Você está na página 1de 36

Revista de Nutrio versin impresa ISSN 1415-5273 Rev. Nutr. v.16 n.1 Campinas ene./mar. 2003 doi: 10.

1590/S1415-52732003000100011 COMUNICAO | SHORT COMMUNICATION

Plantas transgnicas e seus produtos: impactos, riscos e segurana alimentar (Biossegurana de plantas transgnicas)

Transgenic plants and their products: effects, risks and food safety (Biosafety of transgenic plants) Rubens Onofre Nodari; Miguel Pedro Guerra Departamento de Fitotecnia, Centro de Cincias Agrrias, Universidade Federal de Santa Catarina. Caixa Postal. 476, 88040-900, Florianpolis, SC, Brasil

RESUMO Este trabalho aborda tpicos relacionados com plantas transgnicas, tambm chamadas de Organismos Geneticamente Modificados, alimentos derivados delas e segurana alimentar. As biotecnologias modernas so ferramentas de grande potencial de reprogramao dos seres vivos. Contudo, o maior problema na anlise de risco destes organismos gerados pela biotecnologia que seus efeitos no podem ser previstos em sua totalidade. Os riscos sade humana incluem aqueles inesperados, alergias, toxicidade e intolerncia. No ambiente, as conseqncias so a transferncia lateral de genes, a poluio gentica e os efeitos prejudiciais a organismos no-alvo. O princpio da equi valncia substancial, at agora

utilizado, deveria ser abandonado em favor de um cientificamente embasado. Com a aprovao em janeiro de 2002 do Protocolo Internacional de Biossegurana, o princpio da precauo foi estabelecido como bsico e a rotulagem tornou-se obrigatria. A percepo pblica obriga empresas e cientistas a um maior uso da cincia na anlise de risco antes do consumo destes alimentos. Termos de indexao: alimentos transgnicos, anlise de risco, biossegurana, princpio da precauo, segurana alimentar.

ABSTRACT This paper provides an overview of the effects of transgenic plants, also known as Genetically Modified Organisms, and food safety. Modern biotechnologies are powerfull tools in reprogramming life. However, a major problem in the risk assessment of the organisms produced by biotechnology is that the outcome of transformations can not be fully foreseen. Potential risks to human health include unpredicted side -effects, allergy, toxicity and intolerance. The main effects on the environment include the gene lateral transfer, genetic pollution, and damage to non-target species. The substantial equivalence principle should be abandoned in favor of more scientific criteria. With the Biosafety Protocol approved January 2000, the precautionary principle was reaffirme d and the labeling became compulsory. The public perception reached a stage where restrictions on the consumption of genetically modified foods are imposed, compelling enterprises and scientists to a science-based approach for the risk assessment analysis. Index terms: transgenic foods, risk assessment, biosafety, precautionary principle, food safety.

INTRODUO O cultivo de plantas transgnicas, assim como o consumo humano e animal de seus derivados, um evento recente, revestindo-se de interesses, impactos e conflitos mltiplos, constituindo um tema sobre o qual predominam as discusses cientficas, ticas, econmicas e polticas nesta transio de sculo. Mundialmente h um debate sobre os impactos dos Organismos Geneticamente Modificados (OGM) na sade humana e animal e no meio ambiente, e sobre uma possvel reformulao nos modelos de explorao agrcola em vigncia no mundo. Considerando a abrangncia multidisci -plinar do assunto, este artigo procura abordar e aprofundar alguns dos aspectos mais relevantes sobre o tema, com nfase sobre a segurana quanto ao uso alimentar dos produtos transgnicos. As plantas transgnicas e seus produtos tm sido aceitos nos EUA, mas rejeitados nos pases da Unio Europia. No Brasil, a liberao para o cultivo da soja transgnica e a posterior deciso judicial de suspenso temporria desta liberao por ao impetrada pelo Instituto de Defesa do Consumidor (IDEC) e pelo Greenpeace, tendo o Instituto Brasileiro do Meio Ambiente e dos Recursos Naturais Renovveis (IBAMA) como litisconsorte, acirraram a discusso em todos os setores da sociedade. Por isto, a Comisso Tcnica Nacional de Biossegurana (CTNBio) passou a assumir importncia fundamental no tocante aos cuidados necessrios para a anlise e liberao de p lantas transgnicas. O motivo maior desta polmica a falta de dados cientficos que permitam uma avaliao conclusiva para a liberao comercial. Est prevista no artigo 19 da Conveno sobre a Diversidade Biolgica (CDB) a existncia de um protocolo internacional sobre os OGM, devidamente aprovado em janeiro de 2000, na Conferncia de Partes, realizada em Montreal. Em nvel nacional, est tambm em debate o aperfeioamento do arcabouo legal sobre o assunto como

condio importante para proporcionar cla reza e eficcia ao sistema de avaliao e gesto dos OGM. A transgenia uma tcnica que pode contribuir de forma significativa para o melhoramento gentico de plantas, visando a produo de alimentos, fibras e leos, como tambm a fabricao de frmacos e outros produtos industriais (Nodari & Guerra, 2000). A competncia para desenvolver novas variedades ou produtos alimentcios altamente dependente de recursos humanos qualificados, de investimentos substanciais no sistema de Cincia e Tecnologia (C&T), de domnio de conhecimento cientfico e de disponibilidade de germoplasma, requerendo, sobretudo, enfoque interdisciplinar. Contudo, o cultivo de plantas transgnicas a campo e consumo requerem ainda anlises de risco. Desta forma, h uma srie de desafios a serem superados para poder usufruir os benefcios decorrentes do uso das biotecnologias modernas. A pertinncia da sua utilizao dependente de inmeros fatores, o que proporciona alta complexidade sua definio. O prprio exerccio da discusso da implantao de uma tecnologia por parte da sociedade, como est ocorrendo pela primeira vez na histria do Brasil, constitui um desafio. Afirma-se com frequncia que o insumo mais importante para o novo milnio o conhecimento. As tecnologias decorrentes deste conhecimento podero acentuar assimetrias nas relaes econmicas entre as naes, caso no sejam estabelecidos mecanismos compensatrios e regulatrios.

