u c· pn,prln:iI1oal:t scu n.tiUI11t', l'mlllal1tll 'IU~ " L,dl If 'lUL' perdeu P' 1)- inaw,[(;iilJ e Pf(J p'II'r"i"l1.1i .1 ~II.l "LlrertIcie, lim (1)1:]'),) esfcrico de 1":1in R clln~"gtlln.l r'nrr.UlTO ret r qunntidude de c.ik W 1'1'1' P' uc I! IILll ,II' ljllllciL'llrl' entre R' l' R-'. [Hlrt<ll1io Ilrll[1'II"l'I,m,1l ,1 R, ()U ~Lia. 11S OlrpllS mninres retivc 1',1111 ,l!,r;lI1dL lILldl1tid'ld~ dl: calur, rendn "jJ, J l'apazt's de ,it"t'[1\'lh ,,'I IlnKI.:'~~' I~ I1l:1l~ Ull11plt'\\l\, I.'nLIl-IClIlf(l LlliC I rs U lil" I, Illc'nu rt'~ l'erdlT:1111 pm ri carne me rod: 1 (l sell (",11,,[' r"I' Irr~ldul,.;III, l )lltrll'" filt'I1-e.." (11111,) II gmu de !,'I(!.I~',I!I lin m:l1c:ri:r1 .In'Li:hlll. <1Ut' v.iriou COi1l:1 disI.II1[,J.l .II)~' .l, i.unhern liL\ em [1:'1' Sldll Imp' »ranics r:H:l .1 II ih:n 11C1,W}! I tll)~ [11.1111..'1.1",

\ 1< Il;, ",,(I r1U~lr;1 lhfLl'1I1H;:; [-Cill 11llL.:nl)~ ljUl' . icr rrrc-

r.U1' p:lr~1 :l~ll'n IltIl'.,. :I LLL.ll" (l~ plancrus rcrrcsrrcs, em [unca. J dL l ~cu mmnnhu, uu ~L:J~l~ ttl cncrgia rermica

5.3.20 Iluxo de calor do interior da Terra

\ r:lliJ;I\"ill ~Clhr \._ a maior rC!;J1"llsi, cl [1L'lus l"cn<')men- " cllll..: lIn 1r1'Ll1l o.t supcrrioc Wl Tcrra c na atmosfera, 1~_nll'eU,lllll, 11 p )LlC';l~ dczcnns dl' ccnurnctrns de prnfunchrl.ulc 11:1 s upcrficrc, sell'> C'CIIIlS rlirct os sobrc n Il'1l11'll r:lI urn Il'ITC\ I n, Siill pmncnmcrn c dl'SprCZI'IC1S c [~

• 1l11ll\,.'1l11 I .II.: [t'1l1j'l: r.uum '-lUI: sen ri 111n~ iln desccrmr IS 11() 11111.:1'111]' ,k umarrnn.t. ror cxemplo, l~ ~"Il1CnIC .lcvido ao Iluxu de calor do interior dn Terra,

() flu xo geoter1l1jco llll:ll CnrH:,"r' lillie .1 um.i t'nergl;1 de I ,4xJIl' I Illlt.le<; pi )1- ,11l1 I, ljlll' L muin I rnun ir do llt]C ourtas rl'rJcl~ ,k l'r1l'i',t.:;i,l dH TLTr.I~ Dlill! I :ll.jLll' Ia Ja dcsacclcrncao da n Ila~:111 rL'i:1 ,11';;1(' ! hi;" m.irc (1 p" iliLlll'~ pOi' .mll) lit! l'III'l1" ;1 L'i1erg!: IlhL:r:ld,1 I'd!!" terrernotos (]{ III' j"uk,. [10r ;lllll) , ,\ Llll'l':l':I,l para prlll'Co;~O!; curnn cl 1l1()\ l11H:11 I :a,'.lil l'~~l'rlC1.llnll 01 L horizontnl da Ij[(l~ft'r:1 pOl' ~!Jll1'l: ,I ,I~I Ln(l~ feLl r( ,1 ~" Cl) t: il gl'fJ~;'1.!1 Lin C:llll["l!l ,l.';L'(Il11:l.l~m'I\(,I) dC\l' prm ir, PQr!;l1110. ,III calor d.l Tt:rr:I,

