Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
Gesto Cultural
do Territrio
Coordenao: Jos Portugal e Susana Marques
Edio financiada pela Medida 4.2. Desenvolvimento e Modernizao das Estruturas e Servios
de Apoio ao Emprego e Formao; Tipologia 4.2.2. Desenvolvimento de Estudos e Recursos
Didcticos
NDICE
005 Prefcio
Joo Teixeira Lopes
009 Introduo
Jos Portugal e Susana Marques
CAPTULO I
A Gesto Cultural do Territrio
CAPTULO II
Os Novos Territrios da Cultura
CAPTULO III
Redes: Novas Geografias da Cultura?
097 1. Teatro Municipal de Bragana: o palco das artes e a nova forma de estar de um
pblico emergente
Helena Gensio
101 2. Times are changing
Vtor Nogueira
104 3. Corpos Culturais
Paulo Brando
107 4. Teatro Municipal de Faro, um teatro a sul
Anabela Afonso
005
O valor simblico das sociedades actuais est vista de todos. Importa, por isso, desenvolver
lgicas de cidadania activa, o que requer uma franca, plural e permanente actualizao de
repertrios. Ditas de risco, as nossas sociedades so tambm reflexivas, j que, cada vez mais,
os nossos comportamentos incorporam capital informacional.
Urge, ainda, que sejam sociedades crticas e exigentes, que tenhamos conscincia no s dos
limites e constrangimentos (as portas que se fecham), mas tambm das possibilidades de
mudana (as janelas que se abrem) nos profissionalismos da inovao e da criatividade.
006
Joo Teixeira Lopes socilogo. Professor Associado com Agregao do curso de Sociologia da Faculdade de Letras da
Universidade do Porto e coordenador do Instituto de Sociologia, unidade de I&D da Fundao de Cincia e Tecnologia.
Mestre em cincias sociais pelo Instituto de Cincias Sociais da Universida de Lisboa e Doutorado em Sociologia da
Cultura e da Educao com a Dissertao A Cidade e a Cultura Um Estudo sobre Prticas Culturais Urbanas (Porto,
Edies Afrontamento, 2000).
Membro efectivo do Observatrio das Actividades Culturais entre 1996 e 1998 e seu actual colaborador. Foi programador
de Porto Capital Europeia da Cultura 2001, assessor do Presidente da Cmara de Matosinhos para os assuntos scioculturais
(2000-01), fez parte de equipas de estudo e avaliador de projectos.
Escreveu, entre 1996 e 2007, dez livros, quatro dos quais em co-autoria, e co-organizou outros dois.
007
008
INTRODUO
Jos Portugal e Susana Marques
009
1. seguro que uma dessas alteraes ocorre nos territrios culturais que no so j definidos
apenas por fronteiras geogrficas ou administrativas nem correspondem sequer a comunidades
de identidade baseadas na Tradio e na Histria; integram progressivamente grupos sociais
com percursos culturais diversos, desde os que mergulham as suas razes nas origens rurais,
at s populaes imigradas, de vivncia mais recente no territrio, que no se identificam
com a memria colectiva tradicional. Os territrios urbanos so hoje baseados na diferena
e no nas identidades. Nas culturas urbanas no se partilham culturas, histrias comuns; o
que se partilha o futuro, so os projectos. E assim que comunidades reconhecidas e apoiadas
em discursos de construo de identidades do lugar, cada vez mais, a comunidades de destino,
que as levam a buscar relaes com o exterior e a construir itinerrios e redes com base em
afinidades de vria ordem.
2. O conjunto de textos que se seguem permite combater uma concepo dual de cultura
associada aos territrios porque se convencionou que os territrios da criatividade e da inovao
so apangio da cidade e que o espao rural comummente referenciado como o repositrio
do patrimnio e da tradio, transformado numa imensa rea de servios de lazer, esquecendo-
-nos de que sem protagonistas, as culturas locais se manipularo como um produto. E esse
o risco da folclorizao cultural, expresso suprema da desigualdade, isto , do
subdesenvolvimento.
3. Estes territrios so tambm os do pblico e do privado. Uma poltica cultural pblica dever
definir contornos precisos sobre domnios e responsabilidades de interveno dos vrios actores
culturais (autarquias, administrao pblica sectorial, agentes privados e do terceiro sector),
imprimindo progressivamente coerncia e coordenao das aces sem cair, no entanto, numa
municipalizao e estatizao da cultura que possa secar outras iniciativas ou at ofender o
010 pluralismo das formas de expresso e das prticas culturais.
Isto exige um novo entendimento do servio pblico, alicerado numa estratgia para o territrio
amplamente reflectida e debatida, cabendo ao Estado um papel de facilitador, regulador e
avaliador das iniciativas dos agentes culturais e, desejavelmente, cada vez menos o de agente
nico, promotor, programador, produtor cultural, ao nvel local.
Eduard Miralles01, que foi director do Centro de Estudos e Recursos Culturais da Diputaci de
Barcelona, defende que urgente uma nova gerao de polticas activas para a cultura, que
superem a tradicional dimenso descendente da difuso cultural e as suas estratgias de
proximidade, que contemplem quatro dinmicas complementares: i) uma dinmica descendente,
democratizadora, de proximidade; ii) uma dinmica ascendente, comunitria; iii) uma dinmica
transversal (que fomente as relaes entre a poltica cultural e os outros sectores e ainda com
as polticas de desenvolvimento do territrio); iv) uma dinmica de tipo horizontal que favorea
a criao da cidadania organizada como a dimenso fundamental das polticas pblicas da
cultura.
O que aqui propomos ao leitor , assim, uma viagem por um dos caminhos que a Gesto
Cultural dos Territrios, na perspectiva do desenvolvimento, ordenamento, do fazer poltica,
gerir e programar equipamentos e perspectivar solues futuras para a criatividade nesses
territrios. Oferecemos vises de pensadores, polticos, tcnicos, gestores, programadores
que nestes ltimos anos contriburam para a construo de algumas das paisagens culturais
nacionais e transnacionais.
Com um leque variado de autores, temas e experincias organizamos esta publicao em trs
captulos. O primeiro A Gesto Cultural do Territrio prope-nos trs vises distintas, mas
complementares da prtica da gesto cultural enquanto ferramenta fundamental e imprescindvel
para a boa gesto de valores, recursos, da envolvente, das experincias e da mudana; onde
os cidados mais do que pblicos devem ser incorporados como actores nos processos de
gesto, de fazer cidade, de construir territrio.
O segundo captulo dedicmo-lo inovao, palavra muito em voga nos dias de hoje, aqui
entendida como o que de novo e desafiante se espera para o panorama nacional e local da 011
cultura. Se o artigo As cidades criativas e a gesto cultural do territrio enquadra, perspectiva
e orienta a aco dos municpios no quadro das componentes da criatividade que ultrapassam
as definies convencionais do conceito de cultura, j o segundo artigo conduz o leitor ao
exerccio crtico, reflexo sobre a definio de territrios de cultura e o uso dessa definio
na construo dos lugares de cultura, mas tambm ao questionamento dos lugares culturais
de cada sujeito; pois uma viagem textual e criativa, conduzida por gegrafos em Culturas -
Novas - Geografias - Novas - Culturas - Geografias
012
Jos Portugal. Licenciado em Antropologia pela Faculdade de Cincias Sociais e Humanas da Universidade Nova de
Lisboa, com Ps-Graduao em Gesto e Polticas Culturais pela Universidade de Barcelona.
Pertence, desde 2001, aos quadros da Quaternaire Portugal, empresa em que consultor, onde tem participado e
coordenado vrios Estudos e Planos nos domnios do desenvolvimento regional e da cultura.
At 2001 foi tcnico superior da Comisso de Coordenao da Regio do Norte, no mbito da Diviso dos Sectores Sociais
Direco Regional de Planeamento e Desenvolvimento, onde desempenhou o cargo de Chefe de Diviso de 1997 a 2001.
Foi Director Executivo do CRAT Centro Regional de Artes Tradicionais, no Porto, de 1987 a 2000.
Susana Marques. Licenciada em Gesto do Patrimnio. Directora da Seteps desde 1998 com funesde administrao
da empresa ede concepo, programao e coordenao de projectos culturais. Foi docente regular do Ensino Superior
Artstico entre 2001 e 2006 na rea da Gesto daCultura.
013
CAPTULO I
A GESTO
CULTURAL
DO TERRITRIO
015
El mundo cultural es amplio y diverso, cada vez ms. Sin embargo parece sufrir, casi de manera
estructural, una cierta parlisis que le lleva, tambin en el mbito de la gestin cultural, a
guiarse por estereotipos y prejuicios fruto del modo de actuar en las ltimas dcadas, en
muchas ocasiones condicionado a la lgica reaccin ante tiempos previos carentes de libertad.
Pero, curiosamente, este proceso ha ido acompaado por la definicin de grandes objetivos
sociales pero con resultados hoy necesariamente discutibles; de un lenguaje progresista y
unos comportamientos de las organizaciones culturales muy conservadores; un deseo de
016 desarrollar e impulsar la sociedad civil y una cada vez mayor presencia del Estado; una
permanente reivindicacin de un espacio profesional propio del gestor cultural y una insuficiente
consolidacin del corpus terico-conceptual y metodolgico...
La sociedad espaola, y sin duda tambin la portuguesa, ha cambiado mucho durante los
ltimos 30 aos, y sigue cambiando a gran velocidad, y sin embargo quienes mantienen la
ortodoxia de la Gestin Cultural se resisten a cuestionar los dogmas creados en un contexto
que ya no existe.
Vivimos en un constante movimiento, en una crisis perpetua, y es que tena razn mi tocayo
Zimmerman (Bob Dylan) cuando deca que los tiempos estn cambiando. s, a gran velocidad!
Pensar que todas las cosas, en realidad, continan igual, es un comportamiento miope y
autocomplaciente que nos lleva al fracaso. Y en la gestin cultural hablamos de cambio, pero
nos cuesta cambiar; hablamos de progreso pero a menudo nos aferramos a nuestras sillas
(sin necesitar ser poltronas); hablamos de transformacin y cada vez tenemos ms mausoleos
y templos culturales que conservar inamovibles.
Los roles que tradicionalmente han jugado las diferentes instituciones y agentes, los empleos,
las habilidades necesarias, la forma de hacer las cosas, las ideas y valores, las estrategias,
las aspiraciones y esperanzas de las personas, los miedos y preocupaciones, han cambiado.
Y siguen cambiando a marchas forzadas, como nos recuerdan Nordstrm y Riddestrale.
Queramos o no, el cambio nos obliga a cambiar. Pero en vez ser reactivos por qu no ser
proactivos? por qu no anticiparnos al futuro y construirlo? Porque las bases de la intervencin
cultural, fruto del despertar democrtico de nuestros pases, estn ya obsoletas. Han pasado
demasiadas cosas en 30 aos como para seguir trabajando bajo los mismos paradigmas. Y es
verdad que parece que vivimos una situacin catica y de permanente ambigedad, pero este
es el entorno natural en que se mueven nuestras vidas y nuestra profesin, en esa necesaria
gestin de la complejidad social de la que hablbamos (una estrecha franja entre el equilibrio
estable y el equilibrio explosivo). Pero, hacia dnde nos lleva? Hacia el progreso decadente
del que habla Racionero? Hacia la tan cacareada sociedad del conocimiento?
S, el cambio constante es lo nico permanente y, ah, lo nico estable, en sus propias
contradicciones y evolucin cotidiana, es la persona.
Hemos de entender, por tanto, desde la Gestin Cultural, en qu entorno trabajamos: una
sociedad compleja donde hemos de ser gestores de esa complejidad social; en un marco
profesional de barreras difusas, funciones difusas y agentes hasta ahora extraos a nuestro
sector entrando en la Gestin Cultural; con nuevos conceptos y nuevas tendencias sociales,
en un marco de gran transformacin de las tecnologas, de las instituciones y de los valores
para poder ser capaces de sistematizar (y primero definir qu es preciso sistematizar) y
repensar el papel de la Gestin Cultural, y sus profesionales (muchos, diversos, y no por ello 017
menos legitimados) en el desarrollo cultural de nuestros territorios; en el marco de un nuevo
protagonismo de la cultura, de la ciudad... y, sobre todo, de la ciudadana emergente.
Y eso requiere definir un marco estratgico de actuacin en cultura. Es decir, primero la
poltica, que no es hacer, sino orientar la accin, para pasar despus a la definicin de un
marco operativo.
Todo ello teniendo claro cul es nuestra razn de ser, qu tipo de ciudadana queremos
construir, qu valores queremos promover, a dnde nos gustara llegar como organizacin...para
poder tener claro a qu nos vamos a dedicar y a qu no (la poltica implica tomar decisiones
discriminatorias en busca del inters general).
Entonces, qu es gestionar cultura? Gestionar cultura es gestionar personas (individuos y
colectividades), gestionar relaciones, gestionar valores, emociones y sentimientos, gestionar
expresiones diversas, pero tambin los entornos que hacen posible los encuentros, el dilogo,
la experimentacin, la creatividad, el crecimiento personal y colectivo.
Los gestores culturales debemos ser, tambin gestores del territorio y su complejidad,
gestores del cambio, constructores de futuro. Como seala Toms Calleja, miembro del
Captulo Espaol del Club de Roma, ... la creacin de futuro es siempre la creacin ms
rentable, el descubrimiento es siempre creacin de futuro y, por eso, la investigacin y el
desarrollo es la mejor manera de invertir en futuro. Pero hemos simplificado estos trminos
limitndolos a la ciencia y a la tecnologa, olvidando que invertir en sociedad tiene horizontes
de destino que slo aparecen cuando somos capaces de cuestionar lo que creemos inventado
y consagrado... El crecimiento sostenible es un buen destino, pero difcil de alcanzar con los
parmetros actuales que guan las actitudes y los comportamientos de las personas y de las
sociedades. Hay que inventar el crecimiento solidario ya que, sin la solidaridad suficiente, no
es posible el crecimiento sostenible. El crecimiento solidario es el nuevo invento de la inversin
en sociedad.
Para ello, a Gestin Cultural requiere nuevos nutrientes, en trminos de contenidos, formas
y aspiraciones. Y esos nuevos inputs surgen de la oportunidad del cambio y de la hibridacin
progresiva en que nos movemos, y a la que hacemos referencia posteriormente al hablar de
los ejes de la Gestin Cultural. Esta debe ser, necesariamente, motor de innovacin social y,
para ello, debe buscar sus propias vas de innovacin profesional.
Gestionar cultura, generar experiencias
Jeremy Rifkin considera que la propiedad de bienes est obsoleta, lo que importa es el
intercambio de experiencias, con lo cual las relaciones humanas se convierten en relaciones
018 comerciales y la vida se concibe como un negocio. Entramos en un capitalismo cultural y
abandonamos el capitalismo industrial.
S, por ejemplo, los productos cambian. Vivimos una progresiva intangibilizacin y estetizacin
de las economas occidentales. El principal valor aadido de los productos y servicios es hoy
fruto de la aplicacin del conocimiento y la creatividad (investigacin cientfica, diseo industrial,
ingeniera, marca, comunicacin y capital relacional, cultura organizativa y gestin de las
personas, vinculacin territorial). Ya no slo se busca emocionar en la comercializacin. Las
empresas y organizaciones no son ya slo productoras de bienes o prestadoras de servicios;
son creadoras de significados y especialmente generadoras de experiencias.
