Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
pdomorro
ErickSousadeSousa
Este breve artigo visa refletir sobre as experincias de campo vividas na comunidade
que alegoricamente iremos intitular de p do morro. A dita regio situada num
municpiodointeriordoCear,ondetradicionalmente,instalouseemalgunsterritrios
da comunidade a circulao e comercializao de diversas substancias de porte e
consumo tido como ilegal as drogas, que vo desde as usais maconha e p, at
comprimidos tarja preta. A comunidade, situada na regio noroeste do municpio
carente de saneamento bsico e calamento na rua, ganha sua pertinncia
fenomenolgicanacapacidadesutildeagenciamentosdepessoasqueseestabelecemna
prtica da venda, muitas vezes, talvez, atravs dos contratos silenciosos nas esferas
familiares,tecidonassensveisredesderelaesestabelecidasAssimcomoespaode
[re]significao subjetiva de sentidos sobre os territrios, indivduos/ agentes
envolvidos.Destemodo,procuramostrazerparaocentrodadiscussoaconstituioda
categoria, no entendimento hegemnico, de traficante, como ela reflete e acionada
na relao vivida pela comunidade envolvida, que subsiste atravs da circulao de
mercadoriaspolticas(MISSE,2012.).Sentindoosagentesatravsdaapreensodos
conceitosnativos,percebendoasrelaesconstitudasquepermeiamaprticaapartir
da experienciao em loco e da reflexo terico metodolgica, subscrevemos uma
experimentaonastnuesetensasfronteirasdasilegalidadesurbanas.
PalavrasChave:PDOMORRODROGASILEGALIDADE
GraduandoemAntropologiapelaUniversidadedaIntegraoInternacionaldaLusofoniaAfroBrasileira
UNILAB
APRESENTAO
Este artigo procura refletir atravs das experimentaes de campo na
comunidade que preferencialmente, por segurana das pessoas envolvidos e pela
propagao de um certo clima potico, iremos denominar de p do morro. No
territriodestacomunidadearticulamseindivduosemprocessosocupacionaistangido
nas porosas, violentas e tnues ponta varejista do mercado ilegal de drogas, so os
terrveis traficantes. Esta noo e este indivduo, interpenetrveis e inseparveis, a
qualtodosnobrasiltemalgofalarsobre,seroalvodereflexoeponderamentoantro
filosficonestasbrevespginas.
Antes da devida apresentao do objeto expomos algumas noes a serem
trabalhadas, que para ns so nuances a serem percebidas no trabalho de campo em
comunidades de fronteira. Estes indivduos que j foram entendidos pela grande
sociologiacomooHomemMarginal(PARK.1948.ApudKOWARIC.1977.),oua
Massa de Reserva (NUM. 1967. Apud, Idem.). Exemplos destes sujeitos que
constituem a sua prtica trabalhista nas fronteiras cinzenta da ilegalidade so os
vendedores ambulantes (PITA. 2012.), os Feirantes (BORZACHIELO. 2010.), os
diversostrabalhadoresautnomosdosgrandescentroscomerciaisurbanos,assimcomo
a grande predominncia dos servios informais/ilegais nos polos metropolitanos,
interioranos e rurais. Ainda nos centros urbanos onde centenas de pessoas enchem as
caladas,alterandoeresignificandoosespaos,assimcomoosagentesmaissilenciosos
do mercado mundalizado de baixo os responsveis pela produo, circulao e
comercializao de mercadorias e substancias ilegais, notoriamente os responsveis
peloscircuitosdotrficodedrogas.
Estes agentes pela sua justa articulao perpassada pela porosidade entre a
legalidade e ilegalidade, promovem o seu silenciamento, dificultando, colocando
entremeios e circunstncias de natureza diversas para o pesquisador (etngrafo), pois
estes silenciados (pelo peso do estigma da marginalidade, e do bandido (MISSSE.
