Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
Une chose en tout cas est certaine: c'est que l ' h o m m e n'est pas le plus
vieux problme ni le plus constant qui se soit pos au savoir humain. En prenant
une chronologie relativement courte et u n dcoupage gographique restreint
la culture europenne depuis le XVImc sicle on peut tre sr que l ' h o m m e
y est une invention rcente. Ce n'est pas autour de lui et de ses secrets que
longtemps, obscurment, le savoir a rd., Michel FOUCAUI.T, Les Mois et les
Choses. Une Archologie es Sciences Humaines, ch. X , VI; Paris, Gallimard, 1966,
p. 398.
Mas, porque, como foi dito, os actores, uma vez postas as mscaras
(personae), representavam os homens individuais (indivduos homines)
que diziam respeito tragdia ou comdia por exemplo, Hecuba
ou Medeia ou Simon ou Cremes por isso tambm os Latinos e os
Gregos designaram pelo nome [respectivamente] de persona e de
7rpoco7Tov [todos] os homens de que h reconhecimento por uma
sua certa forma [ou configurao]. 3 .
4
Quocirca si persona in solis substantiis est atque in his rationabilibus
substantiaque omnis natura est nec in universalibus sed in individuis constat,
reperta personae est definitio: 'naturae rationabiiis individua substantia'., BOCIO,
Liber de Persona et duabus Naturis. Contra Eutychcn et Nestorium, III; M P L ,
vol. L X I V , col. 1343 D .
5
... naturae rationabiiis i n d i v i d u a m subsistentiam TtaTaat n o m i n e
vocaverunt,..., BOCIO, Liber de Persona et duabus Naturis. Contra Eutychen
et Nestorium, III; M P L , vol. L X I V , col. 1343 C .
8
362 didaskai.ia
6
Compare-se, p o r exemplo, BOCIO, Liber de Persona el duabus Naturis. Contra
Eutychen et Nestorium, III (MPL, vol. L X I V , col. 1344 C) e So TOMS, Summa Theologiae, I,
q. 29, a. 2, R e s p .
Relativamente a textos o n d e a definio de BOCIO e explcita, p o d e m ver-se, entre
outros: So TOMS, Summa Theologiae, III, q. 2, a. 2, Resp.; Summa Contra Genliles, IV, c. 38, etc.
7
... persona significat id q u o d est perfectissimum in tota natura, scilicet
subsistens in rationali natura., So TOMS, Summa Theologiae, I, q. 29, a. 3, R e s p .
364 didaskai.ia
9
A verso preparada p o r GUIIHERME DE MOERBEKE, que aproveita, e m parte, outras
anteriormente existentes, encontra-se reproduzida, p o r exemplo, e m : S. THOMAE AQUINATIS,
In duodem Libros Metaphysicorum Aristotelis Expositio, ed. R . M . Spiazzi, O . P.; Taurini
R o m a e , Marietti, 1950.
As tradues vetustissima e vetus da Metafsica d o Estagirita, que j n o sculo x n
circulavam pela Europa, encontram-se m o d e l a r m e n t e editadas p o r G u d r u m VUILLEMIN
DIEM, n o m b i t o d o Corpus Philosophorum Medii Aeui, publicado sob os auspcios da Union
Acadmique Internationale e dirigido por L. M i n i o Paluello: Metaphysica, Lib. I IV. 4;
Aristteles Latinus, X X V I-I.% Leiden, J. Brill, 1970 (o texto ocupa, respectivamente, as
pp. 5-83 e 89-155).
10
Alio m o d o dicitur substantia 'subiectum vcl suppositum q u o d subsistit
in genere substantiae'., So TOMS, Summa Theologiae, I, q. 29, a. 2, R e s p .
366 didaskai.ia
11
... licet universale et particulate inveniantur in o m n i b u s generibus, t a m e n
speciali q u o d a m m o d o i n d i v i d u u m invenitur in genere substantiae. Substantia
e n i m individuatur per se ipsam, sed accidentia individuantur per subiectum,
q u o d est substantia: dicitur eiiim haec albedo, i n q u a n t u m est in h o c subiecto.