(1 fluxo gel1tL-rmrco ,11r;1\','~ (lL- l1l11.L cnrn.ul.: d,l Tcrr» c dcllllldll com! I " rtudl,to ,1.1 varia<,"ao d a temperatura com a profundidurle (gradient geutermico), pd:1 condutivida lc ter rnica d,l' n 1- Ch:1S dnquela c.un.ul.i. P.l!'a mcrh-lr i, L I1lCL'~S:IIIIII. [1' 1J'i:l_ntll, conhccer ,I:' \ .lriat;tll" dc I l'l11!"l 1':111,1 1'.1.

n cr mhccrmc nt« da~ \,II-i.[~(Il~ d,l ICf11l'l'r,][W',1 com a pre Ifllnd jclnd l L. ,'111 l',' 1.1 n 1,), j,ret::1I'11l II LI.I 1111 n ccm'p"radu, p(lr c ... crnplu, ("11111 \',LrI,Il'tH':S IlL llell'd.l u d c c de llar;lL1letr,,~ 1.;'1.t ... t i r n s , Idltlljl\~ dn s.i~mIlJ(lgi;I, ,\ r:IIJo (' que :I~ [L::L11pU'alllra~ "lllllClllL Sa() conlu.cidas proxim.n, .1 'Upt rficrc d:l 1 c rru, 111 ell das em fu rn ~ d l "() IH.l:1gC m (I Ll J1I) III [I: rt (II til minas, \ coruluti, Id:ldl' ICl'1ll1Gl tarnlum I.. Il1ctlid" cxpcrimcntalrncnte CPIl1 ruell,Is plll"lma~ :1 'iLlrl1' Cicil" (' (\~ \',dIHt'''' par;1 m.111~rl''i ['I'!.I:unJi\.hdl· ... .rrubum sendo infcrulus ;1 partir til- 1.'lltr;I' i'I'lJl'rilclnclcs fjsiril.~ IIjxjtlns princip.ilmcnrc (1,1 ~1"'1111 dugl'l

92 DEC I F RAN D 0 ATE R R A

Dcpendendo da composlc;ao, idade e natureza do material da lirosfcra e dos processus gue ocorrem abaiNO dela, 0 fluxo de calor varia com :1 regiao cia Terra, j\ rig-. 5.7 ilusrra valores de Buxu geotermico obtidos pam areas cum diferentcs caracteristicas geoll)gica~. A ~ig. 5.8 ilustra U1l1 modelo de distribuicao globa.l do t-1Ll.XO _gl!ote.rmico, rl'npOst!l em 1993. De acordo com este 111' )dclo, as re.0[)e~ de ±lUXD tcrmico mills elevado estau associadas ao sistema de dorsals meso-occanicas, r\rr!lximadaJ.nentt" a mctaclc do fluxo [Oral de calor da TL:IT:l c pcrdida nu resfriarnenro de brosfera oceanica de idade cenozoica (menor do f_jue 65 ?\h).

PRQllrNCIA DE FLUXO De CALO.R

FLUXOOE CALOR (mW!m~J

Il

;.9 dado,. I prcvln cla

pouc .. s dado s I provincia

2~ Espessl1ra dalr"amad;f (km)

Ftg, 5.7 Flu)({l de calor medic, flu:<:o reduzido e espessuro do corncdc que produz: calor olroves de rcdiootividods em vorios provrncros de Iluso de color, segundo Vitorello & Pollock (1980).

o fluxo de color media e o media de medicces em coda orec.

o fIU~Q de calor reduzido e 0 Huxo ccnslonte que 'Ism do mama e croslo Inl81 ior, possnndo otroves do crostc superior. A espessum do (amado e 0 espessurc eietivo do crosta superior, as exarnplos incluern: (i) reqioes com torte lloxo de color, rnedido e reduzrdo 0 exernplo do provincia Basin Sl Range e do Oeste dos EUA, nurno r8g160 em que a crosto e.sto bcstonte recortodo par lolhos e onde he vulconismo recenie: (ii) regioe:; corn lorte {Iuxo de color me dido e bOI1:o [luxo de cclor reduzldo. COIll rrosto superior bostor+e espesso: os exernplos soo do Australia central e do Escudo Indiana antigo, com roches relchvornente onliqos, (iii) regioes de fluxo. de color reduzidos, com crosto sucerior de espe5svro vorlovel, as exernplos sao do Conodc, do Escudo lndiono multo anrigo e do Oesle do Austroho. De um modo gerol, 0 flLJXO de color, medido ou efe· IIVO, lende a dirrunurr com ournemo do ida de ge0l6gico do orea. 0 escudo Iitcroneo brosilelro opreserrtc corccterisricos terrniccs condizemes corn sua sftvo~ao geologico e idcde, nco rnutto antigo

