Você está na página 1de 70

V E ~ P E R A ~ DO CENTENARIO DA INDIA

I
HISTORIA ANECDOTICA DE UM TRATADO INEDITO
1369-1378
POR
L UCIA.N"O CORDEIRO
-+-
COMMUNICAO SOCIEDADE DE GEOGRAPIHA, DE U ~ DOCUMENTO DESCOBERTO EM ANGERS
POR
M. CHARLES URSEAU
.. esteve perto
De destruir-se o Reino totalmente,
Que um fraco Rei faz fraca a forte gente.
CAM., Lu1.
1
c. 111.
IISBOA
IMPRENSA NACIONAL
1895
e
}etongnto da &mata .Jftanuel

Preparando U I ~ trabalho de investigao e de historia local, o
sr. Carlos Urseau, secretario do Bispo de Angers, monsenhor Freppel
,
e escriptor excellenten1ente conhecido por notaveis estudos sobre o
Anjon, descobriu um documento que, de accordo con1 alguns dos mais
doutos 1netnbros da Academia de Inscripes de Paris, considerou como
de particular importancia para a historia da niarinha portugueza.
N'esta ida, e porque no podia, desde logo, utilisar esse docu-
mento para a sua obra, o intelligente investigador lemhrou-se de pr
directamente disposio do nosso paiz uma copia do interessante di-
ploma.
Em regra, os governos no se importam com estas cousas, e os
nossos esto muito longe de fazer excepo regra.
Tendo conhecimento da descoberta do sr. Urseau e prevendo o
valor que ella poderia ter etn relao a um episodio apenas vaga-
nlente alludido pelos historiadores nacionaes, e do qual jit o velho
Ferno Lopes notitra a escassa tradio escripta t, escrevi ao douto
abbade francez, que immediata e graciosamente me enviou un1a bella
c-opia do documento, auctorisando-me a estudai-o e reproduzil-o.
Poucas palavras bastam para o explicar e esclarecer, tnas so in-
dispensaveis essas palavras.
Dign1os, desde j, que documento este.
uma escriptura de ratificao e confir1nao plena, feita na ei-
1
'' mas se esta guena houye algum come.o, ou que se fez sobre este
negocio, ns por livros nem escripturas, nenhuma cousa podmos achar que mais
pozessemos em esc1ipto, mas porm entrndcmos que no.)) Clt1. de D. Fern.,
cap. XCVII.
dade da Guarda, em 14 de agosto de 1377 (E'ra 1415), de um tra-
tado pactuado e jurado en1 Bictre,- 1:ulga1iter dicto Vi.cesf'le,- no
pao do Duque de Anjou, a 2!) de junho d'aquclle anno, entre o Rei
de Portugal, Do1n Fernando I e o Duque, Luiz, - ir1no do Rei de
Frana, Carlos V e segundo filho do Rei Joo o Bom,- para juntos
moverem uma guerra de extermnio, por 1nar e por terra, ao Rei de
Arago, Dom Pedro o do Punllal,- En Pere del Punyalet -, ou,
como mais conhecido, Dotu l_,edro IV o Ce1emonioso.
Do lado da Frana ou da casa de Anjou :-a velha c sangrenta
questo da expanso c da influencia 1\Iediterranea, que ainda,
scnti1nos palpitar sob a interessante con1edia da politica euro}Ja.
fora de perfidia e de intrepidez, Pedro I\T a}JOderra-se. ao
reino de e dos dotninios do l{ossilho, da Ceritania, da Sar-
danha, etc.
u1na longa c trag-ica historia.
O Duque reivindicava,- e log-o diremos }lorquc, -a herana do
reino Balear.
])a l'artc de Portugal:- e esta pnrte n que In:tis nos intcressa,-
urn gracioso episodio, apcn:ts, uma sintples anccdota do brio despci-
bulo c iinpetnoso do HPi J)otn :Fernanao, mas Pp::;odio e nnecaota qnc
irrecus:tvehnPntc pertence intrig-n, se1npre viva, tantb{'In, das prcoc-
c flos interesses da politiea Pcninsnl:ar.
Rcguranentc, a Escriptura foi envinda ao 1Juquc de 1\1tion, attes-
t:nulo a e cnnfirntnn pesso:tl P .lircct:t do Rei portugnf"z,
e assin1 SP explica log-o o C'ncontro do doctuncnto, Plll
Lavrou-o o tabcllio publico Alvnro Estevo, clcrigo da S.: da
Guarda, no pao d'aquclla cidalle, estando presentes o
Dom Fernando ; o ir1no, Infante Don1 Joo, certamente o que tne-
zes depois havia de matar a n1ulher, a pobre Dona l\laria, 'relles de
l\Ienezes;- o Conde de Arrayolos, Dorn Alvaro Pedro; o Conde de
Neiva, Dom Gonalo Tello ; Ferno Affonso de Albuquerque, e ou-
tros fidalgos e cavalleiros; en1 summa, a o Conselho, a Crte
que a Rainha Dona Leonor 'relles form:ira, com n sua numerosa pa-
rentella c co1n os seus interesseiros partidarios, e1n volta do enanlo-
rado 1nonarcha.
Serviam non1eadan1ente de testemunhas: Goncalo Vaz de Aze-
,
vedo; l\Iartiln Affonso de l.\'Iello ; Affonso Gotnes da Silva, Senhor de
Celorico; Vasco l\Iartins de l\Iello, Guarda l\Ir do l{eino e Fronteiro
do Algarve; V asco Fernandes Coutinho, Fronteiro da Beira; Doutor
Gonalo Gon1es da Silva., Vedor, e Affonso Pedro, TabeHio Real,
nomes que viera1n fazendo maior ou tnenor rudo at ns, pela Oe-
neologia, uns, pela Historia, quasi todos.
Por signal que da Geneologia quiz expulsar a austeridade
patriotica de Datnio de Goes: -porque se deitara1n en1 Castella cm
tetnpo de El-Rei Dom Joo o
Assi1n: Affonso de 1\Iello, se <<o fill1o>>, o poderoso Rico-
Homem, Senhor de Cea, Gouveia c Linhares,-<<foi o primeiro que
foi para El-Rei de Castella qu:1ndo entrou e1n Portugal pela cidade
da Guarda.,.
Resgata-lhe a trai:.o c a dos filhos, o irtno, un1 dos signatarios
tan1hem: Vasco l\Iartins de )[cllo, o que fez depois-((o bo1n feito-
t Lit1o das
de no assassinar o futuro Dom Joo I,- <<por indusimento- da
Hainha e do atna.ntc d'ella, Dom Jo.o Fernandes ... -\ndeiro.
Apresentou o Conselheiro privado, Joo Gonalves, os Capitulos
que constituiatn a Conveno negociada e jurada em pelos
diplomatas portuguezes que lt tinhan1 ido: Jolio Foga<;a,
Vice-Chanceller; o proprio apresentante, e o Arehidiacono da S de
Lisboa, Pedro Cat:ale'rio} que faz natnrahnentc lembrar o patro11ymico
beiro, Jnoderno, de Cavalheiro} hoje bem conheeido, n1as que
devia ser, antes, n1n d'aquelles ca1.xtla1io8.J- calH1la1ii: 'milites vilawi.J-
ou cavtlleiros Yiles que conseguiam, i1s vezes, medir-se e concorrer
cotn os 1nais aristocraticos e authenticos milites.
De Cavalleiros, se formou at um titulo ou appellido
para os lados de l\Iontemc'n o Velho
1

Quer dizer: o eavalleiro Yillo fez-se eaYalleiro fidalgo.
Cabe aqui u1na. ohservario.
l"erno falla.ndo d'esta embaixada, fal-a con1posta,
de J.Jonren<;o Annes c<Clwneeller )fc'n,>,- c do
Joo O Annes que 8P
c1n Joo ( Johannes) no texto, ou fpte parecesse tal na leitura e na
1
do Apelido de Cavaln"ros, por Antonio da Fonsrrn, ca-.
pito mr da villa de Montem,ir o Y clho. Jlau.'lO IA"ma, da BiLl. Xnc. le-
tra C.
Diz Fonseca que -('o mais antigo quP n<"lui Yi\e.'Bfle n'esta foi
Joanne Giz. Cavaleiro, vereador, nli, em 14!H1. 1:: Ctll'ioso o luaf'o nttrihuido aos
Cat'allei1os: cm ('ampo vermelho nm leo de oiro; timbre azul com tr,s .flores de
liz em oiro. VillusLoas, pnrf.
copia. ~ ' porm, mais reparavel a differena do cargo, c em todo o
caso o Chronista esqueceu Pedro CavaHeiro.
Incluem-se, integralmente, na Escriptura esses Capitulos que ha-
v ian1 j sido reduzidos a outra, em Frana, pelos Tabellies e Cleri-
gos Estevo Borneti e Joo Orrio de Angers, na presena, igual-
mente, do Duque Luiz de Anjou; dos Bispos e Conselheiros do Rei
de Frana, Armerico, Milonc e Loureno; de IIugo, Abbade de So
Guilherme do Deserto; do Archidiacono Regnault de Dorn1an; de
Pedro Statisse, Cavalleiro, e do Doutor Raymundo Bernardo Fla-
mech, Conselheiro Ducal.
Na mesma Escriptura se transcreve ainda a Procurao ou Carta
de Crena do Rei Portuguez e a ratificao pessoal do Duque.
Em seguida ao curioso signal publico do -Tabellio apparece taro-
bem a ratificao, de proprio punho, do Rei Dom Fernando.
D' esta surnmaria indicao se deduz j, irresistivelmente, o valor
notavel do desconhecido documento.
con1o que a reconstruco de um Capitulo da bella Chronica de
Dom Fernando, por Ferno Lopes, confirmando, mais un1a vez, a
veracidade do historiador, mas an1pliando as suas investigaes e no-
ticias; supprindo e preenchendo as deficiencias, as hesitaet;, as la-
cunas da breve narrativa d'elle.
Um facto explica a participao portugueza n'este extraordinario
Tratado, 1nas esse facto que no explicado n' ellc.
, pois, indispensavel fazei-o.
I
Offerece o desorientado e desastroso reinado de Dom Fernando
uma lio critica de primeira importancia:- a <le mostrar, irrecusa-
velmente, como na segunda metade do seculo XIV se achava j forte-
mente constituida a l\Ionachia Portugueza n' esta' sua perfeita e sin-
gular identificao co1n a Independencia Nacional, que tem sido a
fora e tem de ser hoje ou no futuro, ainda, a raso melhor, a salva-
o unica d'essa 1\Ionarchia.
N'uma ridicula obsesso de propaganda politica costuma1n alguns
escriptores hespanhoes insinuar, com a maior seriedade do Inundo,
que a formao e a separao de Portugal, como individualidade his-
torica independente, da moderna IIespanha, no e no tem sido
mais do que o resultado artificioso da politica e dos interesses realen-
gos e dynasticos.
Como certo sectarismo superficial e nescio que suppe a Religio
uma de padres, os propagandistas iLericos, na mais petulante
ignorancia da Historia ou na mais atrevida viciao d' ella, simulam
crer que os systemas so simples creaes arbitrarias e que
os interesses dos Reis ou das Faces que te1n realn1ente presidido,
at formao e aos destinos dos Estados e das Naes.
Invertidos, porm, os termos, aquelle colossal disparate poderia
obter certos f()ros de acceitavel lio, pois que ao contrario, exacta-
mente, tem sido quasi sempre os interesses e as preoccupaes dos
Politicos, das Faces e das Familias que te1n ensaiado, e que ainda
diligenceiam e doutrinam, o artificio de uma fuso ou de uma unidade
Peninsular.
Se essa tem sido e , fataln1ente, a illuso e a a1nbio da Poli-
tica Hespanhola, mais de um cerebro de Rei Portuguez, tambem, pa-
rece ter sido atravessado pelo n1esn1o inconsistente sonho, sempre, e
mais ou menos desastrosamente mallogrado e desfeito de encontro c.S
leis implacaveis da Natureza e da Historia que forman1, constituem e
garantem as individualidades nacionaes.
Fechando tristemente a primeira Dynastia com a pretenso Co-
14
ra de Ca:stella e co1n o cotnpro1nisso de u1ua Successo estrangeira,
- compro1nisso que era u1na verdadeira traio obra persistente
e gloriosa d'essa Dynastia,- Don1 Fernando I, com todas as loucuras
e desastres da sua politica, no pde j dissolver e afundar a Nacio-
nalidade Portugueza no vortice de intrigas, de perfidias e de violen-
cias em que tinhan1 ue ir desapparecendo, successivamente, as outras
naes da Peninsnla.
Ha e1n Ferno Lopes um capitulo extremamente instructivo e lu-
nunoso.
aquelle em que o grande Chronista, que viu alvorecer o se-
enio xv, narra as complicadas negociaes e os significativos commen-
tarios do casan1ento da filha de Dom e de Dona Leonor
Telles, a Infanta Dona Beatriz,- herdeira da Cora Portugueza,-
com o Rei de Castella, Don1 Joo, no mesmo anno en1 que Dom Fer-
nando morreu.
Dlal o Itei de Ca:stella enviuvra pela morte da Princeza Arago-
neza, com quen1, exactamente, chegra a desposar-se Dom Fernando,
Leonor Telles e a sua camarilha levaram o Rei Portuguez a mandar
propor ao Castelhano que lhe recebesse a filha por mulher, e un1 dos--
mais secluctores argumentos empregados pelo embaixador :-Joo
Fernandes Andeiro, Conde de Ourem, o an1ante da propria Rainha,-
foi o de que por tal casatnento o Rei de Castella sel-o-a tam ben1 de
Portugal e facihnente se apoderaria d' este.
.. A sini:stra adultera atraioava a Patria, co1no traha os dois ma-
riJos.
claro q tte o Hespanhol no se fez rogar t.
1\Ias porque a traio era arri:scada, e convinha guardar un1 pouco
as conveniencins; porventura, tambem, por ilhulir quaesquer espru-
pnlus de conseiencia do pobre Dom est:tbeleceratn-se cer-
tas reser\"'as e precaue:-;, nn1a das qnaes seria a de que havendo
filho ou filha cl'afptelle consorcio, a elle ou a ella fosse devoh .. iua
a Cora de Portugal para qne a continuasse intlependente e sobe-
rana.
Por isso- atliziarn alguns filalgos de Castella, joguetando, que
antes saherun eapar El-Ilei seu Senhor por nunca haYer filho ne1n
filha, e ajuntar o Hei no de Portugal ao ue Castella, c r Hti d \)li e,
I " ha,f'nclo-n pnr mulher, scnclo hcrdrira hpois de Sf'll pne, que tal ca-
samento lhe ern azo mui grande para cobrar o Heino e ser Hei d'cllt. El-Rei (ele
folgou mvito com. esle recado .. crendo JJ01" tal ajuntamento lunel" o
lltiuo de Portugal pnr seu.,, F. Lopes, cap. CLVII.
l
que haver tilho ou filha que d'elle fosse Senhor e ficar Reino so-
bre si
1
.
Joguetarianl
7
- assin1 tan1be1n, alguns Polticos e Estadistas do
nos::;o te1npo ! ...
'rudo isto, porn1, se passou 1nuito depois da epotha a que o
nosso doclnnento pertence, e nfio , certamente, esta eloquente lio,-
por tlcn1ais repetida,- que agora nos ilnporta con1mentar.
apenas um obscuro episodio da leviana politica de Dom Fer-
nando que desejmos esclarecer e definir tomo necessa-
ria introduco ao interessante diplorna encontrado pelo sr. Carlos
Urseau.
X os pritueiros mezes de 1367, Dom :Fernando, o novo Rei Portu-
guez, recebia, quasi si1nultaneamente, em Alcanhes, proximo de San-
tarem, duas embaixadas estrangeiras, e co1n cllas finnava dois trata-
dos de paz e alliana, inspirados etn interesses e em politicas j
soffrivelmente contrarias :-um con1 o Rei de Arago, Dom Pedro Il'",
o Ce1ernonioso, o outro com o pretendente da Cora de
Castcl!a, Dom Henrique de 'rrastamara ou Dom Henrique II, o
Bastrodo.
Corno, porrn, n' esse anno ainda, o ir1no do Basta'rdo, o fc)ragido
Rei Castelhano, Do1n Pedro o Cruel, reentrasse e1n Castella, e de
SeYilha enviasse uma e1nbaixacla a Portugal, com elle firmaYa Don1
Fernando, em Coimbra, uma alliana contraria que acabava de ju-
rar con1 J)oln llenrique.
Havia, porventura, utna certa habilidade, UJ.ll certo fundo de boa
e tradicional politica, n' esta volubilidade escandalosa, posto que nulito
vulgar no tempo.
Apesar de. toda a sua feliz intrepidez e do auxilio precario dos
ingleze::;, aquelle doido sanguinario que o pae ele Dom Fernando, o
nosso Dom Pedro I, n?io quizera acolher e auxiliar contra o Trasta-
mara, no podia j{t inspirar-nos grandes receios. Estaria perdido se,
tendo de co1nbater desesperadamente o Pretendente e o Arago, ele
u1n laclo, sentindo en1 volta crescer, a1neaadoras, as ondas ele san-
gue que derrainava, no podesse contar con1 a neutralidade portu-
gueza, do outro lado.
O que nos convinha, porm, era evidentemente que os lobos que
disputavan1 a Cora da 1\Ionarehia Central a enfraquecesscn1 e espha-
celassem n'essa feroz contenda, indo-nos, ns, consolidando e fortale-
cendo, tranquillan1ente.
t F. Lopes, I. c.
IG
)las dois annos depois, assassinado Dom Pedro o Cruel pelo Las-
tardo irnlll.o, c1n ::\Iontiel, Do1n Fernando lembra-se do seu velho l)a-
ren tesco com a Casa de Castel1a ; acceita bruscan1en te a candidatura
d 'essa Cora; faz nn1 tratado com o Itei 1nouro de Granada contra
Dom Henrique ; invade a Gall_iza, c negoceia com o Rei de Arago
uma alliana offensiva, mandando pedir-lhe em casamento uma filha,
a Infanta Dona Leonor.
Posto que distanciados ainda, ehronologicainente, do nosso docu-
mento, ver-se-ha que entrrnos j na sua historia.
Ao 1nesmo tetnpo que em pessoa invadia e insurreceionava, ao
norte, as terras castelhanas
1
, Dom :Fernando expedia de Lisboa uma
esquadra de trinta naus e vinte e oito gals, para o sul, ameaando
pela Adaluzia, o Bastardo.
ao contrario do que ainda hoje gerahnente se pensa e se
escreve,- entre ns at!- a expanso n1aritin1a de Portngal, coine-
ando com elle, desde os primeiros reinados ensaiava os vos que ha-
viam de levai-a aos confins do 1\1 un.do e s cu]minaes da I-listo ria .
... \lguns escriptores hespanhoes do como inteiramente destroada
a expedio naval de Dom Fernando, pelas foras martimas do rfras-
tamarn.
verdade. talvez urna confuso com outra.
O Trastamara desenvolveu reahncnte uma prodigiosa actividade,
logrando pr no 1nar e reunir foras importnntes.
A nossa esquadra, tendo destruido Cadiz e ameaado Sevilha, cn-
fraquecra-se na precipitada catn panha c approximao das foras
navaes do Basta1do lanou-se ao mar alto, evitando a colliso.
Pouco depois, porn1, subia, de novo, o GuadalquiLir.
Os Castelhanos Lloqnear:nn, ento, a foz do rio, tendo prin1ciro
surprchcndido na altura do CaLo de Santa )faria unut nau que se di-
rigia a Barrameda, levando provises e 1 OO:OUO libras para paga-
Inento do soldo ao cruzeiro portuguez .
.. \ llistoria conservou o nome do l\Iestre d' essa nnu, que, cotu ou-
tros, foi morto na dcsjgual refrega.
Chamava-se Nicolau .. \ntonio
1
ccCmno El-Rei Dom Pedro (de CaHtc11a) foi morto, a]gun:-; dos que tiuham
os Jogares por c1le tornaram yoz por El-Hci Dom Ilcnriqne; ttnc 1h<' obe-
decer no quizcram, cscrcYeram logo n. El- Hei de Portugal que se sua mtrc
fosse 'le os ha\cr por scns, que lcnmtariam voz por c11e c tpw comcasee a f'n-
trar por Castclla c quP lhe dariam as viJ]as, e o receberiam por Scuhm, f:tzendo-
lhc d'cllas menagem. E1-Hci Dom F<"rnando mui ledo tl"aqni1lo a to-
dos que lhe prazia muito c f{llC os havia por seus ..... 1.,. Lopc8, 1. c., cap. xxv.
17
Contavam, pois, os Castelhanos apoderar-se dos mais navios por-
tuguezes, 1nas estes romperan1 o bloqueio e salvaram-se por utn cu-
rioso processo.
Descendo para o mar e avistando a numerosa armada Castelhana,
e1n ordc1n de batalha, a tolher-lhes vantajosatnente a sada, as gals
portugnezas inccndiara1n dois navios carregados de nzeitc e lana-
ram-nos adiante, feio da corrente e do vento.
Evitando esta vanguarda de fogo,_ os navios castelhanos desorde-
naram-se, e os Portnguezes ganharam o llHlr.
Comtudo, a campanha naval foi pouco tnenos que infructifera e a
terrestre tornou-se rapidamente de8astrosa.
Tendo entrado na Corunha, Don1 Fernando soube que o Bastardo
vinha cortar-lhe a retirada e invadir-lhe o Ileino. Voltou, pois, preci-
pitadamente, por mar, n'uma gal comtnatHlada por X uno 1\Ia.rtins,
vindo dese1nbarcar no Porto c dirigindo-se para o sul do Reino, natn-
rahnente no pcnsatnento de organisar a defeza.
Sabendo-o, Dom Henrique invade impetnosan1ente o paiz, conse-
guindo apoderar-se de Braga, depois de alguns dias de vigorosa re-
sistencia, e abandonando-a e incendiando-a cu1 seguida, vae pr aper-
tado cerco a Gui1nares.