Al mismo tiempo, y en nuestro sector, vivimos una progresiva intangibilizacin de las artes,
ms vinculadas al proceso creativo que a la plasmacin en una obra de formato tradicional,
en torno a mbitos sociales no aceptados socialmente como artsticos, a la crtica social,
planteadas desde la mixtura de expresiones y disciplinas, abiertas a otros campos de conocimiento
y cada vez ms reforzadas/condicionadas por las nuevas tecnologas. Formatos, lenguajes y
mensajes progresistas de ruptura en un entorno de mercado de lgicas hipercapitalistas y
de modelos de organizacin tpicamente industriales. Estos son slo algunos de los cambios
que nos conducen hacia una nueva cultura econmica y una nueva economa de la cultura,
donde an estamos a tiempo de que las relaciones humanas no lo sean slo bajo el prisma
comercial.
Los productos tangibles son consumibles, los servicios intangibles usables, las ideas adoptables
y las experiencias deben ser memorables.
Como recuerda Joseph Pine II, la oferta de experiencias no slo se produce en las artes, la
cultura y el espectculo; tiene lugar cada vez que una organizacin emplea deliberadamente
los bienes como utillera y los servicios como escenario para captar al pblico. Es decir, el
mundo econmico en general est buscando aquello que se supone nosotros tenemos, aquello
que sabemos hacer. Se abre por tanto una gran oportunidad para la gestin cultural en la
nueva economa de la experiencia.
De acuerdo, ya todo el mundo se ha aprendido el discurso de la importancia de la cultura para
la regeneracin de ciudades y territorios, ha puesto el ejemplo del Guggenheim y el impulso
de Bilbao, y ha exaltado el impacto econmico de la cultura (quin lo hubiese dicho hace una
dcada!). Pero muy pocos polticos y tcnicos de nuestros ayuntamientos y regiones, de cultura
y sobre todo de otras reas de actuacin, se lo creen de verdad. O si se lo creen no se atreven
a dar un salto de coherencia y redefinir la polticas culturales locales en trminos de proyecto
de ciudad, de interaccin mltiple entre la cultura, las artes, la educacin, la comunicacin,
la economa y el territorio.
La cultura no es consecuencia del desarrollo, es causa. Y esta reflexin, a menudo pone en 019
cuestin una poltica basada slo en acciones, en programacin (yo tambin hago lo que hacen
otros), y en la cultura como escaparate partidista (otra vez la dichosa partitocracia) o de los
santones culturales del lugar.
La poltica cultural es una poltica de ciudad; la gestin cultural es la gestin de valores,
expresiones, personas, relaciones... en/desde la ciudad (repito).
La relacin entre economa y cultura excede el impacto directo e indirecto de sta en aquella
en trminos de Producto Interior Bruto o empleos; existen otras dimensiones de esta relacin
y quizs la fundamental tenga que ver con la cultura como caldo de cultivo de la generacin
de actitudes y valores innovadores pero tambin con esta nueva realidad en que la cultura y
las artes se nos presentan como un nuevo medio de incorporacin de valor a muy diversas
actividades sociales y econmicas. Pero todo ello sin olvidar que el primer impacto que ha de
buscar la Gestin Cultural es el especficamente cultural.
Como seala Boris Groys en Sobre lo nuevo, la cultura es, por su dinmica y capacidad de
innovacin el mbito efectivo por excelencia de la lgica econmica. La lgica econmica
tambin se manifiesta, y de un modo especial, en la lgica de la cultura. Por eso, la cultura
es tan irrenunciable como la propia economa. Y, por ello, la economa de la cultura no consiste
en una descripcin de la cultura como la representacin de determinados procesos econmicos
exteriores a ella, sino en el intento de comprender la lgica del propio desarrollo cultural como
una lgica econmica de transmutacin de valores.
Gestionamos cultura para generar experiencias en la ciudadana: conocimiento, sensaciones,
percepciones, sentimientos, emociones para desarrollar nuevos (o no tan nuevos) valores,
nuevas relaciones que ayuden a hacer ms feliz a la gente, y aporten ms valor a sus
territorios, que contribuyan a hacer ms prspero su entorno.
La gestin cultural y las polticas culturales ante el desarrollo en una sociedad confusa
Situaciones complejas, como son las que afectan al desarrollo territorial, requieren actitudes
proactivas (frente a reactivos, inactivos y preactivos), capital intelectual (conocimiento x
compromiso) y, ante todo, capacidad de visin de las interacciones entre polticas y actuaciones
(la cabeza en lo global y los pies en lo concreto). Requieren visin, y reflexin, estratgica
y, en definitiva, decidir a qu estrella enganchamos el arado.Qu hacemos para aumentar
el conocimiento?. Qu hacemos para aumentar el compromiso? Si el capital intelectual es
clave para el desarrollo y el progreso social, cmo lo abordamos desde la gestin cultural?.La
sociedad cambia profundamente, a velocidad de vrtigo, y nuestra reflexin sigue centrndose
020 en decidir qu pequea adaptacin hacemos al programa de carnaval, qu orquesta sinfnica
protagonizar el concierto de ao nuevo...o cmo subsistir con prrroga presupuestaria.
Para ir ms all, para ser agentes activos en el cambio cultural de la ciudad, hemos de propiciar
nuevas estrategias, sabiendo que estas tambin han de cambiar con la realidad. Y para ello
no hay mejor estrategia que una buena organizacin, proactiva, dinmica, enamorada de la
gente por encima de los proyectos... con visin global.
Quin se atreve a iniciar el cambio organizativo? De ello va a depender que en el futuro
signifiquemos algo para la ciudadana; va a depender nuestra propia existencia.
Hemos pasado de las ciudades/organizaciones patera a las ciudades/organizaciones tren,
con locomotoras ms o menos potentes (propias del Estado de Bienestar).
La complejidad social actual requiere unas ciudades/organizaciones todoterreno, con una
visin clara, una misin interiorizada y un posicionamiento suficientemente definido y diferenciado
(y sin embargo ms propias de un Estado Moderno y Modesto).
Y es que la organizacin es la estrategia, y esa organizacin moderna precisa del desarrollo
de determinados valores culturales sobre los que construir una base slida de desarrollo
diferencial.Nuestros recursos, nuestros conocimientos, habilidades y destrezas es posible que
no puedan crecer a la velocidad que imprime la realidad. Entonces, cmo podemos actuar?
Abordando el desarrollo desde una estrategia de cambio cultural, que nos permita pasar de
una innovacin social incremental, evolutiva, a una radical, revolucionaria.
El marco de referencia del mercado cultural y de las polticas culturales se centra en la relacin
entre una oferta y una demanda. Esa relacin, para ser efectiva, necesita tener una gestin
adecuada y una financiacin suficiente.
GESTIN
CULTURAL
ndo . cunto
cu
.
.q
mo . dnde
u . q in . po
OFERTA DEMANDA
CULTURAL
definir CULTURAL
u
. c
rq
u . para qu
FINANCIACIN
CULTURAL
Marco de referencia del mercado cultural y de las polticas culturales
En cada uno de estos aspectos (oferta, demanda, gestin, financiacin) habremos de definir
el cmo, el dnde, el cundo, el qu, el quin, cruzando orientaciones y estableciendo
prioridades en el destino de los recursos de tiempo, dinero, conocimientos y relaciones.
Es este conjunto de decisiones el que nos define una poltica cultural. Pero conocer los 021
elementos que conforman, en esencia, el mercado cultural, no implica que dominemos su
lgica de funcionamiento procesual. Necesitamos tener datos e informacin sobre la oferta
cultural, sobre la demanda cultural, sobre los modelos de gestin de la cultura (macro y micro)
y sobre los modelos de financiacin, pero tambin sobre la cadena de valor y la intervencin
de los distintos agentes; sobre cmo es y cmo creemos que debe ser.
Este esquema nos es til, por tanto, para situar los mbitos de decisin en que se mueve la
Gestin Cultural (porque es cierto que la estrategia dicta la tctica, pero tambin la tctica
dicta la estrategia) en la inevitable reflexin sobre hacia dnde deben ir las nuevas polticas
culturales, pblicas o privadas, en este entorno complejo en que la cultura se nos antoja clave
en los procesos de desarrollo territorial.
Polticas culturales que en el marco de una idea de sociedad, se enfrentan, en su concrecin
en organizaciones, proyectos y/o equipamientos a algunos retos, entre los que podemos
destacar:
La determinacin de los modelos de gestin (pblicos/privados, de dominio artstico/gerencial...).
La determinacin de los modelos organizativos, tanto desde el punto de vista de los modelos
jurdicos (organismos autnomos de la Administracin, sociedades mercantiles, asociaciones,
fundaciones...), como de los modelos internos relacionales (modelos jerarquizados, sistemas
matriciales y empresas heterrquicas...).
La cualificacin de los responsables directivos (polticos, propiedad...) y tcnicos gestores,
su adecuacin a los proyectos, y el necesario encuentro de metodologas y lenguajes comunes.
La relacin con los pblicos, su fidelizacin, y la generacin de nuevas audiencias.
La estabilidad y la diversificacin de la financiacin. La generacin de recursos de manera
sostenible.
El mantenimiento y la renovacin de infraestructuras, contenidos y propuestas culturales.
El exceso de oferta repetitiva para una demanda tambin repetitiva, en pocos pblicos de
alta frecuencia.
La falta de establecimiento de una poltica de precios segmentada.
La bsqueda del equilibrio entre la especializacin elitista y la participacin abierta.
El impulso de los eslabones ms dbiles de la cadena de valor cultural.
El empuje a la iniciativa empresarial en cultura (emprendedores e intraemprendedores).
El desarrollo de polticas de calidad en las organizaciones culturales y el impulso a la I+D+i cultural.
Y el papel que deben jugar en el desarrollo especficamente cultural, social y econmico del
territorio, interactuando con una gran variedad de agentes y mbitos.
022
Los factores del desarrollo territorial y el cambio cultural.
La ciudad, el territorio, es el resultado de las relaciones y contactos entre sus ciudadanas y
ciudadanos: Desde la Gestin Cultural hemos de apostar por repensar la ciudad, el territorio,
como el lugar donde es posible maximizar las posibilidades de relaciones e intercambios,
donde el espacio pblico es un espacio de ciudadana y participacin, y cuya calidad requiere
respuestas complejas, que han de venir tambin, aunque no slo, del urbanismo y la
arquitectura.
Nuestras ciudades y territorios requieren gestionar la incertidumbre, el cambio y el
conocimiento adquirido y por adquirir y socializarlo en trminos de oportunidad en el
marco de competitividad y colaboracin entre ciudades y territorios; mucho ms que gestionar
el espacio de un modo eficiente con las herramientas tradicionales del urbanismo. Porque
las personas son las que generan nuevos significados en el territorio, ellas son el autntico
valor. Los factores tradicionales que han impulsado el desarrollo hasta hoy, tales como las
infraestructuras, las comunicaciones, la tecnologa, la capacidad de ahorro e inversin, la
cualificacin de los/as trabajadores/as, la energa barata siguen siendo condicin necesaria,
pero no suficiente para un desarrollo duradero y estable en el tiempo, para una diferenciacin
competitiva, porque todos los productos y servicios se pueden copiar, todos los modelos
organizativos son adaptables, no hay ventajas permanentes, pero y qu ocurre con las
experiencias, los valores...? Dnde est la identidad diferencial de nuestras organizaciones,
de nuestros territorios? Nuestros pueblos y ciudades requieren algo ms que gestionar el
espacio de un modo eficiente, responder a las crisis con xito, requieren algo ms que pan y
circo, requieren gestionar la incertidumbre, el cambio y el conocimiento adquirido y por
adquirir y socializarlo en trminos de oportunidad en el marco de la competitividad y
colaboracin entre ciudades y territorios. Requieren innovar, y tambin, para ello, la cultura
y las artes juegan un papel esencial en la ciudad y en la transgresin de pensamientos y
comportamientos fosilizados y en la generacin de experiencias en la cotidaneidad.
Richard Florida habla de 3 factores clave de desarrollo (las 3 T): Talento, Tecnologa y Tolerancia.
Y nosotros le aadimos aTrevimiento para pasar de la imitacin (a partir de la repeticin) a
la innovacin (a partir de la creatividad). Las ventajas competitivas de un territorio, a la hora
de afrontar un papel de liderazgo en las nuevas redes de ciudades, o de una organizacin en
los nuevos mercados, vienen determinadas singularmente por cuatro factores:
Creatividad: De la sociedad de la informacin a la del conocimiento y de esta a la de la
imaginacin; de las ideas diversas a la innovacin.
Sostenibilidad: Equilibrios medioambientales, cohesin, productividad y valor aadido sociales
como claves de una trayectoria hacia la eficiencia y la eficacia. 023
Flexibilidad: De la adaptacin a los cambios a las apuestas estratgicas de especializacin
flexible.
Espritu de riesgo: Capacidad social e individual clave en la teora econmica.
Intangibles amasados por otros intangibles: confianza, diversidad, participacin, proximidad
y liderazgo interno. Una sociedad que quiera llegar a desarrollar esos factores/valores necesita
el soporte de una estrategia de cambio cultural.
La cultura es, en este marco de complejidad, un elemento central en la conformacin del
territorio, a la par que ste condiciona, caracteriza, la vida cultural de una poblacin.Las
personas son quienes dan sentido al territorio y a la accin de las polticas culturales, pblicas
y privadas.
GLOBAL
(apertura)
INFORMACIN CONOCIMIENTO ECONOMA
CULTURA Y
input output DE LA
COMUNICACIN
EXPERIENCIA
(identidad)
LOCAL
val
log
ore
no
innovacin innovacin
s
tec
CAMBIOS
productiva social y cultural
instituciones
CIENCIA
comunicacin
economa territorio
TECNOLOGA
028
Economia e cultura
A falta de rigor conceptual tende a separar as dimenses da economia e da cultura. No presente
texto, entendemos por cultura o conjunto de morfologias comportamentais destinadas a
identificar e regular as relaes que os seres humanos estabelecem entre si, no quadro da
adaptao de cada indivduo, e de cada grupo, ao contexto em que se insere. Entendemos por
economia o conjunto de mecanismos de identificao e regulao das relaes de produo,
distribuio e troca de bens e servios, que os seres humanos estabelecem entre si, no mesmo
quadro.
Dito de outra forma, a dicotomia entre economia e cultura s serve para impedir a sua anlise,
pois ambas consistem no mesmo fenmeno (comportamento humano), olhado sob ngulos
distintos (mas no independentes nem essenciais).
Do stio paisagem
Quando, h mais de trs dcadas, foi criado em Portugal o Instituto Portugus do Patrimnio
Cultural, pela primeira vez, a esfera do Patrimnio ganhava real autonomia face a outras reas
de interveno do Estado. A noo de Patrimnio Cultural ento existente, em Portugal e no
Mundo, era marcada pelas palavras-chave de obra de arte, stio e monumento, a que
acrescia a dimenso de exemplaridade.