5 . .3.3 0 rransporte de calore as ternperaturas no interior da Terra

O tran~p(Jrtt' de calor 11(1 interior d~1 Terra I,curn' por dois pmcessos: coriducdo e conveccjio .. \ coodu<;ao i: urn prucesso mais lcruo, corn tran"l-l·r~nci:l d(;' encrgia de Lima I1l0kClIIa r,ll'il as \ izmhas. t\CIIIlICCl _ nos solidos c, por isso, c impnrr:llll e na crnsta l' [j lnsfl:ra.

,\ conveccao e L-IJll process! I rnuis dpid, I c cticicn tc, corn movirnento Je mnssa, (ILll' ! .corrc ru rx tlLlldl)~, quando to gmdientt· n~tl11lnJ excedr urn U::r11l vnlor, chamado de gradienr!.'! adjabatico. r\ [,)flVl'n;:ao acontece TIll nucleo externo l' rnrnhcm nil 1ll:1 nro p' )r quecernbora de se CI1Il1pUne (111111) 'ii')li,11l n}] .·sr:lh de temptl cia prqpngnc;:al' eJ.:'Jndali ~1~i1lJC:I~. nurna escala de te mpn gttil(\t.;JLo, CI1I1l pnrr;1 Sl n 1111() LUll liquirlo. A corrveccao 110 mnnro l; csscncial [laJJ vxpli car [) movimenro de placas Ltctr1111l::IS. Nu nuclcn cxtcrno. C a COllV(,CC;::1{) LJUl: rn)I'uca rnuvirm-ntr rx 1':1- diais do fluido ct mdutor, perrnirunlo ;1 Jt;:in d'l~ (l,rt;:1s de Coriolis, essenciais poJ!"a ,I gen1\-;lu df' campo magnetico terrcstre,

Ncssocunhecimeruo d i ret: I <;nhrl· :1 Il·l'llpl"r.lI lira l irni r a-s c :;to!'; daU{lf, IlhllJU!< ern flll'll~ Lit: ~oJJdagelIl ria crusta, nnde a \'armt;:i" dn 1CmrL'r:ltura com it PiT! [undieladc (gnlllj_Cf1ll' i crlll;e. » ale.mea de 30 a ,-1-(1' r: pOl' quilorncrro. f' clan I llllt:, ~l' t:~l-e~ grrulienres conrinuassern con. ,) 1111.";1111) v :11\11' para n interior da Term, as tl:l1l[llTatllnL~ prOXllll~l~ liP centro seriarn tao altus ~lUJi;' Iud!) n m.uerral L'~I~ln,1 fundiJo. A si sll1olugi:1 in fr!l"1I1<1 CrOlJ uulo lilic' 0 nLI cleo Inter no e ~(ijjJ{).

Reunindo dmln~ sobrc densidadc, paralllclfI ,:-, d,lo; tico s t' limites entre difcre n tes fuses, urru ves d,l ~isl1101ogia. varia~oc-s do G1Jllf'D magllCIJCU da Terra L' inforrnacoes snhrc scu mecanismn J._. gem~'~II, dn gt'fJll1..11-,'l"letiSl1.10, a distribuiciic: de d<:nliid:ldt:s. 11 varia~a(J da prcssao l: a massa [utal da Term L' ,I r()~~I\"I::I distribuicao de materiai- r.tdiuativos, ctlll1U;; \.11111"(:, de 1·1 LlXO term ICO, ebl1omr:1ll1-sc mndL:11 '" ~Ic \"lli"I::U;:~ll dn temperatura no interim do planeta.