Procurando, talvez, ganhar tetupo c obter n1na tregoa que o dssc
concluso da alliana com o Arngo, Dom Fernando expede de
Evora um dos seus fidalgos e um mercador breto de I. .. isboa a en-
saiar negociaes de paz con1 o Basta1do.
l\las essas negociaes mallogram-se a breve trecho, por divergen-
cia entre os intermcdiarios, e Dom Henrique levantava apressadamente
o cerco de Guitnarcs {t noticia de que o Rei Portuguez vinha dar-lhe
batalha.
2
'
II
Como dissen1os, Dom Fernando n1andra pedir cm casamento a
1ilha do Rei de ... :-'\.rago, a Infanta Dona Leonor.
Era o vinculo e penhor da projectada campanha contra Castella.
Antigas e estreitas eran1 as relaes de e de atnisade en-
tre as duas Coras.
AssentaYanl at n\nna espeeie de politica tradicional de ponde-
rao e de comtnunl segurana contra as tendencias de hegemonia c de
expanso assin1ilndora da monarchia central.
O proprio Don1 Pedro, o Ce1emonioso_, fra casado, pela segunda
vez, bem contra a vontade de Castel1a, com un1a Princeza Portn-
gueza, outra Infnnta Dona Leonor, filha do Affonso IV, tia por
conseguinte de J)om .Fernando.
1Jn1a Princeza vivia tamben1 ali: nma irtn do proprio Rei
de Portugal: a Infanta Dona l\faria, casada e1n 1354 com o irmo do
Ceremonios(), o celebre Infante Don1 Fernando que estivera para ser-
lhe anteposto na herana da Cora nragoneza; que generosamente
lh'a conserv:ira quando frente da forrnidavel Uwion_, e que
por lh'a defender co1n as armas na mo.
certo que no eram passados 1uuitos annos que o Rei de Ara-
go convidra este irmo para banquetear-se com elle no castello de
Boriana e o fizera aleivosamente prender e n1atar no fin1 do banquete.
l\Ias este incidente tragico, realn1ente banal na politica do tempo,
esqueera-o j o Rei Portuguez, reYalidando e confirmando, no comeo
do seu reinado, as antigas relaes don1esticas e realcngas com o
Arago.
At porque nos referimos a esta Dona l\Iaria, h a de ver-se que
no inutil dizer que a en1baixada portugueza enviada ao Ceremonioso
.se compunha de um forasteiro, de orige1n gcnoveza, a quem Dom
Fernando I se affeiora: Balthasar de Espinola, de Affonso Fernan-
des de Burgos, naturalmente um dos caste)hanos insurrectos contra o
Bastardo_, e de l\Iartim Garcia, que tan1ben1 poden1os suspeitar que o
fosse.
20
Para uefinitivaJnente ultinlar, pois, a proposta e ll'Ceita conveno,
enviou o l{ei Aragonez a Lisboa un1 seu plenipoteneiario con1 o qual
finuou Don1 Fernando essa conveno, desposando t>n1 seguida, por
palavras de futuro, a Infanta Dona Leonor, na Igreja de So ::\lar-
tinho,- porquanto El-Rei pousava ento,- diz },erno Lopes,- nos
Paos que cha1uam dog Infantes, que so cerca d'esta Igreja.
Pelo que importava it alliana offensiva contra Castella, o Hei Por-
guez obriga\Ta-se a pagar 1:500 lanas aragonezas ou aventureiras
que durante un1 certo praso fizesse1u a guerra d'aqnellc lado. Para
este }laga1ucnto enviaria o oiro c a. prata e1n que havia de amoedar-se
a especie corrente no .. A.rago e Castella t.
Un1 grande fidalgo portugnez, Jo.o Affonso 'ft>llo, c os prilnciros
negociadores, o Balthasar de Espinola, o l\Iartiu1 Garcia e o 1\ffonso
de llurgos devian1 ir rect>ber ao Ar8go a Infanta e fiear garantes da
Conveno, encaiuinlutndo o 1)ri1neiro as cousas da guerra. Con1o
cauo da nossa parte ofl'erecia o Hei Aragoncz o castello de Alicante.
Tudo isto succedia vertiginosamente ao tenninar o :tnno de 1369.
No co1neo de 1naro do anno seguinte t>ran1 t>ntreguf\s a Affonso
Domingues Barateiro, thesoureiro rt>gio escolhido para o caso, o oiro
que devia levar para o Arago, sendo conduzido, con1 un1a eseolta de
trinta be::;teiros, ao .l\..1garvc, onde havia de embarcar a embaixada.
:Ferno Lopes averiguou os Yalores rcinettidos, e indica-os con1 no-
tavcl preciso, corrigindo as di,ycrsas verses.
Para a a1noedno estipulada enviou-se oiro, e nfio en1
rw:;ta ou em barra, Inas eJn lllOeua, na nlaioria c.la que Doin Fcrnnndo
lll:tndra cunhar recente1ncntc: dras p de te1T_, de peso igual
do1a cruzada ou tlH :,o por nHlrco, c !}tnlis de tres variedades: ln .. i-
rneiros (GG por HHlreo), SC!Jltndos (75 por 1narco) c terceiros (t.-:6 por
1narco ).
De 1noeda estrangeira: dobras Ca:;telhan:a::t, l\[ouri:sca e 1niua1lHl
Franceza, - a no seri:un 1nais de 100 1narcos .
A Casa ou Pao da. 1\Ioe<la, 1nuito provavchnente, era no pro-
prio Pao Iteal ou ]laos dos Infantes, ao l..in1oeiro, eoncorreu conl
100:000 lnonf'tarias, c a do !lu ver, o ao

otulc se arne:ulav:t a ricptPza rPgia, esc:tncarara as velhas nrcns panL
1
n e porquanto Pstas gcntPs ele armas <'lllllpria tle haver pngamento por
moeda. 'IllC se costuuu18se a correr no J:,!no dt .. \rngo, foi firmado cm l'Sta prei
tesia que El-Hei I>om Fcruando mauda.8SC l<. tanto oiro <' prata de que se po-
uesse lavrar moecla de florins C rt'aCS q UC abastasse para pnga. dns g'PDt<'S ftlH
houvessem <.le fazer guerra, as quacs uo comessem awlanclo ua tcrru de El-Hei
de Araglo. F. Lf'lpes, rap. cxx1v.
21
C?ntriLuir co1n outras 100:000 pet;as, e numerosas preciosidades des-
tinadas a del'orar a futura Rainha de Portugal.
- <<Assin1 que seria todo o haver quanto ento foi junto at ..J.:OOO
1narcos de oiro que era1n pouco menos que 18 quintaes.
Un1a bonita somnut de que nos podem dar approxi1nada ida uns
600 contos de ris de hoje, considerado, apenas, o preo actual do
n1arco de oiro no quilate da dobra Fernandina.
Qnanto s preciosidades destinadas ao consorcio, a
Torre forneceu ainda: - uma cora de oiro feita de machafemeas,
obrada com pedras de grande valor e grossos gros de aljofar a re-
dor, e rclicarios e anneis de oiro e camapheus, e outras joias de
grande preo, afra saias e cotas c cipres de dona, e outras cousas
que pertClncianl a guarnnento de Intllher.
Este soberbo enxoval levava sua guarda o ehefe -da misso.
Tal era <? --thcsouro- como gerahnente lhe chan1am os Chro-
nistas.
E1n 15 de maro, Do1n Joo Aftonso Tello, conde de Barcellos, e
os seus companheiros e1nbareara1n no Algarve, naturalmente e1n
Faro.
Caetano de Sousa t diz que os aco1npanhavam Dom Joo, Bispo
de Evora, que era que1n devia receber a Infanta; o Bispo de Silves,
tamben1 Dom Joo, e Frei l\Iartinho, Abbade de Alcobaa.
Sete gals compunha1n a expedio, que 1nais parecia de gala e
de festa, embora o tempo fosse de guerra e de rapina.
Do1n Fernando sabia fazer estas cousas.
O navio destinado a trazer-lhe a noiva era a gal Do11ztdla:- Unla
grande e formosa gal em que havia largas e espaosas catnaras, a
qual El-Rei mandou mui nobremente guarnecer de estandartes e mui
tos pendes e tenda e apparelhos de corda de seda.
- E mandou pr, por nobreza, 1nuitos e grandes dentes de por-
cos montezes encastoados, ao longo da coxia, por ambas as partes da
gal, c todos os ren1os pintados e outros logares, por forn1osura."
- Os galeotcs eram vestidos todos de uma maneira, e iam com
ella quarenta besteiros, asss de mancebos e hotnens de prol, todos
vestidod de outra libr, e cintos cobertos de veludo preto com as ar-
mas de El-Rei bordadas.
Xo stnente pelo encanto da descripo do grande Chronista,
que nos demormos n'estas 1uinudcncias.
que ellas do uma nota critica in1portante para a
1 lliBl. Geneaolog.
dos acontecimentos, at do p1opr1o docu1nento qne estamos
cando.
C ma observao ue outra ida falsa muito vulgarisada,
nutito romanceada at pelos nossos philosophos e historiadores moder-
nos_ a da nossa. pobreza publica, uiriarnos e, anteriormente
.ii grande tlorescentia ultraruarina que se diz ter-nos deploraveln1en te
desviado das ideaes vantagens de uma austeridade pelintra.
certo que Dom Fernando, em vez de seguir os exe1nplos dos
seus predetessuies, thesouros, parecia apostado a exhau-
ril-os rapidamente.
pela sua situao pelas suas aptides, pela sua
e pratica,- pois que a tiven1os e d'ella
principalmente deriva a fora econonlica das Naes,- Portugal foi
por largo tempo um dos Estados 1uais ricos da Peninsula, ehegando
at a ser considerado dc.>s 1nais ricos da Europa.
Sem ter sofl'rido a se1nsaboria de encontrar-se eo1u as foras na-
vaes do Bastardo, muito na invaso de Portugal e na paci-
ticar) do seu proprin Reino, a nossa pequena armada ehcgou a sal
varnento a Barcelona, e o- c<thesouro,)- isto , os quintaes de
oiro amoetlado foram depostos numa camara bem cerrada e guar-
daua. que o Rei A.ragonez teve a amabilidade de ceder no seu pro-
prio palacio .
. Co1neou-se a fazer a n1oeda nova para o soldo da catnpanha, cu-
nhando-se logo ::.?00:000 rcaes de prata, de-! maracidis cada real. com
os signae5 e cnnhos do assassinado Dotn Pedro de Cnstella, natural-
mente mais faeil tilcula.o nas terras que haviam
de ser in\""adidas.
Affonso Dotningues exercia, zelosa e livren1ente, o seu ofHeio de
Du1u Joo . .Affonso diligenciava eontratar e assoldadar os
tiualgos empreiteiros que havian1 de fornecer os horu cus de annas, e
o genovez Balthasar de Espinola ten1perava a faina diplornatica ga-
lanteando, com excellentc exito, a desolada viuva do Infnnte Dom Fer-
nando, a J)ona )faria, i1In?i do H.ci Portuguez e cunhnda do
de .. Arago.
Caetano de muito indignado por Ferno Lopes
tratar- csen1 necessidacle ... to incivilmente,- a Infanta, con1 a
d'cste galanteio c das conseq uenci:'s d'cllc.
)[as nit prova, nem lhe fitcil, que o faeto se no dsse.
Teremos talvez dlo voltar ao incid.-nte, 1nas diga-se desde j: que
Lctn tnais confiana nHrece a ingenua c honrada - ineivilidade ,-
do Chronista ao secnlo XV do que a postia e hypocrita gravidade
cortcz do Genealogista dn seculo XYJII, que ha pouco ainda tive1nos
23
occasio de surprehender a subtrahir e truncar de um testamento a
justificao de uma consciencia briosa que ia desapparecer no tumulo,
ficando na Historia com o labeu de uma morte aleivosa e injusta t.
Tudo parecia, pois, correr excellentemente e julgou-se at conve-
niente melhorar, por conta e custa do fatnoso- thesouro ,>,-a
conveno de Lisboa, elevando a 3:000 lanas o subsidio das 1:500
que elle era destinado a mover contra Castella. Tres mil lanas cor-
respondiam bem a uns 12:000 homens e mais.
Sobre isto se entabolaram novas negociaes entre os dois Reis,
no sendo muito temeraria a suspeita de que por este meio procu-
rasse o do rago protrahir os seus compromissos.
Apenas duas pequenas nuvens,- que no poderia suppor-se que
dessem utna gtande procella,- pairavam realmente no horisonte illu-
minado por to risonhos auspcios.
Era uma, a da necessidade da dispensa Pontificia para o consorcio
da Infanta Aragoneza com o primo.
Tinha este escrupulo de consciencia o homem que expolira a
irm, que esmagra o cunhado, que perseguira a madrasta e que as-
sassinra o irmo.
Dom Pedro, o Ceremonioso, casra pela segunda vez, disf'emol-o
j, com uma tia do Rei Dom Fernando, a Infanta Dona Leonor, que
morrra em 1348. L0go no anno seguinte desposra outra Leonor,
uma irm do Rei Luiz da Sicilia, de quem tivera a que estava agora
para ser Rainha de Portugal.
Succedia ainda,- e era esta a segunda nuvem,- que a futurada
Rainha, tendo sido creada com o filho e herdeiro do Basta1do,- depois
Joo I de Castella,- s pela tenaz da me no casava com
elle, o que no impedia que fosse esse o seu desejo, o do seu compa-
nheiro de infancia e o do pae d'este, o proprio e habil Dom Henrique.
A politica matrimonial do tempo enredava-se s vezes na politica
amorosa dos coraes juvenis.
A Infanta aragoneza no seria positivamente utna formosura e os
velhos Portuguezes eram um pouco exigentes no assumpto.
Gostavam de Reis fortes, desempenados, viris, e de Rainhas for-
mosas, esbeltas, graciosas, que, alem de tudo, fossem capazes de os
conceber taes.
Por muito tempo corrra mundo a fama de belleza das Princezas
Portuguezas.
Ora Dom Fernando era, na phrase singela e expressiva do seu
1
Test. do Duque D. Jayme. Vide a Senhora Duqueza, do author.
24
Chronista, utu- Inancebo valente, ledo e namorado, a1n:ulor de mu-
lheres e aehegador a cllas.
Estava na conta dos bons Reis Portuguezes: e nada mais natural
do que no terem ficado muito tranquillos e satisfeitos os amigos e
enviados de Dom Fe111ando, ao aspecto da sua nova Rainha, no
sendo ella reahnente formosa.
Ha at uma verso antiga de que lhes desagradra muito por feia
e 1nal feita, tirando d'ahi motivo para no apressarem o consorcio ou
para o 1nallograr.
ltlas Ferno Lopes contradiz energicamente esta verso, como
desmente outras, observando que a raso do que ::;uccedra no fra
- cr por e lia ser tal como alguns, historiando, feiamente a pintaram,
porque de corpo e gesto a natureza lhe dera to boa parte que a ne-
nhutn Senhor descontentaria de a haver por mulher.
E deve ser assin1. :No seria uma formosura, mas pouco ou nada
ilnporton isso para os successos futuros, at porque o Rei Portuguez
no procurava tanto a mulher, como o auxilio do Rei de Arago.
Da parte d'este ultin1o que naturalmente se disfararia na des-
culpa da dispensa Pontificia a pouca vontade de se aventurar guerra
contra o novo Rei de Castella, que elle proprio auxilira, um pouco,
e conquistar o Throno, e quem sabe se tambem qualquer rebate de
desconfiana cerca do esprito versatil de Dom Fernando, o no mo-
via a demorar o negocio ? .
() que certo que de1norando-se a Dispensa,- se que chegra
a ser pedida pelo Rei de Arago, o que duvidoso,- e co1no ao
1nesmo te1npo se protrahia o comeo da estipulada campanha, Do1n
Joo ... \.ffonso voltou a Portugal sem a Infanta, mas com a cora crmar-
chetada de aljofares, o que evidentemente no parecia indicar uma
perfeita confiana de que ella tivesse de servir muito breve.
Ficaram, por1n, em Barcelona- <c o thesouro,- e os outros ne-
gociadorPs, que em 24 de julho de 1370 revalidavam ainda con1 o Rei
do AragAo as estipulaes anteriores.
Dom Pedro, o Ceremonioso, enviava a Dom Fernando u1n novo
en1Laixador explicando a involuntaria tardtna, offerecendo at que
se tornasse effeetiva a cauo iniciahnente prestada da occupao pe-
los Portuguczes do Castello de Alicante.
Dom Fernando no quiz usar d'esta faculdade.
Confiava no futurado sogro e tanto persistia no que re-
commendando aos insurrectos castelhanos de Carmona que se defen-
dessem como podcssem do apertado cerco que lhes pozera Dom IIen-
rique, porque sentia tnuito no poder, de momento, soccorrcl-os, e tu 21
de outuhro (1370) ratificava c jurava, novamente, nos Paos de Vai-
]ada, co1n o ernbaixndur arngvnez, as co1nbinaes e accordo de Bar-
celona..
Estava, pois, assentt."), tontirtuado e umas poucas de vezes jurado,
que dentro em poueo, o tempo necessario apenas para chegar de Roma
a Dispensa Pontificin, se ultinuuia o casamento de Dom Fernando coni
a filha uo Rei de Arngo, a Infanta Dona Leonor, iniciado j na
Igreja de So de Lisboa, e que o Bastardo de Castella se
acharia mettido entre dnis fogos, tendo necessarian1ente de acudir
sua fronteira de lest(, in,adida pelos a'\"entureiros aragonezes ao soldo
de Portugal.
III
l\lal teria tempo o En1baixador aragonez de apresentar ao seu Rei
a franca e leal revalidao do ajuste, pelo de Portugal, quando no co-
meo de 1371 se abrian1 aqui, por mediao ostensiva do Legado
Pontificio, as negocians de paz co1n Castella.
en1 31 de 1nnro, e1n .Alcoutiin, estas negociaes, por
um definitivo tratado entre Do1n Fernando e o Basla'rdo_, em que este
fazia con1prehender o Rei de Frana, seu alliado, e aquelle to per-
feitamente desinteressado se n1osttava dos compromissos co1n o Rei
do Arago, que contratava novo casatnento com nina. das filhas do de
Castella, outra Infanta Dona Leonor.
Os a1nadores de coincideneias fatdicas poden1 be1n appellidar Do1n
Fernando o Rei das Leonores.
O vortice recrudesee de actividade, quasi n&o dando logar ao as-
sombro, cotno ta1nLen1 no deu ten1po ao Castelhano para gosar a sua
plena e r desfor1a.
- <<ainador de mulheres e achegador a ellas,- con1o Fer-
no Lopes o caracterisa, Don1 no 1neio d'estes extraordi-
narios e inco1umodos aconteciinentos, aeheg:ira-se por tal fnna a
uma irm natural, a Infanta Dona Beatriz, que as ruunnuraes eram
grandes e dava-se j;i con1o certo que pretendia casar co1n ella - cccou-
sa nunca vista,>,- observa scvera1nentc o grande Chronista.
Frequentava-lhe muito a casa em que ella, na falta de Rainha,
sustentava nina verdadeita crte, e- u eram os jogos e falas entre
elles to a miulo, misturados co1n beijos e abraos e outros desenfa-
damentos de siinilhante preo que fazia a alguns ter deshonesta sus-
peita <le sua virgindatle ser por elle nlinguada>>.
Dona Beatriz fra a ultilna filha dos tragicos an1ores de Don1 Pe-
dro I e Dona Ignez de Castro, c casou tres annos depois, em 137 .J.,
co1n um grande Senhor Castelhano, Don1 Sancho, Conde de Albu-
querque, producto tambetn de um amoroso enlevo: o de Affonso XI
de Castella por Dona Leonor X unes de Gusmo, Senhora de l\Iedina
Sidonia.
28
no :tnno seguinte, tendo no a celehre Dona Leo-
nor Urraca de Albuquerque -la rica hemra,- a que h:nia de ser
Hainha do .Aragfio, co1no nndher de Don1 :Fernando o de Anteque'ra,
t_ 1nfie de dnas Hainhas tatnbttn: Dona Leonor de Portugal, 1nulher
de Dom Duarte, e Dona 1\Iaria, mulher de Don1 II de Cas-
tella.
Parece que a gentil Infanta no se illudiu com a gra,idade da si-
tua).O e com os perigos de levar aqnelles desenfad:nneutos denlasia-
datncntc fraternos ate re:;olutlo escandalosa. que o doido do innffo
fantasiava.
Co1no Loa anliga letnbrou-lhe o con1promisso do consorcio Caste-
lhano 'lue acabava de sellar a paz entre as duas Coruas, e prestou-se
:tt a entrar n'outra intriga an1orosa que repcntinan1entc surgiu entre
n1na. sua hospeda c o vohnel corao do R0i
ainda o que diz Ft>rno Lopes, que e,identemente profundava
cotn vontade e a Historia e estava muito longe de sacri-
fical-a, con1o os de 1nais adiantadas epoehas, a hypocritas
c inuteis eortezanias. Quem denunciava os desenfad:.nnentos no he-
sitaria en1 contar as naturaes consequeneias d'elles.
Entre as danuts da. Infanta havia un1a, Dona Tellcs de
nezes, com a qual viera passar algun1 ten1po unu1 inuFi, Dona Leonor
'felles, easada co1u n1n fiflalgo Lei1fiu, l\Inrtim Loureno da Cunha,
Senhor tle Pon1beiro.
-al)'esta de natnorar Jnaravilhosatnente.o- Don1
F(\rnaJulo- a e ferido assin1 elo amor d' ella, en1 que seu cora:o de
todo era posto, de .lia em dia se acreseentava nu1is sua elwgn .
Er:un as suLrinhas de Don1 Jofio Affonso, o fura rc(eLer
ao Arag[_:o a pritneira noiva Regia e volt:ra sc1n clla.