O Mundo, aps a segunda grande guerra, assistiu a uma acelerao dramtica da destruio
dos vestgios materiais do passado, correlata de trs processos paralelos: o crescimento e
renovao dos centros urbanos (instalados, com raras excepes, em reas com prvias
densidades patrimoniais significativas); a mecanizao da agricultura (conduzindo destruio
de vestgios por essa via) e o enorme desenvolvimento das redes virias (aproximando os
mundos rural e urbano). Esse Novo Mundo, marcado pela modernidade e optimismo, olhava
menos para o Passado e mais para o seu prprio Futuro, no reflectindo globalmente sobre
a relevncia das memrias em tal futuro. Assim se gerou, internacionalmente, uma preocupao
defensiva, conservacionista, protagonizada pelos profissionais da arqueologia, da arte, da
museologia, da histria e reas afins. Muitos anos depois, o I.P.P.C. foi criado em Portugal
ainda nesse paradigma, e a ele se deveu a salvaguarda de muitos bens, sobretudo rurais ou
arqueolgicos, que de outra forma j no existiriam hoje.
029
A estratgia defensiva teve, no plano internacional, como melhor expresso jurdica a criao
da Lista do Patrimnio Mundial e como melhor expresso prtica a megaoperao de
transladao do complexo de Abu-Simbel, durante as obras de construo daquela barragem
no Egipto. Essa estratgia visou, com algum sucesso, preservar testemunhos arquitectnicos
como se de objectos em Museus se tratassem, para os transmitir s geraes futuras. E o
maior sucesso dessa estratgia mensurvel pelo crescimento geomtrico dos interessados
em Patrimnio, dos cursos e profissionais dessas reas e, em particular, da legislao que o
foi incorporando como categoria relevante no quadro do Ambiente.
Mas o Mundo mudou, e com ele a percepo do Patrimnio. As palavras-chave so, hoje,
outras: conjunto, paisagem, intangvel, e a elas se junta o conceito de diversidade. A
primeira razo da mudana decorre do facto de o optimismo do ps-guerra ter esmorecido,
e com ele as estruturas tradicionais de socializao e identificao dos cidados, voltando a
valorizar-se o Passado, como um saco de impresses onde se pode intuir as identidades
actuais, pessoais ou colectivas. A segunda razo , ainda, exterior memria: a compreenso
de que os principais problemas da humanidade no so redutveis espacialmente, implicando
uma viso holstica e ambientalista. A terceira razo foi j referida: o sucesso de vrias dcadas
de promoo da ideia de Patrimnio, que no entanto se alargou de forma imprevisvel.
Esta nova viso do Patrimnio acompanha a globalizao econmica e social, e teve, escala
internacional, um momento crucial no debate sobre as gravuras de Foz Ca, ocasio em que
o modelo Abu-Simbel foi rejeitado, com o argumento de que as gravuras no teriam significado
fora do contexto do vale, todo ele erigido condio de Patrimnio e, finalmente, integrado na
lista do Patrimnio Mundial (o que, obviamente, o protegeu, mas tambm reduziu a uma soluo
antiga).
030 Na sociedade actual, a dimenso dos micro e meso territrios como uma malha de fronteiras
fluidas, ganha crescente relevncia. Entendemos por territrio fundamental a rea de captao
de recursos primrios de acesso quotidiano, onde se desenvolvem os planos da ocupao
laboral e das relaes sociais primrias, por oposio ao conceito de paisagem, mais subjectivo,
e determinado pelas percepes do meio, projectados pelo indivduos e pelos grupos sociais.
Nesta acepo, o territrio , antes de mais, uma teia de relaes humanas (relaes de
produo e troca), ou seja, uma construo cultural concreta (sntese de diversas dimenses,
da economia sociologia, da histria tecnologia), e o seu ordenamento equilibrado deve
atender ao conjunto das dimenses constituintes (contrariamente gesto da paisagem que,
por ser uma projeco eminentemente subjectiva, permite abordagens menos plurais). A
realidade da gesto dos territrios no raro se afasta destas preocupao, mas estamos
convictos de que a reside um dos mais graves problemas estruturais do nosso ordenamento
territorial.
Nesta acepo, a extenso do territrio est, obviamente, condicionada pelos meios de transporte
e vias de comunicao, j que a captao de recursos se mede em distncia temporal e no
meramente fsica. O permetro do territrio , assim, definido num raio de uma hora de distncia
(o que corresponde a duas horas de deslocao diria), sabendo-se que tudo o que exceda
esse peso temporal tende a reduzir a produtividade (e sabido que grande parte da populao
activa percorre mais de duas horas dirias nos percurso casa/trabalho).
O ordenamento cultural de um territrio deve, hoje, partir desta realidade. um erro programar
as redes culturais a partir de uma mimtica formal, que vai replicando em cada espao uma
receita fsica de eventual sucesso em espaos supostamente semelhantes. O Pas est cheio
de equipamentos culturais de grande qualidade fsica, mas despovoados, porque no se
projectaram para alm do local. Locais incontornveis, como o Convento de Cristo em Tomar,
perderam dezenas de milhares de visitantes, por no saberem inscrever os seus planos de
gesto na complexa teia a que pertencem, ao mesmo tempo que monumentos e museus
menores se afirmam como grandes centros culturais, produtores conhecimento e potenciadores
de desenvolvimento.
Da paisagem pessoa
H o sentimento, difuso, de que o Mundo em que vivemos um mundo em transio, para algo
ainda indefinido. Uma transio que marcada, antes de mais, pela mencionada aproximao
radical entre os problemas locais e as grandes questes da Humanidade. Os exemplos so
inmeros, desde a questo da poupana da gua potvel at preservao do patrimnio
identitrio.
Este reforo do estatuto individual, esta atomizao social, pode conduzir ou a um aprofundamento
dos mecanismos de participao em liberdade ou ao caudilhismo ditatorial. Nas sociedades
livres, torna-se imperioso que os poderes organizados (polticos ou outros) respondam aos
anseios dos cidados, considerados individualmente. Ora, se no passado recente tais anseios
eram estruturados atravs das estruturas sociais colectivas (que se colocavam objectivos de
mdio e longo prazo), hoje importa responder a anseios mais imediatos, como a necessidade
de um emprego, o pagamento da amortizao de uma hipoteca ou a prestao dos cuidados
de sade a um doente concreto. A incapacidade de os poderes institudos compreenderem
032 esta nova realidade, conduzir inevitavelmente alternativa caudilhista.
A construo de redes de cidadania um processo lento, difcil, que se move numa direco
imprecisa e que est sempre a recomear. Mas a alternativa a barbrie, no apenas de
Darfour ou do Iraque, mas dos carros incendiados em Paris, da insurreio prisional em So
Paulo ou do assassinato de travestis por jovens em Portugal.
Uma estratgia integrada deve partir da compreenso de que a sociedade actual , definitivamente,
urbana. Assim, importa conceber cada uma das quatro polaridades como um espao de
dominncia urbana, com os respectivos equipamentos econmicos, sociais e culturais.
desejvel que cada uma das quatro sub-regies disponha de uma oferta adequada de recursos.
nesse sentido, alis, que se tm vindo a concretizar os principais investimentos da administrao
central (redes hospitalar, viria, escolar, de bibliotecas, etc.), mesmo se, muitas vezes, com
erros de percurso. E, actualmente, do ponto de vista formal, o essencial de tais recursos foi,
ou est em curso de ser, reunido. Falta, no entanto, o eseencial, que uma adequada vivncia
de comunidade, que exige a descentralizao coordenada de estruturas decisrias (e no a
totalmente dislxica desconcetrao ad-hoc de servios centrais), bem como uma aposta
essencial na qualificao dos recursos humanos existentes (que poder passar pelo incentivo
deslocao de quadros para a periferia). s vrias redes j existentes, preciso sobrepor
uma nica rede integrada de recursos, escala da sub-regio. Importa, tambm, entender
que a articulao espacial desses recursos no pode ser a mesma em todas as reas. Se ao
nvel hospitalar ou do ensino superior essencial que exista pelo menos um grande centro,
j ao nvel das bibliotecas ou das escolas do ensino bsico a escala deve ser concelhia, enquanto
que a nvel econmico no se pode encarar, sequer, uma auto-suficincia de qualquer das
sub-regies no metropolitanas.
Quanto mais nos afastamos do esturio, mais os espaos no urbanizados ganham expresso.
Esta realidade permite que se criem territrios urbanos de qualidade, polinucleado, sem a
densidade de tipo sub-urbano que, perigosamente, j assalta alguns deles. Territrios que,
para se afirmarem, carecem de uma clara coeso cultural. Nenhuma destas comunidades
existir sem um hospital (que j existe), sem estradas (que esto a), sem ensino superior (que
foi criado), sem parques empresariais (que so conhecidos). Mas, sobretudo, nenhuma destas
comunidades se afirmar se os seus habitantes se no reconhecerem como fazendo parte
034 dela, de forma identitria e no meramente administrativa. Por isso, cada uma precisa de uma
forte rede cultural, ancorada num grande museu de ambio nacional, com servios pedaggicos
estreitamente ligados s escolas e um discurso de auto-estima da sub-regio.
Poderemos, neste contexto, aspirar a que o troo portugus do Vale do Tejo venha a conhecer
trs cidades mdias (ou seja, polaridades urbanas) de nvel europeu, cada uma com cerca
de 150.000 habitantes, para alm da rea metropolitana de Lisboa. Espaos com identidade
cultural e dinamismo econmico e empresarial.
certo que o conceito de patrimnio recente e que a Histria da Humanidade sempre foi
progredindo sem dele carecer. Mas no menos verdade que os remotos vestgios do passado
nunca foram totalmente obliterados pelas novas paisagens humanizadas que se foram
construindo, excepto nos ltimos dois sculos (por a moderna cincia os pode estudar).
Temos, hoje, dois tipos de problema. O primeiro a incapacidade de os poderes pblicos sequer
registarem, para no dizer estudarem ou protegerem, o Patrimnio Cultural na sua plena
extenso; haver sempre muitos quilmetros quadrados no percorridos por historiadores ou
arquelogos, por arquitectos ou etngrafos, mas cuja apropriao patrimonial tender a ser
feita, mesmo que de forma questionvel, de forma incontrolada, pelos cidados. O segundo
que os instrumentos jurdicos disponveis para a proteco, a classificao nacional e, em
ltima instncia, a lista do Patrimnio Mundial, nem podem abarcar seno uma minoria de
stios, nem aferem a evoluo desses stios e paisagens ao longo do tempo.
preciso, pois, mudar o paradigma na esfera da gesto do patrimnio e da cultura, seguindo 035
dois eixos: primeiro o reconhecimento de que a cultura (material e imaterial, memorial e
performativa) uma expresso indissocivel da economia e dos interesses e tenses inter-
pessoais e inter-sociais que nela se geram; segundo, que preciso incorporar as pessoas, os
cidados, nos processos de deciso e gesto cultural (ou territorial), em funo das novas
dinmicas antes discutidas.
Os debates que se foram travando nos ltimos anos, por iniciativa de um Comit Internacional
para a gesto de qualidade do Patrimnio Cultural, seguiram uma metodologia de avanos
consolidados de uma nova reflexo. Assim, a Declarao Internacional de Calamosca (Sardenha),
de 1998, afirma trs princpios muito simples, mas que so geradores desta nova abordagem:
O Patrimnio Cultural a memria colectiva da Humanidade;
O Patrimnio Cultural um recurso no renovvel;
A gesto de qualidade do Patrimnio Cultural deve ser orientada para a sua preservao, no
contexto do desenvolvimento sustentvel.
Aparentemente incuos, estes princpios afirmavam, j ento: que o Patrimnio no pode ser
apropriado por Estados ou outras formas de organizao social, ainda que possa ser assumido
por diversos segmentos da Humanidade; que devia ser encarado como tendo a mesma fragilidade
do Patrimnio Natural; e que a sua gesto no devia ser meramente conservacionista, antes
deveria articular-se com o desenvolvimento, numa ptica de sustentabilidade.
O Sistema Global de Avaliao HERITY, que entretanto foi estabelecido e comeou a ser
implementado por iniciativa da ONG do mesmo nome entretanto criada, decorre destas
preocupaes, identificando quatro reas de avaliao e trs agentes do processo de avaliao.
o valor percepcionado, ou seja, o valor que um ou mais grupos de cidados (uma comunidade
local, cientfica, ou outra) atribui a um determinado bem;
a conservao, ou seja, a capacidade de preservar no tempo a materialidade daquele bem,
e a compatibilidade do seu usufruto com tal desgnio;
a informao transmitida, ou seja, a capacidade de promover o bem como um espao de
educao e reflexo, plural, para diferentes pblicos;
os servios oferecidos, ou seja, todos os servios complementares disponibilizados aos
036 visitantes (biblioteca, cafetaria, loja, servios sanitrios, etc.)
O sistema HERITY s aplicvel aos stios abertos ao usufruto pblico e introduz um mecanismo
de avaliao em que, para alm dos gestores do stio (Museu, Palcio, Estao Arqueolgica
ou outro) e dos avaliadores HERITY, envolve de forma central o pblico, elevando a conscincia
deste sobre a complexidade da gesto do patrimnio, e alertando aqueles para as carncias
socialmente percepcionadas. Neste sentido, responde directamente s novas necessidades
de envolvimento dos cidados na gesto territorial.
Trata-se de um sistema que se traduz visualmente por um alvo, susceptvel de ser colocado
entrada do stio avaliado, que informa sobre o nvel atingido em cada uma das quatro reas,
numa escala de 0 a 5. Um sistema desta natureza til para os visitantes, que podero ter
uma informao prvia sobre o que podero esperar, evitando desiluses e assumindo maior
controle sobre as suas prprias escolhas. Mas til para os gestores, pois ajuda a identificar
reas de estrangulamento, conferindo-lhes maior poder argumentativo na hora de reclamar
apoios para os seus projectos. Finalmente, til para os agentes financiadores, sejam
responsveis polticos, mecenas ou outros, que desta forma encontraro uma base rigorosa
para poderem canalizar os seus investimentos.
Trata-se, finalmente, de um sistema dinmico, dado que a primeira certificao, feita por
HERITY International, vlida por trs anos, sujeitos a renovaes por iguais perodos pela
Comisso Nacional HERITY (ao longo dos quais se espera um progresso na avaliao, mas se
podero igualmente registar recuos). Um sistema dinmico com muito forte impacto econmico
(dado que ser utilizado pela indstria turstica, interessada em promover produtos de qualidade)
e cultural (dado que os gestores culturais podero utilizar tal impacto econmico para consolidar
estratgias de preservao e valorizao do patrimnio).
, assim, particularmente relevante que Portugal tenha sido o segundo Pas a promover a
criao de uma Comisso Nacional HERITY, depois de a Itlia ter iniciado o seu processo de
certificao, e na sequncia do acordo estabelecido com a Direco-geral de Patrimnio da
UNESCO, para a certificao de todos os stios da Lista do Patrimnio Mundial.
Ordenamento cultural?
No h lugar, na nossa opinio, para ordenamentos culturais sectoriais. O ordenamento do
territrio deve privilegiar menos as redes de equipamentos e mais as redes de interesses inter-
pessoais, concitando a participao das pessoas em processos de cidadania activa. Entendemos 037
que tal participao s poder ser conquistada na medida em que ocorra uma real transferncia
de poder para essas pessoas (como ocorre com o sistema HERITY).
Tal no significa que os equipamentos no so necessrios (so uma bvia pr-condio), mas
apenas que antes de projectar equipamentos e espaos h que programar, de forma participada
e com base em anlises prospectivas, redes de interesses. Neste quadro, essencial estar
atento s novas dinmicas locais e criao de novas centralidades, que em muitos casos
demandaro equipamentos polivalentes.