A Fig-. 5,9 mosrra :1 curva pr~ 11't)~m ['or lim desses modelos, indicando a \-ari;'I.(;::1() eli! tcmjJl'l"atLJnl corn :1 profundidade (geotefl1la), [;, mostrrula tarnlcrn <l cur ca de variacao da rcmpcraturn de fw;jn do marerial [Dr] I :1 pm hinrlidadc. \ tel1lpnatur:1 de fllsal I m udn CI)111 o ripo de material, C0l110 11:1 interface rnnru 0-11 Uc!C(), mas muda iaml-crn com :] prcssao, corn» ilusrr.ulo nn interface nucleo exteruo-nucleo inter nu,

CAPiTULO 5 • A COMPOSI~Ao E 0 CALOR DA TERRA 93

o

40

60

85

120

1,80

24-0

350

Fig. 5.8 Disinbulcoo global do lluxo de color no superlkie do Terra, segundo Pollack el 01. (1993). As hnhos continuos represertnm os hrnl es de seqmenlos do porte superior ierrestre (Cop. 6) que lncluern os dormis meSO-QCeCHlICoS, cornposlos por vulcoes subrno nnos olivos ou recenternenre olivos. Os [luxos de color mois intensos (em rncrrorn] osscciorn-se a essos dorsors, anquonto as po s mois lrics (em brOIlCO em regioes oceonicos nos proximidodes dos continentes) concenlrcm-se nos ccntinenles.

1000

o rT.....__-~;.;:;::;..-,:_

lTemperatura -

da lava(rocha '\)

sillcatlca fund ida) tipica

Manto Temperaturas adequadas

para explicilr 0" aumentQ de ! velccidade de ondae slstnicas

- -1- - - - - - - - - - - - - - - -- -- - ~:~;f:~~dO ~

4000

Nuelae externo fundido

Temperatura do geolerma Inferilor a do solidus

Temperaturas de inlcic de fudo (au solidus) de ferro

3000

Temperatura do geolerma superior a do solidus

E

~

2000

5000

!

-1--- - - - --- - - --- - -- --- - --'N~c~'; de-

Nucleo interno ferro solido

solido



Temperatura do geoterma novamente Inferior a do solidus

6000

1000

2000

3000

4000

5000

Temperatura na Terra (OIG) Fig. 5.9 A relm;60 entre a geolerma eo sohdu5 de Ilgo de erro.

-

94 DECIFRANDO A TERRA

r- impl uruntc ru uar llLlL nirulu h.i l11uiC::1S duvida: a rl'''pliH1 dn~ valorc-, 'lhsollilOS das tempcr:1tura<: yi~vl1te ... 11 as r:1r! cs runts rrll funda: da Term. Assim, l:'i1lrdll~ lTCI'I1IC'~ ~ugl'ft::111 llue .1 diferenca de IcmpeT[1 TUr:1 entre :J bJ~(, dn 1"H,lI'1tn Inferior co jl)l'o do nucleo cxrcrru I (11Li sci.i, na interface maru o-nucleo) !Jude ficar 11,1 C;l"'il de cvntcnas tlc "C ai0 talvez 1.SlllloC Lsse HUIllI.. nt () de tt'mpl'Tarur:l C rripido e dev c SCI' acomr \d:ld,) r1Lb 7ll'l1a [)" .. \ lCmptTatl.lra denrro do nuclco \:'\r;:[[11 J pndL scr d,l ordern de ().! l( II I"C nu seta, de J .111)11 .1 I..~( 111°(, mais lluentc L]l1l' indic.u]o na rig. S.9.

\CfeJII:1-,C LILlI.:' n nucleo l'~CI.:ia sc rcstriundo. cum Ctm:--~l1tlCnrc .rurnento dl) vulurnc du nuclcu interne. Cnlculuu se (ILle lim. aULllCITIU dn nrdem de 25m' pmscg-undu. e111111H:1 impcrccpuvel para dntu;iio pda ~tslnrll()gJa, P' xlcria libern r ~" Illll watts, na fmma de ctllld,llelltc de -:nlidillca<,:ao, lllll: seriam suficicrucs ram m.1111L'r 1\ clinnrnn que ge.ra (l camra g-enmagnetic(J.