D'aflui se originou nnturnhnente a versFio de flue u En1Laixador
Inalicios:uncnte concorrra para o 1nallogro .Ia por
e1n f:nyurecer o inlpPtuoso galnntcio do
a Lreve eltronolugia do easo poupou rt>ahnente a esta pretne-
ditac;o perversa o velho fil:tlgo, nEo o exhirna : ctunplicidatle
das a1nhi-;cs que sustentava1n a tnanhosa resistcncia da sobrinha.
Cnutelosa e astuta., cou1o natnralnwntc seria n1n ascendl'ntc
proximo, qnL merc-era ,los contclnpornntos o npp(\llitln tle-/laposo,-
l .. eonor 'felles, sentindo ugi t;tr-He-llte no ven tlL o prilnLiro producto
do lcgitin1o consorcio, tleixun-se titnr na ( ... rte, tle :u.cortlo <.'Olll a
parentella, c poz, intr;tnsigtJltc, por : HU:t honPHtitlade de
e :t sua prosapia tlc Ji(lalga, a t iorua de Portugnl.
A Ut>SePIHl(\nte lo ltPi Do1n Orlonho II de LPfio, a Jnulh(&r du Se-
nhor de Pon1btiru, que vinha du R<i TiaJnio e tra ainda Lastardo
2D
bisneto de .Atl"onso III de Portugal t, nfio se entregaria nos braos
Don1 Fernando, cotno sitnplcs barregan1 Real, entbora pura isso lhe
prest<tsse nnetorisndos exen1plos a sua gloriosa prosapia de Telles,
e Cunhns .
.... \ssin1 o tleelarou peren1ptori:nnente ao Rei, por ella e pelo Con-
selho da briosa familin, a inu, a Dona l\Iaria 'rclles, que annos
pois havia de repetir por sua propria conta a co1nedia co1n o innfiu
de Don1 Fernando, o Infante Don1 Joo.
In1portanlo-se tanto con1 o tratndo que acabava de jurar a Cas-
tella, co1no jurando este se in1port:ira eo1n o que acahira de revalidnr
perante o En1baixatlor do AragFi.o, Dmn Fernando, aulado pela sen-
sual c pela manhosa resistencia cl'csta terceira Leonor, des-
posou a mulher de J oFio Loureno da Cunha.
Don1 Henrique, o teve a longanimidtde, ou tnelhor, de
certo, a esperteza de se conforn1ar con1 este brusco repudio da filhn.
Nunca a politica hespanhola se doeu nutito pelos
que podeesern perturbar e arriscar a paz, a segurana ou o prestigio
da Cora Portugneza.
Com prahende-se.
1\Ias o l{ei do Arngo, a quetn nfio pnrece que Dont Fernando en-
explicar, sequer, a dupla e flagrante deslealdade, que en-
tendeu flue devia pngar se d'e!la co1n outra, apoderando-se do que
restava do fan1oso -<(thesouro- enviado a Barcelona para a nego-
ciada c:unpanha, que nli:s nti.o se tnostr:ra muito empenhado en1
apressar.
Dos delegados portugnezes utn houve que prudentetnente se ab-
steve tle voltar: fui o Balthasar de Espinoln, que pela- affeio
longa- que tinha co1n a Infanta Dona fugiu co1n e lia para
Genova, onde a viuvn do Rei Portuguez -<(viveu minguada-
mente, morrenclo muito afastada uo que :i sua honra devia,- se-
gundo attc:-;ta a -incivilidade,>- de Ferno Lopes contra o impro-
dnctivo e deditado dos gencologistas em fazei-a
morrer e jazer e1n .. veiro con1 fros de Santidndc.
Jc. agora, acrescentelllOS ue passagem, a tradifio que da boa for-
I )lartim Lourcm;o (la Cuuhn., pac de Joo Loureno da Cunha, casra com
uma filha de Gonalo Anne:-; de llrito e de Donn. de .Araujo, ((filha de )far-
tim Affonso de Chichorro, irmo bastardo de El-Hei Dom Joo Lou-
reno da Cunha foi casado com D. Leonor Tclles de a qual mulher
lhe tomou El-Hci l>om Fernando de Portugal, o marido vi,o e se casou
com clla, estando prenhe do dito Joo Loureno da Cunha, de quem houve Al-
varo da Cunha)).- Damio de Gocs, Liv. das Linh. MS.
30
tuna obtida com portngnezes parece ter ficado n'esta fidalguia dos
Espinolas, um seeulo depois 1nais decentemente enxertada na nossa
nobiliarchia, pela nacionalisao de Antonio de Espinola, gcnovez es-
tabelecido na 1\Iadeira
1

Aqui te1nos, pois, no expedito e descere1uonioso sequestro do
- thesourn- unut das prineipaes origens do interessante documento
encontrado pelo sr. Carlos Urseau.
No poderit, pois, dizer-se que fosse inteiramente inutil a nossa
snmn1aria retrospeco.
O -a thesouro)J-- e!;tava um pouco diminuido.
Gros:sas so1umas tinha1n sido distribnidas aos que se- obrigavam a
fornecer co1nbatentes; sara d' elle a paga dos delegados portuguczes,
e, por exe1nplo, s A sna parte, o Conde Do1n Joo Affonso receLra
11 flurins por dia; logo chegada a Barcelona havia-se distrahido a
sonuna necessaria para pagar matatolagen1 em atrazo, de 20 gals
que andavam no cruzeiro da Andaluzia; finalmente con1prira-se por
2ti0 gentis um abastecitnento importante para o Arsenal le Lisboa.
Em sunnna: o Rei Aragonez smente podra lanar a 1no a
2:( 2-! 1narcos de oiro, alen1 de 107 que lhe l1avian1 sido directamente
e este sequestro no parece ter descle logo preoccupado
muito a politica versatil e prodiga de Don1 Fernando, que at natu-
ruhnente contava continuar a entender-se cotn o .A .. rago, provando-lhe
(pte f-' forada e ostensivamente fizera a paz e alliana con1 Castella.
feito, no Ines1no anno (abril li172), em (pte facihnente obtinha
em 1.\ty, do Rei Castelhano, a altcrno Jo tratado de .Alcoutim, na
parte relativa ao casatnento co1n a filha d'elle, to escandalosamente
preterida por Leonor Tclles, Dcnn Fernando tratava le ron1per e
violar esse tratado Inandando u1n agente, o (
1
hantre da S de Brnga,
Vasco Domingues, ao Duque de Lencastre, filho de Duarte III de
Inglaterra, para que viesse reivindienr contrn o Bastardo o seu pre-
ten(lido dir( .. ito ;i Cora Je Castella cotno 1nnrido de un1a das filhas
de J)om Pedro, o Cruel .
.. Alliado com o Aragffo, gostosnnHnte rt>ceheria o o auxilio
que lhe era do outro lado da J>cninsula, logo <>tn julho
firmav;un em l3raga os seus enviados, u1n c1nigrado eastelhano Joo
l'ernanrles AnlPiro P ]{ogcr Iloor, 1nna liga cotn o R<'i
contra J)oJn llenri'tue.
I Por carta regia, de l!l dP abril, 14fH).
IV
Tendo rebate das negociaes com os Inglezes e desilludido pela
embaixada que 1nandou a Portugal, de que Dom Fernando lhe no
guardaria a paz e a lealdaue recente1nente jurada, o Basta'rdo, com a
sua habitual intrepidez, antecipou-se, invadindo de surpreza o paiz e
vindo cercar Lisboa, no meio da leviana in1previdencia elo Rei e do
escandalo do seu casamento co1n Leonor Telles .
... -\. resistencia popular, e, ainda, a interveno Pontificia, abreviaram
o termo d'esta brusca catnpanha, e em 19 de n1aro de 1373, Dom
Fernando assignava e1n Santare1n novo tratado co1n Castella, que fa-
zia n'elle, mais u1na vez, con1prehender a Frana, e pelo qual no s-
mente revalidava. com estas duas Coras a paz anterior, 1nas se obri-
gava a ser sempre alliado d'ellas contra a Inglaterra e a prestar as
suas foras navaes contra o Duque de Lencastre.
Pouco confiauo, porm, naturalmente, na firmeza dos juramentos
e da vontade de Dum Fernando, procuraria, ento, a politica caste-
lhana outra alliana. 1nais pratica,- d'estas que se no pactuam em
verbosos diplomas,- asseguii,anclo-se da cu1nplicidade e da influencia
dominadora da extraordinaria mulher que encontrava junto do Rei
Portuguez, presidindo a todo o governo do Estado com a sua nume-
rosa ca1narilha de parentes e cortezos.
Certos factos c circumstancias fazen1-n'o rasoavehnente suppor, e
e1n todo o caso, Dotn Fernando pareceu, d'esta vez, positivamente
deliberado no s a 1nanter a paz com o Bastardo, 1nas a estreitai-a
por vinculos de sangue e de interesse dynastico, rompendo, definiti_
va1nente co1n o Arago e procurando, at, pagar-se, exacta1nente com
o auxilio de Castella! do malfadad- thesouro- contra ella enviado
ao Rei .. Aragonez.
Asshn, no anno seguinte, em 137 4, Dom Fernando convencionava
com o Bastardo u1na sria campanha contra o Arago, offerecendo
contribuir com dez gals perfeitamente armadas.
illas o habil Trastatnara que procurava fechar a Peninsula s a tre-
vidas pretenses do Lencastre e consolidar forte1nente n' e lia a sua dis-
putada I:caleza. avisnva, pouco depois, lJou1 l'ern;ando de que talvez
tivesse de fazer a paz con1 o Hei .. .:\ragonez, insinuando vagatuente que
protnoveria junto acste a reparao de quaesqner a6gravos que ti-
vesse feito a Portugal. e pedindo que as foras uavaes portuguezas fos-
sem empregadas em auxiliai-o contra o Inglez, segundo o anterior
ajuste.
Por seu lado, escusando-se obrigao J' este auxilio, Dom Fer-
nando, percebendo a approximao de c do Arago, procurava
l-a mallogar; enviava no,a en1baix:ada a Don1 Henrique insistindo
na guerra contra o Ceremonioso
7
e ;;uccessivatuente promovia os casa-
mentos de duas filhas com dois filhos na turaes do 1Jasta,do.
O segundo d"estes casamentos, que no de realisar-se, mas
que chegou a ser definiti,atncnte pactuado e juraclo pcln Rei Caste-
lhano, 3 1 fr de janeiro tle In.-.-, era n de Duu1 filho natural
d'este ultituo, com a filha de Dun1 .F'ernando e de Dona Leonor Telles,
a Infanta Dona que mais tnrle lunia ser entregue ao pro-
prio pritnogenito c successor do Rei de ( 'astella. con1 o direito da Sue-
cesso Purtngueza.
Rompendo a alliana araguneza e Castella, Dom Fer-
nando qucbrcra un13. tradio de lJua c intelligente politica nacional,
comtnettendo o erro, depois infeliznH'nte repetido, de e
fi1cilitar as tendencias hegen1onicas tla )Ionarchia
P..:rdido o equiliLrio Peninsular, Portugal ficnvn sendo cumpliee e
satellite d essa 111onarchia, e o facto nFio podia deixar de ter, t:uubcru,
un1a singular importancia para a politiea aragoneza, quando exncta-
mcnte gra,es acontecitncntos a atnea;nnm do outro lado .
. A. questo do J:eino da )faiorc:l. e1u pareci:t re-
surgir de novo, sob ten1t>roso at:peetu.
O filho do lJ,Jlll J aytne I I conseguin fugi r do seu longo en-
de J e pela celebre J ua.nna tle rci-
vindica,ya o titulo de Rei de :\[aiorea, com o auxilio da e de
Cnstella, ensaiando atre,idatucnte unul na Catalunha pelo
do
)[allograda a t..:ntativa, u de:5gTa;ndo ra.pnz abrig:ira-se e1n Cas-
tella, lllOrrcndo pouco depois, f>, na cicl:tde n1as outro
con1petidor mais para de ecrto, ao Hei ... \ ragonez.
Eaa o Duque Luiz I, tlc tla segnntla casa de .. \njon,
filho dt Joo I I o 11om, que lhe fizera o I>ueaJo, c irnli\o innnelliato
do Hei de Frana C:trlos y; hon1e111 Iuuo, intrepitlo c hnLil, cheio de
uma grande e de tuna gr:tnde 1na.nlw.
Lniz o rrrasta1nara a eonquistar o throno de Castclla, E:'
de uma filha ele J ayn1c I I, a I ufanta Isahel, de
1
I
3
o)
i)
)[ontferrat, os direitos da cxtincta Realeza e Senhorio de 1\Iaiorca,
do l{ossilho, da Sardanha, co1no annos depois havia de ser institudo
herdeiro de outra Cora pela Rainha J onnna de Xapoles.
Desde <ple o Arago e a Catalunha se haviam constitudo n'nma
s Soberania sob o irnpulso vigoroso c habil dos Deleugueres, e que um
filho de Luiz VIII de Frana fizera a conquista do Reino das Duas
tSieilias, as Casas de ;.(\.njou e do .Arago, ou as influencias franceza e
aragoneza, tinham de encher o l\Iediterraneo occideutal com o antago-
nisino fatdico das suas pretenses e das suas aventuras de expanso
e de predonlinio.
Castella do lado de Portugal, a allian-a de Dom Hen-
rique co1n a Frana, collocaria entre dois fogos o Rei ... \.ragoncz.
Natnrahnente desillndiclo das prontessas e estimulaes inglezas,
Do1n Pedro o Cc'remouioso acabou por ceder {ts disposi-es conciliado-
ras do Rei Castelhano, fazendo com elle a paz em
li}75.
l\Iorria-lhc n'esse anno a terceira mulher, Dona Leonor da Sicilia,
que vivan1ente contrarira os a1nores da filha, a Infanta Dona Leonor,
con1 o prlnogenito do Basta1do_, e por isso o penhor da paz entre as
duas Coras foi exactatnente o consorcio da mallograda no i v a do Rei
de Portugal co1n o futuro Dom Joo I de Castella.
Estes acontecin1entos naturalmente approxi1naran1, pela idclitidade
das situaes e das vontades, Don1 :Fernando e o Duque de Anjou,
assciando-os no interessante doctnnento que estamos explicando.
Sentindo-se isolado, e con1prehendendo que no conseguiria obter
da sua nova alliana co1u Castella que esta o ajudasse a desaggravar-se
de Dotn Pedro de Arago, o nei Portuguez deveria sentir Ulll singular
prazer vendo chegar it sua Crte dois enviados do poderoso Duque a
propor-lhe que fizesse1n eausa coininum contra o Cerern.onioso.
No proprio docurnento encontrado pelo sr. Grseau se confirma po-
sitivamente a existencia d'esta primeira iniciada pelos men-
sageiros do ... \njou:- dmninos Robertum de a1chidiacouurn
Rothomagensem, et l ... vonem_, procuratmes dom.ini Ducis_,- ou, como diz
Lopes: -Hoberto de Noyers, haeharel em Leis e Yvo de
Gernal, elo seu Conselho.
E1n abril ele 1377 c.hegaram elles a 'rentugal, onde Don1 Fernando
estava .
.. \ alliana portugueza no podia deixar de ser desejada pelo am-
bicioso pretendente francez, quando menos seguro poderia
rar-se de tuna cooperao efficaz e franca no seu proprio paiz e na
Pennsula. Excellente1nente serviria tambem os interesses inglezes e
os do Duque de Lencastre.
3
3-l
.Aie1n de que a attitude de Portugal poderia 1nover as atnbies da
Crte fi1stelhana a uma aco eonunun1 contra o ... \rago, e e1n todo
o caso lhe in1pediria que soccorresse este, era eYidenternente de um
alto valor estrategico a concorrencia das foras navaes portuguezas
operando soLre costas catali'is; fazendo diYerso aos afa1nados re-
Iuaritiinos de Dom Pedro, e oLrigando este a diYidir as suas
foras terrestres, ntacado, sinutltaneatuente, ao norte e ao sul, no
Rossilho, na Ceritania, nas Baleares e na Catalunha.
pois, acceita a iJLa da Liga co1n o Duque.
--Concordadas suas avenas c1u 1nnitas ficando, portn
7
certos pontos por os quaLs ttunpria dL-. o Duque prirnei-
ratnente saber.- Don1 Fernando co1nn1issionaYa, logo.em d'aquelle
n1ez, Louren<;o Annes 1-... ogH<;a, J u:o GonalYes e Pedro CaYalleiro para
que fosse1n ultimar e jurar o definitivo 'fratado: -((desejanuo--seguir
os exc1nplos dos nossos predeeessores que, con1 o auxilio de Deus, fo-
ram sempre a1uigos dos Heis e da Casa Heal da Frana et t:ice-ve1sa ,-
coJno dizia a Procuraeo.
:JI
Seria tuna catnpanha itnplaeaYel uc conquista e de extenninio, a
que haYiatn de fazer os dois distanciados l'rincipes contra o Hei do
... \rago - SC'US filhos, herdeiros, vassallos, su Ldi tos, adhe-
rentes e alliados,> ,-e Dotu F<'rnando invocanJo a vaga letnLran<;a das
ntre as Curas ue Frana e de Portugal, nfiu se es-
fluec-ia ta1nbcn1 da diluda cons:tnguinidalle das duas (asas Heaes, tra-
tando por earissin1o parente,-consanguinrum nostrurn . .,imum,-
a-({ filho do ltei dos Franc-ezes, I >uq ue de ... \ujon c Turaine,
Concle de )[aine, -quando con1LinaYa com elle a destrui<; fio do que
fi1rn tnarido (h_ sua tia c estivera para ser seu sogro eguahnentc ca-
'lzss t unon.
Xo se demorRranl n1nito a jornada e os ajustes finaes, pois que
dez seananas depois, em 2D de junho, cotno dissen1os j:, ('Sta\ a o Tr:t-
tado COlH.luitlo, cn1 Dicctre,- ctu uns <1"f'l-rei de :cerea
uc Pnr:-\
7
- eo1no diz, semp1e exacto, Ferno Lop<'s, sendo recluzido
a diplo1na authentico co1n todas as in1ponentes eerc1nunias c redun-
daneias que <ostttJnaY:nn estes aetos geraiinentca dcstin:ulos ...
a ser violados c trahiuos no 'lia seguinte.
Gtnn cl'essas ccren1onias ra a t' jur:unento directo e de-
proprio puuho das ... \ltns Partes contratnntes, eotno se diria hoje, c
acto continuo, esse r<-fplisito, pelo I>uqne .Franccz, :tntes de
passare1n outras seis RP1n:u1as, cn1 1-! da agosto, o enn1pria o Hei <le
Portugal, no Pao da G narda, co1n a Jncstna verLosa f'oletu-
nill:Hle que Alvaro foi encarregatlo de pr ('In eseri-
ptura.
Desta vez os diploinatas portuguezes foram mais cautelosos e par-
cos, cotno era natural, do que o haviam sido por occasio dos ultimos
tratados com Arago e Castella.
Contentando-se ostensivamente com a bella indemnisao liquida
de 200:000 dobras de oiro pelo sequestrado- thesonro, >>-e com-
prehendendo evidentemente que o principal interessado n'aquella liga
e campanha era o Duque, parece, at, que abusaram um pouco da si_
tuao.
Rigorosatnente, Portugal contribuiria apenas com utn tero do nu-
mero de gals que fosse necessario para fazer a guerra por mar, du-
rante os 1nezes de abril a setembro, mas esse tero no poderia ex-
ceder de quinze gals, e o Duque, devendo requisitai-as at o dia 15
de janeiro de cada a uno, havia de tnandal-as receber por todas as suas,
convenientemente artnadas, ao Estreito de Gibraltar.
Parecia, pois, reduzir-se a obrigao portugueza ao en1prestimo
d'essas gals si1nplesn1ente apparelhadas para navegar .
... -\ catnpanha por terra correria inteiramente por conta do Duque.
A este ficariam pertencendo, desde logo, todas as cidades, fortalezas
e terras conquistadas nas Baleares, no Rossilho, na Ceritania, em
summa, no antigo Reino l\Iaiorquino, mas as primeiras conquistas
feitas nos lleinos de Arago e Valencia e no Condado de Barcelona
seriam immediatatnente entregues a Portugal que as reteria at se
achar integeahnente pago das 200:000 dobras de oiro.
Cobrada q ne fosse esta indemnisao, todas as conquistas obtidas
n' aquelles altitnos territorios, por qualquer dos alliados, seriam di vi-
didas entre elles na proporo das despezas e foras contribuintes de
cada um, por meio de uma arbitragem confiada a dois cavalleiros
nomeados por cada parte. O Duque, porm, ficaria de posse d'essas con-
quistas at que se tivesse apoderallo do Reino de 1\tiaiorca, do Ros-
silho e da Ceritania, obrigando-se a cumprir, religiosa e opportuna-
mente, a partilha arbitrada, entendendo-se, comtuclo, que Portugal no
ficava obrigado a entregar ao Duque as cidades ou terras que lhe ser-
vissem de garantia indemnisao.
Podia cedei-as, e as mais que lhe pertencessem, segundo a diviso
arbitral, pelo seu justo preo, se o Du1ue as quizesse, mediante nova
arbitragem em que, se n.o concordassem os arbitros, seria por elles
nomeado um terceiro.
Nihil sub sole novi.
Parecendo contentar-se modestamente com as bellas 200:000 do-
bras de oiro,-o th3souro integral dos 500 ou 600 contos,-Dom
Fernando ou a politica portugueza no desdenharia, naturaltnente, a
posse de alguns postos, e sobreturlo de alguns p1rtos de outro lado
3G
da Peninsula, que lhe fariatn,- porque no dizcrn1os: que nos fa
riam ?-um excellente arranjo.
Sinlilhante resultado resgataria sobeja1nente os erros e aventuras
anteriores, e o leviano Rei,- at a sinistra adultera que o dominava,-
poderian1 perfeitamente ter passado {t Posteridade nacional como per-
sonagens gloriosatnen te benemeritos.