Identificar os grupos humanos envolvidos, identificar o(s) seu(s) territrio(s) e escutar os seus
interesses a base de um qualquer ordenamento eficiente, tambm no plano cultural. Inovao,
competitividade, qualidade, qualificao, certificao, participao, globalizao, diferenciao
so palavras que devem orientar o ordenamento territorial, tambm no plano cultural.
Rejeitar esquemas rgidos de planeamento , neste quadro, a nica receita aceitvel.
LUIZ OOSTERBEEK
Doutor em Arqueologia, Professor Coordenador do Instituto Politcnico de Tomar (onde dirige o Gabinete de Relaes
Internacionais), Professor Convidado da Universidade de Trs-os-Montes e Alto Douro, Director do Mestrado em Arqueologia
Pr-Histrica e Arte Rupestre e do Doutoramento em Quaternrio, materiais e culturas, da UTAD e IPT, Secretrio-geral
da Unio Internacional de Cincias Pr-Histricas e Proto-Histricas (CIPSH/UNESCO), Especialista da DGEAC da Comisso
Europeia, Vice-Presidente da Organizao Internacional HERITY, director cientfico do Museu de Arte Pr-Histrica de
Mao, professor convidado de diversas universidades europeias e brasileiras, coordenador de programas europeus de
investigao em pr-histria, arqueologia, gesto do territrio e museologia, membro de diversas associaes e sociedades
culturais e cientficas, autor de cerca de duas dezenas de livros e duas centenas de artigos.
Referncias bibliogrficas
Da experincia vivida na Cmara Municipal do Porto, ao longo de trs mandatos, como vereadora
com os pelouros da Cultura e do Turismo, trabalhando com presidentes que permitiram um
elevadssimo grau de liberdade e responsabilidade na elaborao e execuo dos planos anuais,
refiro como prioridade desenvolver politicas de cidade e no polticas fechadas no circuito
interno dos equipamentos e servios municipais, por muito importantes que sejam. Polticas
culturais de cidade tm, antes de mais, em considerao as instituies, as dinmicas e as
virtualidades da sociedade civil. So definidas e concretizadas com agentes culturais presentes
040 no territrio, sejam eles pblicos e privados, num esprito de cooperao, complementaridade
e cruzamento com realidades de outros territrios, dentro e fora do Pas. Entre eles esto,
obviamente, os prprios funcionrios e colaboradores da Cmara Municipal.
A alternncia democrtica, em si prpria um elemento essencial da democracia, pode introduzir
cortes bruscos ou alteraes drsticas de rumo num trabalho que lento, em grande parte
pouco visvel e sempre sujeito a forte exposio e crtica pblicas. Mas, se na maturao dos
projectos e na sua execuo e divulgao, os funcionrios forem chamados a participar com
a responsabilidade e a visibilidade que individualmente lhes cabe, eles passaro a ser o melhor
garante da continuidade de princpios, objectivo e formas de actuao nas diversas reas de
criao, produo e mediao culturais. Por outro lado, se a relao estabelecida com agentes
e instituies da cidade se baseou no respeito pela sua autonomia e vocao, o apoio dado
inscreve-se, naturalmente, no dinamismo prprio de cada um, correndo menos riscos de
perder-se.
Pode acontecer que um equipamento ou um evento cultural ou um artista marquem uma
cidade. No entanto, mesmo numa cidade mdia, a vida cultural no pode depender de um nico
plo, ainda que de excelncia. Sem as teias de aprendizagem, formao, iniciao, usufruto
e sociabilizao, sem dinmicas criativas diversificadas e profissionalizadas, sem espaos
adequados de expresso e confronto de conhecimentos e sensibilidades, sem despertar e
manter a curiosidade e apetncia dos cidados relativamente s prticas culturais, a polarizao
excessiva pode ter impacto meditico, mas no chega para conferir cidade a vitalidade criativa,
que, incentivada pela cultura, se estende cincia, inovao, ao bem-estar, civilidade,
abertura a outras culturas, ao entendimento das alteraes rpidas em todo o mundo.
Actuar simultaneamente em vrias frentes, com diversos graus de responsabilidade e
profissionalizao, mas defendendo sempre o maior rigor possvel de actuao, a nica e
complexa frmula que permite avanar sustentadamente. Na leitura, no patrimnio edificado
e natural, nas artes plsticas e nas artes do espectculo, os projectos devem ter em considerao
a iniciao e os primeiros contactos, a descoberta da possibilidade expressivas de cada um
(nas associaes, nas escolas, nos servios educativos dos equipamentos culturais), a formao
profissional e o aperfeioamento artstico e tcnico, a existncia de equipamentos a funcionar
com programao prpria, e, como corolrio lgico, a organizao de eventos de grande
impacto pela sua qualidade, que possam servir de referncia para os artistas e para os pblicos.
Tal como a cidade, a cultura necessita das infra-estruturas bsicas, geralmente enterradas
e invisveis, de ruas e de praas com actividade quotidiana, de alguns pontos altos com vistas
abrangentes e magnficas. 041
Numa cidade/municpio onde no h lugar para indstrias tradicionais nem para o sector
primrio, a cultura tambm um elemento de desenvolvimento econmico atravs das indstrias
culturais (da edio de livro s artes grficas e produo audiovisual), da qualificao da
oferta turstica, da restaurao, do comrcio, dos transportes, ou seja, do conjunto de actividades
e servios includos nas fileiras produtivas a montante e a jusante de tudo o que podermos
chamar actividades culturais.
2.1. Utilizamos todas as competncias na rea do patrimnio, a comear pela criao dos
respectivos servios, que criaram stios arqueolgicos a partir de pesquisa e escavaes,
elaboraram processos de classificao ou de propostas de classificao de conjuntos urbanos
(como o centro histrico de Nevogilde, a Avenida Montevideu, a Avenida dos Aliados, a Praa
da Liberdade, a Praa General Humberto Delgado e os edifcios circundantes) e de formaes
naturais (como os gneisses da Foz), valorizaram e deram utilidade ao banco de azulejos e
coleco numismtica da CMP e, como trave mestra de todo o trabalho, organizaram e geriram
o Inventrio do Patrimnio Cultural do Porto, sobrepondo informaes georeferenciadas sobre
evoluo urbana da cidade, patrimnio edificado, materiais utilizados, potencialidades
arqueolgicas, reas verdes pblicas e privadas. A elaborao do inventrio instrumento
decisivo para equilibrar a expanso urbanstica e a salvaguarda do patrimnio s foi possvel
com a colaborao de instituies nacionais e locais, e o entusiasmo e competncia do pequeno
ncleo tcnico dos servios de patrimnio.
A interveno municipal da rea do Patrimnio foi, alis, muito mais vasta. Outros servios do
pelouro da Cultura transformaram o recinto degradado do Palcio de Cristal, ocupado pela
Feria Popular, num espao cuidado de jardins e bosque. E outros pelouros executaram projectos
de grande qualidade e dimenso, como o Parque da Cidade, ou tornaram possvel, atravs da
rentabilizao da zona, a classificao do Centro Histrico do Porto como Patrimnio da
Humanidade.
As competncias do Municpio na rea do Patrimnio distribudas ao Pelouro da Cultura
incluram tambm iniciativas prprias ou em parceria, em espaos pblicos e privados, como
a campanha de iluminao de edifcios da Baixa, da Ribeira, das Igrejas histricas e da Ponte
D. Luiz I, a valorizao da Torre dos Clrigos com a instalao do Carrilho e o apoio
recuperao ou substituio de rgos de tubos em vrias igrejas da cidade.
2.2. No que respeita aos outros sectores integrados no Pelouro da Cultura, a interveno fez-
-se seguindo linhas definidas partida. Nos equipamentos culturais, as obras e a modernizao
dos servios foram enquadradas por planos elaborados por reas: Arquivos, Bibliotecas,
Museus, Teatro Rivoli e Palcio de Cristal .
Cada plano apontavaos objectivos a atingir, que incluam sempre facilitar e enriquecer o acesso 043
dos pblicos, profissionalizar, informatizar e monitorizar os servios, incentivar o seu
funcionamento em rede e a sua ligao a projectos exteriores de natureza semelhante. Em
cada rea, os investimentos a fazer pressupunham o incremento das competncias dos
funcionrios e da visibilidade e reconhecimento do seu trabalho.
Foi assim com os Arquivos Geral e Histrico, que foram concentrados em apenas dois locais,
permitindo a preservao e tratamento digital do esplio e criando, com a expanso e reabilitao
da Casa do Infante, um ncleo de servios de qualidade em pleno centro histrico do Porto,
com actividades culturais e pedaggicas relacionadas com o seu valioso acervo, alis enriquecido
por vrias doaes.
Foi assim com as Bibliotecas, com a criao de novos servios e a elaborao do projecto de
expanso (parado desde 2002) na Biblioteca Pblica Municipal do Porto, em S. Lzaro; com a
construo de raiz duma biblioteca integrada na rede nacional de Leitura Pblica a Biblioteca
Almeida Garrett, nos jardins do Palcio de Cristal; com o levantamento e propostas de
melhoramento das bibliotecas escolares do Porto um trabalho entregue, em 1996, Comisso
Interministerial para as Bibliotecas Escolares e que era muito semelhante ao relatrio final
da Comisso, quer no diagnstico, quer nas medidas propostas.
Foi assim nos Museus, com a elaborao dum plano director dos Museus da cidade, que deu
sentido s intervenes feitas nos museus integrados no Pelouro da Cultura, a intervenes
de outros pelouros, s parcerias propostas a Instituies, como a Associao Industrial
Portuense para a instalao do Museu da Indstria na Fbrica Harmonia, ou participao em
projectos privados.
O objectivo era contar a histria da cidade atravs de ncleos museolgicos que reflectissem,
pela sua localizao, pelas caractersticas dos seus edifcios e pelos esplios nele integrados,
os sinais das intervenes humanas mais antigas (plos arqueolgicos) os restos da ocupao
medieval e romana (Casa do Infante), a ruralidade resistente (Porto rural, no Parque da Cidade),
a cidade comercial (com a criao do Museu do Vinho do Porto e a participao no Museu dos
Transportes e Comunicaes), a cidade burguesa e coleccionadora (Museus Romnticos, de
Guerra Junqueiro e Marta Ortigo Sampaio) e a cidade industrial (Museu da Industria).
Em paralelo, a Cmara apoiava o Museu de Arte Contempornea de Serralves (considerado
prioritrio na atribuio de fundos comunitrios), smbolo da cidade contempornea, criativa
044 e cosmopolita, mas tambm o Museu do Papel Moeda e os Museus de Arte Sacra da S e dos
Grilos.
Distribudos por toda a cidade, estes plos constituam etapas de um percurso que, percorrido,
permitia olhar e entender a cidade como o acumular de contribuies muito diversas de
sucessivas geraes e diferentes motores de desenvolvimento econmico, social e cultural.
Foi assim tambm com o Teatro Rivoli, fechado ao pblico por falta de segurana em 1989,
reaberto em 1990, alvo de obras de reabilitao profundas de modo a ficar tecnicamente bem
apetrechado, com espaos de produo, de convvio e restaurao e horrio de funcionamento
alargado do meio dia s duas da madrugada. Numa baixa h muito em processo de
desertificao o Rivoli foi recuperado para ser ponto de encontro durante e depois do horrio
de funcionamento dos estabelecimentos de comrcio e restaurao, mas tambm o espao
de criao e apresentao de artes perfomativas. Atravs do compromisso de reabilitar e
assegurar o funcionamento do Rivoli, a Cmara Municipal do Porto conseguiu que o Estado
comprasse, recuperasse e transformasse o S. Joo, em Teatro Nacional, e que ambos
partilhassem as primeiras obras do Teatro Carlos Alberto, a instalao do Teatro de Marionetas
na Rua de Belmonte e do Ballet Teatro em Arca dgua. Em parceria com a Universidade do
Porto lanou-se na construo do Teatro do Campo Alegre, ao lado do Planetrio do Porto, no
corao do plo 3 da Universidade.
Finalmente, quando a compra por uma seita e um incndio puseram o Coliseu em risco de
acabar como sala de espectculos, a Cmara Municipal do Porto, identificada com a vaga de
protestos que se generalizou na cidade, empenhou-se na sua reconstruo e reequipamento,
bem como na constituio do modelo de gesto que ainda hoje persiste.
Foi ainda assim com o Recinto do Palcio de Cristal (ocupado pela Feira Popular e de entrada
sempre paga) onde restaurmos e ampliamos os jardins, construmos a Biblioteca e a Galeria
Municipais, introduzimos actividades culturais, de convvio e lazer e programas de divulgao
cientifica e ambiental, com o objectivo de adequar o recinto criado para ser palco das
actividades de lazer duma burguesia empreendedora do sc. XIX s necessidades actuais de
camadas de populaes mais vastas e diversificadas.
2.3. As competncias legais dos municpios, relacionadas com o apoio a actividades culturais
amadoras e a actividades de interesse municipal, foram aplicadas olhando as actividades
amadoras e as actividades profissionais, artsticas e culturais com duas faces diferentes, mas
indissociveis da mesma moeda, partindo do reconhecimento da importncia e da 045
indispensabilidade da cultura no processo de desenvolvimento duma cidade pequena, donde
as indstrias tradicionais tinham sado por serem incompatveis com o desenvolvimento urbano,
o comrcio e a banca perdiam protagonismo regional com a disperso pelo territrio, surgiam
problemas de tenso social provocados por diferenas acentuadas na possibilidade de acesso
s vantagens da educao e formao.
O apoio criao artstica incluiu vrias linhas de actuao: a formao profissional inicial, o
aperfeioamento atravs de cursos e a integrao em projectos internacionais, o co-financiamento
de espectculos e sua divulgao, a integrao do seu trabalho em projectos mais amplos
(representao exterior do municpio e eventos festivos).
Nestes trs programas, o apoio da Cmara era contratualizado anualmente a partir de
candidaturas apresentadas com indicao das aces a desenvolver e respectivo oramento.
As propostas de apoio eram discutidas e aprovadas pelo executivo municipal. Nenhum
equipamento ou servio cultural detinha a possibilidade de atribuir subsdios: apenas a Cmara
o fazia.
As duas outras linhas de aco de incentivo actividade cultural tinham, simultaneamente, o
objectivo de criar na cidade momentos e espaos de concentrao de actividades de grande
valor artstico e de lhes dar a visibilidade e continuidade necessria para se transformar em
motivo de atraco de visitantes.
046 Foi por isso definido um programa anual de animao da cidade, onde se incluam os Festivais
que j existiam e os que apareceram depois, organizados ou apoiados pela Cmara (Festival
de Jazz, PONTI, Do Natal aos Reis, Semana do Cinema Europeu, Festival de BD, Pscoa no
Porto, etc ).
A quinta linha de actuao assentava no princpio de que alguns projectos especiais eram
necessrios para concentrar atenes, atravs de vrios instrumentos, num objectivo
determinado. Pela sua dificuldade de execuo e pelos custos envolvidos, admitamos que
pudessem no ser sustentveis durante muito tempo, mas poderiam ser tomados por outras
instituies.
O caso paradigmtico foram as Jornadas de Arte Contempornea do Porto, com 3 edies
realizadas em 1992, 93 e 95.