Atuulrnente, cum a rede mundial l-IHI1P' '-.(i1 de CL'n tc n.is de C<;i;tI;:o'H.·S snsm!)lllglra~ di~lrJhuld:l" 1'L'I'lS [I mtinentes t' ilhns, l' po:-;:-,i\'c:.:I e-tudar C01l1, ~ [lId,l l..·o.;l.l(;~( I reecho as on: las cmi I ida <; I,or 111 ilhnrcs (Ic IL·n.._ 1111 Jh )~, lllle ncorrern predr uninanrcmcntc ern dcterrnin.ulas [-,lJ ",ns rn uu o ~1I i\ :'LS. "'\riicandll ~t' ,,~ ri'lIlClpll~:-; dol tlln.lngra tia, II tilizada na ,\ lcdici nu, para :1 unuhvc, oh [em sc distribuicoes rridnnensron.ri- d:l~ ,(I'JCHI.Hk'"" mosrrnndo LJUC, alcrn d:1~ vanac. )1.:5 cr 1n1 a pn rlundrdade, cxrstern cnnsider.rveu, yanllCC)l'S luterui-, Ill) rn.ucrinl till inh.:ripr da Terra. Para ilusrrnr l:SI:jS lh(L'1"l'Il(OlS, ,I I i~. 5.Lll, de LIm rrabalho pil)llL'IJ'IJ publicad» em jl)H--l 1'1)1' \'CuntillllLlse & Dzicwonski, 111(1 SI 1";1 :1n11l11.1IJa~ Ill) 1l1:11lto ~L11)Cri(Jr, ale (1711 kill de l'1'ol-undid:adc, L 1111 m.mru 1Il feri Or, entre 670 e 2. I:IlJ I I k m. ,\ fi).!.Llra rnr rsrru, rill' cxemp!o, vclocicladcs slsmicns .mornalcmcnrc altus i.rn regi(-)t'~ do manto abaixr de contincnres c'1l11ll \ 111\:1'1 ',1 do Sui c A [",-iC:l.

L.-
o.~

-- L-
....... I:: Q)
E co a.
..::.:= ::2 :J
-- ([)
(D
'0
aI
"0
-
"'C
b L-
0 0
:::J _.-
- C I-
0 t1l CI.)
... ~'2
CL -3%

ondas-S

+3%

+0.75%

-Q_75%

onties-P

Fig. 5.10 Mapa do d.stnbuicoo aos connnenles (superior) e secces sismlccs lomoqrohccs do manto em perhs equotorrois pru o ondos S no rno nto supeuor (Illtermedioriol, e para ondcs P no monte inferior (infenor), segundo urn estudo p.oneiro de WoodrlDuse e Dziewonsk, (198<1) A hnho lrccejndo no rnopo superior md«;o as dorsors meso oc eorur.cs (Fig 5.8) I'vlolenol que lronsrnite ns cndns 51smiCOS (om motor velor rdnde , pOIT0l110 mois denso e I1l0lS no, e representndo em roxo Esse rlotsllOl deve clundor utrovas do III Cl1CPI 01 me nos deriso 00 seu radoi Ern conrrupcrtidc, 0 mntanol com velocicicdes 5151111r05 rnenores porlonlo ITlEnOS dense e rncrs quente, represenicde em vermelho, deve ester ern csr ensec Os brocos cscandentes e descendenies constrtuern partes de celulcs de ccnveccoo de moteriol dentrc do terro , em que 0 color Inlerna cucule palo lronspor+e de rnnteriul. NatO-59 qLJS, nesse estudo, nco ho sernnre uma correspondenno pel 13110 antra ns S8C(OeS de 25 1:.1 670lmede67Do2.690 111

CAPitULO 5 • A COMPOSl910 E 0 CALOR DA TERRA 95

\ l11tc1rr<:tJ<;";lO LlOS resultados Ja tomografia 818- mica rl'iaci( m:l :15 /()n:l~ corn n:i()cidade:, "'lsnLiC';l~ m~110rCS LJllL .1 normal CO[l] zonas m.iis densns c mais frias, enLIlI:lllt,) ,1:- /,(111:1$ com vclocidades sisrnicns rnenores 5an ,nll:1" com rochas rncnos densus e rnais qUCIllTS. Essns 'itu.lt;,-\e~ silo insr avcis: II rnrucrial mais dense tendc a :lfulllL1r. C1KIU,HWJ II menos dt'n::'!l rende u hoinr, At:ra\ l:, d., mo delarnento nurner ico dcssas :-;im:1t;(lt's. e p~ '''51' II dernonsunr que (I material rnais frin pode corixutuir v crdadeiras avalunche« 1llLLiIO lcruas dcntu i du manto, lILH: afurulum JL~lk 11 nive] CnlS[,U art CI manto