U n d e etiam convenienter individua substantiae habent aliquod speciale n o m e n
prae aliis: dicuntur e n i m ' p r i m a e substantiae'., So TOMS, Summa Theologiae,
I, q. 29, a. 1, R e s p .
12
Apesar de So TOMS se dar conta d o sentido originrio da TPIW aristotlica c o m o
princpio intrnseco d o m o v i m e n t o de u m a coisa (Cf. ARISTTELES, Fsica, II, 1, 192 b 13-23 e
d a p e s s o a e m s. t o m s d e aquino 367
15
... [Persona] nominat quid completum subsistens vel existens in natura
intellectuali., So TOMS, Scriptum Super Librum Primum Sententiarum, d. XXIII,
q. 1, a. 2, ad 4; cd. Mandonnet, vol. I, p. 560.
16
... cum hypostasis sit completissimum in genere substantiae, quod dicitur
substantia prima., So TOMS, Summa Contra Gentiles, IV, c. 38.
Relativamente afirmao de que a pessoa algo de maximamente completo
(maximam completionem importat), pode ver-se: So TOMS, Scriptum Super Librum Tertio
Sententiarum, d. V, q. 3, a. 3c; ed. Moos, vol. III, p. 209, n. 121.
d a p e s s o a e m s. t o m s d e aquino 371
17
Est e r g o ratio personae q u o d sit subsistens distinctum et omnia c o m p r e h e n -
dens quae in re sunt; natura a u t e m essentialia t a n t u m comprehendit., So TOMS,
Scriptum Super Librum Tertio Sententiarum, d. V, q. 1, a. 3c; ed. M o o s , vol. III,
p. 196, n. 61.
Sobre a relao entre o carcter completo da substncia e o sentido ntico da sua distin-
o, n o q u a d r o da problemtica da pessoa, o seguinte texto igualmente significativo:
Persona igitur, in q u a c u m q u e natura, significai id q u o d est distinctum
in natura ilia: sicut in h u m a n a natura significat has carnes et haec ossa et hanc
a n i m a m , quae sunt principia individuantia h o m i n e m ; quae q u i d e m licet n o n
sint de significatione personae, sunt tarnen de significatione personae humanae.,
So TOMS, Summa Thcologiae, I, q. 29, a. 4, R e s p .
372 didaskai.ia
Mas cm todas estas coisas de modo algum a pessoa pode ser dita
nos universais, mas apenas nos singulares e nos indivduos; com efeito
no li pessoa do homem animal ou geral [isto , na sua generalidade,
homem no possui uma 'configurao' ou uma mscara por que
se a-presente ou faa reconhecer; a configurao corresponde sempre
a uma particularizao], mas as pessoas singulares so designadas pelo
nome de Ccero, de Plato ou de indivduos singulares. 24.
10
25
Et q u o d est d i c t u m de 'supposito' intelligendum est de 'persona' in creatura;
rationali vel intellectuali..., So TOMS, Summa Theologiae, III, q. 2, a. 2, R e s p .
378 didaskai-ia
Mas, como quer que seja, a razo chega pelo discurso ao conheci-
mento daquilo que o entendimento (intellectus) sem discurso conhece,
ou seja: o universal. 28 .
31
Sed a d h u c q u o d a m specialiori et perfectiori m o d o invenitur particulate
et i n d i v i d u u m in substantiis rationalibus, quae habent d o m i n i u m sui actus, e,
n o n solum aguntur, sicut alia, sed per se agunt..., So TOMS, Summa Theologiae,
I, q. 29, a. 1, R e s p .
32
Relativamente a estes aspectos, p o d e ver-se: So TOMS, Summa Contra Gentiles,
III, c. 112. A dada altura p o d e ler-se a:
Quod e n i m ab altero t a n t u m agitur, rationem instrumenti habet: q u o d
v e r o per se agit, habet r a t i o n e m principalis agentis..
d a p e s s o a e m s. t o m a s d e aquino 383
34
Aquilo q u e caracteriza a 7rovjai aristotlica e n q u a n t o aco , precisamente,
o facto de o seu f i m (TXO) se encontrar para alm dela. N o caso da 7rpi;I o f i m imanente
prpria aco; daqui t a m b m a razo principal para ela ser considerada c o m o u m a v p y e i a ,
c o m o u m acto de ser q u e sendo, e n o apenas c o m o u m m e r o trnsito instrumentalizado
a u m fim extrnseco q u e se pretende atingir. C f . ARISTTELES, Magna MoraHa, I, 34, 1179
a 3-11.