2010.) e silenciosos por fazerem parte de uma submundializao econmica , que
sobrevivem e so sobreviventes da economia da droga, tem como inimigos, numa
poltica proibicionista, o Estado, e sofrem do estigma, excludente, perverso e
desconcertantedecriminoso.
confusodecoresdanatureza,dealgummodoesteanimalquecondiciona,ajustadoao
ambiente, sua superfcie de apresentao, em termos objetivo a sua cor, poderia
alegorizardealgumaformaacondioparadoxaldasujeiosofridapelosindivduos,
que confeccionam, no estado excessivo novos sujeitos, promovido atravs do ajuste
articuladonarelaoestabelecidaentreasredesdesujeitos.Entonadamelhordoqueo
camaleo, o ser do ajuste, para parabolizar a busca pelo objeto, pois assim, como j
exposto acima, nossas energias concentravamse inicialmente em vencer a barreira do
silenciocamuflagem promovido pela relao da conjuntura polticoinstitucional que
sujeita e veicula cores, situaes e (pre) conceitos para estes indivduoscamalees.
Assimonossointentoinicialabsorodaqualidadedesercamaleo,transformando
se assim em um indivduocamaleo que silenciarseia para deste modo inserirse
na/em sintonia do/com ambiente, transformandose assim, talvez, num ser que
ningum, que no tem rosto, nem vez, apenas um esquema confuso, nebuloso, mas
violentodecoresporosaseincertasquepreencheoambienteeocamaleo,dispersando
aqualidadedoindivduo,restandoaosatoresacionaremseapartirdonada.
Perceberse como camaleo seria, neste sentido, lanar mo uma necessria
atuao no ambiente, evidenciada pela apreenso sutil do estado de exceo, que
condensarseianumaambivalnciaconsonanteentreasrelaestecidasnosterritrios
existenciaisqueexprimirseiamcomozonasdeindeterminaoentrealeienolei,
terrenos de fronteiras incertas e sempre deslocantes que produzem a figura do homo
sacer,vidamatvel(TELLES.2010.p,08),ouseja,oterritriodailegalidade,mais
precisamentedotrficodedrogas,estintrinsecamenterelacionadoaemergnciadeum
territrioconstitudoparadoxalmenteentreaatuaoenoatuaoestatal,entrealeie
umaoutrarelao.Destemodoteceseemfronteirasincertasedeslocantesumaoutra
confeco de subjetividade, em um nvel diferente de subjetivao, e a apreciao de
mltiplos sujeitos, que produz outros assujeitamento, e, portanto, tambm outros
sujeitos (MISSE. 2010. p, 16) que desdobram suas rotinas nas redes sensveis de
relaoparadoxaldailegalidadeomarcoinicialdatortuosa,laboramteeesburacada
estradapelasubjetividadeilegal.
2.SOBREAVENDAEOVENDEDOR:OSMENINOSDAESQUINA
Opdomorroumbairrosituadanaregionoroestedeumpequenomunicpio
nointeriordaregioserranacearense,omunicpiotem155KM,enochegaavinte
mil habitantes, alm de ter menos de trs dcadas de emancipao. A cidade tem um
alvenaria,emgeral,comcercaseportesdetaipa.Caminhandoexatoscincoquarteires
nos deparamos ento com uma separao da rua em trs caminhos, um seguindo em
frentereto,outronoventagrausesquerdaeoutroadireitafazendoumasinuosacurva
esquerdaquenofimencontrasenovamentecomocaminhodomeio.Aofimdaruado
meiopodemosobservaramovimentaocomumdaspessoasnodiaadiasuperandoa
senhora problema com os probleminhas seguindo atrs, mas num segundo momento,
podese perceber um ntido movimento de compra e venda de drogas ilegais,
misturadoaoscachorrosegalinhasquepreencheaestticadoespao.Percebemosque
cerca de seis ncleos familiares se encontram diretamente e mais constantemente
envolvidoscomotrficodediversassubstanciasilegais.