t ra n xicio nal ULL mCSI1l() ate: i1 ,kS[flfltinLlidaJe de Gurenbe rp:. ,.'\.icm dissu, dCIT h3Y(I' I-e~'illr,<;tnu:t~ de material qucnte e rncnos densu, il~C>':LldL:nJ() dl:~tk :[ desconri nuidadc de Gutenberg, em di ["<:(,'::111 it superficic. Portnnto, assim cumo n iilllStl'1"a es+i CI11 movirnen!o cssencialmernc lateral ( _np_ 7), II interior d:l Terra cun tern celas dL' conveccao em <.jUt Il material c-r.: ern movimenro essencialmcnte vertical,

; Tecnlcc f!m que se utilizurn equo~oes que rein.: ICll10m voncvcis conhecrclcs perc deterrruncr as volores de vorioveis dcsconhecrdos.

5.3 Mode1os de circulacao do material

Arualmcnte, a rnaior parte des esrudiosos da Terra e sew interior considers ljLIC 0 modele classico Ja Terra 1:111

arnadas e suficierue p1'lTa dcscrcver sua estrutura grossa apent,[s. Quante mais sc investigarn os dctalhes, rnais e pcrccbc que, superpnsra a essa estrutura gr(}~5a, ha OUcr3 muito di namica, em que os materials que compoern :1S carnadas esrao ern movimcnro, Dm dererminadas panes da Terra, esse rnovirnentn restringe-se ,1 urna detcrrninada carnada, como, por exemplo, ° manto superior, P r OU1TO lado, em outras panes, us rnoviment05 podem abranger todo manto, dcsde 0 superior ate a zona D". Dsses rnovirnentos tern como ocigem fl presence de material mais frio c mais dense, que rendc a alundat; e de 1111.11 etial mais I:.ILLCli Ice rnais Je\ e, 4U1: tcndc a ascender, Os rnovimenros sao tenias, c as distancias, grandes. A cirrulaciio de material dentrc LIas celas gue abrangem todo 0 manto dcrnora ccntenas de milhoes de anos,

FiR 5.11 mostra urna sirnulacao da siiuacan atual dentro da Terra. Mat rial frio em azul (rig. 5.11<11) cst5 afundando ClU i~l afuadou 'ltC 0. descontinuidade de GLLtenbcrg. POt outre lado, material qucnrc em vermelho (Pig. 5.1 I b) tarnbem asccnde a partir da inrerface nianro-nucleo em ZOtUS que na superficie terrcstre correspcndcrn, aproximadamenre, a r~.ri- es grandes tk ilba, oceanicas vulcanicas ativas, tais como as partes central. tin Ocea- 110:5 Pacifico e AUal1lico.

Fig. 5.11 Resultodos de simulocces per cornputedor do circulocoo de materia is frio (0) B quenle Ib) dantro do menlo. Fonte:

Paul Toddey, Colifornio lnst. Technol.

96 D IE c r r RAN D 0 A , ERR A

Leituras reccmendadas

ssU1fPC;.3..0, M. 5.. Tl1rrl'}}1atos no Brasil . Cietuila Hnie, Rio de janeiro: SBPC, 1983.

JEANLQZ, It & LAY T. TIJe Core-~\1al1flf Brtttlldt1fJ" Nova Yorlc Scicnri fie American Publi-shing) 1993.

L\Y, T. & WILWli.1S, (~ f?J'tt(Jltlit-s qf Emt/IS Interior. Gecrimes. Alexandria, Vr\" EUA: American Gcologicalla:)Lltute, November, 1998 ..

PACCA, L G, 0 Interior au Terra. Ciencia Hoje. Rio de Janeiro: BPC, 1983,

PO\},.'1'i',LL, ." Peerr.11111lIfard. NQ'\Ta York: cientific American PuqIishing, 1991.

Você também pode gostar