R e l a t i v a m e n t e ao caso de So TOMS q u e nos ocupa, o essencial a ter e m conta que
u m a aco determinada simplesmente pelo objecto visado que exerce a sua eficcia sobre u m
sujeito o u u m agente, u m a aco que se dirige e esgota n u m fim, n u m t e r m o , que a trans-
cende. u m a aco instrumental sempre. Alis, n e m poderia deixar de ser assim, dado o
suposto f u n d a m e n t a l d o p r i m a d o ontolgico d o p e r m a n e n t e e d o imutvel. U m a aco
n u n c a existe para ser o u durar; a sua justificao sempre a de u m a perfeio que t e m de ser
adquirida. Neste caso, o ser e m acto sempre u m ser entelquia c o m o estdio final e no u m
ser v p y c t a , sistematicamente considerado c o m o transitrio ou acessrio.
35
Manifestum est a u t e m q u o d omnes actiones quae procedunt ab aliqua
potentia, causantur ab ea s e c u n d u m r a t i o n e m sui obiecti. O b i e c t u m a u t e m
d a p e s s o a e m s. t o m a s d e aquino 385
40
J abordei e m parte esta temtica n o artigo: N i m r o d o u o destino d o pensamento
ocidental, Didaskalia, Lisboa, III (1973), pp. 57-82.
392 didaskai-ia
41
, n o f u n d o , t o d o o sentido da posio d o h o m e m c o m o medida que aqui se
encontra e m j o g o .
O h o m e m medida de todas as coisas: por u m lado, daquelas que so,
tal c o m o so, por outro lado, daquelas que no so, tal c o m o no so.,
TlvTCOV 5(p7)[I.<XTCOV [J.STOOV CTTIV v0pCO7rO, TCV jxv VT1V )
S t r a v , Tcv 8 ox OVTCV 6> ox eaziv., PROTGORAS, frag. B 1; Die
Fragmente der Vorsokratiker, ed. Diels-Kranz, vol. II, p. 263.
ainda n u m horizonte problemtico aparentvel c o m este que o Zaratustra de
NIETZSCHE no deixa de clamar:
Euer Geist und eure T u g e n d diene d e m Sinn der Erde, meine Brder:
u n d aller Dinge W e r t w e r d e neu v o n euch gesetzt!, Friedrich NIETZSCHE, Also
sprach Zarathustra, 1. er T., V o n der schenkenden Tugend, 2; W e r k e , ed. Schlechta,
vol. II, p. 339.
d a p e s s o a e m s. t o m a s d e aquino 393
42
C u m a u t e m intelligere n o n sit actus corporis nec alicuius virtutis corporeae,
ut infra patebit, habere corpus u n i t u m n o n est de ratione substantiae intellectualis
i n q u a n t u m huiusmodi, sed accidit alicui substantiae intellectuali p r o p t e r aliquid
aliud;..., So TOMS, Summa Theologiae, I, q. 51, a. 1, R e s p .
43
Patet a u t e m esse hominis operatio intelligere mediante imaginatione
et sensu: operatio e n i m eius qua solis intellectualibus inhaeret, o m n i b u s inferioribus
praetermissis, n o n est eius i n q u a n t u m est h o m o , sed i n q u a n t u m aliquid in eo
d i v i n u m existit [...]; operatio vero qua solis sensibilibus inhaeret praeter intellectum
et rationem, n o n est eius i n q u a n t u m est h o m o , sed secundum n a t u r a m q u a m
c u m brutis habet commune., So TOMS, De Veritate, q. 13, a. l c .