Perdoen1-nos os nossos pequenos e pacatos estadistas de hoje esta
viso in1pertinente e estroina! ...
que a gente lidando co1n estas idas e com estes atrevimentos
antigos, esquece, s vezes ... a 1nedida contemporanea.
Que extraordinaria historia-do que no aconteceu- como a
que phantasiou l\[ery, podra fazer-se soLre este documento
encontrado pelo douto aLLade e nosso anligo de Angers! ...
Co1no no convenio se estaLclecia o principio de que ambas as Par-
tes pron1overiam novas allianas em reforo e para o fitn da que entre
si formavam, e como a de Caste1la era seguramente a que mais con-
vinha oLter, procurava-se attrahir e estimular o ,.rrastatnara offere-
cendo-se-lhe os territorios que do lado de l\Iurcia se conquistassem, ou
aquelles a que mostrasse ter direito a Cora Castelhana, do lado de
l\Iolina.
Era avivar uma velha ferida, no cicatrizada inteiratllente, ainda,
pela approxitnao recente dos dois paizes.
De uma e da outra parte se fonnulava111 as mais solemnes e posi-
tivas pro1nessas de rigoroso ctnnprimento da conveno,
mesn1o utna grossa 1nulta de 100:000 1narcos de oiro infraco par-
cial ou total dos captulos estipulados que teriatn de ser ratificados e
jurados pessoalmente pelo Rei Portuguez, con1o desde logo o
pelo Duque, at ao dia de So l\Iartinho do inverno proxin1o (noven1Lro,
1377).
SaLemos j. que solemneJnente os ratificou e jurou Dotn Fernando,
na Guarda, em 13 de agosto.
Esta a historia do d1plon1a do sr. Carlos U rseau, sen1 a qual
elle seria difficihnente con1prehensivel.
Con1o indicmos Ferno Lopes te,e c deu noticia das negocia-
es entre Dom l?ernando e o Duque; expoz summariamente- <<as
avenas - on- os capitulas,> -feitos entre os dois; aponta a raso
immecliata que n1oveu o primeiro a entender-se com o outro
1
, mas
esta vaga e incompleta noticia no vale, elDro, o proprio docu1nento,
e sob nenhum aspecto di1ninne o alto valor do seu z..chado.
De resto, depois de Ferno Lopes, e apesar da suggestiva reve-
lao d'elle, nenhun1 dos nossos escriptores de Historia poz mo cu-
riosa no interessante episodio, que ficou inteiramente desconhecido e
esquecido; alem de que o proprio espirita investigador e perspicaz do
grande Chronista teve de confessar, e honradamente confessou, no
ter podido devassar as trevas que jit no seu tempo envolvian1 a tra-
dio do caso.
a se esta guerra- diz elle- teYe algum co1neo ou que se
. -
fez sobre este negocio, n<ls por livros nen1 escripturas, nenlnuna cousa
pode1nos achar que mais pozessernos e1n mas, porm, enten-
demos que no.
ainda ao sr. Carlos Urseau que deven1os a con1munieao de
outro docu1nento que feeha a historia do Tratado, cor-
roborando as presumpes qne laboriosatnente archittctranlos sobre
a sin1ples approxi1nao critiea de alguns factos e as passageiras re-
ferencias de alguns historiadores estrangeiros.
Evidentemente, as negociaes entre Portugal e o Anjou no po-
t n tcmlo El-Rci gro sentimento do oiro que lhe tom[tra El-Rci de Ara-
go c a no boa maneira que ti\era cm aquelle feito muito contrario do que cui-
dava, e para haver de todo cmtJJda, tratou amisade com Dom Luiz, Duque Danjo
filho de El-Rei de Frana, que fossem ambos de um accordo em fazer guerra a
El-ltei de Arago,. Cltr. de 1 J. Eern.
1
cap. xcvn.
38
diam conservar se to secretas, apesar da rapidez com que haviam
sido iniciadas e concludas, que no dessem logar e tempo a que pon-
derftssem as suas consequencias e relaes provaveis, a politica fran-
ceza e a castelhana, esta ultima, especialmente, acariciada pelos dois
alliados e directamente interessada em desligai-os.
Tendo conseguido separar Portugal e o .. A.rago, e, prendendo-os
a si, tornar-se de alguma maneira arbitra dos destinos Peninsulares,
a l\Ionarchia Central no havia de ver com bons olhos a contingencia
da formao de um novo poder ou a da exrHnso da Cnsa de Anjou,
do lado do l\Iediterraneo, seenndada ou apoiada, do outro lado, pelo
Rei Portuguez.
A Navarra incommodava ainda o ao 1nesmo ten1po que
entendendo-se com os Inglezes e don1inando eom elles un1a parte im-
portante da Frana, era para esta tambem uma diverso permanente
e pengosa.
Surprehendendo as negociaes do Rei Navarro,- Carlos o lUatt,-
o habil monarcha francez tomava-lhe e arrasava lhe rapidamente as
praas que elle occupava na Normandia, convidando o Rei de Cas-
tella a fazer do seu lado e no seu proprio interesse a guerra {t Na-
varra, que exactamente, em 1 de agosto de 1377, paetuava com os
Inglezes, entregando-lhes Cherburgo, tuna campanha conunun1 contra
o Basta1do.
Era indispenEavel cerrar esta ulti1na porta <andidatura e pre-
tenso do Duque de Lencaster <i Cora de Castcll<t, tanto mais que a
nova contra o Arago poderia favore(er excellentemente
essa pretenso, se que desde o ccnneo no contra com ella.
Ern poucos mezes devia ro1nper a terrvel eatnpanha.
Xo se fez esperar, porm, a intcrven-;o paeifieadura do Poder
Pontifical, no inteiratnentc desinteressado, tamLe1n, de un1 negocio
que to de perto importava sua influl'neia tuund:.na nos destinos da
Italia, c 1nais ponderoso e decisivo, naturahnente, interveiu o aceordo
neccssario dos fteis da e de para ClUUlrgar c sustf>r
os impetos antbieiosos do Duque de obrigando e:5te :i <plieta-
o c paz.
Um Cardeal G illes .Ayssclin, d(\ 'ruscnhnn, foi o
arhitro quP reduziu aprcssadantente :i raso os dir<:itos, 11111 pouco tu-
Inultu:trianH .. nte transn1ittidos ao Duque pcln filha. do ultitno Hei
orquino: Isabel, l\Iarqucza de .1\loutfcrrat, e quando o RPi J)otn
solemnenlentc juravn na nuanla- uos capitulos))- de
guerra extcnninadora contra o 1\rago, outros, talvez, ele
c accordo com este, se preparavatn junto do proprio l)uqnc de 1\njou.
Lealmente, uuts t:nnbetn utn pouco, de certo, por conservar o
alliado para 1uais propicia Ol'casio, o Duque expediu a toda a pressa
tres importantes 1nensageiros ao Rei Portuguez para justificar e ex-
plicar-lhe o n1allogro,- a suspenso, pPlo 1nenos- da :tiustada cam-
panha.
Era1u elles: A rnaud de I-Iespanha, o proprio general do exercito
do Duque, Bernardo Conselheiro Ducal e un1 <los 1nais ha-
beis jurisconsultos do te1npo, e .Joo Forest, outro legista.
Partindo de ,.roulouse em 2G de janeiro de 1378, parece que fo-
.ram pri1neiro entender-se sobre o n1esmo assun1pto C()lli as Crtes da
Xavarra e de Castella, e dirigindo-se d'esta ulti1ua, natu:raln1ente, a
Portugal, e1n 6 de abril, chegavnn1, nove dias depois, a Santarem,-
Sanctan1 Herena-m ou Santa Iria,- con1o diz o novo docun1ento com-
municado pelo sr. Carlos Urseau, inteiramente dcsconhecilo ns.
Expozeran1 Iuethodicainente, por tria per ordinemJ-
1noda elo te1npo, que o Duque c-ontinuando a estnr furioso contra o
Rei do Arago, se vira obrigado, co1no demonstravam os processos e
documentos que ali trazia1n, a ceder, de algu1n modo: - quadommodo
j"uit compulsus ad lxceptandwmJ- dos direitos que recebera da illus-
tre Infanta l\Iaiorq ui na, aos- (! condndos, terras, dinheiros, regalias
e proventos,>- do extincto Reino l\lediterraneo; que por isso, e no
s por virtude do julgan1ento ou tratado do Cardefll e legado Pontifi-
cio, mas por que esse julgatnento e tratado fra positivan1cnte ado-
ptado, cotuo podia ver, pelo Rei de Castclla, que a no
investir con1 o .A.rago,-- n1as que o Rei de Portugal, desculpando-o,
lhe explicasse descnvolvidan1ente as rases de queixa e de direito
que tinha contra o Hei Aragonez, ficando certo de que elle Duque
no trataria ne1n resolveria con1 esse Rei o seu proprio pleito seno
tratando e resolvendo, parallela e coneorden1ente, a questo do ltei
de Portugal, SPU a1liado e anligo.
Ouviu, e pela mesma orde1n,- pe1 ordine1n dictusJ- respondeu
Don1 Fernando: que agradecia, 1nas teria dispensado, as explieaes
e doctunentos que o Duque lhe apresentar. Confiando ple-
natnente n'elle e sabendo como o Hei de Arago era useiro e veseiro
a injustias, no podia duvidar, independente1nente de qualquer jus-
tificao, que n'u1na contenda entre os dois, a raso e o direito esta-
ria do lado do Duque, e lhe prazia reconhecer quanto este procedra
discrctarnente,- quod valde pnult nter et disc1'de fitit processum in
causa. tinha por <lcscu1pado o Duque, nem este teria de descul-
par-se, podendo ficar certo de qne quando resolvesse fazer guerra ao
Aragonez, o encontraria, a elle, Hei le Portugal, pron1pto a auxiliai-o
con1 as suas foras, na ff)nna do ajustado, -juxta couventiones et
tractatus.

40
q ne por co1npleto e en1 dt ... senvohitla faria
esclarecer a do Duque :ieerca da que lhe fazia o
I:ei Aragonez.
A este ultiino ponto, delicada ou habihnente objeetnr:nn os Einbai-
xadore:; qne }):tra o Duque e para elles bast:tYa a pal1n-ra do Rei:-
erant contenti solo ve1'bo dicti do'mini llegis.
E se ficou, tendo tido, ainda, Do1n Fernando u1na particu-
lar conferencia co1n o Doutor }.,lenleneh, e no podendo por doente,
receber outra vez os En1baixadores, que graciosa1nente tratados por
Don;t Leonor 'relle::;, se furn1n de Santarern no dia 1 de 1naio,
deixar rasto na n1emoria dos nossos escriptores de Hi:4oria.
Rigorosmuente os dois nlliado::; no representaYain un1a con1edia_
procurando ilhulir-8e un1 ao outro, n'estes affcthtosos Clnnpriinentos.
ambos que no podian1, por entno, levar por diante
o seu plano, 1nns no desistian1 inteirniueilte d elle.
O Duque no declina v a os pretendidos direitos, que havia tu
de mais tarde, no dote de l\Inrgarida rle .A.njou, pura a Cora
Ingleza.
l\Ias outra Realesn, pratica e viavel do que a do pobre R(\ino
1\[aiorquino, ia estin1ular-lhc o appetite e 1anal-o en1 noYa aventura:
feito hcrlleiro da H ninha J onnna de Napoles, Yeiu a 1uorrer tnisera-
velnlcnte en1 snples Hei no1ninal de tantns imaginadas
Don1 f..,ernando, ostentando o 8eu eonvivio :unigo l'Oin Castella,
e1n variadas negociaes de eon::-orcio entre as suas filhas e os prin-
cipes no Iuestno auno en1 que fazia celebrar cn1
Portalegre os d,t prin1ogeuita eo1n o filho do novo Hei ( iat:-
telhano, revalidava a sua alliana eon1 o J)nqnc ue Lencastre, obri-
ganllo-se a receber e a auxiliar os Ing-lezes eontra essa ( iora c a
C'a:;nr aqnella Incsina filha 43 herdeira co1n o filho do Conde de Cain-
hridge!
Est;i tenninada a agradavel tarfa que iinpozen1os de expli-
ear o precioso 1 >iplotna cneontrado c otrereciuo pel
sr. Carlos Crsfau, tendo podido, aind;t, graas ao Jncsnto illu:'trc in-
vestigador, dizer o 1uais - cc se f"z solnc negoeio - que F('r-
no Lopes no ptj<lc achar- por livros nt.Iu l':o::cripturas.
l .. ishoa, 1 O n1aro tlc 1
DOCU1\1ENTOS
I*
ln Christi nonline An1en. Notun1 sit universis et singulis tatn vre-
sentibus quan1 futuris presens instru1nentum puLlicum inspecturi.s
quod, sub era curente Inillesi1na quadringentesin1a decitna quinta, de-
ciina octava die Inensis ... \..gasti, circa horan1 tertie, in civitate Guar-
die, Egitanensis diocesis, serenissitno principe do1nino Fernando, Dei
gratia, Portugaliae es .Aigarbii rege, illustrissinto, inclitissiu1o ct po-
tenti donlino Johanne infante, ejusde1n dontini regis fratre legiti1no,
nobilissinlis et potentibus viris domino Alvaro Petri, comite de Ar-
rayolos, donno Gonsalvo, comite de Neyva, do1nino Fernando Alfonso
Alboquerque, aliisque nobilissitnis proceribus et nlilitibus quan1 pluri-
mis in palncio episcopali civitatis predicte personaliter existentiLus tes-
tibus, et 1ne quoque notario infrascriptis, ad infra scripta videnda et
audienda, vocatis, adhibis et roga tis, principal i ter t't specialiter consti-
tutis ex parte et pro parte et ex tnandato dieti dOJnini regis per ve-
nernlihein et circutuspectunt Yirnm Johanne1n Gunsalvi, ejusdem regis
scretutn consiliariutn, hostenssa, lccta et recitata fuerunt alta Yoce et
in lngua ydiotnatis quedan1 capitula vere lige fraternitatis,
unionis, confederacionis et an1icitie inter prefatun1 dotninum regem
* Em nome de Christo, amen. Saibam quantos, em geral, e cada um em parti-
cular, presentes e futuros, tenham de ver este instrumento publico, que na Era
millcsima quadringentesima decima quinta, no decimo oita,o dia do mez de
Agosto, cerca das tres horas, na cidade da Guarda, Diocese Egitanieuse, achan-
do-se presentes o Serenissimo Princi pe Senhor Fernando, por Graa de Deus Rei
de Portugal e dos Algaryes, o Illustrissimo, Inclitissimo e Poderoso Seul10r In-
fante Joo, irmo legitimo <lo mesmo Sf'nhor Rei, o uoLilisfmo e Laro
Senhor Alvaro Pedro, Conde de Arrayolos, o Senhor Gonalo, Conde de Xeyva,
o Senhor Ferno Affonso Albuquerque e outros nobilissimos fidalgos e cavallei-
ros, pela maior parte chamados, convocados e conYidados ao Pao Episcopal da
mesma Cidade, comigo Tabellio abaixo assignado, para, como testemunhas, pes-
soalmente verem e ouvirem o que se segue: -por parte, da parte e por mandado
do mesmo Senhor Rei, pelo veneraYel e circumspecto baro Joo Gonsalyes, Con-
selheiro privado do mesmo Rei, foram apresentados, lidos c recit:ldos, em voz
alta e intelligivel, em linguagem, alguns captulos relativos liga de fraterni-
4-!
Portugalie per nohiles et circumspecto:::; Yiros Lnureneiuin Johannis
viee cancclaritun, ct Johannem flunsah-i, seeretariun1 ejusdem
regis, et don1inu1n Petrtuu f
1
avlerii, arehidiaconun1 Ulixhonensetn, con-
siliarnn, nnbaxiatorcs ac nuncios spcciales nd ea peragenda, et spe-
eia.litcr destina tos pro c o ct e jus noiuine: et serenissin1n1u principen1
donlinun1 Ludivicuin, rcgis quandan1 Franeorum filitnn, dnccn1 ande-
et turonensen1 ac cotnitem cenomanensen1, pro se ipsis, he-
redibus et successoribus universis et causa1n eorutn habentibus, suhdi-
tis regnis, dncatibns, conlitatibus et aliis terris suis, confedcratisque
adherentibus anlicis ct benevolis suis initahnn fuit insnpcr hostensum,
publicatlnn ac leetun1 qnoddatn publieun1 instrtnnenhun snper predictis
liga, fraternitate, confeuerncione et amicicin et conventione, 1nanu pu-
blica confechun ac n1agni sigilli dicti ducis appensione et ipsius
no1ninis propria subseriptione plenius et perfectius aparebat; in quo
quiden1 instru1nento prcdictartun lige, confederacionis,
:unicicie et convenciouis prenlissa eapitula unifonniter sunt seriatin1
inserta, fjusqnc instrtnnenti tenar de Yerbo ad verbnn1 diagnoscitur
esse tal is:
ln nornine vitoris Christi, atnen.
Cum ad illa que unionis et federis snnt aninlOI'lllll assyes I uiriguJ:-
tur, quia virtus unita nulyor est separata fortihHlinis et potencie nlul-
tiplicacio reperitur; in(lc proveniunt victoric et triumphus, vnstanttu
vires hostitun, vero plerutnque eorum snpcrLia sic percussa, suis injus-
dade, unio, e ami:..;ade contratada entre o dito Rei de Portu-
gal, pelos nohres e prudentes bares Loureno Joao Fogaa, Yice-Chanceller, Joo
Gonsalves, Secretario do mesmo Hei e Senhor Pedro Can11Iciro, Archidincono
lisboncn&...c, cm l,aixadores e cnYiados cspeciaes e espccialmtntc
encarregados para por Pile c cm seu nome concluir esses cnpitulos,- c o
nissimo Principc Benhor Luiz; filho do Hei dos Franccz('S
1
l>nqne ..Andega,ensc
e Turonense e Conde Cenomaucuf:e, por si proprio e, cm gera I, srns henlciros c
succesf-:ores c seus partitlarios, reinos, COIHhHlos e outras suas, ou
confederaflos, adhPrcntcs e amigos, nos tPrmos do instrumento da predieta lign,
alliana, confederao, amisade e convem;o que foi apref:cntaclo c lido, c l. feito
por otlicia I pu h li,:>, assei lado c-om o sello gnnule do dito Duque, cm seu nome e
por cllc proprio cm hoa e perfdta f)nua, no qual prcclido instrunwnto
se acham inr;ertos, uniforme c snccet:sivmncntc, os cnpitnlos fundnmPntaes da Liga,
alliaua, amisa,le c eonycuo. E o tlwor do instrumento,
palaYra por palavrn. fi,a entendido ser o segnintr.
Em uome de Christo Yictorioso: nmen.
Por quanto para a unio e nlliau\'a conYPrgcm os rrconhccendo que
o valor associndo vule mais do que desunido, pois rpte a fortnlezn c o poder se
multiplicam assegurando a victoria. e o c.lcstro\"ando 8!-' hostrl"
1
Acics.
ticiis et exigentiLus, ad nichihun rcducuntur; sicque per
talia jnste belandi 1nedia ad pacis beatitudine1u dcvenitur; per hoc
regnantibns gloria antuentatur; salnsque queritur ct quies subditis pre_
paratur, hinc est ut, per prcsens publieun1 instrumcntun1, cuntis valeat
1nanifesta ri quod, anno ej usdctn Dotnini cnrrcntc 1nillesimo trecen-
tesituo septungessin1o septno, di e vicesina nona J unii, circa
hor:un none, indictione quintadceitna, pontificatus sanctissimi in Christo
patris et donlini nostri dotnini Gregorii, divina providencia pape un-
decimi anno se11titno, serenssimo prncipe domino Lodivico, regis
quandan1 Francortnn filio, duce anclcgavensi et tnroJtensi ac co-
nlite ccno1nanenf:::i et venerabilibus ac circumspectis viris Lauren-
cio Johannis Fogaca vicecancelario, Johanne Gunsalvi sacretario
consiliario et d.onlino Petro Cavalcrii, arrhidiacono Ulixbonensi,
procura toribus et am baxiatoribus serenisimi principis donlini Fer-
nandi, Portngalie et Algarbii regis, ad. infra peragenda per ipsum
dominnn1 regen1 specialiter constitutis, ordinatis et ad ipsnn1 dorninum
ducen1 destina tis, ut de eonun n1andato ct potes ta te constare clicitur,
per quoddam publicun1 procuratoriutn, appcnsionc bulle seu sigilli
plunbei clicti clomini regis, ut dicitur, roboratum, cjusque manu fir-
maturn, cujus tenor de verbo ad verbum infcrius est insertus, testibus
et nobis notariis infrascriptis prensencialiter constitutis et existentibus
in don1o seu palacio vulgariter di c to 'Ticestre satis prope Parisius in
diocesi ejusdem, de mandato et voluntate et consenssu dictorum do-
,
abatendo frequentemente a sua soberba e anniquilando-a, corno exigem as injus-
tias que t em pratica<lo e poderiam praticar ainda ; e igualmente, por esta sua v e
maneira se alcanar a fclicida<lc da paz com a qual se acrcscc:Bta a
gloria dos se obtem a segurana c se prepara o soccgo dos subdi
tos:- daqui se segue ser de pro\eito manifestar-se a todos, pelo presente ins-
trumento publico que no anno corrente do Senhor, millessimo tricentesimo se-
ptuagessimo septimo, dia vigesimo nono do mcz de julho, cerca da hora nona,
na lndico decima quinta, no septimo anno do Pontificado do Santssimo Padre
em Christo e Senhor nosso, Senhor Gregorio, pela Graa divina Papa undccimo,
presentes o Serenssimo Priucipe Senhor Luiz, filho do Rei dos Francczes, Du-
que Andegavense c Turonense c Conde Cenomanensc c os veneravcis e pruden-
tes bares Loureno Joo Foga.a, Yice-Chanccller, Joo Gonsalvcs, Secretario
Conselheiro e Senhor Pedro Cavalerio,-Archidiacono lisbonense, procurauores e
embaixadores do Serenssimo Princi pe Senhor Fernando. Rei de Portugal e dos
AlganTcs, especialmente constitudos, mandados e nomeados pelo mesmo Senhor
Rei para por clle concluir o contrato abaixo, como consta dos seus mandato e po-
deres em instrumento de publica procurao roborado e firmado do proprio pu-
nho e com o sello pen<lente de chumbo do mesmo Senhor Rei, que vae cm se-
guida transcripto, palavra por palavra; e bem assim as testemunhas e ns ta-
bcllies abaixo assignados presencialmente convocados e reunidos nas casas ou
Palacio vulgarmente chamado Vicestre, proximo de Paris e sua Diocese, por
mandado e accordo dos dicto Senhor Duque e procurat:!ores e embaixadores do
46
nlini ducis et proeuratorun1 seu arnbaxiatortun llonlini Portugalie regis
prellieti, in omnitun predictorun1, et ipsis nobis notariis au-
dientibl1s et bcne intelligentibus, articuli seu capitula infraseripta fue-
runt alta voce et intelligibili in latina lingna, prout jacent, lecta, et
postea nobis notariis tradita per venerabilen1 virum dominu1n Raimun-
dtuu llernardi Flameneh, legum doctoren1, eonsiliariun1 domini ducis,
ut exinde facerenn1s publicum instrnn1entum; quorun1 articulorun1 seu
capitulorun1 series sequitur et est talis.