BIOSSEGURANA Biossegurana, na viso da Food and Agriculture Organization (FAO) (Food..., 1999), significa o uso sadio e sustentvel em termos de meio ambiente de produtos biotecnolgicos e suas aplicaes para a sade humana, biodiversidade e sustentabilidade ambiental, como suporte

ao aumento da segurana alimentar global. Desta forma, normas adequadas de biossegurana, anlise de riscos de produtos biotecnolgicos, mecanismos e instrumentos de monitoramento e rastreabilidade so necessrios para assegurar que no haver danos sade humana e efeitos danosos ao meio ambiente. Os testes a serem realizados, os protocolos mais apropriados, os termos de referncia, os instrumentos de fiscalizao e monitoramento mais adequados esto sendo desenvolvidos e discutidos. Determinao de risco O impacto de um transgene no ambiente e na sade humana deve ser criteriosamente avaliado via anlise de risco. "Risco tecni-camente a probabilidade de um evento danoso multiplicado pelo dano causado". Ento, se o dano grande, mesmo uma baixa probabilidade pode significar um risco inaceitvel (Traavik, 1999). Riscos sade humana A maioria das plantas transgnicas de primeira gerao contm genes de resistncia a antibiticos. Qual a relao destes genes com a sade humana? Nos ltimos 20 anos, surgiram mais de 30 doenas na espcie humana (AIDS, ebola e hepatites, entre outras). Alm disso, houve o ressurgimento de doenas como a tuberculose, malria, clera e difteria com muito mais agressividade por parte dos microrganismos patognicos. Paralelamente, houve um decrscimo na eficincia dos antibiticos. Na dcada de 40, um antibitico tinha uma vida til de 15 anos. Na dcada de 80, a vida til passou para cinco anos, ou seja trs vezes menos. Segundo comprovam estudos, tan to a recombinao como a transferncia horizontal entre bactrias aceleraram a disseminao contnua de regies genmicas na natureza e, por isso, tambm entre os organismos causadores de doenas. O mesmo pode ocorrer com os genes de resistncia a antibit icos (Ho et al., 1998). conhecido o exemplo da estreptomicina em sunos; aps um ano de aplicao nos animais (1983), genes de resistncia a estreptomicina estavam presentes nos plasmdeos de bactrias que viviam na garganta e

estmago dos sunos. Uma das implicaes disto que, embora a freqncia de transformao e, conseqente mente, a transferncia horizontal em bactrias sejam extremamente baixas, os genes de resistncia a antibiticos inseridos em plantas transgnicas podero ser transferidos para bactrias humanas, constituindo -se um risco a ser considerado. Recentemente, diversos casos de absoro de cido Desoxirribonuclico (DNA) por clulas eucariotas foram registrados por Tappeser et al. (1999). Conforme foi demonstrado, o DNA contido na alimentao de ratos no era totalmente destrudo no trato gastrintestinal poderia alcanar a corrente sangunea e ser temporariamente detectado nos leuccitos ou clulas do fgado. Existem indcios de que o DNA ingerido possa alcanar clulas de fetos de ratos, como foi mostrado no mesmo estudo. Um segundo tipo de risco relaciona -se s reaes adversas dos alimentos derivados de OGM, os quais, de acordo com os efeitos, podem ser classificados em dois grupos: alergnicos e intolerantes. Os alimentos alergnico s causam a hipersensibilidade alrgica. O segundo grupo responde por alteraes fisiolgicas, como reaes metablicas anormais ou idiossincrticas e toxicidade, (Finardi, 1999). Existe ainda uma srie de outros riscos sade humana que devem ser analisad os com os protocolos adequados. No caso da variedade transgnica Soja Roundup Ready , os testes realizados no foram suficientes para discriminar as possveis variaes nas 16 protenas alergnicas presentes na soja. Padgette et al. (1996) compararam os perfis proticos de variedades transgnicas e no transgnicas de soja e observaram, in vitro, um aumento de 26,7% no teor do inibidor de tripsina, considerado alergnico. No ano de 2000, foram identificados nos Estados Unidos e em outros pases produtos alimentcios contendo derivados de uma variedade de milho Bt liberada somente para consumo animal devido ao seu potencial alergnico.

Um Comit Cientfico (SAP) atuando como parte do Federal Insecticide, Fungicide, and Rodenticide Ac t (FIFRA), reunido pela Environmental Protection Agency (EPA, EUA), analisando 34 casos, concluiu que entre 7 e 14 pessoas provavelmente manifestaram reaes alrgicas a alimentos contendo derivados da variedade de milho Bt StarLink (Federal Insecticide..., 2000). A comprovao definitiva dependeria da identificao de anticorpos IgE nestas pessoas, resultante da presena da toxina Cry9C produzida por este milho, bem como da sensibilizao de outras pessoas. Como o transgene confere novas caracte -rsticas, em geral pouco avaliadas quanto aos seus impactos, ainda no foi gerada uma base de conhecimento suficiente e adequado para abordar corretamente o assunto. Contudo, existe a experincia com os agroqumicos liberados a partir da Segunda Guerra Mundial para uso sem a realizao de testes adequados: s posteriormente alguns dos efeitos nefastos causados por eles seriam conhecidos. Neste sentido, as liberaes para o cultivo comercial de plantas transgnicas devem ser precedidas por estudos nutricionais e toxicolgicos de longa durao. Esta cautela poderia evitar conseqncias danosas, as quais eventualmente um produto pode vir a apresentar, se liberado apressadamente. Tais estudos de longa durao ainda no existem, nem mesmo nos Estados Unidos, que, reconhecendo o fato, manifestaram a necessidade de faz-los. A British Medical... (1999), considerando a possibilidade de eventuais que possveis efeitos adversos das plantas transgnicas serem irreversveis, sugeriu o banimento dos genes de resistncia a antibi ticos, a moratria de plantaes comerciais e a melhoria da Vigilncia Sanitria. Riscos ao meio ambiente A ameaa diversidade biolgica pode decorrer das propriedades intrnsecas do OGM ou de sua potencial transferncia a outras espcies. A adio de novo gentipo em uma comunidade de plantas pode proporcionar

efeitos indesejveis, como o deslocamento ou eliminao de espcies no domesticadas, a exposio de espcies a novos patgenos ou agentes txicos, a poluio gentica, a eroso da diversidade gentica e a interrupo da reciclagem de nutrientes e energia. Entre os riscos ambientais, a transferncia vertical e a transferncia horizontal so muito importantes. Aquela refere-se ao acasalamento sexual entre indivduos da mesma espcie enquanto esta est relacionada transferncia de DNA de uma espcie para outra, aparentada ou no (Doebley, 1990; Wilson, 1990). Outros riscos referem-se ao direta destas novas protenas sobre os componentes do ecossistema, sejam organismos no-alvo ou outros como solo, rios ou processos ecolgicos. O Brasil ainda bero de vrias espcies cultivadas ou apresenta regies com alta variabilidade gentica das populaes crioulas ainda em cultivo, situao que requer muita cautela. Como avaliar adequadamente este tipo de risco sem dvida um grande desafio. A introduo em plantas de genes de resistncia a insetos e a herbicidas isolados de bactrias ou outras fontes levanta questes relativas probabilidade e s conseqncias de esses genes serem transferidos pela polinizao cruzada a espcies aparentadas, principalmente plantas daninhas que competem com as variedades cultivadas. Estas plantas daninhas se tonariam mais persistentes ou invasivas naquele ambiente? Cruzamentos interespecficos envolvendo plantas transgnicas resistentes a herbicidas e plantas daninhas aparentadas j foram constatados com canola, trigo, sorgo e beterraba (Arriola & Ellstrand, 1996; Chvre et al., 1997; Steven et al., 1999). No caso do cruzamento entre canola e a mostarda silvestre, o nmero de sementes da segunda gerao do hbrido foi dez vezes maior em relao primeira. Nas geraes seguintes, as plantas produziram grande quantidade de sementes viveis contendo o gene de resistncia ao herbicida. Isto demonstra a possibilidade de transferncia de genes