Aps dois anos de trabalho com lanamento dos programas atrs referidos, pensamos que
era o momento de a Cmara participar activamente no esforo que a Fundao de Serralves
desenvolvia para construir o Museu de Arte Contempornea, cujo projecto estava a ser feito
pelo Arq. Siza Vieira para integrar as diversas actividades culturais previstas. Por isso, as
Jornadas incluram manifestaes de artes plsticas, msica, dana e vdeo, com a participao
de artistas locais e internacionais de grande qualidade, j consagrados alguns, outros apenas
promessas.
Para captar pblicos sem interesse especial pela arte contempornea, as Jornadas utilizaram,
alm dos equipamentos tradicionais, espaos de grande valor patrimonial, mas degradados
e/ou fechados ao pblico em geral, como as catacumbas e a sala do arquivo da Alfndega do
Porto, o Palcio do Freixo e a Fbrica Harmonia e a Sala do Captulo da Ordem Terceira.O
contacto das pessoas com esses locais desencadeou processos de recuperao e de utilizao
pblica desse patrimnio, que prossegue ainda hoje, com excepo do nico que ficou na posse
da Cmara.
Finalmente, envolveu-se o tempo de durao de cada edio das Jornadas num ambiente de
descoberta, discusso, convvio e alguma festa, ambiente que se transferiu para Serralves e
se desenvolveu e enriqueceu com as extraordinrias consequncias que se conhecem.
Para Comissrio das Jornadas procuramos algum fora do circuito dos nomes consagrados.
De Joo Fernandes, que dava aulas na Escola Superior de Educao do Porto, apenas
conhecamos o seu interesse profundo pelas expresses artsticas contemporneas. O trabalho
que desenvolveu e a visibilidade que as Jornadas lhe deram esto na origem da sua escolha 047
para subdirector artstico do MAC de Serralves, que agora dirige.
MANUELA DE MELO
Deputada do Parlamento desde 2002 membro das Comisses Parlamentares de Educao, Cincia e Cultura e de Poder
Local, Ambiente e Ordenamento do Territrio.
Licenciada em Biologia pela Faculdade de Cincias da Universidade do Porto. Exerceu o cargo de Vereadora do Pelouro
de Cultura e Turismo na Cmara Municipal do Porto entre 1990 e 2002; foi membro do Conselho de Administrao
Comisso Executiva da Porto 2001 SA, membro do Conselho de Opinio da RTP e professora do ensino superior.
049
CAPTULO II
OS NOVOS
TERRITRIOS
DA CULTURA
051
O presente artigo pretende lanar algumas novas pistas para a interveno cultural dos
municpios, com base em duas perspectivas que vm sendo objecto de grande reflexo acadmica
e poltica nos anos mais recentes. Por um lado, a importncia de uma viso territorializada
das polticas sectoriais para a cultura, evidenciando a importncia que os recursos culturais,
materiais, imateriais e simblicos representam no quadro dos processos de desenvolvimento
local e regional. Por outro lado, o interesse que a extenso do mbito cultural a outras
actividades relacionadas com a comunicao, os contedos e a criatividade e que o seu potencial
de alargamento associado s novas tecnologias de informao e comunicao tm no quadro
de novas estratgias de competitividade e inovao.
Deste modo, partindo de uma primeira sistematizao relativamente abreviada sobre conceitos
e abordagens tericas ou de natureza emprica, acerca das indstrias culturais e criativas e
das suas dinmicas de base territorial, o artigo apresenta uma leitura dessas dinmicas no
contexto do territrio nacional, com especial enfoque sobre as transformaes mais evidentes
052 registadas ao longo das ltimas duas dcadas.
Para alm de uma abordagem mais quantitativa, centrada na anlise de alguns indicadores
que permitem reconhecer as principais tendncias de evoluo das actividades culturais e
criativas no territrio portugus nos ltimos vinte anos, o trabalho faz uma breve sistematizao
de um conjunto de tipologias de experincias territorializadas de base cultural, que tm
prosseguido em Portugal nos ltimos anos e sobre as quais importar retirar ensinamentos
e orientaes no sentido de robustecer e inovar no campo das polticas culturais municipais,
respondendo aos desafios da competitividade e da globalizao.
Este mesmo anseio de alguma forma encetado no ltimo captulo, com um conjunto de
contributos que os autores enunciam em matria de novos mbitos, novos contextos e novas
metodologias de interveno poltica no sector, escala municipal e/ou regional.
No caso das despesas de capital, para alm do significativo investimento no patrimnio, reala-
se mais recentemente (a partir de finais da dcada de 80) uma grande aposta das autarquias
na construo de recintos culturais destinados s artes do espectculo, aco que permite
que muitos destes concelhos assegurem hoje uma programao de espectculos artsticos
regular e mais estruturada. (ver Grfico 2)
ii) As dinmicas de oferta artstica e cultural, analisadas com base em duas fontes muito
diversas, uma de carcter pblico, associada a um sistema de financiamento da produo e
programao artstica e cultural, o programa Territrio Artes, em que se utiliza um indicador
de distribuio territorial dos agrupamentos artsticos e culturais inseridos no sistema e uma
outra, de iniciativa privada, associada entidade procur.arte que publica um catlogo de oferta
de artistas e produtores artsticos e culturais, o Pisa-papis07, utilizando neste caso igualmente
um indicador de distribuio territorial;
A evoluo, nos ltimos anos, do nmero de pessoas ao servio em empresas dos subsectores
da impressoe da publicidade claramente de sinal negativo, o que estar em princpio
relacionado com transformaes de pendor tecnolgico associadas utilizao de tecnologias
digitais e s tecnologias de informao e comunicao mais avanadas. Nos restantes sectores,
as tendncias so na maioria dos casos ou levemente decrescentes ou estacionrias, excepto,
mais uma vez, no caso das actividades artsticas e de espectculo que manifestam um ligeiro
crescimento.
As dinmicas empresariais e de emprego neste conjunto de actividades culturais e criativas
tm demonstrado, desde os finais da dcada de 90, algum vigor sobretudo nas reas urbanas
de maior dimenso ou em reas de urbanizao mais intensa (designadamente nas NUTS III
da Pennsula de Setbal, Cvado, Ave, Baixo Vouga, Baixo Mondego e Algarve) e em diferentes
subsectores, quer de natureza artstica, quer nas reas relacionadas com os media.
Lanado em 2006 pelo Ministrio da Cultura, o Programa Territrio Artes envolve actualmente
um nmero expressivo de produtores artsticos e culturais inscritos como fornecedores/
vendedores de produtos e servios e praticamente metade dos municpios portugueses, como
compradores/programadores dos produtos e servios oferecidos pelos agentes inscritos na
base.
Os criadores/produtores inscritos nesta base encontram-se espacialmente concentrados em
Lisboa, praticamente 48% do total, e uma parte no Grande Porto, cerca de 10% do total. Assim,
um significativo nmero de criadores e produtores artsticos e culturais que oferecem produtos
e servios a nvel do territrio nacional encontra-se concentrado em Lisboa, e abarca um leque
de reas artsticas e de propostas muito alargado, dentro do teatro, da dana, da msica e dos
projectos transdisciplinares. Esta tendncia confirmada pela distribuio das companhias
e estruturas artsticas e artistas inseridos no catlogo Pisa-Papis e pela densidade de produtos
que estes oferecem em cada um dos concelhos.
Para alm dos concelhos que integram as aglomeraes de Lisboa e do Porto (Grande Lisboa
e Grande Porto), os concelhos que apresentam um nmero mais significativo de agentes
culturais e artsticos, bem como de oferta de produtos, correspondem em geral rede de
cidades mdias, coincidindo, em geral, fora do litoral, com as capitais de distrito. Esta tendncia
no deixa de se relacionar tambm com uma aposta destes principais centros urbanos na
construo e gesto de novos espaos de espectculos, designadamente, beneficiando de apoio
da poltica cultural do Governo nos ltimos anos (promoo de uma rede de cineteatros) e do
apoio dos Fundos Estruturais no quadro das prioridades do Programa Operacional da Cultura
(no perodo de 2000 a 2006).
Esta concentrao territorial para alm disso extensvel s organizaes de promoo e de
gesto artstica e cultural, organizaes que na sua grande maioria tm o formato associativo,
mas que adoptam igualmente, e talvez cada vez mais, outras frmulas jurdicas e de gesto,
empresarial ou cooperativa, mas tambm de carcter informal, envolvendo profissionais
individuais, artsticos e criativos.
2.1.3. Dinmicas de investimento pblico e privado
Por ltimo, a anlise da dinmica de projectos de investimento, materiais e imateriais, e a sua
expresso territorial, com base em dados provenientes do ltimo Quadro Comunitrio de Apoio,
064 permite acrescentar algumas consideraes sobre as tendncias das dinmicas de investimento
no sector das actividades culturais e criativas, que confirmam algumas das tendncias
anteriormente apontadas.
O Programa Operacional da Cultura, no perodo entre 2000 e 2006, constituiu um importante
instrumento de financiamento das actividades relacionadas com o patrimnio, em especial no
quadro do sector museolgico, permitindo em paralelo com uma poltica de lanamento da
rede nacional de museus, de iniciativa pblica governamental, uma distribuio mais ou menos
dispersa pelo territrio de projectos museolgicos de natureza material ou imaterial (Figura
6). Em matria de consolidao da rede de salas de espectculo, o mesmo instrumento de
financiamento favoreceu o apoio de investimentos (construo de salas de espectculo e apoio
para o arranque da respectiva programao) nos principais centros urbanos (capitais de distrito
na sua maioria), numa lgica de reforo das dinmicas artsticas e de programao de
espectculos nos principais centros urbanos estruturadores do sistema urbano nacional.
Enquanto que o financiamento de projectos dentro das reas do patrimnio e dos museus se
reflecte de forma disseminada no territrio, abarcando concelhos de diferente dimenso e
perfil, localizados no litoral ou no interior do pas, o financiamento orientado para as actividades
artsticas actividades de espectculos e para os novos suportes multimdia favoreceram
claramente as dinmicas urbanas, quer no seio das grandes aglomeraes de Lisboa e do
Porto, quer dos centros urbanos de mdia dimenso que em todo o territrio nacional formam
uma rede de cidades mdias.
PEDRO COSTA
Professor Auxiliar do Departamento de Economia do ISCTE e Investigador do Dinmia Centro de Estudos sobre a
Mudana Socioeconmica; Doutorado em Planeamento Regional e Urbano.
Fonte: INE, Portugal, 2006, Anurio Estatstico de Portugal 2005. Informao disponvel at 30 de Setembro de 2006.
077
Grfico 2 - Evoluo das despesas de capital com cultura dos municpios, segundo as reas,
no perodo entre 1990 e 2004
Fonte: INE, Portugal, 2006, Anurio Estatstico de Portugal 2005. Informao disponvel at 30 de Setembro de 2006.
Grfico 3 Evoluo do nmero de estabelecimentos de empresas por subsector das actividades
culturais e criativas, entre 1999 e 2003.
079
Figura 2
080
Figura 3 Distribuio do emprego (TPCO) privado do sector cultural e criativo segundo os
subsectores, 2003
081
Figura 4 Oferta de Produtores e produtos/servios artsticos e culturais,
Programa Territrio Artes, Fevereiro 2007 e Catlogo Pisa-Papis 2006
082
Figura 5
083
Figuras 6 e 7 Projectos Culturais apoiados no quadro do Programa Operacional da Cultura
e dos Programas Operacionais Regionais no QCA III 2000-200609
084
Figura 7
085
Referncias bibliogrficas
BABO, E. P. and P. COSTA (Coord.), 2006, Plano de ERICARTS (2002), Creative Europe: On Governance and
Interveno Estrutural do Sector Cultural no Horizonte Management of Artistic Creativity in Europe. Bonn:
2007-2013, Lisboa: Quartenaire Portugal/Dinmia European Research Institute for Comparative Cultural Policy
Ministrio da Cultura. and the Arts (ERICarts).
086
BABO, ELISA PREZ (Coord) E OUTROS (2006), Estudo FLORIDA, R. (2002), The rise of the creative class. New
Prospectivo, Perfis Profissionais e Diagnstico de York: Basic Books.
Necessidades de Formao do Sector/Domnio das
Industrias de Contedos, IQF, Lisboa. FLORIDA, RICHARD & TIGNALI, IRENE (2004), Europe in
the Creative Age, Co-published in Europe with Demos.
BIANCHINI, F. and M. PARKINSON (eds.) (1993), Cultural
Policy and Urban Regeneration, Manchester: Manchester GOMES, R. T.; LOURENO, V; MARTINHO, T.D. (2006),
University Press, Manchester. Entidades Culturais e Artsticas em Portugal, Lisboa:
Observatrio das Actividades Culturais.
BIANCHINI, FRANCO & LANDRY, CHARLES (1994), The
Creative City. Working paper 3: Indicators of Creative City, HENRIQUES, E.B. (2000), O sector econmico da cultura
A methodology for Assessing Urban Viability and Vitality, na rea Metropolitana de Lisboa, Finisterra, XXXV, 69,
Comedia, www.comedia.org.uk 2000, pp. 109-136.
BRADFORD, NEIL (2004), Des villes cratives: Compte HUTTON, T. (2000), Reconstructed production landscapes
rendu des dialogues structurs sur les stratgies urbaines, in the post-modern city: applied design and creative
CPRN, Rapport de recherche F/45, www.cprn.org services in the metropolitan core, Urban Geography, 2000,
21, 4, pp 285-317.
CABRAL FERREIRA, JOS MARIA (Resp.) (199-) O Sector
da Cultura: Prticas e Poltica nos Municpios da Regio LANDRY, C. (2000), The Creative City: a toolkit for urban
do Norte, Comisso de Coordenao da Regio do Norte, innovators. London: Comedia/Earthscan.
Porto, (Verso provisria).
LAZZERETTI, L. (Ed.) (2004), Art Cities, Cultural Districts
CAMAGNI, R; D. MAILLAT and A. MATTEACCIOLLI (Eds.) and Museums, Firenze, Firenze University Press.
(2004), Ressources naturelles et culturelles, milieux et
dveloppement local. Neuchatel: EDES. LOPES, J. T. (2000), A cidade e cultura: um estudo sobre
prticas culturais urbanas, Afrontamento, Porto.
CASTRO NEVES, ARTUR (2003), A Indstria de Contedos.
Uma viso Estratgica, GEPE. ME, Lisboa. MARCUS, C. (2005), Future of Creative Industries
Implications for Research Policy, European Comission,
CAVES, R. (2002), Creative Industries: Contracts between Art Community Research.
and Commerce, Cambridge / London: Harvard University Press.
MATEUS, A. (Coord.) (2005), Actualizao da Avaliao
COSTA, P. (2003), As actividades culturais e a Intercalar do Programa Operacional da Cultura, Augusto
competitividade territorial: o caso da rea Metropolitana Mateus & Associados, GEOIDEIA.
de Lisboa. Universidade Tcnica de Lisboa. Dissertao de
Doutoramento em Planeamento Regional e Urbano. Lisboa: NESTA (2006), Creating Growth How the UK can develop
ISEG/UTL. world class creative business, London, Nesta Research
Report.
COSTA, P.; MAGALHES, M.; VASCONCELOS, B.,
SUGAHARA, G. (2006), On Creative Cities governance NEVES, J. S. (2000), Despesas dos Municpios com Cultura,
models: a comparative approach, Dinmia Working Paper, Lisboa: OAC.
n2006/54, Lisboa: Dinmia/ISCTE.