Ista qne secuntur fuerunt prolocuta, tractata et ordinata inter sere-
nissimum principem dominum Ludovicu1n, regis quondam Francorum
filinn1, ducem andegavensen1 et turonensetn ct comitem cenoinannen-
sein ex una parte; et nobiles Laurenciun1 Johannis Fogaca vicecan-
celariuin et Johannem Gonssalvi, secratarium consiliariuin, et vene-
rabilem doininnnl Petrutn Cavalerii, arehidiaconutn Ulixbonensem,
procuratores et anbaxiatqres serenisimi principi:5 domini Fernandi,
Dei gratia Portngalie et Algarbii regis, ad infraseripta per ipsun1 do-
minunl regetn specialiter eonstitutos, ordinatos et destinatos, ut de
eorun1 potestate eonstat per quoddatn publicum procuratorium inferius
deseriptuin, appendicione sigilli plunbei dict domini regis comunitum,
ex altera.
Prin1o. Quou inter serenissitnos prncipes predictos, pro se, here-
dibus, suceessoriLus et causam sua1n habentibus, subditis regnis, du-
catibus, conlitatibns et aliis terris suis, confedcratisque et adherenti-
bus atnicis et benevolis suis, sint, tiant et innitantur vere Iige, frater-
dicto Rei de Portugal; em presena de todos os mencionados e de ns
tahcllics ftue ouvimos e bem entendemos, foram lidos os artigos ou capitulos
infra-el"criptos, cm voz alta e intelligivcl c em lingua latina, como estam, e de-
pois entregues a nc's taLelliPs pelo vencra,d baro Senhor Raymundo Ber-
nardo FlamPnch, Doutor cm leis, Conselheiro uo Scuhor J>nqnc, para que os
a publico Instrumento, ftuacs artigos e capitulos so, por sua
Ol"UPm, os scguintPs :
Estes capitulos que Bcgucm foram discutidos, tratados c ordenados entre
o Scrcnissimo Principc Hcnhor Luiz, filho do Hei dos Francczcs, Duque Ande-
gavcnsc c Turoncnsc P f'olHle Cenomanensc, de uma parte, e por outra os nobres
I.JoUrPno .Joo Fogaa, Vice-Clwnceller e .Joo GonsahPs, Secretario Conselheiro
e o vencravcl Hcnhot l'cdro ('avalie iro, .. \ rchidiacono da de Lb;hoa, pro<'nra-
dorcs e cmlmixaclorcs uo Sercuissimo Principc HPnhor Fcrnanclo, por Gra-;a de
Deus Rei de Portugal e dos ... \lgarYcs, para o que vae ahaixo cscripto especial-
mente constitudos, mandado!-' c nomeados pelo mesmo Senhor Hei, como consta
dos seus po,lercs cm procurao publica adiante transcripta, tcmlo" o sllo pcn
dPntc ele chumho do dito Senhor Hei:
Primeiro. Que cnhc os mesmos Serenssimos Principcs, por si, seus lwrdci-
ros, succcssores, partidarios e reinos, ducados, condaclos e outras terras suns, e
confederados e amigos e affcioados, haja e seja feita e mantida ver-
dadeira Liga fraterna, reciproca c amiga contra o Rei d'Arago, que agora ,
47
nitates, confederaciones ct atnicitie contra rege1n .Aragontun qui nunc
est, liberos, heredes, successores, regna sua, vassalos, subditos, adhe-
rentes, auxiliantes, et valitores suos ct parte1u ipsius regis Aragonum
directc vel indireete fa ventes, sub tuodis, capitulis et condicioniLus in-
fraseriptis; sic quod ipsi rex Portugalie et dux Andegavensis ac eorum
heredes et suecessores quicunque sint de cetero boni, veri et fideles
anlici, tanquam fratres conft:"derati et ligati insin1ul in hoc casu contra
regen1 aragonie predictun1, et fiant lige, fraternitates, confederaciones
et amicice 1neliori modo quo fieri poterunt inter ipso::;.
ltetn, quod ipsi rex Portugalic et dux .. A.ndflgavensis, heredes et
successores quicunque eorundetn, custodient, conservabunt et procu-
raLunt, pro posse, co1nodtnn et utilitatc1n alter alterius.
Item, quod si ipsi rex et dux, predic:ti heredes et successores
quicunquc, scirent aut intelligerent seu pret5utnerent quod aliquod
dampnun1, itnpedimenhun, vituperium seu 1nalum au injuria posset
seu pararetur venire contra ipsornm alterum, palan1 vel occulte, di-
recte vel indirecte, ex parte ipsius regis .... -\ragontnn, liLeroruin, here-
dnm, successorum quornmcunque, vassalorutu, subditorun1 suorn1n ant
causan1 suan1 habencintn, adhere.ncitun sibi et confederatornn1 suorum
partemque suam forencium quortnncunque, ipsi rex Portngalie et dux
AndegaYensis predicti, heredes et snccessores sui quicunque et causas
suas hahentes et uterqne ipsorun1 lnpedient illud toto posse, nec ali-
qualiter consensient seu pernlittent quod alter ipsorum da1npnum, de-
trimentun1, injuria seu itnpednenttuu, per quamcunque partem regi
seus filhos, herdeiros e suceessoref-:
7
e contra 8eus reinos, vassallos, subditos, par-
darios, auxiliares, protectores e quantos favoream a parte do mesmo Rei d'Ara-
go, directa ou indirectamente, nos termos e segundo os capitulos e condies
abaixo e outro sim que os mesmos Rei de Portugal c Duque AnJega-
vense, seus herdeiros e successores, faam Liga fraterna, reciproca e amiga como
entre si, do Inelhor modo que Eer possa, seja com quem for e com seus bons,
verdadeiros e fieis amigos, como irmos, confedrados e alliados, para este ca8o,
contra o mf smo Rei de Arago.
Item, que os mesmos Rei de Portugal e Duque Andegavense, seus her-
deiros c successores guardem, conservem e promo\am quanto importe honra,
commodo c utilidade de cada um, reciprocamente.
Item, que se os mesmos Rei e Duque, seus herdeiros e quacsquer
que sejam, soubrem, conhecerem ou presumirem que se prepara ou intenta al-
gum damno, impedimento, vituperio ou prejuizo ou injuria contra qualquer d'el-
les, clara ou secretamente, directa ou indirectamente, da parte do mesmo Hei de
Arago ou de seus filhos, herdeiros ou de quaesquer vassallos ou subditos seus,
ou partidario:;, adhercntes, ou quaeEquer confederados, ou auxiliares d'elle, os
mesmf)s preditos Rei de Portugal e o Duque Andegavense, os predictos herdei-
ros ou successores quaesquer, ou partidarios seus, ou cada um d'elles de per si
,
o Impeam com todas as suas foras; nem do mesmo modo consintam ou permit-
tam, que por qualquer parte auxiliar do Rei d'Arago se commetta o dito damno,
48
... \ragonutn faxentetn, inferantur; quin ynuno, alter qui primo
ant presutnpserit, notificabit alteri t-t ilhtnl certificabit cicius
poterit, incontinenti, absqne sine mora.
Item, qnod dictus dominus dux guerram incipiet, fac-iet ct conti-
nuabit contra dictuJu rrgem .Aragontun, ejus heredes et successores,
in regnis, co1nitatibus et aliis terris quas habet et posidet detinet
dictus dotninus rex Aragonun1 in illis partibus, de quibus et illis 1nodis
qui 1neliores videbuntur; et quando eiden1 don1ino duci ve-
debitur ad utilitatem dicte lige et dampnutn regis Aragonum et sub-
ditortun suorun1, tatu per terr::un quarn per 1nare inslnul, temporibus
oportunis et secundutn quod cxpediet utilitati cotulnnni.
lten1, quod dieta guerra fienda per terran1 per dicttun dotuinuin
ducetn fiat expensis propriis dicti domini ducis.
Itetn, quod in guerra fienda per 1nare per dictun1 dotninutu ducetn,
dotninus rex Portngalie ponet terci:uu parte1n naYigiorunt semper sin-
gulis anuis, dieta guerra durante, requisitus per dicttun don1inu1n du-
cetn, et dutnin us c1 ux Andegavcnsis ponet duas partes, i ta quod pars
dotuini regis non excedat q uindecim gale as.
Itetn, quocl otnnia 1nobilia que capientur in guerra, tatu in terra
quan1 in mari, per qnemcunque et qualitercunque, cedant utilitati lige
et dominorutn regis et ducis, pro rata expenssarutn p<>r q ue1nlibet
ipsorum sustentarun1 in dieta guerra, salvo jure capitaneorun1 et ca-
pienciutn secunclum n1oren1 guerre.
detrimento, injuria ou impedimento; assim como tambcm aquclle que primeiro o
souber, ou o presumir, notificar ao outro c o certificar, o mais depressa que po-
dr, cm continente, sem delongas, nem demora.
Item, que o dicto senhor Duque comece a guerra c a f<u;a e continue contra o
dito Hei d'Arag.o c seus herdeiros c succcssorcs nos reinos, nos condados e em
outras terras que tenha c possua ou conserve o dito senhor Rei d'Arago n'estas
partPs, por todos os que melhores julgar; c, quando o mesmo Senhor jul-
gar de utilidade para a uicta Liga, c de dnmuo para o Hei tl'.Arago c seus suL-
ditos, intentar ao mesmo tempo a guerra. por ma1 c 110r terra, o far Pm occasio
opportuna, corno convt'nl1a utili,la.dc commum.
Item, que a ,]ita. gtwrra que houver de ser ft>ita por terra, ser feita pelo dito
senhor Duque a cxp,usas suas.
Item, que na guerra que houver de ser feita por mar pelo dito Duque,
o Senhor Hei dP Portugal eu trar. com a tPru. parte dos srmprc c cm cada
anno, por todo o tempo 'lHe a mesma guerra durar, sPgundo o rc,ptcrcr o mesmo
Senhor Durp1e; c o Senhor Duque Andegavcnse ent.-ar c um duas partes, de motlo
qU( a parte 'lo Senhor Rei no cxccrla o numero de quinze gals.
Item, que todas as cousas moveis 'lliC funm tomadas na. guerra, quer na terra
quer no mar, por quem quer que s<'ja, reverta cm utilidade da Liga, e dos Senho-
res Rei c Duque, zno rata <las dcspczas por qualquer d'ellcs feitas para
a guerra; salvo porm o direito dos capites e dos a prezadores segundo o cos-
tume da guerra.
4D
ltetn, quod civitates, ville, castra., fortalicia, opida ct alia loca que
capientur in regno l\Iaiorirarun1, in insulis l\Iaioricarum, Evice et Fur-
mentarie, in conlitatibus Rossilionis, Ciritanie, Confluentie et V allis
Spirvi ac aliis terris eisdetn adjacentibus, per quoscunque et qualiter-
cunqne, sive gratis, sive per Yim, illa incontincnti et sine 1nora resti-
tnercntur tanquan1 sua propria, libere absque custu dicto donlino duci
aut habenti Inandatnm ab eo.
Item, quod si rex Castelle se ponat in ista guerra "in auxilium
dictorn1n dotninoru1n regis et ducis, et ipsos juYct cutn potestate sua
tam per terram quan1 per mare, ut dicto domino duci concessit, que-
cnmque loca, caatra et fortalicia que in partibus l\[urcie seu in quibus
ostendat se jus habere in terra l\Ioline et per quemcu1nque capiantur
seu acquirantur, ipsi regi incontinenti restituentur tanquam
sua propria, libere et sine custu; de bonis auten1 mobilibus ibidc1u
captis, fiat ut supra dictu1n est de aliis.
Ite1n, quod de priina conquisita villarun1, castrorutn,
opidoru1u et et alio rum quoru1ncunque loco rum, que fiet
in regnis Aragonie et Valencie seu con1itatus Barchinonensis, vel aliis
quibuscnnqne preter superius expressattnn, regi Portugalie prin1o
vetur et satisfiet, eo ipso libere, sine custu aliquo, de et super istis
civitatibus, castris, vilis et fortaliciis, de summa duccntarum tnille du-
plarum anri, in quihus rex Aragonie dicto domino regi Portngalie te-
netur et est ohligatus; et i psi regi Portngalie de dicto deLito integra-
Item, que as cidades, villas, castellos, fortalezas, praas fortes c outros Joga-
res que forem tomados no reino dos maioricos, nas ilhas dos maioricos EYice e
Furmentaria, nos condados do Rossilo, Ceritania, Confluencia e Vallc Spini, e
em outras terras s mesmas adjacentes, por quem quer que seja, com violencia
ou sem clla, sejam em continente e sem demora restitudas, como suas proprias,
e livres de todo o encargo, ao dito Senhor Duque, ou a quem apresentar mandato
d'cllc.
Item, que se o Roi de Castella quizer tomar parte n'csta guerra, em auxilio
dos ditos Rei e Duque c ajudai-os com o seu poder, por mar e por terra,
convindo ao dicto Senhor Duque, todos os Jogares, castcllos c fortalezas que nas
partes de 1\lurcia ou n'aqucllas a que mostrar ter direito, na terra de :Molina,
forem tomadas ou adquiridas seja por quem for, se1o desde logo entregues, como
cousa propria, ao mesmo rei de Castelln, e livres de todo o encargo; 1wlo que
diz respeito porm, a quacsqucr bens moveis, proccdcr-sc-ha ccrca d'clles da
mesma maneira que j:. acima se disse com 1elao a outros.
Item, que as primeiras conquistas de cidades, villas, castcllos, fortalezas e
logares fortificados e ue outros quaesquer Jogares, que forem feitas nos lcinos de
Arago e Valencia, ou no condado de Barcelona, ou n'outros quaesqucr, acima
no designados, sero primei1amentc entregues, livres e sem encargos, ao Rei de
Portugal, at que seja pago e s&.tisfeito da s9mma de duzentas mil doLras de
9iro, que o Rei de Arago 1etem e por que obrigado ao dito Senhor Rei de Por-
tugal; ficando garantes d'esta quantia as ditas cidades, castellos, villas e forta-
4
50
Iiter ut est dicbnn, u1nnes alie civitates, ville, oppida, castra
furtalicia et alia loca, quecumque sint et qualitercunqne capiantur in
dictis regnis .. .\.ragonie, v alencie et C0ll1tatu Barcinonensi, communi-
centur iuter dictos don1inos reges Portugalie et Castelle et ducem An-
degavensenl, et quilibes habeat partem suan1 in eisden1, pro rata quan-
titatis su1nptuum et expensarum quos eorun1 quilibet in dieta guerra
facerit, secundun1 numeru1n classium et gencium, annorum et aliorum
paran1entorum, tam per terra1n quan1 per 1nare, justa ordinacionem
seis Inilittun, duurum videlicet positortun per quen1lihet ipsorum rcgum
et ducis; et per eosden1 milites fiet divissio dictarum civitatum, villa-
run, castrorum, opidorun1 et aliorum Ioconun que acquirentur in dictis
regni::; Ar:1gonie, 'r alencie et comi tatu Barchinonensi inter ipsos reges
et ducem pro rnta expensaru1n per quen1libet ipsorum factonun in dieta
guerra, ut est dictum.-Vernnltainen, ciYitate8, villa, castra, opida et
alia loca que capientur in comitatu Barchinonensi, regnis Aragonie et
v alencie, antequalll donnus dux integraliter recuperaverit regnum
)laioricarum et dietas insulas eiden1 adjacentes ac conltatus Rosellio-
nis et Ciritanie et alias terras predictas eisden1 adjacentes, deliLera-
buntur et tradentur dicto donlino duci incontinenti; qui dictus doiro-
nus dux ea teneLit in n1anu sua quousque conqnestavert regntnn
)laioricarnin et comi tatus Rosseliunis et Ciritanie, et quidquid ad ipsum
pertineat, ut est diettun. Et dictus do1ninus dux daLit fiden1 et faeiet
hon1agium et juran1entuiu de restituendo cuilibet parte1n su:nn, secun-
lezas; e depois do Senhor Rei de Portugal ser int('gralmrnte pago _da refrrida
tuautia, como dicto , todas as outras cidades, villas, praas fortrs, fortakzas e
mais Jogares, quaesquer que sejam, que forem tomados por quem quer que for,
nos uictos Reinos d'Arago, Yalencia e condauo de Barcelona sero divididos en-
tre os dictos reis de e Castella e o Duque audegavense, e cada
um ter a sua parte n'ellas, Jno rata dos gastos e despezas que C'ada um tiver
feito na dieta guerra conforme o numero de navi9s, gente, armas e outros pctre-
clws para o exercito e para a armada; e, convem a saber, segumlo a ordenao
feita por seis escolhidos, <lois por cada um dos Heis e Duque; c pelos
mesmos cavallciros ser feita a di\'iso das uictas villas, castcllos, praas
fortes e outros logarcs que se acl<ptirirem nos dictos reinos de Arago, Yalcncia e
cOIHlado de Barcelona eutrc os mesmos Heis c Duque, 11ro rata das d<'spezas, por
<ptal<tuer d"elles feitas, na dita guerra, como dicto .
Com porm ;s cidades, villas, praas fortes c outros Ioga
res, que forem aprezados no condado de Barcelonn, nos rPinos d'Arngo e Va-
leucia, Pm<tuanto o Senhor Duque no rccuprrar intcgralrnel!te o H<'ino dos
)laioricos e as uictas ilhas adjac<ntcs, <' o condauo ele Hossillo e {'eritanin e as
mais terras predictas sero logo entregues ao Senhor Duque; as quars
o dicto S<'nhor Duque conscrvar:. <'m sua at conquistar o H('iuo dos Maio-
ricos c o condado de Uossillo <' Ceritania, e tudo quanto lhe pPrt<'nc;a, como dicto
. E o dicto SC'uhor 1 hupte p1 estar e homenagem e juramento de r<'stituir a
todos a parte que lhes tocar, na conformidade das divises prcdictas, logo que
51
tlunt divisiones predietas, cutn eonqui:sierit diehun regnutn et comita-
tut', insulas et alias terras suas integraliter nt c.st Yel nliud
c01npot'uerit cun1 rege Aragonum super predietis. Intelligatur tatnen
quod rex Portngalie non tcneatur hadere tlmnino <lnci lot'a super et
in qnibus erit sibi sntisfactutn de suo debito snpradicto.
Itetn, qnod c.ivitates, ville, castra, opida et alia loca que regi
Portugalie asignabuntnr et (listribuentur, tam pro suo principali de-
bito qnam pro parte sua ipsun1 contingentP diYisissioncm pre-
dict:uu, per dictutn <lonnutll rcgen1 tradentnr et libcrabuntur justo
preeio dicto do1nino dnci, si ipsi dotninus dnx lwberc voluerit, justa
et secundtnn ordinaeionen1 duortnn Inilitum al, utraqne parte eligen-
dornnl ; et si non possint concordare, eligatur tercins p(r atnLas par-
tes qui possit concordare et definire.
Item, quod si contingerct qnod aliqnis de sanguine regio Arago-
nie, aut de sangnine regio aliquorutn adherencinm seu capi-
taneus ant aliquis donlnus aut alius notabilis hon1o per quen1cunque
7
si\ye in terra, sive i11 n1ari caperetur, ipse captivus, non1ine dictorum
regnm et dncis tenebitur nec ponctur ad fiuancian1 seu liberabitur
sine consensu et volnntate ntriusque.
1 tem, quod, ab ta die in antea, i psi do1nini rt>x et dux, heredes
et successores eornm quicunque aut l1abentes C'ansatn, cum
dicto rege Aragonie, heredibns, successoribus, adherentibus
suis quiLuscunque, tr:1ctattnn, pacetu, concordiain, aut aliquas amici-
conquistar o dicto reino e condado, ilhas e outras terras suas integralmente como
dicto , ou que tenha entrado por outra frma cm composilo com o Tici de Ara-
go a este respeito. Fique porm entendido que o Rei de Portugal no obrigado
a entregar ao Henhor Duque os logares sobre os quacs e uos quaes recc a ga-
rantia do pagamento da quantia que lhe devida e <lc que acima 8e fallou.
lle,;z, que as cidades, villas, castellos, praas fortes e outros Jogares que fo-
Iem designados e <listribuidos ao Senhor Rei de Portugal, tanto por seu princi-
pal credito, como pela parte que lhe possa pertencer, segundo a predicta diviso,
podero ser entregues pelo dito Senhor Hei, por seu justo preo, ao dito Senhor
Duftue, se o mesmo Senhor Duque quizcr ficar com ellas e uos termos e confor-
midade com a ordenao dos seis cavalleiros, nomeados por cada uma das partcs;
e se no vierem a um accordo, ser <'leito um terceiro com a acceitao de ambos,
que possa realisa1 o accordo e chegar a um resultado dcfinitiYo.