condicionadores dessa resistncia ocorrer com maior intensidade e facilidade do que se poderia supor. Este fato levou alguns pases a suspenderem temporariamente o cultivo de canola transgnica em seus territrios. Como mencionado, a disseminao de genes tambm pode ser dar por transferncia horizontal. Exemplos deste tipo de evento so: 1) a seqncia que faz parte do ntron de um gene mitocondrial teria sido adquirida de um fungo e foi encontrada em 335 espcies de 48 diferentes gn eros (Cho et al., 1998); 2) genes humanos foram detectados em Mycobacterium tuberculosis (a bactria causadora da tuberculose) e genes de plantas foram detectados em bactrias (Micro-bial..., 1999); e 3) foi observada a transferncia de genes de plantas tr ansgnicas para plasmdeos de bactrias de solo, possivelmente via recombinao homloga (Nielsen et al., 2000). Trocas de material gentico tambm podem ocorrer entre plantas e vrus (Greene & Allison, 1994). Qual a magnitude da contribuio da engenharia gentica para a transferncia horizontal? Geralmente, as plantas transgnicas contm elementos mediadores da transformao in vitro e tambm da transferncia horizontal, como plasmdeos, transposons e vrus. Estas plantas freqentemente apresentam, na construo quimrica introduzida, a origem de replicao, as seqncias de transferncia, os promotores fortes e os genes de resistncia a antibiticos. Todos estes elementos facilitam a recombinao e a transferncia de genes. Plasmdeos e vrus quimricos esto sujeitos a instabilidades estruturais, o que facilita tambm a recombinao. Na natureza, a poluio com metais pesados pode ser um fator benfico para a transferncia de genes. Como parte das seqncia introduzidas so homlogas a muitos procariotos, a transferncia de material gentico para os mesmos via recombinao factvel. So duas, ento, as principais implicaes. A primeira refere-se a maior probabilidade de transferncia horizontal de genes a partir de plantas transgnicas, comparativamente s variedades tradicionais. A segunda

refere-se ao fato de que os genes com potencial de disseminao podem dar vantagem seletiva aos organismos receptores, podendo vir a alterar dramaticamente a dinmica das populaes e a paisagem. A determinao de riscos de plantas transgnicas resistentes a insetos tambm complexa. No se conhece ainda profundamente o efeito sobre insetos benficos. Alm disso, os poucos estudos sobre pssaros ou outros animais cuja alimentao inclui insetos que se alim entam de plantas transgnicas no so conclusivos. Um trabalho com amplo impacto na comunidade cientfica relatou o efeito do plen de milho transgnico possuidor de um gene de Bacillus thuringiensis (Bt), o qual que codifica para uma toxina que afeta vrios insetos. A taxa de mortalidade de lagartas da borboleta monarca atingiu 44% quando foi adicionado plen de milho Bt ao seu alimento natural. Entretanto, todas as lagartas alimentadas com plen de milho no transgnico sobreviveram (Losey et al., 1999). Revises sobre os avanos cientficos relacionados aos impactos de transgnicos no meio ambiente e propostas de avaliao de riscos foram feitas por Wolfenbarger & Phifer (2000) e Nodari & Guerra (2001). Uma constatao inquestionvel: os insetos hoje susceptveis ao Bt no futuro sero resistentes a ele. Resta saber em quanto tempo. Se houver uma grande rea plantada com variedades transgnicas resistentes a um inseto, somente os espcimes com resistncia sobrevivero. O acasalamento entre estes insetos ge rar prognies recombinantes, as quais eventualmente apresentaro maior nvel de resistncia. Aps vrios ciclos de recombinao, devero aparecer insetos resistentes ao gene Bt. O fato de a resistncia da lagarta s formulaes comerciais de Bt ser controlada por um gene parcialmente dominante (Huang et al., 1999) indica que rapidamente lagartas se tornaro prevalentes e, eventualmente, superpragas. Com o aumento rpido da freqncia de insetos resistentes ao Bt, o uso atual de formulaes comerciais base de Bt em lavouras orgnicas fica comprometido, como

tambm o desenvolvimento de produtos com este tipo de inseticida, considerado muito menos txico que os demais. A rigor, nenhum dos pedidos de liberao comercial de produtos transgnicos est acompan hado de um estudo de impacto ambiental. Embora a matria seja complexa, entende-se serem estes estudos necessrios, conforme determinam o artigo 225 da Constituio Federal, a Lei Ambiental e a Resoluo 237/97 do Conselho Nacional do Meio Ambiente (CONAMA), o que no teria sido observado pela CTNBio. Com base no artigo 225 da Constituio Federal, a sentena judicial exarada pelo Juiz Antonio Prudente, em 1999, exige o Estudo de Impacto Ambiental (EIA) acompanhado do Relatrio de Impacto no Meio Ambiente (RIMA) como condio indispensvel para o plantio em escala comercial da Soja RR, transgnica. No bastasse isto, a CDB estabeleceu no Art. 14 (Avaliao de Impacto e Minimizao de Impactos Negativos) que cada Parte Contratante, na medida do possvel e conforme o caso, deve estabelecer procedimentos relacionados avaliao de impacto ambiental de projetos que possam ter sensveis efeitos negativos na diversidade biolgica, a fim de evitar ou minimizar tais efeitos e, conforme o caso, permitir a participao pblica nesses procedimentos. Protocolo Internacional de Biossegurana A CDB estabeleceu o seguinte nos itens 3 e 4 do artigo 19: (3) As Partes devem examinar a necessidade e as modalidades de um protocolo que estabelea procedimentos adequados, inclu sive, em especial, a concordncia prvia fundamentada, no que respeita a transferncia, manipulao e utilizao seguras de todo organismo vivo modificado pela biotecnologia, que possa ter efeito negativo para a conservao e utilizao sustentvel da diversidade biolgica; e (4.) Cada Parte Contratante deve proporcionar, diretamente ou por solicitao, a qualquer pessoa fsica ou jurdica sob sua jurisdio provedora dos organismos a que se refere o 3 acima, Parte Contratante em que esses organismos

devam ser introduzidos, todas as Informaes disponveis sobre a utilizao e as normas de segurana exigidas por essa Parte Contratante para a manipulao desses organismos, bem como todas as Informaes disponveis sobre os potenciais efeitos negativos des ses organismos especficos. Nas vrias rodadas realizadas para negociar o referido Protocolo Internacional de Biossegu -rana, duas posies praticamente antagnicas se firmaram. De um lado esto os Estados Unidos e os outros pases do Grupo de Miami (Argentina, Austrlia, Canad, Chile e Uruguai) e de outro lado, os demais pases. Os primeiros (i) queriam exportar commodities geneticamente modificadas (OGM e seus derivados) como alimentos, frmacos e rao para animais sem solicitar permisso aos pases importadores e (ii) tornar o protocolo um instrumento legal independente ou ligado Organizao Mundial do Comrcio. Os demais pases queriam (i) avaliao de impacto socioeconmico inserida na anlise de impacto ambiental a ser realizada previamente liberao comercial, (ii) presena no o protocolo de instrumentos de compensao em caso de acidentes de transporte com OGM e (iii) ausncia de conflitos com outros acordos internacionais atualmente existentes. Alguns pases, como os da frica, querem ainda que o protocolo assegure compensao financeira em caso de impactos negativos na sade humana ou danos ao ambiente. Finalmente, nesta ltima rodada, realizada em janeiro de 2000, na cidade de Montreal, o Protocolo Internacional de Biossegurana foi acordado . Os dois principais pontos so: (i) o princpio da precauo deve ser adotado em caso de dvida ou falta de conhecimento cientfico e (ii) os produtos transgnicos devem ser rotulados (art. 18a). O referido protocolo tem cerca de 40 artigos e trata basicamente da movimentao de transgnicos entre pases, com atribuio de responsabilidades em caso de danos. Ele d garantias, ainda, ao pas importador de recusar o produto caso no esteja acompanhado de estudo de risco adequado.