Os meninos da esquina direcionam olhares matreiros ao desconhecido, talvez
determinandoemparteumainsultuosahistriacomosestranhosqueaparecemporali,
maisestranhamentevaiserrecebidoquemforaopdomorrodecarro,oumoto,ou
em horrios especficos noite por exemplo , resultado da sua prpria constituio
articulada com as experincias alimentadas no decorrer da sua prpria historicidade,
promovendo deste modo um [re] ajuste, nos termos da metafisica de Maturana,
autopoietico que o estado da autogesto, os seres, indivduos, humanos e no
humanos como produtores continuo de s, entendendo o indivduo, a comunidade, o
agente,nostermosdoautor,esteomododesuaconstituioerealizaocontnua
emscontinuamentemoduladapelofluirdoviverdosistema(MATURANA.2000.p,
176.),quenestaconcepoganhaumsentidocomplexo,ouseja,arelaopercebida
de ajuste nas fronteiras porosos e nebulosas da ilegalidade que paradoxalmente
constituise fluidamente entre ser ilegal. Pois o que dizer do comercio ilegal,
propriamenteavendadedrogas,sendosomentepossvelparaoindivduocomarenda
certadocomercioformal,assimcomoobservamos.Voltandoparaanossaimersono
bairro,seficamosporalgumtempo,nofimdaruaquevemreto,logopodemosobservar
o Neguinho parado na esquina, um rapaz de vinte e quatro anos franzino, moreno, de
olhos grandes pai de uma menina de sete anos, divide uma casa de um cmodo com
Luciamedamenina.Neguinhosaitododias6hrs,desegundaasexta,paratrabalhar
como ajudante de pedreiro, deixa a menina na creche do bairro e segue para o dia
cansativo.Enquantoisso,Lucia,sabequeaquinzenadocompanheironodaratofim
do ms, ento ela fica responsvel de passar as balinhas de maconha de dois reais, a
aranhacomprimidoArtane,decincoreais,oumesmoarochacrackdedoisreais
para qualquer um que bata na porta ou seja encaminhado at a sua casa pelo seu
cunhado o Z, que mora a algumas casas dali, tambm vendedor das mesmas
substancias,mudandoqueestevendecocanamaisconstantementequeoirmo.Lucia
fica nesta at o horrio que o companheiro retorne. Neguinho filho de Dona Maria,
que vez por outra, acaba tambm vendendo as mesmas substancias que os filhos, em
geralsfazpedidodenovacarga,apsreceberodaquinzena.Odinheirodoservio
o capital inicial para a movimentao e permanncia da atividade. Quando Neguinho
chegadotrabalho,emgeralnofimdatarde,passaatomardecontadocomercio.A
noitechegaecomelaaescuridotomacontadepartedobairro,ailuminaoprecria
e com a escurido tambm vem a possibilidade dos tradicionais botes policiais. Que
segundorelatosdeNegoummdiodistribuidorparaosvendedoresdaredondeza.Os
homens sobem para duas coisas certa a primeira a possibilidade de conseguirem
dinheiro de forma violenta, ou menos comum, mas ainda percebido no perodo,
subiremparaaefetivaodepriso,oubatidasemcasasdevendedores.Apesardeos
polos tradicionais de venda no terem cado nos perodos da pesquisa,
aproximadamentesetemesesemcampo,aindasim,emdiferentesmomentosapolcia
veiorondarobairro,emgeralanoiteesomenteumavezpordia,ocomumdeocorrer
era somente os chamados bacas policiais em jovens sujeitados criminalmente
(MISSE.1999.)ondeestes[...]nosoqualquersujeitoincriminado[...][...]aquele
cuja a morte ou desaparecimento podem ser amplamente desejados [...] (MISSE.
2010.p,17.).
RetornandonovamenteparaafrentedacasadoNeguinhopodemosolharparao
fimdarua,quesemsadapoisascasaslimitamsecomaserra,naltimacasadarua
mora Nego e Patrcia com seus trs filhos. Nego notoriamente o vendedor mais
conhecido e respeitado da regio, alm de sua histria de vida ser transpassada pela
aventura mortal da criminalidade. J foi assaltante, pistoleiro, hoje vende
primordialmente p e crack, no h comprimidos no estoque, s vezes, com mais
frequncia maconha tambm, mas orgulhase de ter sido preso somente uma vez. Da
localidadedacasadparavisualizartodaacomunidade,almdocontroleepreveno
das investidas policiais, o local estratgico, pois h um vasto terreno, onde as
substanciaspodemserenterradas.Masestasestratgias,algumasvezes,provocamperca
departedassubstancias,assimcomoconfusesrotineiras.