Item, que se acontecer que alguem do sangue Heal d'Arago ou de sangue
Real <le Hlguns adhcrcntcs seus, ou algum senhor ou pessoa notavd, for aprisio-
nado por quem quer que srja, no mar ou em terra, em umue dos di tos reis e du-
que, no ser posto em nem em liberdade, sem o consenso e vontade
de um e outro.
Item, que anterior ao dia d'este contrato, se os mesmos Senhores Rei e nu-
flue, seus herdeiros e successores ou os que seguem a sua causa, tiYerem feito
com o dito Tiei de Arago ou com seus filhoB ou herdeiros ou successores ou adhe-
rentes d'elles, algum contrato de pazes, concordia, proposto, feito, contrahido, pro-
52
tts tra,.tarc, proloqni, facere, contrahere, pronlittere aut jurare, aut
treugas eapt>rc vel eoncedere non valeant ::;eu pos::;int sine consensu et
volnntnte expressi::; utriusque; ynuno cortnn quilibet continua bit gner-
ranl et faeiet doncc qnilibet recnperaYerit jus sunlll.
Itetn, qnod =--i quocl, ista guerra incepta, siYc ante
guerran1 ineept;nn, post tmnen is tas t>onfecleraciones j nra tas, ali-
quis seu aliqui, quncunqne occasione vel causa, IUOYeat seu Ino-
vcant gucrratn eontra predictos llun1inos regetn Portugnlie et clucenli
andegaYenst->nl vcl eorn1n altcrtnn seu contra valitorcs suos, alter te-
neatur entn juYarc rcquisitus cun1 tota putestate sua tatn per ter-
ratn qnatn per 1narc, ad expensas illius contra qne1n fuerit mota
guerra.
lten1, fptocl gentes que erunt in guerra per torram et ille que
crunt in naYigiis per tuare, tencantur se invicem juvare et defendere
ct sucurrcrc indigenti.
I tem, qnod clOininus dux se ob1iga1Jit teer0 n1nrc contra potencian1
regis .Aragonic ct ejus valitorum, snbditonnn et colligatortnn, usque
ad quadraginta qninque galeas duntaxat, con1putatis in dicto ntunero
quadraginta quinfptc galcarntn dicti::; quinclecitn galeis diC"ti domini
regis Portugalic.
Item, quocl dietus dotninus dux cxiget juran1enhnu, fiden1 et ho-
tnagiunl Hb :ulrnirato suo, capitaneis et patronis classitnn quod
ipsi suceurrcnt ct juYaLunt in casn necessitatis regen1 Portugalie et
mcttido ou jurado tomar trcguns ou concedei-as: no valha nem valer si-
milhante contrato, sem o consentimento e vontade de um c outro; e pelo
contrario o rfltC o hou,c feito continuar a guerra e a far, at que cada um re-
cupere o seu direito.
Item, qnc SP acontecer que no comeo da guerra ou d'cl1a
estando com tudo j jurado:; estes capitulos, algucm ou alg-tms, cm qualquer occa-
sio ou por qualrtncr motivo, mova ou moyum guerra contra os Srnho-
rcs I:ei de Portugal P DtH]UC andegavcnsc, ou contra qualquer tl"cl1es ou contra
o:; seus auxilians, o hutro obrigado, sob jmamcnto, a nuxilial-o com todo o seu
podPr, por terra c por mar, COJ'l"Cntlo as por conta d'aqut'llc ('Ontra o
qual foi movirla a guPrra.
/lrm, que as gentes q nc entrarem n 'esta guPrra, quer pert<'n;nm no
fJUCr armada, ohrigaclas sob juranwuto a dcfemlerSf' I'Ctiproca
mcutc c a prestar auxilio que d'cllc carcecr.
]/em, f!UC 0 ] )Uf!UP SC Ohrignr{L a ter no mar COntra O do
d'Arngo, c contra os auxiliares l'cllc, f;uhrlitos t nl1iallos, ntt' quannht c cinco
computado:-- u'Pstc HmJwro de f}ttarenta cinco as quinze ditns galt's do
nhor Hei lc
Item, o dito Hcnlaor I huptc c>..igir{L juramento de filelidadc c lwmrnngem no
seu Almirante, capites c patres dos sPns navios, de qn( rl1ts c no
df'ixaro de soccorrer o Hei llc Portuga 1, cm f'aso de e ns 8lHlS ter-
ras c gentes, com todo o poder e diligencia, 8Cm framlcs e rc!3triti3rs

53
terran1 suan1 ct gentes suas toto posse et tota diligeneia, frauue et
<aptella cessantibus quibuscunque, sicut classes proprie regis
I>ortugalie si ibi essent otnnes ar1nate.
Itctn, quoJ dominus dux se obliget tonn (lassl-'nl suan1
1nitit usque ad districtum Gibaltaris exclusive ad recipieiHhuu et rPCO-
ligenduin galeas quas dictus rcx Portugalie nlitet in sucursnn1 et
adjutoriu1n domini dncis, qualibet anno quo volet dominus dux flt
-continget annari.
Ite1n, quod, quando don1inus dux volet arn1atan1 facere, Jcbeat
notificare don1ino regi Portugalie, infra. quindecilnan1 dien1 Iucnsis J a-
nuarii illius anni, quot galeas intcndit arnu1re pro ten1pore venienti
-seu illa saysone, ad hoc quod dictus don1inus rex Portagalie habeat
te1npus conJpetens ad parandum galeas suas; et tunc dictus rex 1nitet
.dietas galcas bene armatns taliter quod recedent de portu infra quin-
.tatn dien1 Incnsis .A.prilis, pro veniendo in sueurssum et
.adjutorium dictc guerre, ct morentur in dieta gu0rra usque ad pri-
mam dien1 n1ensis Septen1hris.
Ite1n, quod si aliqua. questio oriretur inter dictos reges ct duce1n
vel duos ex eis occasione dicte lige, don1inus Papa aut rex l'rancie
.aut alter ipsorun1 sit j ndex in dieta questione dirin1enda et de jure
Yel aJnicabili con1posicione, secundtnn quod Papa et rcx Francie seu
alter ipsoru1n volet; et sit in ellectionc conqnercntis que1n dietorn1n
-dominorum, Papiun et regen1, velit adire.
Post quorum articulorum seu capitulortun ct Jictas le('tione1n et
como fariam os proprios navios do rei de Portugal se ali rstin'ssrm todos arma-
-dos.
Item, que o Senhor Duque se obriga a mandar toda a sua armada ao districto
.(le Gibraltar, exclusivamente, para receber c recolher as gals que o dito Senhor
llei de Portugal tem de mandar em auxilio e ajuda do Duqne e que lhe
pertence armar cm cada anno quando o Duqne o exigir.
Item, que quando o Senhor Duque quizcr apromptar a armada, uPver noti-
ficai-o ao seuhor Rri de Portugal at o dia quinze do mcz de janeiro d'aquelle
anno cm que pretender armar as gals, por ter chegado a occasio propria, a fim
<le que o dito Senhor Rei de Portugal, tenha o tempo neccBsario para apparelhar
as suas gxls i c ento o dito Rei mandar as suas gals Lcm armadas, de tal
modo que levantem do porto antes do dccimo quinto dia uo mez de abril, a fim
de irem em auxilio c ajuda da dita guerra, c n'ella se demoraro at o paimeiro
dia do mcz de setembro.
Item, que se se levantar alguma questo entre os ditos Ihis e Duque ou en-
tre dois d'cllcs por occasio d'esta liga, o Senhor Papa ou o Rei de Frana ou
um d'ellcs ser o juiz na deciso da dita questo de jure ou U(' composio
amiga,?el, segundo como o Papa ou o Rei uc Frana ou qualquer c.l'elles quizer i
e eer. para a eleio parte queixosa aquellc dos ditos senhores que queira apre-
sentar-se ao Papa ou ao flei.
Depois da leitura c audio e intelligencia d'cstes ditos capitnlos ou artigos,
5-!
audicionenl ac intelligenciain, prout uicti donlinus dnx et procuratorcs
seu anbaxiatores dicebant et nsserebant, iden1 don1inus dnx, pro se et
heredibns suis et successoribns uniYerssis, palan1
7
publice, in presen-
cia dictoru1n procuratorum et anLaxiatonnn et nostru1u, notorioru1n
et testium infrascriptorum, de sua certa sciencia et consultus, confessus
fuit qnod ipse concordaverat cun1 dictis procuratoribus et anbaxiato-
ribus tlicti do1nini regis Portugalie dieta capitula et o1nnia et singula
in eisden1 contenta, prout in eisde1n describitur et continetur. Ideo
dictus doulinus dnx, volens et cupiens quod predicta o1nnia et singula
in dictis capitulis descripta et contenta sunn1 debitu1n effe-
ctum, Lona fide, per pactun1 solle1npne et firmam stipullatione1u, pro
se et suis herediLus et successorihus universis, promisit dictis procu-
ratoriLus seu anbaxiatoribus dicti doruini regis Prtugalie et nobis no-
tariis infrascriptis, stipulnntibus et obligacionen1 recipientibus non1iue
dicti dunlini regis Portugalie et o1nnium illorutn quorun1 interest et in-
teresse poterit in faturtun, pro se et sui8 heredibus et successoribus
quibuscunqne, quod ipse, de puncto a<l puncttnn, tenebit, observaLit,
faciet et coiuplebit integraliter et sine defectn o1nnia et singnla con-
tenta et descripta in dictis capitulis seu articulis, et qnod in nullo
contraveniet aut fieri et veniri perrnitet; ct qnod predicta, sicnt di-
ctuin e:st, dictns d01ninus aux tene.bit, con1plebit et inviulaLilit(>r
observa bit, ad Sancta ] >ei evangclia dictus do1ninus dux corporal i ter
juravit et fecit hon1agitun, et ut regi3 filins dedit fidcrn. }:t casu
.cp1o contra predicta Yel nliquid de prc<lietis facerct, quotl adver-
assim como o I >nqnc c procuradores ou embaixadores dizimn c assegura-
vam, o mesmo Dnr}lte, por si, por hcruciros e os seus Htcces-
sores, clara c }HIL]icaml'Hte, Clll uo::; ditos procnra1lurcs e cmh:-tixadores,
e ue nc)s (' aLaixo iuscriptas, de sua ccrta Slien('i:L {' dcliLe-
confessou qne elle concordava com os di tos procuradores e cmLaixadl'l'PS
lo dito Itei de cm todos os capitnlos e cm tmlo quanto cm c:ula
um l'clles se continlm, corno nos mcsmo_s se achaxa cscripto e couti1lo.
Por o li to I >uquc qucrcudo c que todas as clctemiua-
c;; c ca1l11 mna. 1l'cllas de }Wr si, que se acha,am eonsigna1la.s c ('0nti1las nos
me:'rnos pro1luzisscm o d,,ido l'fl'cito, cm Loa ft', por pado so]cnme
e firme estipulao, por f' c por lacr1leiros e por todos o:-: H'US smccssorcs
promPtten aos ditos proeunulorcs c <lo H<"i tlt> Portugal e a todos
a quem interessava ou po1lia. 1lc futuro, por si e por scus lnnl<'iro8 e
que cliP, ponto por ponto cumpriria, furia
vnr c cumprir intcgralment. c :. risPa, twlo qu:mto se :wlm 1lctcrminado cm todos
e cm cada. um dos ,]itos rapitulos ou c niio infriugir:a mnlmm lll'lll con-
sentiria que se lhes fizcss.c ou feita llf'ulmma P que o dicto Se-
nhor Duque uumtcni, cumprinl. c in,iolavclmcnte oLsPrvnn. os pre<lidos cnpitu-
loH. O dicto Ht-uhor ])ll(ptc jurou corporahmntc Fohrc os P
prestou homenagem, c, como filho de Hci, dPU sua f. E no caFo de ir con-
tra os predidos capitulos, ou contra al_ uma dctcrminat;iio u'cllcs, o rtnc l>cns
tat, voluit incidere in penan1 centurn n1ili u1n Inarchartun auri, apli-
candartun dicto regi Portugalie tenenti et observanti predicta. Et pro
securiori cautela prenlissortun, dictus dorninus dux obligavit dicto
domino regi seu procuratoribus et anbaxiatoribus, nomine
omnia Lona sua presencia et futura; et v ice versa, dicti proeuratores
et anbaxiatores dicti donlini regis Portugalie, palan1 et publice, in
presentia dieti domini ducis et notoriorun1 et testium infras-
criptortun, de sua certa sciencia et consulti, confessi fuerunt quod
ipsi, nomine dicti domini regis Portugalie, concordaverunt cun1 dicto
domino duce dieta capitula, et omnia et singula in eisden1 contenta,
prout in eisdem describitur et continetur. Ideo dicti procuratores vo-
lentes et cupientes qnod predicta omnia et singu1a, in dictis capitulis
dcscripta et contenta, sutun debitun1 sorciantnr efectun1 bona fide per
pactmu solen1pne ct firu1a1n stipulationem, no1nini dicti regis Portil-
galie, pro se et suis heredibus ct successoribus universis, pron1iserunt
dieta domino duci stipulanti et dicta1n obligacionem pro se et suis
heredibus et successoribns quibuscnnque recipienti, et nobis notariis
stipulantibus et dictan1 obligacionem recipientibus nomine illortnn
omnituu quorum interest tt interes:5e poterit in futuru1n, quod ipse
dominus rex Portugalie de puncto ad punctum tenebit, ob:servabit,
faciet et complebit ct integraliter et sine defectu 01nnia et singula
no permitta, quer soffrer a pena de cem mil marcos de oiro que deyero ser da-
dos, n'este caso, ao dicto Rei de Portugal mantenedor e do contrato.
E para mais segura garantia das premissas, o dicto obrigou ao dicto Se-
nhor Rei ou aos seus procuradores ou embaixadores, no seu predito nome, todos
03 seus bens presentes e futuros. E vicc-Yersa os dictos procuradores c embaixa-
dores do dicto Senhor Rei, manifesta c publicamente, na presena do dicto Senhor
Duque e de ns notarios e testemunhas infra scriptas, de sua certa sciencia c de-
liberao certificaram que elles, em nome do dicto Senhor Rei de Portugal con-
cordavam com o dicto Senhor Duque nos dictos capitulos e em tudo quanto n'el-
les se contm, c determinado nos mesmos, litteralmente, como se descreve
e contm. E para que produzam o seu devido effeito, (lm boa f e por pacto so-
lemne e firme stipulao, em nome do dicto Rei de Portugal, por si e por seus
herdeiros e po1 todos os seus successores prometteram ao Duque estipu-
lante, a dieta obrigao por si e por seus herdeiros e f'Uccessores qua.esquer, a
elle Senhor Duque e a ns notarios estipulantes, que nos responsabilismos pela
dieta obrigao, em nome de todos, e a quem interessa .e poder de futuro inte-
ressar, que o mesmo Senhor Tiei de Portugal, ponto por ponto, manter, obser-
var e far manter c observar, e cumprir integralmente e inteiramente todas as
determinaes e cada uma de per si, contidas e descripta.s nos ditos captulos ou
artigos, e em nad l contravit, ou far contravir, nem pcrmittir que se faa ou
execute. E que os predictos capitulo8, como dicto , o dicto Senhor Rei de Por-
tugal manter, cumprir e inviolavelmente observar, assim como tambem os
successores d'elle; e os dictos procuradores ou embaixadores juraram corporal-
mente, sobre os Santos EvangelhoH de Dcuf', em nome do dicto Tiei de Portugal,
56
contenta et in capitulis seu articulis, et quod in nul.Jo
contraveniet au faciet aut fieri Yel veniri permitet.
Et quod predicta, sicut dictu1n est, dictus donlinus rex Portugalie
tenebit, coinplebit et inviolabiliter observabit et ejus successores, dicti
procuratores seu anbaxiatores, ad Sancta' Dei eYangclia, in animam
dicti domini regis Portugalie cttius sunt procuratores et anbaxiatores,
corporaliter jura verunt et homagiun1 fecerunt et tidern dicti domini
regis Portugalie eide1n domino duci dederunt. Et niehilominus, dicti
1)rocuratores, nomine predicto, dicto domino duci quod
dictus do1ninus re_<: Portugalie, o1nnia et singula concordata inter dictos
dominurn ducen1 ex nna parte et dictos procuratores seu anbaxiatores,
Ilumine quo supra, ex altera, et contenta omnia in hoc presenti in-
strumento, ratificabit hinc ad feshun beati )lartini hyemalis 1)roxime
instantis, et ad predictorum omnium et singuloru1u observancia1n in
nullo contravenire, per se Yel per alium, vel indirecte se obli-
gabit, mediantibus fidem dantibus, juramento et Lo1nagio factis, et
pene centu1u 1nilium n1archarum auri adjectione et suorum bonorum
presentitnn et futurorum olJligacione, et sub1nissionibus et aliis clausu-
lis neeessariis et in ornnibus et per on1nia sicut dictus dux
se pro predictis.
Et fuit expresse conYentum et in pachnn deductum inter
doininuin ducem et dictos procuratores seu an baxiatores predictos et
rctentun1 per ipsum donlinu1n- ducem quod, si dictus do-
Ininus rex Portugalie non fecisset dictam ratificationen1 sicut supra
dictu1n est hinc ad dictun1 festu1n beati hyen1alis pioxime
quod lntiusccinodi lige tractatu5, pron1issiones, pacta, jura-
cujos procuradores e embaixadores f:o, prestaram f cm nome do dicto Senhor
Rei de Portugal ao Senhor Duque.
E ainda mais, os dictos procuradores, no predicto nome, promctteram ao dicto
Senhor Duque que o dicto Rei ele Portugal ractificarA tudo o que foi con-
cordado entre o dicto Senhor Duque de uma parte, e os dictos procuradores ou
cmLaixadores, no nome acima mencionndo, da outra, todo o cuute\tdo uo presente
instrumento d'attui at fe:--ta do bema,enturndo )lartiuho, no proximo futuro in-
Yerno, se obrigar oLser\"ancia dos prec.lictos accordos, de cada um d'ell('s, e a
no procec.ler ('nt contrario, nem pot si nem por outro, nem directa. ou indirecta-
mente, prestando os mediac.lores f e juramento e fazendo homenagem, e alm
d'isso pena de cem mil marcos de oiro e hypothcca de todos os bens
Jllesentes e futuros; e com estas suLmis8es c outras clausulas nece8sarias e op-
portunas em tod:.Ls as cou,:-;a'-, e por todas como dicto , o to I )uqne se
oLrigou ao seu cumprimento.
E foi expre8samente con\"encionaclo e deduzido em pacto entre os dictos Se-
nhor Duftue e dictos procurac.lores ou embaixadores, e c.xpressmnentc comLinac.lo
pelo me8mo Sf'nhor Duque, que, se o dicto Senhor Hei de Portugal no fizesse a
i}icta ractificao, como acima se c.lisse, d'aqui at dieta festa do Lema,cnturado
57
1nenta, hon1agia et fides, et generalit_er on1nia ct singula in hoc pre-
senti instru1nento contenta, sint venitus cassa et vana et ipso jure
nulla, irrita in otnniLus et per onulia pro non facta, ac si de predictis
nunquan1 fuiset verbum. Insuper convncrunt dirte partes
quod lige sive capitula concordata hactenus inter dictum donlinum
r(\getn Portuga!ie, ex una parte, et venerabiles et discretos viros, do-
tninos Robertnm ue Nogeriis, archidiacontnn rothonu1gensetn et Yvo-
netu, procuratores donlini ducis, ex altera, super ligis fiendis inter
dictos donlinos, sint penitus cassa, irrita at(1ue nulla et nullius efica-
cie et valoris. Et generaliter quelibet dictarun1 partiun1 renunciavit
omni juri per quod poset contra predicta vel aliquicl predictarum ve-
nire.
Et pro pretnissis et prenlissorum singulis fir1niter adimplendis
et inviolabiliter observandis, dictus dux se et ejus bona quecumque,
presentia et futura j uridictioni et cohercitioni curie can1ere apostolice
donlini auclitoris et vice-auditoris ejus supposuit et submisit, quodque
dicti procuratores et anbaxiatorcs, nomine quo supra, se et domintun
suum regen1 Portugalie preclictis curiis supposuerunt et suL1nisernnt
pro pre1nissis ct premissorun1 singulis in dictis capitulis seu articulis
inviolabiliter tencndis et observandis post ratificationetu clicti domini
regis ut prefertur; et in nullo ontravenire in parte vel in toto, publice
vel clan1, directe vel indirecte, sub penis preclictis.
no inverno proximo futuro, que tudo juncto, liga, tratados, promessas.
pactos, juramentos, homenagens .e fidelidades, c geralmente todas as cousas e
cada uma d'ellas, qnc se acham contidas n'cste prcscute instrumento, sejatn to-
talmente cassarias e inntilisa(l.ts, e de direito nullas c sem cffeito nenhum, em
todas e em tudo, como E e nunca se ti ,csscm feito nem se escrevesse uma palavra
d'elle. Alem d'isso concordaram as dietas partes que a liga ou capitulos ajusta-
dos at hoje entre o dito Rei de Portugal, de uma parte, e os veneraveis
e discretos os senhores Robcrto.dc Nogerio, archidiacono Rothomagcnse
c Yvonc, procuradores do Senhor Duque, da outra Iclati,amcute s avenas
feitas entre os ditos senlwrcs, Eero totalmente cassados, iiTitos e nullos e de ne-
nhuma cflicacia e valor. E geralmente cada uma das dietas partes renunciar{t a
o todo direito, pelo qual podeEsc ir contra o que fica ajustado, no todo ou em
parte.