Um terceiro aspecto, explicitado no artigo 15 e anexo II, impe que a anlise de risco seja conduzida cientificamente pelo exportador. Na ausncia desta, os importadores podem se negar a receber os produtos. Desta forma, a adoo do princpio da precauo tem o objetivo de proteger a vida. Este princpio foi estabelecido pelos gregos e significa ter cuidado e estar ciente. Precauo relaciona -se com a associao respeitosa e funcional do homem com a natureza; trata das aes antecipatrias para proteger a sade das pessoas e dos ecossistemas. Precauo um dos princpios norteadores das atividades humanas, mas incorpora parte de outras aes como justia, eqidade, respeito, senso comum e preveno (Raffensperger e Tickner, 1999). Este preceito est em acordos internacionais (Ex: Co nveno sobre a Diversidade Biolgica), como um princpio tico, e implica que a responsabilidade pelas futuras geraes e pelo meio ambiente deve ser combinada com as necessidades antropocntricas do presente.

ROTULAGEM E EQUIVALNCIA SUBSTANCIAL A rotulagem dos alimentos est prevista no Cdigo de Defesa do Consumidor (Lei n 8.078, de 11/09/90 _ art. 6, III e art. 8). Trata-se de uma norma para garantir ao cidado a informao sobre um produto, permitindo -lhe o direito de escolha. Alm disso, ela po ssibilita a rastreabilidade, pois, em casos de efeitos na sade humana, os produtos rotulados seriam facilmente identificados e recolhidos. No Brasil, a fiscalizao sobre a rotulagem est a cargo da Vigilncia Sanitria. Contudo, a deciso e mesmo o contedo e outras caracte-rsticas do rtulo esto no mbito do Ministrio da Justia. O IDEC est representando os consumidores nesta rodada de negociaes e fez sugestes para aparecer no rtulo no s a expresso "produto transgnico", mas tambm a caracterstica e o nome do organismo doador do gene.

esperado ainda que o pas normatize em breve a rotulagem dos produtos transgnicos ou que cont enham ingredientes derivados de OGM. Internacionalmente, existe um Grupo de Trabalho de Rotulagem que foi encarregado de preparar uma verso preliminar a ser discutida na reunio do Codex Alimentarius. Levando-se em considerao o ocorrido na Conferncia de Partes da CDB, pode ser que, as normas internacionais de rotulagem dos alimentos transgnicos ou com ingredientes de OGM, sejam aprovadas em uma das prximas reunies do Codex. As plantas transgnicas, aprovadas para o cultivo comercial nos EUA, tiveram sua liberao baseada no princpio da equivalncia substancial. Assim, a soja RR foi considerada "equivalente" sua antecedente natural, a soja convencional, porque no difere desta nos aspectos cor, textura, teor de leo, composio e teor de aminocidos essenciais e em nenhuma outra qualidade bioqumica. Desta forma, no foram submetidas rotulagem pela agncia americana Food and Drug Administration (FDA) encarregada de sua liberao. Este conceito de equivalncia substancial tem sido alvo de crticas, porque, entre outras razes a falta de critrios mais rigorosos pode ser til indstria, mas inaceitvel do ponto de vista do consumidor e da sade pblica (Millstone et al., 1999). Equivalncia significa dispor de igual valor ou outro atributo, normalmente expresso em unidades ou parmetros: um grama do produto Y equivale a X energia. Ela se refere sempre quantidade ou algo mensurvel a que corresponde um sentido tecnicamente comparvel (Momma, 1999). H, portanto, dificuldades prticas no conceito de equivalncia entre plantas engenheiradas e naturais ou obtidas por tcnicas convencionais de melhoramento gentico, pois a rigor, genomicamente, elas no so equivalentes nem iguais. S seriam iguais se uma fosse originria da outra por multiplicao vegetativa ou micropropagao. A construo gentica inserida na planta contm elementos bastante distintos daqueles naturais encontrados nela,

proporcionando novos produtos gnicos e podendo desencadear efeitos pleiotrpicos substanciais, e no podem, por isso, ser considerados desprezveis. Esta estratgia (equivalncia substancial) foi introduzida na dcada passada para evitar que as indstrias tivessem custos maiores com testes de longa durao, co mo ocorreu na rea farmacolgica. Quando se utiliza a equivalncia substancial, nenhum teste requerido para excluir a presena de toxinas prejudiciais, carcinognicas e mutagnicas. Este princpio equivocado e deveria ser abandonado em favor de testes biolgicos, toxicolgicos e imunolgicos mais aprofundados e eficazes (Guerra & Nodari, 2001). O procedimento em si no tem base cientfica. Desta forma, o FDA exige apenas testes de curta durao com animais e testes bioqumicos para avaliar, entre outros, aspectos a alergenicidade. Esta insuficincia de dados, que no consegue subsidiar cientificamente a anlise da segurana alimentar, est sendo questionada por vrias organizaes civis americanas.

SEGURANA ALIMENTAR, BIOTICA E PERCEPO PBLICA Um ano aps a deciso de rotular produtos alimentcios originados de plantas transgnicas, a Europa tomou importantes decises. ustria e Luxemburgo desafiaram as ameaas de punio da Unio Europia e mantiveram a deciso de banir os produtos transgnicos e m seus territrios. A Noruega proibiu o cultivo de qualquer planta transgnica com genes marcadores que codifiquem para resistncia a antibiticos. Depois foi a vez da Frana, ao declarar uma moratria, a partir de julho de 98, na aprovao de novos pedido s de liberao para cultivo e consumo; esta deciso foi baseada no aconselhamento cientfico e no princpio da precauo. A Grcia proibiu a importao e a comercializao de variedades transgnicas de canola e estuda a moratria. Em junho de