Negonotemumempregoformal,oquenosexpressaaindamais,aestabilidade
financeira que passa com a venda das substancias. Mas recentemente construiu uma
casa para alugar, e entrou com um scio para a criao de um bar. O scio Natim
rapaz loiro, algumas tatuagens pelo corpo, antes era funcionrio de Nego, mas com
alguma dificuldade, largando o consumo dirio do crack, passou a ser um vendedor
autnomo, construiu sua casa, Natim tambm no tem emprego formal. Mas passou
bastante tempo entre a vida marginal, com uso extremado de pedra, os chamados
noinha,eavendaaleatriadedrogas,atravsdoserviodeaviozinhoatsefirmarna
vendaenogastartodoosaldocomaprpriamercadoria,oumesmoconsumilasem
conseguirrepor.Natimmoranomeiodaruadocaminhodomeio(oqueviriareto)na
divisoquepassamoslogoatrs.Suacasaumadasnovasdarua,muitascasasesto
edificandose recentemente nos terrenos demarcados! (que grande parte da terra),
alterando, ainda que vagarosamente, na esttica serrana, mas antes de juntarse com
Vnia me de sua filha de aproximados sete anos, Natim morava em outro bairro do
municpio, uma outra comunidade distante do centro da cidade, mas o local estava
embaado.
Duranteanoite,assimcomopartedacomercioformal,ospontosdevendas
ilegaistambmsereconfiguram,algicanoturnadiferente,ostradicionaismeninosda
esquinanoocupammaisosmesmospostos.Osditosaviezinhos,ouocaradocorre,
dispersamse pelas ruas escuras, aproximandose mais das casas, misturandose a
vizinhanafamiliarquevai,acadahoradanoite,diminudoofluxonaruaeascasas
viram os pontos de acesso direto as substancias ilegais. Batendo na porta de algum
vendedorouatravsdoaviopodeseaindaconseguirdrogasatumpoucodepoisda
meianoite,apsissooacessorestrito,ostradicionaisvendedoresestomuitasvezes
dormindo!Comprarmaconha,p,crackoucomprimidosapsmeianoiteumamisso
complicada, mas no impossvel. Dependendo da fidelidade (frequncia) do cliente e
relaocomovendedorpodeseabrirportasqueestofechadasparaoutros.
Mas em contraponto a lgica noturna, comprar algo durante o dia mais
simples, a atividade comea cedo, j que a casa e o trabalho se misturam. A relao
direta do indivduo com a mercadoria nos intua uma noo quase animista da relao
paradoxaldeconstituiodasubjetividadedovendedor,anteaumaespciedeunidade
da percepo hegemnica, assumida atravs da prpria objetividade anacrnica da
jurisdio, em confluncia com a prtica hedionda e a substancia indesejada. Deste
ilegais,formaiseinformais[...]noadquiremnecessariamentecontornosespaciaisou
comunitrios [...] mas, antes, percorrem complexamente todo o conjunto do tecido
social,polticoeeconmico[...](MISSE.2007.p,144.).Ouseja,comodiriaLatour,
no h em s um grupo, territrio apenas uma constante (autopoiese) construo de
grupos. Pois assim como constituise a prtica que esta no est desassociada da
confecodasubjetividade,oincialmentepropostoethos,quemltiplo,multifacetado,
compostaemconjuntonumaredederelaesepartilhadeafetosedesejoscompese
na conjugao da complexa autopoiese do mercado ilegal. Que induz uma noo de
auto regulao, mas apreendida atravs do entendimento de uma mltipla conjugao
simbitica que no separa nem indivduo nem objeto, nem Eles e Ns pois o que se
constituioencontroetnogrficoquelongedasaspiraesestruturalistasdeapreenso
deumainfraestrutura(individual)Xsuperestrutura(coletiva),oudoidealpositivistade
configurao de um real acreditamos numa etnografia como experimentao devir,
emergidanarelao,pesquisadorxpesquisado.
Bibliografia
AGAMBEN. Giorgio, Homo Sace: Poder Soberano e Vida Nua I. Belo Horizonte.
EditoraUFMG,2002.
CASTRO,EduardoViveiros.Oconceitodesociedadeemantropologia:umsobrevo.
RiodeJaniero.2010
GEERTZ. Clifford, Obras e Vidas: O Antroplogo como Autor. Rio de Janeiro. Ed.
UFRJ,2009.p,1139.
Da MATTA, Roberto. O ofcio de etnlogo ou como ter anthropological blues. Rio de
Janeiro:BoletimMuseuNacional,1978.
MISSE,Michel.AconstruosocialdocrimenoBrasil.BeloHorizonte:2002.
_____________. Crime, Sujeito e Sujeio Criminal: Aspectos de uma contribuio
analticasobreacategoriaBandido.SoPaulo.LuaNova.2010.p,1538.
_____________.MercadosIlegais,redesdeproteoeOrganizaolocaldocrimeno
RiodeJaneiro.EstudosAvanados.2007.