10
394 didaskai-ia
A alma faz parte da espcie humana e por isso, se bem que sepa-
rada, como contudo retem a natureza da unibilidade [ao corpo], no
pode ser dita substncia individual, como acontece com a hipstase ou
substncia primeira, do mesmo modo que nem a mo, nem quaisquer
outras partes do homem [o podem ser]. E, assim, no lhe compete
nem o nome, nem a definio, de pessoa.44.
... anima est pars h u m a n a e speciei: et ideo, licet sit separata, quia tamen
retinet n a t u r a m unibilitatis, n o n potest dici substantia individua quae est hypostasis
vel substantia prima; sicut nec manus, nec q u a e c u m q u e alia p a r t i u m hominis,
Et sic n o n competit ei neque definitio personae, n e q u e nomen., So TOMAS.
Summa Theologiae, I, q. 29, a. 1, ad 5.
d a p e s s o a e m s. t o m a s d e aquino 395
45
Ratio a u t e m in h o m i n e habet l o c u m dominantis, et n o n subiecti dominio.
So TOMS, Summa Theologiae, I, q. 96, a. 2, R e s p .
46
Nous p o u v o n s voir que n o t r e me, en tant qu'elle est u n e substance
distincte d u corps, ne nous est connue que par cela seul qu'elle pense, c'est--dire
qu'elle entend, qu'elle veut, qu'elle imagine, qu'elle se ressouvient et qu'elle
sent, p o u r ce que toutes ces fonctions sont des espces de penses. Et que puisque
les autres fonctions que quelques-uns lui attribuent, c o m m e de m o u v o i r le cur
et les artres, de digrer les viandes dans l'estomac et semblables, qui ne contiennent
en elles aucune pense, ne sont q u e des m o u v e m e n t s corporels, et qu'il est plus
ordinaire q u ' u n corps soit m par un autre corps, q u e n o n pas qu'il soit m
par u n e me, nous aurions moins de raison de les attribuer elle q u ' lui., DES-
CARTES, La Description du Corps humain; Oeuvres, ed. A d a m T a n n e r y , vol. X I ,
pp. 224-225.
por isso que DESCARTES p o d e afirmar t a m b m :
... sum igitur praecise t a n t u m res cogitans, id est, mens, sive animus,
sive intellectus, sive ratio, vocs mihi prius significationes ignotae. S u m a u t e m
res vera, & vere existens; sed qualis res? Dixi, cogitans. [...]. N o n s u m c o m -
pages illa m e m b r o r u m , quae corpus h u m a n u m appellatur;..., DESCARTES, Medi-
tiones de Prima Philosophia, II; Oeuvres, ed. A d a m T a n n e r y , vol. VII, p. 27.
47
Essa suspeio particularmente acentuada n o d o m n i o prtico onde a pura deter-
minao pela razo se apresenta c o m o m o d e l o e garantia da eticidade A explicao que nos
dada na Fundamentao da Metafsica dos Costumes para a transformao do querer instituinte
de u m a legislao universal n u m dever, e m virtude da 'limitao' prpria de que o h o m e m
enferma p o r no ser apenas razo, mas t a m b m sensibilidade, revela-se-nos neste contexto
c o m o m u i t o significativa.
... d e n n dieses Sollen ist eigentlich ein W o l l e n , das unter der B e d i n g u n g
f r jedes vernnftige W e s e n gilt, w e n n die V e r n u n f t , bei i h m o h n e Hindernisse
praktisch wre; f r W e s e n , die, wie wir, noch d u r c h Sinnlichkeit, als Triebfedern
anderer Art, affiziert werden, bei denen es nicht i m m e r geschieht, was die V e r n u n f t
f r sich allein t u n wrde, heisst j e n e N o t w e n d i g k e i t der H a n d l u n g nur ein Sollen,
und die subjektive N o t w e n d i g k e i t w i r d v o n der objektiven unterschieden.,
KANT, Grundlegung zur Metaphysik der Sitten, 3. er Ab.; Ak., vol. IV, p. 449
396 Didaskala
ARISTTELES:
BOCIO:
DESCARTES:
FEUERBACH:
FOUCAULT:
KANT:
LEIBNIZ:
NIETZSCHE:
PROTGORAS:
S. TOMAS DE AQUINO:
Rsum
JOS BARATA-MOURA