1999, Ministros do Meio Ambiente dos pases europeus decidiram, em reunio, que cada estado membro tem o direito de solicitar estudos adicionais para a liberao de plantas transgnicas. Isto na prtica constitui uma moratria branca, pois, dependendo do estudo, vrios anos sero necessrios para a obteno de dados. Nestes pases, esta mudana de atitudes resultante da constatao de que a liberao de plantas transgnicas para cultivo e consumo foi precipitada, diante da insuficincia de dados cientficos sobre seu s efeitos na sade humana e animal e tambm sobre seu impacto no meio ambiente. De um lado houve o envolvimento de um pequeno nmero de cientistas na tomada das decises, as quais foram feitas por comits, sem uma representao adequada da sociedade. De ou tro lado, as decises foram prematuras, pois poucos estudos haviam sido feitos, muitos deles totalmente inadequados. Com o envolvimento cada vez maior de cientistas e da sociedade em geral, tanto na parte experimental quanto nas discusses sobre o assunto, est surgindo uma nova realidade, distinta daquela ainda apregoada pelas empresas multinacionais. Na maior parte dos casos de liberao de plantas transgnicas predominou o interesse comercial destas grandes empresas. Isto pode ser comprovado pelas investidas freqentes do governo americano junto aos pases europeus e Japo. Mais recentemente, devido s restries no comrcio de alguns produtos transgnicos, algumas empresas americanas esto decididas a segregar e rotular os produtos. O consumidor se tornou um componente extremamente importante no processo de liberao comercial destes produtos. O Dr. David Byrne, Comissrio Europeu para a Sade e Proteo do Consumidor, em conferncia proferida no dia 21/1/2000, no Simpsio Biotecnologia _ Cincia e Impactos, apresentou um relato dos principais aspectos relacionados com a segurana alimentar, os impactos e a percepo pblica dos OGM na Europa, resumido a seguir:

1) Para o pblico europeu, segurana o ingrediente mais importante para o seu alimento e, alm dos riscos e benefcios, questes ticas e ambientais tambm so relevantes. A reduo de custos, aspecto sempre citado como vantagem competitiva dos OGM, pode ser uma forma perigosa de comprometer a segurana dos alimentos. A superao da controvrsia somente ser possvel assegurando-se plena transparncia na discusso sobre riscos e benefcios dos derivados dos OGM, respeitando se o direito do consumidor de ter informaes claras para poder tomar decises sobre os produtos que ele deseja adquirir. 2) Com relao rotulagem, 86% dos europeus mostram se favorveis, por permitir nveis adequados de informao, por possibilitar a rastreabilidade dos produtos e por conferir responsabilidade civil, baseando se na pressuposio de que produtos considerado s no seguros no podem estar no mercado. Abordagem similar passou a ser empregada no Japo, Coria, Austrlia e Nova Zelndia. Para os consumidores destes pases o controle sobre a qualidade e segurana dos alimentos obrigao do Estado. De forma geral, a percepo pblica de que h uma associao entre aceitao pelo consumidor e controle rigoroso e transparente dos OGM. 3) Segundo Byrne (2000), os OGM so derivados de uma rea nova da aplicao das biotecnologias e, portanto, as autorizaes para a liberao comercial destes produtos devem ser limitadas no tempo, monitoradas e revisadas luz dos novos conhecimentos. Quando surge nova informao cientfica, nova avaliao deve ser feita, baseada na anlise cientfica dos riscos (` science-based approach'). Nos casos em que a evidncia cientfica insuficiente ou inconclusiva e quando os riscos decorrentes forem inaceitveis, deve -se invocar e empregar o princpio da precauo. Para os consumidores europeus, a indstria move-se rapidamente sem levar em considerao as preocupaes da sociedade, havendo uma clara distino entre o ceticismo dos consumidores e a postura dita triunfalista dos produtores e da indstria.

4) Em resumo, para o consumidor e para as autoridades dos rgos regulatrios e fiscalizadores da Unio Europia, os OGM devem ser seguros, a informao deve ser adequada, o monitoramento do ambiente e da sade deve ser cuidadoso, as autorizaes de liberao comercial devem ser limitadas no tempo, as preocupaes dos consumidores devem ser levadas em conta, estes devem ter livre escolha sobre os produtos que desejam consumir (free-choice) e as indstrias e parte dos cientistas devem mudar de atitude em relao sua posio de considerar as apreenses dos consumidores so irracionais e sem fundamento. Aerni et al. (1999) publicaram os resultados de um estudo de caso sobre a percepo ou aceitao pblica em relao aos OGM nas Filipinas. A aceitao pblica significa a atitude dos indivduos sobre aspectos originados de inovaes tecnolgicas e depende da percep o individual dos benefcios e riscos de uma tecnologia, dos valores sociais, da confiana nas instituies que representam estas tecnologias, das fontes de informao. Foram aplicados questionrios e realizadas entrevistas com funcionrios de vrios rgos dos governos relacionados ao tema, lderes Organizaes no -governamentais (ONGs), agricultores, religiosos, cientistas de universidades, institutos de pesquisa, agncias internacionais, representantes da mdia e polticos. Segundo revelaram as tendncia s gerais resultantes desta pesquisa, para as diferentes categorias a tecnologia em si no motivo de preocupao e a transgenia uma nova ferramenta a ser aplicada em programas de melhoramento. As principais preocupaes manifestadas foram a ineficincia do mercado e a implementao inadequada de normas de biossegurana, questes que podem impedir a distribuio dos benefcios e aumentar os riscos. Foram ainda levantadas dvidas sobre a sustentabilidade ecolgica. Para o caso das Filipinas e sob o prisma dos produtores de arroz, a transgenia de plantas no foi considerada prioritria. Os principais problemas relatados na produo de arroz foram as condies desfavorveis de mercado, a falta de irrigao, a falta de

infra-estrutura de transporte e armaze-namento e o servio de extenso deficiente. Com relao aos diferentes grupos de percepo e ao peso poltico correspondente no debate sobre o assunto, os resultados mostraram que, para as ONG, a transgenia no apresenta potencial para a agricultura e os ri scos superam os benefcios. As ONG tm considervel influncia sobre a opinio pblica, so geis na obteno e difuso da informao, mas no so consideradas importantes para a deciso poltica. O segundo grupo, constitudo por polticos e funcionrios graduados do governo foi considerado influenciador de decises polticas, das diretrizes regulamentadoras do financiamento da pesquisa e, em menor escala, da opinio pblica. Este grupo manifestou elevadas expectativas sobre o potencial da transgenia na agricultura e atitude ambivalente entre benefcios e riscos; de acordo com ele, a tcnica permite solucionar problemas que no podem ser resolvidos pelo melhoramento convencional, mas h dvidas sobre sua sustentabilidade. Conforme revelou o terceiro grupo, constitudo por cientistas de universidades, institutos de pesquisa e empresas privadas, os cientistas encontram -se distribudos entre os dois grupos anteriores. Este terceiro grupo demonstra uma atitude positiva sobre a transgenia, assinalando, contudo, um potencial mais modesto para a agricultura e entendendo que ela no resolver problemas estruturais e sim agronmicos pontuais; ele considerado como o mais impor -tante para o fluxo de informaes, exerce influncia alta nas decises polticas e baixa na opinio pblica e no tem acesso direto ao pblico e sim indireto, mediado por ONG e pela mdia.