O'CONNOR, J. AND D. WYNNE (ed.) (1996), From the
DUXBURY, NANCY; Creative Cities: Principles and Margins to the Centre: Cultural production and
Practices, Background paper F/47, 2004, www.cprn.org consumption in the post-industrial city, Aldershot: Arena.
EC/KEA (2006), The Economy of Culture in Europe, Study OECD (2005), Culture and Local Development, Paris: OECD.
prepared for the European Commission, (Directorate-General
for Education and Culture), October 2006, Brussels: EC.
SANTAGATA, W. (2002), Cultural Districts, Property Rights
and Sustainable Economic Growth, International Journal
of Urban and Regional Research, Volume 26.1, March 2002,
pp.9-23.
www.poc.min-cultura.pt
www.qca.pt
www.territoriaartes.pt
2. CULTURAS NOVAS GEOGRAFIAS NOVAS CULTURAS
GEOGRAFIAS
Joo Sarmento e Ana F. Azevedo
088
Just as none of us is outside or beyond geography, none of us is completely free from the
struggle over geography. (Edward Said, 1994, p.7)
Resumo
Este artigo um exerccio crtico realizado com base na explorao da ideia de espaos culturais.
O recurso tcnica de montagem textual tenta evidenciar algumas das contradies centrais
que percorrem o uso recorrente de diferentes noes de cultura na sua relao irnica com a
construo de lugares. O objectivo central o de colocar o leitor como produtor e consumidor
activo do espao, de forma a provocar uma reviso do seu prprio estatuto como interveniente
no territrio, atravs de um resgate, exposio e coliso hipertextual de fragmentos do quotidiano.
Introduo
Novas Geografias da Cultura foi o convite. Algo que merece considerao, pensamos. Mas
quais as trajectrias praticveis? Existem todos aqueles itinerrios que nos apontam a explorao
dos lugares de produo e consumo cultural. Por um lado, h um mundo que articula a dinmica
territorial com mobilidades, acessibilidades, planos e tipologias, investimentos e gesto,
marketing e publicidade, consumo e especulao, de uma panplia de artefactos culturais
convencionados.
Auditrios, teatros, ateliers, pavilhes multiusos, museus, centros paroquiais, galerias de arte,
salas de cinema e conferncias, entre outros Por outro lado, h tambm o universo das
prticas culturais quotidianas do sujeito, com os seus espaos genitais da experincia; as
cozinhas onde as mes reproduzem gastronomias seculares na mincia de rapadelas e cortes
com saber ou mesmo as conversas no refeitrio de uma qualquer fbrica em que se articulam
as intimidades do discurso.
Incluiramos aqui tambm as msicas cantaroladas nos infantrios, extenses da casa e do
tempo que revelam instituies ou ideologias de poder, herdados ou perpetuados nas
performances destes mesmos espaos. A re-assero da cultura que urge discutir e que nos
levaria a outras espacialidades, a outras tantas teias de produo de verdade e conhecimento
que premente desconstituir e reconstituir.
A nossa opo revela a inscrio no papel de uma construo geogrfica de momentos culturais
de espao-tempo, articulados pelo gesto transgressivo da experincia. O objectivo ento
mostrar a prtica do espao enquanto prtica textual, como lugar de inscrio do sujeito,
superfcie inacabada de criao da experincia. A intertextualidade funciona aqui como modo 089
de se accionar a natureza sempre aberta dessa mesma prtica, tal como a vivncia rizomtica
do lugar o fundamento da gnese do espao.
A folha branca como territrio
O aparente poder de a esculpir
De escrever e re-escrever
Como se inscreve a terra
Porque lado se comea?
Que direco se toma?
Quem mora nesta folha?
21:30 (GMT) Rocky Balboa comea a ser projectado em 732 salas de cinema do pas. Em
Viseu, um casal de namorados, nicos espectadores, sentados no fundo da sala, esto mais
interessados em olhar-se
090 17:09 (GMT+12) Cardona, ilha sul da Nova Zelndia: um pequeno Hyundai alugado pra por
breves instantes na paisagem buclica. Os turistas despedem-se de algumas peas de roupa
interior, preparam a cmara e registam o momento enquanto vo danando e enfeitando a Bra
Fence (um estudo recente revela que so tiradas 160 fotografias dirias a esta rede de soutiens!)
13:12 (GMT +1) alguns anos atrs.Inaugura-se a Praa Sony na Potsdamer Platz, BerlimNem
nos seus sonhos mais arrojados teria Albert Speer imaginado o novo centro da Europa desta
forma!
14:23:08 (GMT +1) Mais um gesto e rito sensorial que leva a um beijo profano na fita da Madona
Negra de Montserrat.
16:07 (GMT) Ano sim, ano simchega a ambulncia do INEM para levar trs estudantes
urgncia do hospital. Esto em coma alcolico. Desperdiaro os bilhetes do concerto dessa
noite, no recinto poeirento pejado de casas de banho plsticas e amovveis.
A map of the world that does not include Utopia is not even worth glancing at.
(Oscar Wilde, 1895)
22:12 (GMT) Afonso assiste ao Guimares Jazz, um dos 239 Festivais de Jazz do pas (talvez
seja melhor no numerar os Festivais de Msica de Vero!). H mesma hora a irm Sara ouve
na rdio o programa 5 minutos de Jazz, os nicos 5 minutos em 24 horas em que qualquer
uma das milhentas rdios do pas transmite consistentemente um programa de rdio de Jazz
(Ah! nos ltimos 40 anos).
19:37 (GMT) Brilhante e cristalino escorre o fio de azeite Galo no anncio que enche o LCD
gigantesco do caf Zman, logo aps a propaganda despudorada de parasos e experincias
galcticas na venda do milionrio excntrico que oblitera misericrdias e comezinhas
solidariedades sociais. A tenso crescente e o espao reajusta-se entre o balco e as mesas
de acordo com as configuraes clubsticas. O Harpic nunca conseguir disfarar a proximidade
da casa de banho de reduzidas dimenses que Bruxelas no aprova.
17.22 (GMT) Castro abandona o carrinho de compras que desliza pelo asfalto breve. Mais uma
vez a porta do carro estroncada no parque do Lidl transforma as novas geografias de consumo
numa miragem muitas vezes mal abenoada. Castro d a moeda ao puto que chega, d o leite
e d o carrinho inteiro. Senta-se ao volante assaltado pela parania colectiva do Outro figurado
vezes sem conta nesse espao indefinido que o Leste. Dorme at amanhecer.
16:32 (GMT+1) Vilaa e a festa do grotesco em Pamplona. As artes performativas dos corpos
em (im)pactos de coliso.
6.33 (GMT) Uma varina peleja desanimadamente com um semforo que teima em no a deixar
cruzar uma qualquer rua transformada entretanto em rota de atravessamento da cidade.
Intervalo!
Respire
Reflicta
Comece do fim para o incioo mundo tambm no linearno sequencial
Os textos so?
A folha tem muitas SECERID!
Mas qual a relao de tudo isto com as Novas Geografia da Cultura?
20:10 (GMT) Carlos e o seu parceiro Joo saem em direco Culturgest. Em cartaz est um
recital de piano (Schtz, Kurtg e Messiaen). Maria da Cunha ficou em casa, tentando combater
a experincia contraditria e opressiva de um corpo fora de lugar.
Ao mesmo tempo, Quinten Massys (1465-1530) desvelava em Anturpia a sua ltima grande
produo retirada do mundo satrico de Erasmus: A Grotest Old Woman, para uns sculos
mais tarde Alice derramar o ch a ferver sobre a duquesa encartada.
092
Materially, our bodies circumscribe our existences. In this sense we are sensual beings, ones
that feel, tactilely, emotionally and sensorially. () our bodies carry cultural markers that
tag us as aged, racialised, sexed, classed, sexualised, disabled or ill. () A radical body politics
has to look beyond the surface, into the space of materiality and discourse, in order to
understand the complexity of journeys of transition.
(Moss e Dyck, 1999, pp.162,163 e 171)
7:52 (GMT -4) Alencar desliza vagueando numa canoa no Amazonas. A selva, a humidade, a
invisibilidade da fauna, o celular que no funciona, os rostos de indgenas aturistados, a
performance dos Tupi-Guarani na vspera, escondem a grande incompreenso das lutas entre
cultura e natureza que se vo envolvendo de discursos globais e primeiro-mundistas de
compaixo.
12:40 (GMT) Dmaso e Sara, estudantes de Belas Artes no Porto, embarcam na Ryan-Air.
Dentro de 50 minutos, e por apenas 26.46 (taxas includas), esto em Barajas. Vo ao Prado
fazer esquios para um trabalho semestral. Voltam no dia seguinte...
23.12 (GMT) Susana e Raquel esto felizes, arranjaram finalmente bilhetes para os seus bebs,
para a casa da msica. A famlia atenta mais um espao clnico, a busca de uma dose de
genialidade e erudio fornecida pelo trio panptico do edifcio.
Rurbanizao-interstcio-deslocalizao-fludo-campo/cidade-morbilidade-concentrao-
subrbio-local-contra-urbanizao-centro-disperso-enclave-reabilitao-acessibilidade-
conurbao-policentrismo-cidade-jardim-decliniodifuso-bicefalia-regionalizao-hinterland-
circulao-megapolis-crescimento-bidonvilles-densidade-mobilidade-global-periurbanizao-
vazio-desindustralizao: restless landscapes!
One does indeed find folds everywhere.
(Gilles Deleuze, 1995, p.156)
10:52 (GMT -7) Steve Wynn, acidentalmente perfura o seu quadro Le Reve, de Picasso, avaliado
em 139 milhes de dlares. Este faz parte da decorao do tambm seu restaurante Picasso,
onde um chefe espanhol (com um salrio declarado de 500,000 dlares/ano) cozinha comida
francesa num hotel cujo tema a Itlia (tudo em Las Vegas). Anteontem o jogo, ontem o 093
entretenimento, hoje a arte. Afinal o theming est pass.
12.05 (GMT) A morte do capito Amrica e mais uma guerra civil silenciada nas escolas pblicas
de Portugal-pas.
H dois Algarves ()
Orlando Ribeiro (1987, p.1261)
23:15 (GMT) Afinal o filme Rocky Balboa estava a ser projectado na sala ao lado, o caixote 21.
O casal de namorados apercebeu-se de que o filme que estava a terminar era o Mosaico
Cultural Global, um documentrio sobre fragmentos quotidianos de espao-tempo que tem
tido parcas audincias. Por isso estavam ss. Ao lado poucos lugares estavam vazios.
Geographyhas meant different things to different people at different times and in different
places.
Livingstone (1992, p.7)
JOO SARMENTO
Doutor em Geografia pela Universidade de Cork, Irlanda (2001). Professor na Universidade do Minho desde 1999. Tem
publicado nas reas da Geografia Cultural, Geografia do Turismo e Pensamento Geogrfico. Em 2004 recebeu o prmio
Nacional de Geografia Orlando Ribeiro, pela obra Representation, Imagination and Virtual Space. Geographies of Tourism
Landscapes in West Cork and the Azores. J leccionou em Timor, Brasil, Iro, Finlndia, Letnia, Repblica Checa,
Espanha e Irlanda. Em 2006 foi co-organizador (com A. F. Azevedo e J.R. Pimenta) do livro Ensaios de Geografia Cultural,
uma obra implicada com a reconceptualizao das ideias de espao, lugar e paisagem.
ANA F. AZEVEDO
Docente e investigadora no Departamento de Geografia do Instituto de Cincias Sociais da Universidade do Minho. Tendo
realizado o mestrado em Educao Ambiental e no mbito do projecto Europeu de Investigao que lhe proporcionou
uma bolsa de estudos na Danish Research Academy, esta gegrafa desenvolveu pesquisa em torno das geografias da
infncia. Efectuado de 2001 a 2004 na University College London e de 2004 a 2006 na Universidade do Minho, o seu
doutoramento desenvolve a aproximao entre Geografia e Cinema explorando a paisagem como construo cultural,
como ideia e como experincia.
Referncias bibliogrficas
DELEUZE, G (1995); Negotiations; Columbia University
Press; Nova Iorque.
REDES: NOVAS
GEOGRAFIAS
DA CULTURA?
097
Bragana foi ao longo de dcadas um plo cultural interessante e vivo que se imps na aridez
cultural transmontana, constituindo-se como ncleo de saber e de cultura desde o sculo XVI
quando os jesutas aqui se instalaram fundando o seu colgio (1562). Bragana assumiu-se,
a, partir de ento, como uma cidade estudantil por excelncia e criou fortes tradies culturais
no mbito das artes do espectculo.
No obstante, a cidade viu-se nas ltimas dcadas sem equipamentos culturais capazes de
satisfazer cabalmente as necessidades e as exigncias da populao, criando um vazio em
termos de oferta e de procura, com uma consequente falta de motivao, interesse e vontade
de usufruir e fruir o consumo de bens culturais.
A construo do Teatro Municipal de Bragana foi um projecto que a autarquia assumiu no
mbito dos principais objectivos estratgicos no que diz respeito poltica cultural, procurando,
deste modo, responder aos anseios mais antigos e profundos dos agentes culturais, da populao
da cidade, do concelho e da regio e ao mesmo tempo contrariar a tendncia quase instalada
de no participao e no interveno em actividades culturais.
Com o apoio do Programa Operacional de Cultura, a Cmara Municipal de Bragana assumiu
o compromisso de executar o projecto de Planeamento e Programao do Teatro Municipal
de Bragana que contemplasse eventos culturais regionais, nacionais e internacionais, de
forma a diversificar e formar pblicos, cabendo na sua programao representaes teatrais,
artes circenses, novo-circo, dana e msica.
098 Investir na construo de um Teatro dar lugar nobre cultura, investir na educao e na
formao dos cidados porque cultura educao e a educao a pedra de toque de uma
sociedade mais coesa, mais forte, mais justa, porque cultura tambm uma forma, e talvez
a mais nobre, de dilogo entre os povos.
A construo do Teatro Municipal de Bragana, para alm de dotar a cidade de uma estrutura
cultural de referncia, satisfaz a procura de produtos e bens culturais; incentiva o aparecimento
de hbitos culturais, criando pblicos e atraindo grupos sociais diversos; proporciona qualidade
de vida aos cidados traduzida na fruio cultural.
Efectivamente com a abertura do Teatro Municipal de Bragana em Janeiro de 2004 uma nova
pgina se abriu na vida cultural da cidade.
A aposta foi e na qualidade e na diversidade de propostas cujo objectivo foi/ formar pblicos,
educar pblicos para num momento seguinte os fixar. No h um pblico para o Teatro, h
sim uma diversidade de pblicos e cumpre-nos programar actividades que vo de encontro a
esses pblicos, oferecendo-lhes propostas capazes de os envolver, de entrar aos poucos na
vida dos bragananos e estes devero criar hbito de ir ao Teatro e olhar esta casa como sua.
Entendemos, desde a primeira hora, que a programao tem de ser rigorosa e exigente
pautando-se pela qualidade. S assim a cultura tem sentido e s assim ser veculo de formao
e educao. No deveremos cair no fcil nem no comercial sem qualidade, escolheremos o
caminho mais difcil, mas tambm o mais seguro10.