E para. mais firme cumprimento e inviolavel execuo das premissas e de
cada uma. d"ellas, o dicto Duque sujeitou c submetteu a sua pessoa c todos os
seus bens havidos c por haver jurisdico e disposio do scnlaor auditor e vicc-
auditor da curia da camma npostolica, c logo tambcm os dictos procuradores e
em1aixadores, no referido nome acima sujeitaram c sulmacttcram as suas pessoas
e o Senhor -seu Rei de Portugal {t predicta cmia, a fim de que as premissas e
cada uma d'ellas contidas nos dictos capitulos ou artigos fossem iuviolavelrnente
observadas e cumpridas depois de ratificadas pelo dicto Senhur Rei, como acima
se dis.::;e, e cm ponto, nenhum alteradas, cm parte ou no todo publica ou secreta-
mente, directa ou indirectamente, sob as penas predictas.
58
Voluerunt ec1am dicte partes et conscnserunt quod quieu1nque con-
traverinet supradicta, in toto vel in parte, ct 11011 :tdirnpleret, ut pre-
fertur, soherf't llictain pena1n alteri tenenti et eustodienti tocies quo-
cies contrafactu1n fuisset, tunc hiis omnibus et singulis in suo roLore
non duratnris.
Supra qui bus om11ibus et singulis, ex et pro parte serenissimi
dicti do1nini dncis andega,f'nsis ac dictortun procuratorun1
et anbaxiatorun1 nomine dicti serenisi1ni principis regis Portugalie,
nos, notarii infrnscripti, fni1uus instanter requisiti de et super instru-
mentis conficiendis siLique dandis ac concedendis.
Acta fuerunt hec, anno, die, ora, loco, indictione, et pontiticatu
predictis, presentiLus Serenissno principe do1nino LudoYico duce de
Borbonis, reverendis in Christo patribns et donlinis Arrnerico, pari-
siensi, Lelvaeensi, et Loureneio, Lriotensi
1
, l>ei gratia epis-
copis et con:;iliariis rcgis :Franconun, et ve11eraLiliLus Hugone, per-
nlssione divina oLLate Snncti Guillehni de Deserto, Hegnaldo de
Dormano, arehidiacono in ecdesia catalctune11si, et pr:nidis et 110-
bilibus Petlo Statisse, nlilite, ac vc11eralJili et circtnnspecto viro do-
Jnino Raynntndo Bernardi l"latnench, legun1 doctorp, consiliario do-
nlini dncis andegavensis, testiLus ad pre1nissa Yocatis et
roga tis.
Quizer:un tamhem as ditas partt>:::; c mutuamente convieram qne aquelle que
faltasse no todo ou em parte P as no cumprisse, como se disse, p<lgasse a dita
pena ao outro que as oh:.:ervava e g-uardaYa, tantas vezes quantas fossem a3 in-
fraci'es, cmquanto todos este:-: (apitulos e cacla um <felles no em
todo o seu pleno vigor.
Sobre estas cousas e eada uma em particulHr, fomos rogat1os instantt'mentc
por partP d prineipe o dito Ihtqnc andcgavcn::-t', e por parte
dos dictos procuradores c cmb;tixadores em nome do serenbsimo prineipe Rei de
Portugal, ns notarios infrascriptos, para la\rar os r{'spcctivos a
fim ele lhes serem tlados c di:;tribuiclos.
Estes actos tivPram lognt no anuo, dia, hora, lo<al. indic<:o c poutificado
j:. designados, Pstarulo prP8Pntes o priueipc Lniz, Duque de
Bourhou, os reverendos cm Clnisto paclrcs P scnhorPs Aruwril'o, 1\li-
Ionc, helnwf'nse, P Launncio, l11iocPnse, por graa tlt l><"n:-: e l''nsellwiros
do dos fntllC{'Zf'S, c os \'CJH'J"<l\'t'S Jlngo, por pPrmhstl oidlla aLlmdt> de So
Gnilhcrmc do Desf'rto, H{'gnaltlo dP Donnano, utclticlia<ono <la Ig-reja catalun-
ncuse, e os prvidos e nohres Pedro Statis:.:P. cavalltiro, ('o V{'lll'r:t\'Pl c cirl'ums-
pecto senhor, o naymmulo BPrnarclo Fl:tllll'Ch, doutor ('lll leis,
do Senhor DnrptP anclegavcnsc. uomeaclas <'8fl{'<'inlnt<'lll"' <' t>:.:l'ollti
das para as ncgo<'iac;i'jeH.
1
Briocenl->i.
59
Sequitur procuratorinn1 serenissinl principes donlini regis Portu-
galie, per suos procuratores seu anbaxiatorcs exhibitun1:
Fernandus, Dei gratia, Portugalie et Algarbii rex, per presentes
litteras noturn facin1us universis et singulis quos nos, cupientis nos-
trorutn sequi vestigia predeeeEsoru1n in dictis rcgnis qui, auxiliante
Do1nino, setnper fuerunt an1iei regum et rcgalium Francie regni, et
viee versa, sic quod taliter se invicen1 dilexerunt et inter se bonus
habnerunt confederaciones et paccm et in nullo sibi fuerunt molesti;
experti et solicitan1 diligenciam et fidelissiman1 curam venerabiliutn
virorun1 Laurcncii Johannis Fogaca, juris utriusque periti, vice-can-
celarii, et Johannis Gonsalvi, sacretarii, et l'etri Cavalerii, archidia-
coni dillectoru1n nostrorum, consulti et deliberati in
nostro pleno consilio, facitnus, constituimus et ordinamus nostros cer-
tos et speciales procnratores, nuncios et anbaxiatores, vos o1nnes tres
insiiuul, et destinamus et mitimus ad Serenissimum principen1 domi-
num Ludovicuin, regis q uonda.1n Franco rum filiun1, ducem andega-
vcnsent et turonenscrn a c coinitein cenomanensen1, consanguineun1
nostrum carissitnum, ad tractandtun, faeiendum et firmanunm ligas
inter nos ex una parte et dictum dneen1 ex altera, specialiter et ex-
presse contra regem Aragonum, filios ct heredes, successores,
los, subditos et valitores ipsius et causam suam quoquon1odo faventes,
n :cnon confederatos cidein et amicos; et ad protnitenduJn eiden1 duci
1n JUVamen ad hoc tercian1 parte1n galearu1n qnas ipse volet artnare
Segue-se a procurao do sercJnssimo principc o Senhor Rei de Portugal
apresentada por seus procuradores ou emuaixadores:
Fernando, por gra:1 de Deus, Rei de Portugal c dos Alganes, pelas pre-
sentes cartas fazemos saber a todos em geral c a cada um cm particular que nfis
desejosos de geguir os exemplos dos nossos predeccgsores nos ditos reinos, que,
com o auxilio de Deus, foram sempre amigs dos reis e das pessoas reacs do Hcino
de Frana e vice-\crsa, de tal modo que sempre se amaram mutuamente, e entre
si ti,eram boas confederaes e paz, e cm cousa nenhuma se molestaram uns ao
outros; conhecendo a solicita diligencia c fidelissimo cuidado dos veneraveis ba-
res Loureno JoRo Fogaa, perito em um e outro direito, dl'e-chanceller,
e de Joo Gonsalvcs, gecretario, e de Pedro archidiacono li8bonense,
nossos d1lcctos amigos; po1 consulta c deliberao do 110sso pleno conselho,
vos fazemo, com;titnimos e nomemos, a v<)s todos trcs, juntamente, nossos
certos e egpeciacs procuradores, e vos cnviftmos e dirigimos u 'esta qualirlade, ao
serenssimo principc o Senhor Luiz, filho do Rei dos Francezes, Duque andega-
vensc c turonense c com.le cenomancnsc, nosl3o cnnsangninco carissimo, para con-
tractar, effectuar c formar uma liga entre ns, de uma parte, e da outra parte o
dito Duque, e8pecialmcnte e expressamente contra o Rei de Arngo e seus filhos
e herdeiros, successorcs, vassallos, subditos c nnxiliares d'elle, c contra que de
qualquer modo favoream a sua causa e t:tmbcm contra os fcdcrad s c amigos
d'cllc; e para promctt.er ao mesmo Duque, sob juramento ad lwc, a tera parte das
gals qne elle queira armar contra o Hei <lc Arago, como se disse, uma vez que
()O
contra dietum rege1n ut prefertur, dun1 ta1nen galce dicti
ducis non exccdant numeru1n quadraginta quinque galcorun1; et ad
conveniendu1n secun1 super divisione tan1 rerum imn1uhilium quam
n1obiliutn, captarnn1 in dieta guerra, eo modo quo qui vobis videbitur
ct poterit conYenire cum ipso; ct omnia facicnda que vobis videbun-
tur et fuerunt oportuna; et pro predictis sic tractatis et convcntis cum
ipso duce complendis, ad nos obligandum et bona nostra presentia et
futura eidcm duci, et j urandum in anitnaJn et dandam sibi
nostram fide1u regiam, et pro nobis et nonline nostro faciendtnn ho-
tnaginnl et pro1nitendun1 predicta cu1n dicto duce consangnineo nos-
tro concordata, sub penis que, ad validandum dietas ligas, vobis vi-
debuntur expedire ; et ad promitendun1 quod nos, on1nia ct singula
tractata et concordata per vos, nostro nomine-7 cum ipso, infra certum
tempus ratificabituus, confirn1abimus CUlll roboracione juramenti per
nos pre:standi et homagii faciendi; et quod fide1n regiam da1itnus de
predictis, et cu1n obligacione bonorntn nostrorum presenciun1 et futu-
rorutn, illis eisdcm Inodis et forn1is quibus ipse dux consanguineus
noster se obligaLit pro predictis; et quod possitis nos et bono nostra
sulJmittere curie eatnere apostolice et ejus auditori aut viee-auditori
et in ipsos juridicionen1 prorogare; et ad recipienthnu similiter ab
eadem duce consanguineoque earissi1no, nonline nostro, quecunque
homagia, ol,Jigaciones, promissiones et jln'atnenta per que posint dicte
lege firnlius validari. Kos, etiam de pi,esenti, protnittimus otnnia
t singula, que cun1 ip:so consanguneo nostro concordavernnt, ratifi-
.. .
as gals do dicto Duque uo excedam o numero de quarenta c cinco gals; e para
comhinar com elle ccrca da rcparti<;o, tauto dos objectos immoLiliarios, como
dos mohiliarios apresados na dita guerra, pelo modo que vos parecer c poder
concordar com o mesmo; c para realisar todas aqncllas cousas que yos parecer,
c forem convenientes: c para que cllas assim trataclas e convencionadas (om o
mcf'mo l>uftu ... sejam cumpridas, poder obrigar os nossos bens presentes c futu-
ros para com o llicto Duque e jurar em nossa alma, c prestar a nof:sa regia f, e
por ns e cm nosso nome prestar ho111enagem c promctter a das prc-
dictns concorda tas com o di c to l>uquc, nosso soL as pcmts que,
para validar as dietas concoruatas, vos parecer impor; c para promcttcr rm nosso
nome que n(js ructificarcmos todas as cousas e cada uma d"ellas de per si, que
1ouverem sido tratadas c comLinadHs com o Duque, dentro uc um eerto
tPmpo c qnc as confirmarC'mOH com a do juranwnto, e que lmvf'mos de pres-
tar f c homenagem; e que {teerca das prcdictas hypothecmos os nossos bens
1avi<.Ios c por haver, 1wlo modo c f,)rma, JWla 'l'ml o Huqtw, nosso consan-
guinco, se ohrigadt para o mesmo cffPito; c que podereis suhmetter
do auditor ou Yicc-auditor nas cmias ua camara apostolica a nossa c nos-
sos bens c prorogar nos mesmos a dieta f e igunlmrute para reccher
do mesmo Duque e carissimo todas c quaesquer homenngens, obri-
gaes, c juramentos, pelos quacs possam ellas toruar-se mais
c flrmcs perante a lei. E ncjs tamhem df'sde j:. ratificamos todas as cousas e
61
care cu1n talibus finuitatibus et jura1nentis, ho1nagiis et fid('i
dncionc, obligacionibus et sub1nissionibus equalibus ipse consanguineus
noster tirmaverit predicta. Et in testimonium premissoru1n, vobis fieri
fcci1nns presentcn1 litteran1 sive cartam, nostre bulle sive sigilli plun-
bei appendicione seu apposicione et nostre 1nanus regie subscriptione
munitan1 et raborata1u.
Quod est acttnn in paladio nostro de Tentngal, Coli1nberiensis dio-
cesis, duodecin1a die tnensis aprilis, anno Donlini Iuillesiino trecente-
siino septuagesimo septimo.- Sic signatun1: Rex vidit.
Et seqintur: Nos Yero, dnx andegavensis predictus, ad preinisso-
rum confirtnationein, presens instrumenttnn, per nostri magni sigilli
appendicionem et nostri nominis manu propria subseriptionen1 robo-
ravimus et roboramus : Loys.
Et sequebatur ultra:
Ego Stephanus Borneti, clericus lingonensis, publicus apostolice
et itnperia]i auctoritatiLus notarius, qui, premissis concordie, lige et
fraternitatis obligacionibus, promissionibus, sub1nissionibus et aliis
omnibus, dum ut supra fierent ct agerentur, una cum notario et tes-
tibus supra et infra scriptis, prescns interfui, ideoque prescns puLli-
cum alia manu, 1ne aliunde legitime i1npedito, scriptum,
signo meo solito et publico signa.Yi, huicque me subscripsi ad pre-
missa et premissonun singula instanter requisitus, in testimoniu1n
premissorum vocatus specialiter et rogatus.
cada uma d'ellas que com o mesmo nosso consanguineo concordaram, com taes
firmezas e garantias, juramentos e homenagens, prestao de f, obrigaes e suh-
misses iguaes s que o nosso consanguineo firmar para o mesmo fim. E em tes-
temunho do que fica exposto YOS mandmos passar o presente instrumento ou cat-
ta, munida e roborada com o nosso sllo de chumbo pendente, e assignada pela
nossa real mo.
Feito no nosso palacio de Tentugal, diocese de Coimbra, no duodecimo dia
de abril do anno do Senhor tricentesimo septuagesimo septimo. Assitn
assignado = O Rei viu.
E segue-se: Xs tambem predicto Duque corrobormos e cor-
robormos, para confirmao do que fica exposto, o presente instrumento, ao qual
vae appenso o nosso sllo grande e com o nosso nome, assignado de proprio
punho : Luiz.
E mais seguia-se;
(c Eu, Estevo B01neto, clerigo lingonense, tabellio publico, com auctori-
dade apostolica e imperial, fui presente s premissas, concordia, liga e frateJni-
dades, promessas, submisses e todas as mais cousas, pelo n10do como acima fo-
ram feitas e tratadas juntamente com o notario e testemunhas supra e infraas-
signadas, e por isso que o presente instrumento publico vae esctipto por outra
mo, por eu me achar auseute com impedimento legitimo, o assignei com o meu
signal publico do costume e o subscrevi, sendo instantemente chamado especial-
mente e nomeado para testemunha das premissas e de cada uma d'ellas.
62
r:t sequeLatur in fine:
Et ego J ohannes Orrii, clericns andegavensis dioeesis, puLlicus
auctoritate npostolica et iiuperiali nGtarius, predictis concordi, lige
protnissionibus, submissioniLus, jnra1nenti prcstatione et o1nniLus aliis
et singulis, dum per domintun duee1n et procuratores predictos age-
rentnr et fierent, una cun1 prenominatis testibus presens fui, eaque
fieri Yidi et audi,Ti; ideo huic presenti publico instrumento per alium
scripto, me circa alia legithne prepedito, et signo notarii suprascripti
signum 1nenn1 solittun apposui, requisitus, licet illa articula
post ratifieatione1n non sint in code1n orcline in alio simili instrun1ento
posita.
QuilJus quidetn capitulis ac instnunento pre1nissis, hostensis, lectis-
qne seriatim, auditis et clarissime intellectis, prout tlictus donlinus
rex asserebat, tunc memoratus don1inus rex Portugalie palan1 et pu-
blice, in presencia 1nei notarii infrascripti ac testium infrascriptorum,
de sua certa sciencia, consultus, confcssus fuit et viYa Yoce expressit
se 01nnia et singula, per nominatos procuratores et anbaxiatores suos,
cu1n 1nedicto prncipe ac dnce andegaYensi contracta, jurata et con-
cordata, ac per eosden1 pro1nissa et stipulata ipsius no1nine, prout
jacent et in predictis capitulis et instrumento plenius continentur et
descrilJuntur, ex tunc quo prius inita et finnata fnernnt et ex nnnc
grata, rata et finna habere in perpetuun1 et tcnere, eaque prout con-
E seguia-se no fim:
,,E cu, Joo Orrio, clerigo audegavense e da mesma Diocese, taball.io pu-
Llico com auctoridade apostolica e imperial, fui presente ao predicto tratado de
concordia, liga, promer--sas, submisses, presta-o de f, e a todas
as outras cousas e a cada uma de per si, pelo modo porque foram tratadas e fei-
tas pelo Senhor Duque, e os predictos procuradores, juntamente com as citadas
testemunhas, e vi e ouvi como tudo foi feito; e por ser este presente instrumento
publico, esc ri pto por outro, vi:; to achar-me por impedimento legitimo em outro
logar, e munido com o signal de notario supra scripto inscripto, lhe appuz o meu
sigual do costume, pura o que fui requisitado, em hont aquelles artigos, depois da
ractificao, no sigam a mesma ordem cm que esto n'outro similhaute.
DPpois <.l'cstes captulos c instrum{\uto serem manifestados e lidos successiva-
meutc ouvidos e claramente (utcndidos, taes quaes o dicto Hei os mandou
iuserir; o mesmo Henhor Hei de Portugal, clara c publicamente, na minha pre-
sena, talJcllio abaixo assiguado, e na das testemunhas infra in8criptas, de sua
cPrta sciencia c delilwrao confessou de viva voz, e lleclarou que
clle desde j: tiuha para sempre como ucceitas, ratifit"adas c firmes todas as eou-
e cada uma de per si, que por seus procuradores e embaixadores nomeados
tinham sido contratadas, juradas e ajustadas com o predicto principe andega-
vense, e por clles promettidas, e estipuladas em nome do mesmo, como se conti-
nham nos predictos capitulos, e mais plenamente se designavam e declaravam
no instrumento, e estas mesmas, tacs quaes se aduun concordadas c firmadas as
louvou, coufirmou e approvou. E querendo alm d'isso, e de8cjando qu{\ todas as
corclata et fi.r1nata sunt laudavit, approbavit et confirmavit. Et volens
insupcr et cupiens qnod otnnia et singula, in predictis capitulis eles-
cripta et contenta, suun1 debitum sorciantur effectun1 boua fidc per
pachun solen1ne1n et iirtuam stipulacionein, pro se suisque heredibus
et successoribus universis promisit in sua fide regia et mihi notario
infrascripto stipnlanti et obligacionem recipienti, nonline prEdicti ducis
andega,yensis et omniui.n illorum quorum interest ct interesse poterit
in fnturntn, quod ipse rex de puncto ad punctum tenebit et observa-
bit, faciet et con1plebit integraliter et sine defectu otnnia et singula
(ontenta et descripta in dictis cnpitulis seu articulis et quod in nullo
contraveniet, aut faciet aut fieri aut veniri directe vel indirecte per-
niitet Et quod predicta sic ut dictum est, idem dotninus rex tenebit
et cotnplebit et inviolabiliter observahit, ad sancta Evangelia per eum
corporaliter tacta jnravit et ho1nagiun1 fecit et ut rex in fide sua regia
dedit tiden1. Et casu quo contra predicta vel aliquid de predictis
faceret, quod Deus advertat, consensit et voluit incidere in penam
cen ttnn n1arcarum auri aplicandarum di c to duci andegavensi
tenenti et observanti predicta ut in predictis articulis seu capitulis
continetur. Et pro securiori cautela prenssorum, dictus dominus rex
obligavit dicto domino dnci et mihi notario, ipsius nomine stipulanti
ct obligacione1n pro eo recipienti omnia bona presentia et futura, et
sub pren1issis_ data fide, juran1ento et homagio factis, ut prenlittitur,
et pene centum n1ilin1n marcarum auri addictione, et suorun1 bonorum
presentiun1 et futurorum obligacione, ac snbmissionibus et aliis clau
clausulas e cada urna d'ellas, descriptas e conteuas nos predictos capitulos
produzam os seus devidos cffeitos, de boa f, por pacto solemne e firme estipula-
o, por si e por seus herdeiros e por todos os sP.us successmes prometteu por
sua regia f, e cu tahellio infra inscripto, em nome do predicto Duque andega-
vense, e de todos quantos isto possa interessar de futuro e interessa
mentc, recebi a declarao de que o mesmo Rei, ponto por ponto, observar, cum-
prir e far cumprir integralmente e sem excepo todas as cousas e rada uma
d'ellas, contedas e descriptas nos dictos captulos ou artigos; e que nunca ir
contra nenhuma d'ellas, nem permittir que o faam, nem directa nem indirecta-
mente. E jurou corporalmente, com a mo sobre os Santos Evangelhos, guardar,
cumptir e inviolavelmente observar os prcdictos como dicto , e d'isto prestou,
como Rei, homenagem, e a sua f real. E no caso que v contra os predictos ou
qualquer das disposies d'elles, o que Deus tal no permitta, consentiu e quiz
sujeitar-se pena do pagamento de cem mil marcos de oiro, que deve ser feito
ao dicto Duque andegaveuse, mantenedor e observador de tudo quanto se contm
nos predictos artigos ou capitulos. E para mais segura g&rautia do promettido, o
dicto Senhor llei hypothecou ao dicto Senhor Duque e a mim tabellio em nome
d'elle estipulante, e por elle aceitando a obrigao, todos os seus bens havidos
e por haver, e por esta promessa prestou f e juramento e homenagem, como est
estabelecido, e sob pena de pagar cem mil marcos de oiro, e hypotheca de seus
bens presentes c futuros, obrigaes e submisses e outras clausulas neccssatias
G-!
snlis necessariis ct oportunis, in otnniLus et per on1n1a sicut dictus
do1ninus rex se obligavit pro predictis.