CONCLUSO Finalizando, pertinente lembrar o relatrio da British Medical Association (British..., 1999) sobre os impactos e riscos dos OGM. Nele consta: "nada na vida livre de riscos". Ao se julgar algo seguro, esto sendo

considerados apenas os limites aceitveis de risco. A melhor estratgia para lidar com possibilidades de danos ambientais, quando se confrontado com profundas incertezas, agir cautelosamente e desencadear programas sistemticos de pesquisa para aumentar a compreenso sobre o assunto. Esta abordagem conhecida como princpio da precauo, o qual deve ser aplicado para prever e preparar a liberao de OGM e seus produtos na cadeia al imentar, at que seus impactos na sade e no meio ambiente sejam devidamente avaliados no domnio pblico.

REFERNCIAS BIBLIOGRAFICAS AERNI, P., PHAN-HUY, S.A., RIEDER, P. An indication of public acceptance of transgenic rice in the Philippines. Biotechnology and Development Monitor , Amsterdan, v.38, n.2, p.18-21, 1999. [ Links ] ARRIOLA, P.E., ELLSTRAND, N.C. Crop-to-weed flow in the genus Sorghum (Poaceae): spontaneous interspecific hybridization between johnso ngrass, Sorghum halapense, and crop sorghum (S. bicolor). American Journal of Botany, v.83, n.9, p.1153-1160, 1996. [ Links ] BRITISH MEDICAL ASSOCIATION. The impact of genetic modification on agriculture, food and health. Londres, 1999. 18p. [ Links ] BYRNE, D. Biotechnology _ Science and Impact . The Hague Biotechnology and the Consumer Conference. [on line]. Available from: < http://europa.eu.int/comm/dgs/health_consumer/library /speeches/speech36_en.html >. Acess 12 December 2000. [ Links ] CHVRE, A-M., BARANGER, F.E.A., RENARD, M. Gene Flow from transgenic crops. Nature, London, v.389, n.6654, p.924, 1997. [ Links ]

CHO, Y., QIU, Y-L., KUHLMAN, P., PALMER, J.D. Explosive invasion of plant mitochond ria by a group I intron. Proceedings of National Academy of Sciences , Washington DC, v.95, n.24, p.14.244 -14.249, 1998. [ Links ] DOEBLEY, J. Molecular evidence for gene flow among Zea species. BioScience, v.40, n.6, p.443-448, 1990. [ Links ] FOOD AND AGRICULTURE ORGANIZATION. Biotechnology. Roma, [online]. Available from: <http:/www.fao.org/unfao/bodies/COAG. 1999>. Acess 10 March 2000. [ Links ] FEDERAL INSECTICIDE, FUNGICIDE AND RODENTICIDE ACT. Scientific Advisory Panel Report. Assessment of Scientific information Concerning Starlink TM corn. [online]. Available from: <http:/www.epa.gov/scipoly/sap. 2000 >. Acess 10 December 2000. [ Links ] FINARDI, F.F. Plantas transgnicas e a segurana alimentar. In: REUNIO ANUAL DA SBPC, 51. 1999, Porto Alegre. Palestra apresentada no Simpsio "Plantas Transgnicas: da Gentica aos Alimentos . Porto Alegre : SBPC, 1999. 8p. [ Links ] GREENE, A.E., ALLISON, R.F. Recombination between viral RNA and transgenic plant transcripts. Science, Washington DC, v.263, n.5152, p.1423 -1425, 1994. [ Links ] HO, M-W., TRAAVIK, T., OLSVIK, O., TAPPESER, B., HOWARD, C.V., von WEIZSACKER, C., McGAVIN, G.C. Gene Technology and gene ecology of infectious diseases. Microbial Ecology in Health and Disease , Stockholm, v.10, n.1, p.33-59, 1998. [ Links ] HUANG, F., BUSCHMAN, L.L., HIGGINS, R.A., McGAUGHEY, W.H. Inheritance of resistance to Bacillusthuringiensis toxin (Dipel ES) in the Europian Corn

Borer. Science, Washington DC, v.284, n.5416, p.965 -967, 1999. [ Links ] LOSEY, J.E., RAYOR, L.S., CARTER, M.E. Transgenic pollen harms monarch larvae. Nature, London, v.399, n.6733, p.214, 1999. [ Links ] MICROBIAL management. Science, Washington DC, v.284, n.5418, p.1301-1307, 1999. [ Links ] MILLSTONE, E., BRUNNER, E., MAYER, S. Beyond `Substantial equivalence'. Nature, London, v.401, n.6753, p.525-526, 1999. [ Links ] MOMMA, A.N. Rotulagem de Plantas Transgnicas e o Agronegcio. Revista de Direito Ambiental, v.16, n.4, p.153-162, 1999. (Depoimento Cmara dos Deputados, 13 de abril de 1999). [ Links ] NIELSEN, K.M., Van ELSAS, J.D., SMALLA, K. Transformation of Acinetobacter sp. Starin BD413 with transgenic plant DNA in soil microcosms and effects of kamycin on selection of transformants. Applied and Environmental Microbiology , v.66, n.3, p.1237-1242, 2000. [ Links ] NODARI, R.O., GUERRA, M.P. Implicaes dos transgnicos na sustentabilidade ambiental e agrcola. Histria, Cincias, Sade _ Manguinhos , Rio de Janeiro, v.7, n.2, p.481-491, 2000. [ Links ] NODARI, R.O., GUERRA, M.P. Avaliao de riscos ambientais de plantas transgnicas. Cadernos de Cincia e Tecnologia, Braslia, v.18, n.1, p.81-116, 2001. [ Links ] PADGETTE, S.R., TAYLOR, N.B., NIDA, D.L., BAILEY, M.R., MACDONALD, J., HOLDEN., L.R., FUCHS, R.L. The composition of glyphosate -tolerant soybean seeds is equivalent to that of conventional soybeans. Journal of Nutrition, Philadelphia, v.126, n.3, p.702 -716, 1996. [ Links ]

RAFFENSPERGER, C., TIKCKNER, J. Protecting public health & the environment: implementing the precautionary principle. Washington DC: Island Press, 1999. 385p. [ Links ] STEVEN, S., ZEMETRA, R., FRANCIS, Y.L., JONES, S.S. TAPPESER, B., JGER, M., ECKELKAMP, C. Survival, persistence, transfer: An update on current knowledge on GMs and the fate of their recombinant DNA. Penang : TWN, 1999. 44p. [ Links ] TRAAVIK, T. Too early may be too late. Research Report for DN 1999-1.Ecological risks associated with the use of naked DNA as biological tool for research, production and therapy. Trondheim : Norway, 1999. 106p. [ Links ] WOLFENBARGER, L.L., PHIFER, P.R. The ecological risks and benefits of genetically engineered plants. Science, Washington DC, v.290, n.5500, p.2088 -2093, 2000. [ Links ] WILSON, H.D. Gene Flow in squash species. BioScience, v.40, n.6, p.449-455, 1990. [ Links ] Endereo para correspondncia Rubens Onofre Nodari E-mail: nodari@cca.ufsc.br Recebido para publicao em 23 de junho de 2000 e aceito em 18 de janeiro de 2001