A formao e educao do pblico est no centro da programao e esta deve permitir que o
pblico cresa, considerando sobretudo as especificidades dos diferentes pblicos nomeadamente
o pblico infantil e juvenil. Da que seja fundamental o dilogo com as escolas, com os
educadores, com os professores. A existncia de um servio educativo funcional fundamental
para que o consumo de bens culturais no fique apenas e s pelo consumo, mas possa produzir
um trabalho anterior e posterior que com toda a certeza trar uma mais-valia a todas as
crianas e jovens, despertando nelas o gosto e o prazer de vir ao Teatro e depois de discutir
o que v.
Acreditamos que a msica, o teatro, a dana, as artes de palco em geral tm um papel
activo na construo de uma sociedade melhor, que assenta na formao e educao de
pblicos, particularmente pblicos jovens, onde a semente cultural lanada hoje dar o
seu fruto amanh.
Estamos convictos da indiscutvel importncia das artes e do seu papel na preservao da
diversidade cultural, no desenvolvimento da criatividade e do esprito crtico, do esprito
de iniciativa.
099
O Teatro Municipal de Bragana uma estrutura que entra agora no seu quarto ano de
funcionamento efectivo. Proporciona, desde a sua abertura, uma oferta regular de dois
espectculos por semana. Percebemos desde o incio que a oferta era muito maior do que a
procura, mas assumimos o risco, conscientes de que o Teatro tinha de se impor, tinha de se
tornar visvel. Aos poucos os bragananos foram-se aproximando do Teatro. Preocupmo-nos
desde o incio em cobrir todas as faixas etrias com especial ateno Infncia e Juventude.
O executivo assumiu esta causa, proporcionando entrada livre e transporte a todas as crianas
do ensino pr-escolar e 1 ciclo da cidade e concelho de Bragana. Oferecemos a este pblico
um espectculo por perodo escolar o que em mdia faz com que todas as crianas do concelho
venham ao Teatro trs vezes por ano.
Para o Teatro Municipal de Bragana foi ainda definido e defendido pelo Executivo a poltica
do utilizador/pagador, criando contudo um desconto de 50% para estudantes, maiores de 65
anos e grupos. Temos conscincia do longo caminho a percorrer, mas acreditamos estar no
caminho certo. Aos poucos os bragananos vo aderindo s nossas propostas, cultivando o
hbito de vir ao Teatro. A comprov-lo temos uma taxa de ocupao mdia de sala de 60%.
O nosso mais nobre objectivo que o Teatro Municipal de Bragana se transforme num lugar
onde as pessoas se sintam bem, assumam esse espao como um espao colectivo de prazer,
de fruio, de cultura. S esta relao com o espao dar ao Teatro a sua personalidade
exemplar.
Acreditamos que a existncia do Teatro Municipal de Bragana tem vindo a alterar a atitude
dos bragananos em relao ao consumo dos bens culturais; o Teatro como espao de convvio,
de fruio, de cultura j uma realidade do quotidiano de muitos. Hoje a fruio de bens
culturais est mais prxima dos cidados; esta proximidade deve-se sobretudo existncia
dos novos equipamentos culturais. O acesso cultura descentralizou-se, democratizou-se.
Como programadores dos novos espaos culturais temos a misso de escolher um conjunto
de propostas artsticas cuja escolha depende de critrios e convices que passam pela
conscincia do papel da arte em geral e das artes de palco em particular na vida das pessoas,
das comunidades. Por isso, procurmos desde o incio apresentar uma programao criteriosa
acreditando que a arte e as manifestaes artsticas tm um papel activo na construo de
uma sociedade melhor. nisto que acreditamos. por este caminho que seguimos.
HELENA GENSIO
Licenciada em Lnguas e Literaturas Modernas Estudos Portugueses e Franceses pela Faculdade de Letras da
Universidade do Porto.
Mestre em Literatura Portuguesa Contempornea pela Faculdade de Cincias Sociais e Humanas da Universidade Nova
de Lisboa.
100 Professora adjunta do quadro de pessoal docente da Escola Superior de Educao do Instituto Politcnico de Bragana
(departamento de portugus).
Directora do Teatro Municipal de Bragana desde 2003 (em regime de requisio).
Fundadora e Directora Artstica do Teatro de Estudantes de Bragana.
2. TIMES ARE CHANGING
Vtor Nogueira
101
O mapa cultural do Pas mudou radicalmente na ltima meia dzia de anos, sobretudo no que
diz respeito ao conjunto de infra-estruturas de qualidade disponveis. Aproveitando um importante
fluxo de fundos comunitrios, justo destacar o esforo que o Estado central desenvolveu
nesta matria, atravs de sucessivos governos. Bem sabemos, todavia, que os investimentos
no se esgotam nos edifcios construdos. Estar o mesmo Estado suficientemente preparado
para esta nova realidade e para o que ela a partir de agora implica? Receio que no. Tm sido
tnues os sinais, as medidas apresentadas para colaborar no esforo de consolidao da rede
entretanto constituda, medidas assentes em mecanismos pesados, pouco ambiciosos quando
confrontados com a grandeza dos novos equipamentos, tmidos projectos de que exemplo
o recente programa Territrio Artes.
Entretanto, espera-se. Espera-se pelo Estado. Espera-se que sejam postas no terreno, com
equilbrio e eficcia, as anunciadas medidas de apoio s entidades que vm assumindo a
programao desses importantes recintos culturais.
Em Vila Real, onde trabalho, tem vindo a ser realizado, com especial nfase nos ltimos quatro
ou cinco anos, um grande investimento na rea da cultura. Esse investimento traduziu-se, por
exemplo, na construo do Teatro Municipal, mas tambm do Conservatrio Regional de
Msica, da Biblioteca e do Arquivo municipais.
No que se refere ao Teatro de Vila Real, concretamente, foi possvel garantir, nestes trs anos
que decorreram desde a sua abertura, um oramento capaz de possibilitar uma agenda
dinmica, que por seu turno procura ter por base eventos de grande qualidade, programando
no para maiorias, mas para muitas minorias talvez a melhor maneira de assegurar aquilo
a que se costuma chamar servio pblico.
E, no obstante, foi possvel conquistar um pblico assduo e participativo. No ano de 2006, por
exemplo, o Teatro apresentou 381 espectculos e recebeu mais de 65 mil espectadores, de
um total de 276 mil visitantes. A taxa mdia de ocupao das salas atingiu 91,7%. Esta apetncia
cultural da regio trouxe consigo um novo objectivo, o da consolidao de pblicos,
simultaneamente a principal tarefa com que agora se depara o equipamento. De resto, a
formao e consolidao de pblicos sempre uma tarefa sem fim vista.
A gesto do Teatro de Vila Real tem estado a cargo de uma empresa municipal constituda
para o efeito. Essa empresa tem vindo a estabelecer protocolos com muitas entidades, de
modo a promover dentro e fora das portas do Teatro actividades culturais programadas em
102 conjunto com cada vez mais instituies pblicas e privadas. Para alm de inmeras parcerias
pontuais, crescente a cooperao com instituies da regio e de outros pontos do Pas, com
vista produo de eventos marcantes, capazes de tirarem partido da aplicao de uma
economia de escala.
Acima de tudo, dir-se-ia que a estratgia do Teatro de Vila Real no se limita a inserir eventos
nos diferentes ciclos da sua programao. que a identidade de um centro cultural desta
envergadura no se constri sem dedicar uma ateno particular aos processos de criao
artstica.
Com todas as dificuldades inerentes aos concelhos do interior, o Teatro de Vila Real tem
conseguido, sem se colocar em bicos de ps, mas tambm sem falsas modstias, marcar de
forma indelvel a cultura na regio em que se insere. Mas, em Vila Real como em tantas outras
cidades do Pas, este desempenho s parece sustentvel se os organismos nacionais estiverem
em sintonia e apoiarem significativamente os equipamentos culturais de cada distrito.
E, assim, talvez valha a pena salientar que as actividades realizadas em Vila Real, como de
resto acontece noutras cidades, no se limitam a promover a descentralizao cultural, no
se limitam a facilitar o acesso cultura do pblico potencial de uma determinada regio. Elas
so tambm parte importante do apoio criao artstica em Portugal, no s na medida em
que se co-produz localmente, mas tambm na medida em que se acolhem as novas produes
de inmeros agentes nacionais. importante que isto seja reconhecido e possa tambm ser
apoiado pelo Estado central, dado tratar-se, antes de mais, de um contributo local para o vigor
do panorama artstico de todo o Pas.
VTOR NOGUEIRA
director do Teatro de Vila Real e coordenador dos Servios de Cultura do Municpio de Vila Real. mestre em Filosofia
pela Universidade do Minho. Tem obra publicada nos domnios da poesia, da fico e do ensaio.
3. CORPOS CULTURAIS
Paulo Brando
104
Ns somos meros mortais, mas o teatro to eterno como a prpria vida.
Sulto Bin Mohammed Al Qasimi
Como espectador, comecei a minha actividade nos idos anos 80, tempo de adolescente,
praticamente confinado ao local onde vivia: Vila Nova de Famalico. As tardes de fim-de-
-semana eram passadas no CineTeatro Augusto Correia, entretanto demolido, onde naturalmente
s o cinema existia. Ou quase.
Uma avaliao mesmo que primria do panorama actual da actividade cultural na regio levar
a concluir que ele se alterou grandemente nos ltimos dez anos, sendo hoje possvel afirmar
que, de uma situao de falta de espectculos no incio da dcada de 90, se passou para uma
abundncia no novo milnio.
Podemos ainda afirmar que a fartura hoje existente geral, alargando-se a todo o territrio
nacional, sendo rara a cidade que no possui um equipamento cultural, fruto, obviamente, da
criao da Rede Nacional de Teatros e CineTeatro e da Rede Municipal de Espaos Culturais,
lanadas em 1999. Na generalidade, equipamentos com ampla oferta de ttulos nas reas da
dana, do teatro, da performance, das msicas, das artes plsticas, muitas com departamentos
ou valncias nas reas pedaggicas e educativas, que trabalham, sobretudo, a pensar na
criao de pblicos. Atitude moderna e cosmopolita, colocando-nos assim a par da actualidade
da criao contempornea e fazendo parte do circuito nacional e internacional, permitindo aos
pblicos acompanhar os mais variados percursos criativos, nacionais e estrangeiros, com
acesso ao que de mais pertinente existe.
Para sublinhar esta alterao da paisagem cultural, sobretudo a Norte, poderamos marcar
algumas das estruturas natas: Casa das Artes de Vila Nova de Famalico (2001), Centro de
Artes do Espectculo de Portalegre (2006), Centro Cultural Vila Flor (Guimares, 2005), Teatro
Municipal da Guarda (2005), Teatro Municipal de Bragana (2004), Teatro Municipal de Faro
(2005), Teatro de Vila Real (2004), Teatro Virgnia (Torres Novas, 2005) e Theatro Circo de Braga
(2006). Paisagem frtil, mas ainda em mutao, pois h espaos actualmente em construo,
como o caso do CineTeatro Neiva (Vila do Conde).
Apesar da excelente programao da pluralidade dos equipamentos citados, certo que a
maioria anda ainda procura do modelo de gesto ideal, consolidando caminhos para a estreita
relao com as autarquias e seus objectivos, alm de exigir do Ministrio da Cultura uma maior
ateno. A programao cultural como ferramenta de reconfigurao dos territrios culturais
tem um poder enorme e tem vindo a transformar as cidades isso indesmentvel , embora
seja ainda prematuro avaliar qual o verdadeiro impacto na vidas das pessoas. 105
Autntico que, nos mtodos de trabalho, as coisas tm evoludo francamente. Tome-se como
exemplo o teatro e as redes de programao, sejam elas formais ou informais, onde as
companhias procuram encontrar uma alternativa aos apoios e subsdios do Ministrio da
Cultura, de que estavam inteiramente dependentes, assegurando uma srie de datas pelo pas
que, no seu todo, suportam os custos de produo (assumindo, por vezes, essas estruturas o
papel de co-produtores). Ou seja, s companhias no chega a fixao ao local onde residem
(e fixao ter aqui um duplo sentido), pois o bolo dos equipamentos garante, na realidade, a
sustentao financeira dos projectos.
O mesmo acontece a ttulo internacional, por vezes. A existncia de um dos eventos em que
estive envolvido como programador, a ltima tourne internacional de Anthony and Johnsons
e o espectculo Turning, dependeu tambm do Theatro Circo (do seu financiamento), a par
de casas como o Barbican de Londres e o Olympia de Paris; ou ainda o arranque na Europa
de um projecto norte-americano, Yard Dogs Road Show espectculo de circo-cabaret ,
s possvel porque se somaram Lisboa, Portalegre e Braga.
O apagamento do Porto e o caos de Lisboa so no entanto sintomticos e preocupantes, porque
centros de deciso (e de absoro financeira). Sobretudo Lisboa, que por vezes desconhece a
realidade e a importncia dos novos equipamentos. O Ministrio da Cultura tem evoludo no
sentido positivo, observando e reconhecendo o trabalho dos diferentes espaos e criando apoios
e instrumentos. O mais recente, o Programa Territrio Artes ou, ainda em fase de arranque,
o Acordo Tripartido (decreto-lei n 225/2006 de 13 de Novembro). No h dados agora que
possam auferir uma avaliao, sendo que o dinheiro existente leva muitos dos programadores
a torcer o nariz. Basta pensar na estranha dotao oramental para a cultura do actual governo
de Jos Scrates, quando observaes de Bruxelas, muito recentes, na voz de Duro Barroso,
apontam para a valorizao da cultura na Europa ou, se quisermos, da cultura europeia
identitria: O nosso sonho lcido na Europa deve ser este: um novo humanismo para uma
globalizao com os nossos valores.
A cultura um poderoso componente do processo de formao de identidades e da auto-
-estima dos povos. A globalizao da cultura e as interseces global/local esto na ordem
do dia e so item primeiro nos grandes debates sobre o tema. A programao, como expresso
mxima de um espao de cultura, deve por isso elevar a pesquisa, a experimentao, a criao
e inovao artsticas.
Nesse sentido, devemos pensar os equipamentos como corpos culturais ou centros de
afectos, ao longo do tempo criando os seus perfis, jogando (novamente este verbo, a pensar
no Francs, jou) com a realidade local, potenciando as redes nacionais, ganhando expresso
106 nacionalmente e criando a diferena para a Europa.
Neste contexto, os centros de deciso tm um papel vital, sobretudo as autarquias, modelares
na boa gesto dos equipamentos culturais, embora tambm apresentem exemplos negativos,
como o caso do Rivoli Teatro Municipal. Nesta matria, fulcral o trabalho de topo do
Ministrio da Cultura, cujo o oramento de que dotado est longe de permitir a adequada
sustentao necessria ao eficaz funcionamento dos espaos existentes, absolutamente
capitais, a par de outras polticas, para a valorizao cultural dos portugueses e de Portugal.
PAULO BRANDO
Vila Nova de Famalico, Agosto de 1967. Curso de Interpretao da Academia Contempornea do Espectculo (Porto).
Estgio em Teatro Naturalista na The Arden School of Theatre (Manchester). Licenciatura em Estudos Portugueses na
Universidade do Porto (frequncia). Teatro Nacional S. Joo (Porto), Produo e Direco de Cena (cerca de 8 anos).
Director/Programador da Casa das Artes de Vila Nova de Famalico, entre 2002 e 2006. Actualmente: Director Artstico
do Theatro Circo de Braga (desde Maio de 2006).