Et generalitcr renunc!avit on1ni juri per quod contra pre-
' dieta vel aliquid predictorum Yenirc.
r:t pro preinissis ct pre singulis finniter adimplendis Ct
inviolabilitcr observandis, idetn donlinus rex se ct ejus hona quecuni-
que presencia et futura, jurisdictioni et cohercitioni curie ea1nere npos-
tolice et donlini an<litoris et vicc auditoris ej ns suhposuit et subruisit.
Super on1nibus et singulis, ex parte n1e1uorati doniini re-
gis, ego, notarins infraseriptns, fui instanter requisitns de et super
conficiendis siLique dandis et concedendis .
.. A.cta fuerunt hec, era, die, hora ct loco predictis, prescntibus .
nobilissimis proceribns et Inilitibus Gonsnhyo \'"ctlaci de Azevedo,
tino .Alfonssi de l\Iello, .Alfonsso Gotnecii de Silva, do1nino de Celo-
rico, ::\Iartini de custode rnajore rPgis et preside in
regno Algarbii, \r alasco :Fernandi Coutinho, preside in provincia de
Beira, Gon1ccii de Silva, p:ncerna nujori dieti donni regis,
venerabili ..:\lfonsso Dominici, utriusque juris perito, consiliario, et
.. \lfonsso Petri, nota rio prefati clotnini regis Portugalie, testibus ad
pren1issa vocatis speeialiter et rogatis.
r:go,. Ahyarus Stcphani, clcricus egitaniensi:; diocesis, pnblieus
apostolica auctoritate nutarins, qui ratiticationi, pronlissioni-
bus, obligaeionihus, stipulacioniLus et sulnuissionibus, et pcnarum
c opportunas em t')das as cousas, do mesmo mollo como o dicto 8cnhor llei se obri-
gou para o mesmo fim.
E geralmente renunciou a todo e qunlqucr direito que lhe possa. ad\ir,
para contrariaa os prcdictos ou qualquer e8pecial d'cllcs. E para que
a execm;o elas negociaes c de cada uma d'ellas 8eja ma firme c inviola,clmcnte
observada, o mesmo Senhor Hei submettcu e sujeitou a sua e hcns actuacs
e vindouros jtll"isdico c coero do senhor auditor e vicc-aullitor uas cmias
da cam:ua apnstolica.
D"estas em geral e cm particular fui in!'tantcmcnte rPqucrido por
parte do referido Senhor Hei para, como tabelli:lo infra inscripto, la v r ar os ins
trumentos e ,]ar c conccd<'r {"Opias d'cllcs.
Fornm C8tPs actos feitos na crn, dia, hora c log:n prcdictos, cm
dos nohilissimos proc('res c cantlleiaos YaEOqucs de .\zc,eclo, )bu-tim
Affonso ele Affonso (;omcs da. Silva, f'Cnhor de <.'clorieo; YaH'O )lartius
de 1\lcllo, f:uanla-mt'n do Hei c FrontPiro flo HPino do Algarvl': Fer-
nando Coutinho, Fronteiro da tno,ineia ela Bcira; (;onalu Uomcs da
mol"(lomo mr flo clicto Heuhor Hei, formaclo l'lll um {' outro clirPih,,
c Affonso Pl'<lro, Tahclli:1o c.lcl prcelicto 8Pnhor l:l'i de Portugal, l'f4emnuhns egpe-
ciahncnte dcsignnclas para aH ncgochu;cs.
Eu .A I varo Estevo, clcrigo ela clioecse EgitanPnsP, taLcllio publico com
aul"toridadc npostolica, que fui presente <ts promcfsns,
obrigaes, estipulaes e suhmissc)cs c irnposi<;o rlc penas c prPstat;ites de ju-
65
interpositione t>t juramenti delacione et aliis omnibus, dum ut supra
fierent et agerentur, una curn predictis testibus suprascriptis presens
fui, ideoqne presens publicum instrtunentum, manu rnea scriptum,
signo rueo solito et publico signavi, huic me subscripsi, ad premissa
et premissorum singula instanter in testimoniun1 premisso-
rurn vucatus speeialiter et rogatus.
Nos. vero, rex Portugalie predictus, ad preruissorurn confirrnacio-
nern, presens instrumeutuin, per nostri magni sigilli appenJicionen1 et
nostri nominis manu propria subscriptione roboravimus et roboramus.
(Puur copie conforme. Ch. se-
crtaire de l'evch d'Angers.)
ramento c a touas as mais cousas, pelo modo como acima se fize1am e trataram,
juntamente com as p1euictas testemunhas sup1a inscriptas, e por ser o presente
instrumento escripto por minha 1no, o assignei com o meu signal publico do
costume c me subscrevi, requerido instantemente para as negociaes e para cada
uma d'ellas, chamado especialmente e nomeado em testemunho de tuuo.
(Segue-se o signal 'reproduzido acima, no texto.)
Ns preuicto Rei ue Portugal para confirmao dos captulos, corrobor<tmos
e corrobormos o presente iustrumeuto, com o nosso sllo granue que
appr, c com a assignatura feita por nossa propria m.o.
5
II*
ln nomine Do mini nostri Jesus Christi, Amen.
Sequitur legatio explicito per prudentes vrus dominos Arnandum
de Y spania, militem, Senescallum Carcossonc, Raymundum Bernar-
d um Flainenchi, legum doctorem et J ohannem Foresii, in legibus licen-
tiatum, legatos sive ambaxiatores per dominum ducem andegavensem,
principen1 inclitum, ad dominos reges Castelle et Portugalie principa-
liter destinatos.
. . . Die sexta mensis aprilis [ai Incarnatione Domini anno mille-
simo trecentesimo septuagesimo septimo] , jamdicti ambaxiatores ar-
ripuerunt eorum iter pro accedendo ad dominum regem Portugalie,_
et, continuatis dietis seu diebus continuis, ad Sanctam
Herenam regni Portugalie, in quo loco applicuerunt die quinta de-
cima dicti mensis aprilis, ubi erot dominus rex Portugalie. Cui im-
penderunt reverentiam die decima septima dicti mensis, et eidem do-
mino regi, premissis salutationibus debitis ex parte dicti domini ducis
fieri assuetis, presentaverunt ex eadem parte litteras quasdam, qui-
bus visis per dictum dominum regem, dixit dictis ambaxiatoribus ut
*Em nome de Nosso Senhor Jesus Christo, amen.
Segue-se a Embaixada especial composta pelos prudentes senhores Arnaldo
de Hespanha, cavalleiro, senescal de Carcassone, Raymundo Bernardo de Fla-
mench, doutor legista e Joo _de Foresio, licenciado em leis, delegados ou embai-
xadores, enviados pelo Senho1 Duque andegavense, inclito Principe, principal-
mente, aos Senhores Reis de Castella e de Pol"tugal.
.. No sexto dia do mez de abril (da Encarnao do Senhor, anno millessimo
trecentesimo septuagesimo septimo ), os j dictos embaixadores, puzeram-se a
caminho para a crte de Portugal, e continuando, em dias successivos, chegaram
no decimo quinto dia do dicto mez de abril, a Santa Herena (Santarem) do Reino
de Portugal, onde souberam que pousava o mesmo Senhor Rei de Portugal, ao
qual foram respeitosamente cumprimentar, no decimo septimo dia do dicto 1nez;
e depois de haverem feito as devidas saudaes do costume ao mesmo Senhor
Rei, cm do dicto Duque, apresentaram-lhe as suas credenciaes, e o
1 6 abril, 1878.
GS
in crastinun1 Pasce Domini, que fuit die decima nona dicti mensis, ve-
nirent ad eum ad dicendutn et proponendum coram eo quicquid vellent.
die decima nona, dicti ambaxiatores venerunt ad presentiatn
dicti donlini regis Portugalie ; cui proposuerunt in presentia sui magni
consilii tria per ordinem.
}:t pritno, qualiterdonlinus dux mittebat eos ad eum pro ostendendo
sue regie )[ajestati jura et justificationes que habet contra regem Ara-
gonum et injustitiam quam fecit sibi dictus rex Aragonum; propter
quod dixerunt dicti ambaxiatores eidem domino regi quod dominus
dux, ad informandum melius conscientiam dicti domini regis, miserat
sibi omnes processus, instrumenta et alia munimenta dicti negotii, per
flue evidenter apparere poterant cause rationabiles per quas dictus do-
Jninus dux quodammodo fuit compulsus ad exceptandum jura et eorum
:tctiones super regno, comitatibus, terris, pecuniis, jocalibus, fructibus
et aliis juribus superius dictis per personam illustris domine Ysabellis,
infantisse l\Iajoricarun1, contra regem Aragonum sepe dictutu. Dixc-
runt etiam dicti a1nhaxiatores dicto dotnino regi, et eidem ostenderunt
proccssus factos coram Soturno Pontfice, necnon processus [seu] tra-
ctatus domini cordinalis, tc etiam allegationes jnris et facti, et etiHnl
ceteras clicti domini ducis seu ejus juris.
mesmo <licto Senhor Hei, depois de as te1lido, disse aos dictos Embaixadores que
na manh do Parce Domil, que foi no decimo nono dia _do dicto mcz, voltassem,
para. dizer c propor, un sua presena, quanto quizessem.
No qual dia decimo nono, os dictos Embaixadores se apresentara1n ao dicto
f:;cnhor Rei de Portugal, a quem expozeram, na presena do seu grande Conse-
lho, trcs assumptos por sua ordem:
Primeiramente: como o Senhor Duque os mandava perante sua Real
tade para lhe mostrar os direitos e justificaes que tinha conba o Hei de Ara-
go, e contra a. injustia que o dicto H Pi de Arago lhe fize1a; por causa do que
os dictos Embaixadores disseram ao me::;mo Senhor Hei, que o Duque, a
fim de melhor esclarecer a consciencia do dicto Senhor Rei lhe mnndaya todos
os processos, instrumentos e outros documentos que instruiam o dicto negocio,
dos quaes evidentemente constavam as causas lacionacs que obrigaram o dicto
Senhor Duque a ceder, dP algum modo, dos seus direitos e effcitos d'clles, sobre
o reino, condados, dinheiros, regalias, proventos, e de outros direitos R("ima
dictos (JUC recebera da pessoa da illustre senhora Izabel, Infauta dos l\Iaioricos,
contra o dicto Hei de Arago.
Disseram tambem os dictos EmLaixadored ao dieto Senhor U.ci que traziam,
c mostraram os feitos na JH"CHena do Hummo Pontifi<"e, no s o pro-
tesso ou tratado do Henhor Var(leal
1
, como tamlH'm as all(gac;cs tle direito c d('
facto, c ainda outras juHtificacs do dicto Duque comprobatives do S<'U
direito.
1
fHIIes Aysselin, filho rJo Senhor rlc Monta.fgut, cm Auvcrgne, antigo Bispo do Thl'roua.nu(',
CllrriPa.l Rlsro rJe 1'usculum.
69
Secundo, proposuerunt eidem domino regi excusationes propter
quas idem do1ninus dux non potuit armare seu armatam facere coutra
regem Aragonum, quod evenit tam propter tractatum dicti domini
cardinalis qua1n propter dominum regem Castelle supradictum, qui di-
ctunl tractatun1 pro bono pacis, et concordie ad se noviter resumpse-
rat.
Tertio, proposuerunt et dicto domino regi dixerunt ex parte dicti
domini ducis _quod placeret sue regie eis declarare jura que
habet idem dominus 1ex contra regem Aragonum, ad finem ut dictus
dominus dux et ejus gentes possint melius contendere et deffenderc
questio:rtem dicti domini regis Portugalie, eo casu quo dictus dominus
dnx condescenderet ad aliquem amicabilem tractatum cum rege Ara-
gonum, per manum dicti domini regis Castelle aut per alias quascum-
que, dicentes quod non erat aliqualis intentio dicti domini ducis sua1n
questionem concordare quoquo modo, nisi questio dicti do1nini regis
Portugalie pari ter concordaretur.
Ad que per ordinent dictus dominus rex Portugalie respondit.
Et primo, ad primum, quod ipse regratiabatur dicto domino duci
quod sic sibi placnerat eidem domino regi mittere suos processus, instru-

menta et alia munimenta, dicens quod ipse adeo confidit de bona con-
scientia et prudentia dicti domini ducis, quod ipse nunquam acceptas
set dieta jura contra regem Aragonum nisi cun1 magna justa et ra-
tionabili causa; dicens etiam quod rex Aragonum sen1pre consuevit
Segundo: Exposeram ao mesmo Senhor Rei os motivos de desculpa pelos
quaes o mesmo Senhor Duque no pde armar ou proceder de mo armada con-
tra o Rei de Arago, e que eram provenientes no s do tratado do dicto Senhor
Cardeal, como tambem do Senhor Rei de Castella, acima dicto, o qual ultimamente
tomra sob seu favor o dicto tratado de boa paz e concordia.
Terceiro : Propozeram ao dicto Senhor Rei, e pediram em nome do dicto Se-
nhor Duque que aprouvesse a sua Real l\'Iagestade declararlhes os direitos que
tem o mesmo Senhor Rei contra o Rei de Arago, a fim de que o dicto Senhor
Duque e suas gentes podessem melhor derimir e defender a questo do dicto Se-
nhor Rei de Portugal, no caso que o dicto Senhor Duque condescendesse em fa-
zer algum tratado amigavel com o Rei de Arago, por mo do dicto Senhor Rei
de Castella, ou por outro qualquer meio, declarando os mesmos Embaixadores
que no era inteno do dicto Senhor chegar a qualquer accordo na sua questo,
sem que a do dicto Senhor Rei de Portugal fosse igualmente resolvida no mesmo
accordo.
Ao que pela mesma ordem o dicto Senhor Rei de Portugal respondeu:
Primo. Quanto ao primeiro ponto, que elle muito agradecia ao dicto Senhor
Duque a lembrana de lhe mandar os seus processos, instrumentos e outros do-
cumentos que os acompanhavam, dizendo que a plena confiana que tinha na boa
conscicncia e prudencia do dicto Senhor Duque era to grande que elle nunca
consideraria os dictos direitos contra o Rei de Arago, S{'no como fundados em
rausa muito justa e racional; acrescentando ainda que o Hei de Arago teve sem-
70
facere injustitiam cuicumque et denegara rationem, propter quod di-
yit quod dictns dominus dux non potest habere malam causam contra
e um, posi to quod alia justifica tio non esset ex parte dicti do1nini ducis.
etia1n ide1u rey quod de bono ordine quem dictus do-
minus dux servavit in suo negotio ipse do1ninus rex quamplurimum
gandebat; dicens quod vai de prudenter et discrete fuit processum in
causa.
secundum, respondit idem dominus rex quod ipse haberet di-
ctum dominum ducem excusatuJu, et quod non oportebat sibi mittere
ad excusandum, quinymo dixit qnod, quandocnmqne placuerit dicto
domino duci facere armatam contra dictnm regem Aragonum, idem
dominus rex est paratus et se paratum obtulit :1rmare et suam arma-
taro facere contra dictum regem Aragonum, juxta conventiones ct
tractatus initos inter eum et dictum dominum ducem, dun1 tamen ide1n
dominus dux mandet sibi tempore congrno, juxta for1nam et modum
in dicti tratactu et conventionibus contentis et declaratis.
tertium, respondit idem dominus rex, quod ipse per gentes sui
consilii mandaverat informare consciantiam dicti domini ducis de juri-
bus que ipse dominus rex habet contra regem Aragonum, et de injus-
titia quam sibi facit dictus rex Aragontnu, attamen dixit idem dominus
rex quod ipse faceret libenter describi sive scribi totam suam querela1n
et tottun quicquid in dicto querela fuit agitatum, de capite ad finem,
et mitteret ad dictum dominum ducem. Ad quod responderunt dicti am-
baxiatorcs dicto domino regi quod istud non1 oportebat facere, quia di-
pre por uso e costume fazer injustias a todos, e negar-lhes raso; pelo que disse
que o dicto Duque no pdc ter m causa contra elle, supposto mesmo que no
houvesse qualquer justificao da parte do dicto Senhor Disse tambem
o mesmo Rei que muito folgra de ver a boa ordem que o Senhor Duque
havia ohscrvado no seu negocio, declarando que muito prudente e discretamente
tinha andado no processo da sua causa.
Ao segundo ponto, respondeu o mesmo Rei, que tinha por del:_;culpatlo
o dicto Duque, e nem este tinha 11ccessidade de de:;culpar-sc, c que por-
tauto quando aprouvesse ao dicto Senhor Duque usar de armas contra o dido
Rei de Arago, o mesmo Senhor Rei estava pr<'parado c offf'recia o seu exercito
e armada contra o Hei de Arago, na conformidade das convenes e tratados
contrahidos entre ellc c o dicto l>uque, com tanto quf' o mesmo Henhor l>nque o
prevenisse fm tempo opportuno, nos termos, frma f' modo, contidoR e dC'clarados
no dicto tratado e convenes.
Ao terceiro ponto, 1cspoudeu o mesmo l-'enhor Rei que ellc, por pessoas rlo
RCH Com;clho, mandaria. esclarecer a couscic>ncia. do did.o lhupu, :l.cerl'a.
dos direi toa qne o mesmo Senhor Rei tem contra o ltei de Arago, c da injustic;a
'tue lhe faz o mesmo di(to Rei. Alem d'isso dicc o mesmo Scuhor H.ci que cllc
toda. a sna f{Ueixa, e o mais 'lue se houvesse n'cllu. tratado, dcsdt> o Jlrintipio at' o
faria Ps<revPr frantamentf' fim, e mandaria tudo ao difto I )nque. A
71
ctns dominus dux et etiatn dicti atnbaxiatores erant contenti solo verbo
llicti domini regis. Quibus sic peractis, recesserunt uicti ainbaxiato-
res, et accesserunt ad don1inan1 reginatn Portugalie incontinenti; cui,
}>remissis salutationibus debitis ex parte dicti donlini ducis et donline
duxisse fieri consuetis, presentaverunt litteras tam dicti do1nini ducis,
quan1 dicte domine duxisse; quos quidem litteras dieta domina regina
leta fronte recepit, et de bona sanitate et prosperitate dicti domini
ducis, domine ducisse et dornini Ludovici, ipsorun1 co1nmunis filii, fuit
quamplurimum leta et gavisa.
ln crastintun vcro [di c te] diei, quod fuit vicesima di c ti mensis apri-
lis, venerunt ambaxiatores ad presentia1n dicti domini regis Portuga-
lie; cui dixerunt si volebat eis aliquid precipere, aut dicto domino
duci scribere, quia inte:ndebant, cum ejus bona gratia, ad dictum domi-
num ducem redire. Qui quidem dominus rex respondit quod ipse adhuc
volebat loqui cum uno dictorum ambaxiatorum, scilicet cu1n domino
Raymundo Bernardo Flamenchi, et dixit quod veniret in crastinnm,
cu1n idem dominus rex esset Inodicum gravatus. Qua dicto die eras-
tina, que fuit dies vicesima prima dicti mensis, et aliis quinque diebus
tunc proximo sequcntibus, idem dominus rex fnit adeo infirmus et in
persona sua gravatus, quod dicti ambaxiatores nec alii nisi ejus ser-
vitores non potuerunt ipsum videre propter dictam infirnlitatem, licet
dictus dominus Raynutndus ex post fuerit cum dieto domino rege lo-
qutus, scilicct die vicesiiua septima dicti Inensis.
responderam os dictos Embaixadores ao Benhor Rei, que no era necessario fa-
zei-o porque o dicto Senhor Duque, e tambem elles Embaixadores, se contentn-
vam s com a palavra do dicto Senhor Rei. Depois de se achar assim tudo con-
cludo 1etiraram-se os dictos Embaixadores, e dirigiran1-se logo presena da
Senhora Rainha de Portugal, qual depois de haverem feito as saudaes da
praxe e do estylo, em nome do Senhor Duque, apresentaram as cartas, tanto do
Senhor Duque, como tambem da Senhora Duqueza, as quaes cartas foram por
ella recebidas com muita alegria, e mostrou o maior contentamento e satisfao
pela boa sande e prosperidade do mesmo Senhor Duque, da Senhora Duqueza e
do filho dos dois, o Senhor Luiz.
Na manh do dia seguinte, que foi o vigessimo dia do mez de abril, voltaram
os Embaixadores presena do dicto Senhor Rei de Portugal, ao qual pergunta-
ram se lhes queria dar algumas ordens, ou escrever ao dicto Senhor Duque, pois
que tencionavam, com a sua graa, voltar para junto do dicto Senhor Duque. A
isto o dicto Senhor Rei respondeu que ainda querai fallar com um dos dictos
Embaixadores, isto , com o Bcnlwr Raymundo Bernardo de },lamench, e disse-
lhe que voltasse no dia seguinte, pois que se sentia um pouco indisposto de saude.
N'este dia seguinte que foi o vigessimo primeiro do dicto mez, e nos outros
cinco dias immediatos, o mesmo Senhor Rei esteve to enfermo e incommodado
da sua pessoa, que uinguem, a no ser os seus creados, lhe pde fallar, por causa
da sua enfermidade ; e s depois o dicto Senhor Raymundo esteve em conferen-
cia com o Senhor Rei e isto foi no dia vigesimo septimo do dicto mez.
72
Post que, die priina 1nensis madii tunc proximo instantis, dicti am-
Laxiatores acceperunt congetlituu a dictis dominis rege et regina.
Finalmente no primeiro dia de maio proximo immediato, os dictos Emhaixa-
tl01es despediram-se dos dictos Senhores Rei e Rainha 1.
1
Bibliotheca nacional ele Paris. Seco Jos rnanuscriptos francezes, 3 8 ~ . & .

Você também pode gostar