Todo el contenido de esta revista, excepto dnde est identificado, est bajo una Licencia Creative Commons Revista de Nutrio Ncleo de Editorao SBI/CCV - Campus II - Av. John Boyd Dunlop, s/n. - Prdio de Odontologia ISSN 1415-5273 version impresa Rev. Nutr. v.16 n.1 Campinas ene. / mar. 2003

doi: 10.1590/S1415-52732003000100011 COMUNICACIN | COMUNICACIN CORTA

Las plantas transgnicas y sus productos: impactos, riesgos y seguridad de los alimentos (bioseguridad de las plantas transgnicas)

Las plantas transgnicas y sus productos: Efectos, riesgos y seguridad de los alimentos (bioseguridad de las plantas t ransgnicas)

Rubens Onofre Nodari, Miguel Pedro Guerra Departamento de Ciencias de las Plantas, Centro de Ciencias Agrcolas, Universidad Federal de Santa Catarina. PO Box. 476, 88040 -900, Florianpolis, Brasil Direccin postal

RESUMEN Este trabajo aborda temas relacionados con las plantas transgnicas, tambin llamados organismos genticamente modificados, los alimentos y los alimentos derivados de ellos. Herramientas de la biotecnologa moderna son un gran potencial para volver a vivir. Sin emb argo, el mayor problema en el anlisis de riesgo de estos organismos producidos por la biotecnologa es que sus efectos no se pueden predecir en su totalidad. Los riesgos para la salud humana son los inesperados, alergias, intoxicaciones e intolerancia. En el medio ambiente, las consecuencias son la transferencia lateral de genes, la contaminacin gentica y los efectos nocivos para los organismos no objetivo. El principio de equivalencia sustancial, utilizado hasta ahora, debe ser abandonado a favor de una base cientfica. Con la aprobacin en enero

de 2002, del Protocolo Internacional de Bioseguridad, el principio de precaucin se ha establecido como bsico y el etiquetado se convirti en obligatorio. La percepcin del pblico obliga a las empresas y cient ficos para un mayor uso de la ciencia en el anlisis de riesgo ante el consumo de estos alimentos. Trminos para indexacin: los alimentos modificados genticamente, anlisis de riesgo, bioseguridad, principio de precaucin, la seguridad alimentaria.

-------------------------------------------------- ------------------------------

RESUMEN Este documento ofrece una visin general de los efectos de las plantas transgnicas, tambin conocidos como organismos genticamente modificados y la seguridad alim entaria. Las biotecnologas modernas son herramientas poderosas en la reprogramacin de la vida. Sin embargo, el problema principal en la evaluacin de riesgos de los organismos producidos mediante la biotecnologa es el resultado de transformaciones que n o puede ser completamente previsible. Los riesgos potenciales para la salud humana son impredecibles efectos secundarios, alergias, toxicidad y la intolerancia. Los principales efectos sobre el medio ambiente incluyen la transferencia lateral de genes, la contaminacin gentica, y el dao a especies no objetivo. El principio de equivalencia sustancial debe ser abandonado a favor de criterios ms cientficos. Con el nmero de enero de 2000, aprob el Protocolo de Bioseguridad, el principio de precaucin y el etiquetado se reafirm pas a ser obligatoria. La percepcin del pblico alcanzado la etapa en que las restricciones en el consumo de alimentos genticamente modificados son impuestas, cientficos y empresas de peso para un enfoque de riesgo con base cien tfica de evaluacin para el anlisis. Trminos para indexacin: los alimentos transgnicos, la evaluacin de riesgos, la seguridad, el principio de precaucin, la seguridad alimentaria.

-------------------------------------------------- ------------------------------

INTRODUCCIN El cultivo de plantas transgnicas, as como el consumo humano y derivados de origen animal, es un acontecimiento reciente, teniendo en el inters, mltiples impactos y conflictos, y es un tema en el que predominan las discusiones polticas cientficas, ticas y econmicas en este cambio de siglo. En todo el mundo hay un debate sobre los impactos de los Organismos Genticamente Modificados (OGM) en la salud humana y animal y el medio ambiente, y en una revisin de los po sibles modelos de explotacin agrcola en vigor en el mundo. Teniendo en cuenta el alcance multidisciplinar de la asignatura -disciplina, este artculo pretende abordar y destacar algunos de los ms relevantes para el tema, con nfasis en la seguridad alim entaria en el uso de productos transgnicos. Las plantas transgnicas y sus productos han sido aceptados en los EE.UU. pero es rechazada en los pases de la UE. En Brasil, la liberacin para el cultivo de soja transgnica y la decisin judicial de suspens in temporal de la liberacin de una demanda presentada por el Instituto de Defensa del Consumidor (IDEC) y Greenpeace, y el Instituto Brasileo de Medio Ambiente y Recursos Naturales Renovables (IBAMA ) como co -partes, el argumento se extendi en todos lo s sectores de la sociedad. Por lo tanto, la Comisin Tcnica Nacional de Bioseguridad (CTNBio) ha adquirido una importancia fundamental con respecto a los cuidados necesarios para el anlisis y la liberacin de plantas transgnicas. La razn principal de e sta controversia es la falta de datos cientficos que permitan una evaluacin concluyente para su lanzamiento comercial.

Est previsto en el artculo 19 de la Convencin sobre la Diversidad Biolgica (CDB), la existencia de un protocolo internacional sobr e los OGM, debidamente aprobado en enero de 2000, la Conferencia de las Partes celebrada en Montreal. A nivel nacional, el debate est tambin en la mejora del marco legal sobre el tema como una condicin importante para proporcionar la claridad y la efica cia del sistema de evaluacin y gestin de los OGM. Transgnicos es una tcnica que puede contribuir significativamente a la mejora gentica de las plantas, con el objetivo de producir alimentos, fibras y aceites, as como la fabricacin de productos farm acuticos y otros productos industriales (Nodari y Guerra, 2000). La capacidad para desarrollar nuevas variedades o productos alimenticios es altamente dependiente de los recursos humanos calificados, importantes inversiones en el sistema de Ciencia y Tecn ologa (S & T) dominio del conocimiento cientfico y la disponibilidad de germoplasma, lo que requiere, sobre todo, el enfoque interdisciplinario. Sin embargo, el cultivo de plantas transgnicas en el campo y el uso requieren un anlisis del riesgo. Por lo tanto, hay una serie de retos a superar para poder disfrutar de los beneficios de la utilizacin de las biotecnologas modernas. La conveniencia de su uso depende de muchos factores, que proporciona alta complejidad de su definicin. El ejercicio mismo d e discutir el despliegue de una tecnologa por la sociedad, como est sucediendo por primera vez en la historia de Brasil, es un reto. Se dice a menudo que el insumo ms importante para el nuevo milenio es el conocimiento. Las tecnologas de este conocimi ento puede aumentar las desigualdades en las relaciones econmicas entre las naciones, si no establece mecanismos de regulacin y compensacin.