4. TEATRO MUNICIPAL DE FARO, UM TEATRO AO SUL.
Anabela Afonso
107
Nasci e cresci no Algarve e desde cedo senti as limitaes de viver numa regio com uma
escassa oferta cultural, tanto do ponto de vista de espaos de circulao de espectculos como
da oferta formativa nas reas da msica, teatro e dana. Nos anos passados em Lisboa, durante
a vida universitria, apercebo-me de forma mais concreta dos efeitos provocados pela ausncia
de hbitos e prticas culturais na minha cidade.
Gradualmente fui tendo a percepo de que este no era um projecto pacfico para a comunidade
farense, facto que me pareceu constituir uma evidncia clara da urgncia da sua construo
e da sua efectiva utilidade.
Questionava-me como seria possvel numa regio considerada por muitos o carto de visita
de Portugal, pelo seu peso turstico, no haver, entrada do sculo XXI, um equipamento
cultural de mdia dimenso, havendo ainda uma parte considervel da populao local que
no o considerava sequer necessrio.
Este aparente afastamento de alguns sectores da populao local para o domnio das artes
no era mais do que o resultado da longa ausncia de uma poltica e estratgia de desenvolvimento
cultural para o pas, a qual, como em todos os outros sectores da vida social, se fazia sentir
de forma mais acentuada nas regies geograficamente mais afastadas dos grandes centros
urbanos do Porto e Lisboa.
Face a esta situao, o impacto do Teatro Municipal de Faro na cidade e na regio do Algarve,
deve ser avaliado muito para alm dos dados estatsticos que normalmente so apresentados
neste tipo de situaes, mas aos quais ser inevitvel fazer referncia. Em 2006, o Teatro
Municipal de Faro acolheu um total de 80 espectculos, com 110 sesses, distribudos pelas
108 diferentes disciplinas artsticas da seguinte forma: 11 espectculos de Teatro, 50 de Msica,
13 de Dana, 4 de Cinema e 2 de Novo Circo.
Dos 80 espectculos referidos, 22 deles (num total de 34 sesses) realizaram-se no mbito
da programao do Servio Educativo, abrangendo as vrias disciplinas artsticas j referidas.
Assistiram a estes espectculos 38.352 espectadores, 6.581 dos quais, via Servio Educativo.
Estes nmeros totalizam uma taxa mdia de ocupao do Teatro Municipal de Faro, durante
o ano de 2006, na ordem dos 55%.11
Por si s, estes nmeros no diro grande coisa, at porque a sua interpretao e validao
cientfica exigiria que tivessem como base um estudo de pblicos do Teatro que ainda no foi
feito. Mostram-nos, no entanto, que um ano aps a abertura do espao, o pblico continua a
aderir e a justificar a sua existncia.
Para alm dos nmeros, existem outros dados que podem indicar a importncia que esta
estrutura pode vir a ter enquanto factor de mudana social e cultural do territrio. Um deles
est relacionado com a possibilidade de contacto entre os inmeros profissionais do espectculo,
entre actores, bailarinos, msicos e tcnicos que neste quase ano e meio passaram (e que
continuaro a passar) por Faro, e a inevitvel troca de experincias com os profissionais locais,
consolidando assim um sector profissional emergente, mas em crescimento. Tambm do
ponto de vista econmico este equipamento representa uma mais-valia para a cidade,
considerando o consumo que os milhares de pessoas que por aqui passaram j realizaram
em hotis, bares, lojas, etc.
Penso, no entanto, que o pretendido, neste caso particular, a anlise de um ponto de vista 109
mais pessoal e subjectivo, do programador, e das expectativas existentes em relao a uma
srie de opes que necessariamente se tomam quando um espao de acolhimento de
espectculos prope ao seu pblico determinada oferta cultural em detrimento de outra. Deste
ponto de vista, preciso ter em ateno que as opes que se tomam ao programar, so
tambm elas condicionadas por uma srie de factores que muitas vezes vo muito para alm
do puro critrio esttico e do gosto pessoal de quem programa. bvio que o gosto pessoal
estar sempre presente, em graus diferentes, em qualquer programa de qualquer teatro, no
entanto, quem trabalha nesta rea sabe que factores como a disponibilidade financeira, o
equilbrio e diversidade das reas e disciplinas artsticas apresentadas, o processo interno de
deciso das estruturas, entre outros, condicionam em grande parte o resultado final apresentado
ao pblico.
Passado to pouco tempo, ser ainda cedo para dizer efectivamente qual o impacto do Teatro
Municipal de Faro no tecido cultural da regio do Algarve, pois este tipo de alteraes sociais
s se consegue medir no mdio e longo prazo. No seria justo, naturalmente, deixar de referir
que antes do aparecimento do novo teatro, outras estruturas e agentes marcaram a cidade e
a regio, com contributos imprescindveis ao seu desenvolvimento cultural no que respeita,
em particular, s artes de palco. Falo, entre outras, do aparecimento da primeira companhia
de teatro profissional do Algarve, a ACTA em 1998, do surgimento do CAPA, Centro de Artes
Performativas do Algarve, que continua a desempenhar um papel singular e de extrema
importncia na divulgao e formao de pblicos para a dana contempornea, no esquecendo,
obviamente, o papel que o prprio Teatro Lethes tem vindo a desempenhar enquanto a mais
antiga sala de espectculos da cidade, embora com algumas interrupes na sua actividade.
Em termos imediatos, a grande diferena que penso ser legtima apontar que, com o Teatro
Municipal de Faro, a cidade passou a deter um espao de apresentao regular de espectculos,
com uma equipa profissional dedicada exclusivamente programao, produo, divulgao
e montagem dos mesmos. A existncia de uma oferta cultural regular de qualidade traz consigo
o reconhecimento, por parte de estruturas idnticas doutros pontos do pas, de um parceiro
ao sul, uniformizando pela primeira vez o territrio nacional em termos de actividade cultural.
Finalmente, surge a possibilidade de, por Faro e pelo Algarve, poderem passar os mesmos
espectculos que normalmente passam por Lisboa e pelo Porto, sem constrangimentos de
ordem tcnica ou cnica, que normalmente a adaptao de espaos no vocacionados para
acolher espectculos provoca. Isto contribui tambm, ainda que no de forma absolutamente
110 consciente, para a consolidao da identidade cultural da regio, reforando a auto-estima da
populao local que deixa de se sentir margem do que se passa no resto do pas.
Mas o desenvolvimento cultural de uma regio mede-se tambm pela sua capacidade de
afirmao ao nvel da criao artstica e, neste domnio, o Algarve ainda tem um longo caminho
a percorrer, colocando-se aqui, talvez, o maior desafio ao Teatro Municipal de Faro, e daquele
que ser o seu sector de actividade mais sensvel e com impacto mais directo nos futuros
hbitos culturais da cidade, o Servio Educativo.
Desde a sua criao, o Servio Educativo do Teatro Municipal de Faro tem centrado a sua
actividade em torno da sensibilizao dos mais jovens em particular, e da comunidade em
geral, para as artes de palco. Este trabalho tem vindo a ser feito atravs da programao de
espectculos direccionados a faixas etrias mais especficas, mas, sobretudo, atravs da
realizao de ateliers temticos direccionados e adequados s diversas franjas de pblico, nas
reas da msica, da filosofia, da dana, da expresso corporal, do teatro, etc. O Servio Educativo
privilegia as actividades com pequenos grupos de trabalho, por acreditar que, apesar de demorar
mais tempo a atingir um maior nmero de pessoas, o resultado ser mais eficaz e duradouro.
o resultado deste trabalho, silencioso e lento, que se espera venha a provar, nos prximos
anos, sem sombra de dvida, o quanto era necessrio o Teatro Municipal de Faro.
ANABELA AFONSO
Licenciatura em Relaes Internacionais, pela Universidade Lusada de Lisboa em 1995. Especializao ps-licenciatura
em Gesto Cultural, pela Universidade do Algarve em 2000.
actualmente assistente de direco e programao do Teatro Municipal de Faro.
111
112
BIBLIOGRAFIA RECOMENDADA
AGUILETA, Iaki Lpez Cultura y Ciudad: manual de GOMEZ DE LA IGLESIA, Roberto coord. Cultura,
113
politica cultural municipal. Madrid: Trea, 2002. Desarrollo y Territorio. Vitoria: Xabide, 2001.
ANDER-EGG, E. Poltica Cultural a nivel municipal. HERNNDEZ, Josep Ballart e TRESSERRAS, Jordi Juan i
Buenos Aires: Humanitas, 1987. Gestin del Patrimonio Cultural. Barcelona: Ariel, 2005.
BIANCHINI, F. e PARKINSOS, M. Cultural policy and KOTLER, Neil - Estratgias e Marketing de museos.
urban regeneration. The West European experience. Barcelona: Ariel, 2001.
Manchester: Manchester University Press, 1993.
LA AGENDA 21 DE LA CULTURA Castelln de la Plana:
BONET, Llus, CASTAER, Xavier e FONT, Joseph Gestin Servio de Comunicao e Publicaes Universidade Jaume,
de proyetos cuturales. Anlisis de casos. Barcelona: Ariel, 2006.
2006.
ORTIZ, P. Poltica y cultura, in Alfoz, 98/99, pp 28-34.
CEREZUELA, David Rosell Diseo y evaluacin de Madrid: 1993.
proyectos culturales. Barcelona: Ariel, 2004.
SARMENTO, J., AZEVEDO, A. F., PIMENTA, J. R. coord.
COLBERT, Franois e CUADRADO Manuel Marketing de Ensaios de Geografia Cultural. Porto: Livraria Editora
las Artes y la Cultura. Barcelona: Ariel, 2003. Figueirinhas, 2006.
http://www.juntadeandalucia.es/cultura/peca/servlet/d
114 escarga?up=701
Neste site pode-se aceder ao Plano Estratgico para a
Cultura da Cidade de Buenos Aires Diagnstico e
Formulao Estratgica cuja elaborao se baseou numa
metodologia participativa de fixao de objectivos e de
formulao de estratgias.
http://www.juntadeandalucia.es/cultura/peca/publico/i
ndex.jsp
Plano Estratgico para a Cultura de Andaluzia. Documento
Estratgico para 10 anos 2005-2015
Este site permite aceder aos vrios documentos de
discusso e formulao do PECA Plano Estratgico para
a Cultura da Andaluzia. A Conselheria de Cultura da Junta
de Andaluzia dinamizou a realizao deste Plano
Estratgico, concebido como um documento estratgico
integral que fixa as linhas mestras da poltica cultural
autonmica para os prximos dez anos, com o objectivo
de definir orientaes estveis, democrticas e
participativas que permitam melhorar a qualidade de vida
dos andaluzes e andaluzas.
http://www.diba.es/cerc/assessorament.asp
Este site do Centro de Estudos e Recursos Culturais da
Diputaci de Barcelona apresenta um conjunto muito vasto
de Plano Estratgicos e Planos de Aco para a Cultura
realizados para o territrio espanhol, elaborados segundo
processos participados com envolvimento dos agentes
culturais.
http://www.maestrazgo.org
Neste site poder-se- encontrar informao sobre o Parque
Cultural do Maestrazgo, que corresponde a um territrio
de 42 municpios aragoneses e constitui uma experincia
inovadora de criao e gesto de um Parque em que o
patrimnio cultural e natural se definem como um elemento
de identidade colectiva.
http://www.eurocult.org
Nesta pgina poder-se-o encontrar as ltimas notcias
no que se refere a cooperao cultural, a boas prticas de
cooperao cultural europeia, a oportunidades de
mobilidade e financiamento europeu e ainda uma livraria
virtual e centro de recursos.
LISTA DE CHAMADAS DA OBRA
01
Eduard Miralles Elements de reflexi sobre la cultura, el territori i la proximitat, in Pla Estratgic de Cultura de
Barcelona, Barcelona, 2006 (documento de trabalho).
115
02
Para uma discusso sobre esta questo veja-se, por exemplo, Costa, Magalhes, Vasconcelos e Sugahara, 2006.
03
Veja-se anlise especfica da interveno municipal e sua evoluo, Neves, 2000 e Cabral Ferreira /CCRN, 1999.
04
Para uma anlise mais exaustiva, embora j mais desactualizada, de territorializao dos indicadores estatsticos
disponveis para o sector no pas, e sua evoluo, veja-se Costa, 2003.
05
Tratamento de informao estatstica e quantitativa (no necessariamente exaustiva) com fontes diversificadas cujo
tratamento da responsabilidade dos autores.
06
Anexo 1: Delimitao do sector cultural e criativo, aproximando da proposta de delimitao do sector que o estudo
recentemente publicado pela Comisso Europeia, KEA, The Economy of Culture in Europe, 2006, apresenta.
07
Foi utilizada a edio do Pisa-Papis de 2006.
08
Recorde-se que esta fonte disponibiliza o emprego por conta de outrem formalizado, que no a regra em muita da
actividade artstica e criativa, sobretudo aquela que se organiza mais em torno de projectos concretos do que em relaes
contratuais estveis com uma entidade empregadora fixa.
09
Os dados relativos ao Programa Operacional da Cultura so referentes a aces apoiadas at 30 de Setembro de 2006,
respeitantes apenas a projectos promovidos num nico concelho e classificadas segundo as quatro medidas Recuperao
e animao dos stios histricos e culturais, Modernizao e dinamizao dos museus nacionais, Criao de uma rede
fundamental de recintos culturais e Utilizao das novas tecnologias de informao para acesso cultura, dados disponveis
no site do programa, www.poc.min-cultura.pt. No que se refere aos dados referentes aos Programas Operacionais
Regionais, usaram-se apenas os dados referentes s medidas especficas para a cultura, do Eixo 3. Ainda dentro deste
caso, foram considerados apenas os projectos cujo executor respeita apenas a um concelho, excluindo, portanto, os
projectos apoiados dentro destas medidas mas com um mbito sub-regional ou regional. Neste ltimo caso, foram ainda
tratados valores globais de investimento total para esses mesmos projectos
10
Muitas vezes, fomos acusadas de elitista por assim pensarmos. A melhor resposta encontramo-la em George Steiner:
essencial ser elitista mas no sentido original da palavra: assumir responsabilidade pelo melhor do esprito humano.
Uma elite cultural deve ter a responsabilidade pelo conhecimento e preservao das ideias e dos valores mais importantes,
pelos clssicos, pelo significado das palavras, pela nobreza do nosso esprito. Ser elitista, como explicou Goethe, significa
ser respeitador: respeitador do divino, da natureza, dos nossos congneres humanos e, assim, da nossa prpria dignidade
humana in: A Ideia de Europa; 3 edio; Janeiro 2006; Gradiva Publicaes Lda; Lisboa; pgina 17.
11
Dados retirados dos relatrios de bilheteira e de frente de casa do Teatro Municipal de Faro
FICHA TCNICA
Editor
SETEPS
Ttulo
Gesto Cultural do Territrio
Coordenao Editorial
J. Henrique Praa
Susana Marques
Coordenao Cientfica
Joo Teixeira Lopes
Coordenao da publicao
Jos Portugal
Susana Marques
Autores
Ana F. Azevedo Manuela de Melo
Anabela Afonso Paulo Brando
Elisa Babo Pedro Costa
Helena Gensio Roberto Gmez de la Iglesia
Joo Sarmento Vtor Nogueira
Luiz Oosterbeek
Reviso de textos
Ana Telma Botas
Assistente Editorial
Mrcia Pinto
Design
Carlos Mendona