BIOSEGURIDAD Bioseguridad, en vista de la Organizacin para la Alimentacin y la Agricultura (FAO) (alimentos. .., 1999), que consiste en utilizar el medio ambiente sano y sostenible en trminos de productos de biotecnologa y sus aplicaciones a la salud humana, la biodiversidad y la sostenibilidad ambiental, como el apoyo el aumento de la seguridad alimentar ia mundial. Por lo tanto, bioseguridad adecuadas, evaluacin de riesgos de los productos de la biotecnologa, los mecanismos y herramientas para el seguimiento y la trazabilidad son necesarios para asegurar que ningn dao para la salud humana y los efecto s perjudiciales para el medio ambiente. Las pruebas a realizar, los protocolos ms adecuados, los trminos de referencia, la supervisin de los instrumentos ms adecuados y monitoreo estn siendo desarrollados y discutidos. La determinacin del riesgo El impacto de un transgn en el medio ambiente y la salud humana deben ser cuidadosamente evaluados a travs de anlisis de riesgos. "El riesgo es tcnicamente la probabilidad de un evento negativo multiplicado por el dao." Por lo tanto, si el dao es grand e, incluso una probabilidad baja puede significar un riesgo inaceptable (Traavik, 1999). Riesgos para la salud humana La mayora de la primera generacin de plantas transgnicas que contienen genes de resistencia a los antibiticos. Cul es la relacin de estos genes en la salud humana? En los ltimos 20 aos, haba ms de 30 enfermedades en los seres humanos (sida, el bola y la hepatitis, entre otros). Adems, hubo un resurgimiento de enfermedades como la tuberculosis, la malaria, el clera y la difteria mucho ms agresiva por microorganismos patgenos. Al mismo tiempo, una disminucin de la efectividad de los antibiticos. En los aos 40, un antibitico tuvo una vida til de 15 aos. En los aos 80, la vida sigui durante cinco aos, es decir, tres vec es menos. De acuerdo con estudios que demuestran tanto la recombinacin y la transferencia horizontal entre bacterias acelerado la propagacin de la continua regiones

genmicas en la naturaleza y por lo tanto, tambin entre los organismos que causan enfermedades. Lo mismo puede ocurrir con los genes de resistencia a los antibiticos (Ho et al., 1998). Es ejemplo bien conocido de la estreptomicina en los cerdos, despus de un ao de aplicacin en los animales (1983), los genes de resistencia estreptomicina e staban presentes en los plsmidos de bacterias que viven en la garganta y el estmago de los cerdos. Una consecuencia de esto es que, aunque la frecuencia de transformacin y, en consecuencia, la transferencia horizontal de las bacterias es extremadamente baja, los genes de resistencia a los antibiticos se inserta en las plantas transgnicas pueden ser transferidos a las bacterias humanas, lo que constituye un riesgo tener en cuenta. Recientemente, varios casos de absorcin de cido desoxirribonucleico (ADN) en las clulas eucariotas se registraron por Tappeser et al. (1999). Como se ha demostrado, el ADN contenido en la dieta de las ratas no fue totalmente destruida en el tracto gastrointestinal puede llegar al torrente sanguneo y de forma temporal detec tado en las clulas blancas de la sangre o las clulas del hgado. Existe evidencia de que el ADN ingerido puede llegar a las clulas de fetos de ratones, como se demostr en el mismo estudio. Un segundo tipo de riesgo se relaciona con las reacciones adve rsas a los alimentos derivados de OGM, que, segn los efectos se pueden clasificar en dos grupos: los alergenos e intolerancias. Los alrgenos alimentarios causan hipersensibilidad alrgica. El segundo grupo es responsable de los cambios fisiolgicos, tales como reacciones anormales o idiosincrsicas y toxicidad metablica (Finardi, 1999). Hay una serie de otros riesgos para la salud humana que debe ser analizado con los protocolos adecuados. En el caso de la soja transgnica Roundup cultivos Ready, las pr uebas no eran suficientes para discriminar a las posibles variaciones en las 16 protenas alergnicas presentes en la soya. Padgett et al. (1996) compararon los perfiles de protenas de las variedades de transgnicos y no transgnicos de soja y observado i n vitro, con un incremento del 26,7% en el contenido de inhibidor de la tripsina, considerada alergnica.

En el ao 2000, fueron identificados en los Estados Unidos y otros pases que contienen productos alimenticios derivados de una variedad de maz Bt para el consumo animal slo se liberan debido a su potencial alergnico. Un Comit Cientfico (SAP) que acta como parte de la Ley Federal de Insecticidas, Fungicidas y Rodenticidas (FIFRA), convocado por la Agencia de Proteccin Ambiental (U. S. EPA), el a nlisis de 34 casos, encontr que entre el 7 y 14 personas, probablemente mostraron reacciones alrgicas a los alimentos Derivados del maz Bt Starlink variedad (Ley Federal de Insecticidas ..., 2000). La prueba definitiva depender de la identificacin de anticuerpos IgE en estas personas, como resultado de la presencia de la toxina producida por este maz Cry9C, y dar a conocer a otras personas. Debido a que el transgen confiere caractersticas nuevas, en general poco evaluados por su impacto ha generado una base de conocimientos suficientes y adecuados para abordar el problema adecuadamente. Sin embargo, no es la experiencia con los productos qumicos agrcolas liberado de la Segunda Guerra Mundial para su uso sin las pruebas adecuadas, slo entonces, algunos de los efectos adversos causados por ellos sera conocido. En este sentido, las versiones para el cultivo comercial de plantas transgnicas debe ser precedida por estudios nutricionales y toxicolgicos de larga duracin. Esta precaucin puede evitar las consecuencias perjudiciales que un producto puede llegar a pr esentarse, si se libera rpidamente. Tales estudios a largo plazo todava no existen, incluso en los Estados Unidos, reconociendo el hecho, expres la necesidad de hacerlas. El British Medical ... (1999), teniendo en cuenta que los posibles efectos adversos de las plantas transgnicas son irreversibles, sugiri que la prohibicin de los genes de resistencia a los antibiticos, la moratoria de las plantaciones comerciales y el mejoramiento de la Secretara de Salud. Los riesgos para el medio ambiente La amenaza a la diversidad biolgica puede ser consecuencia de las propiedades intrnsecas de OMG o de su posible transferencia a otras especies. La adicin de nuevo genotipo en una comunidad puede proporcionar efectos indeseables, como la sustitucin o elimina cin de especies no

domesticadas, la exposicin de las especies a nuevos patgenos o sustancias txicas, la contaminacin gentica, la erosin de la diversidad gentica y la alteracin de reciclaje nutrientes y energa. Entre los riesgos, la transferencia horizontal y la transferencia vertical es muy importante. Que se refiere a la unin sexual entre individuos de la misma especie, lo que se refiere a la transferencia de ADN de una especie a otra, parientes o no (Doebley, 1990; Wilson, 1990). Otros riesgos se relacionan con la accin directa de estas nuevas protenas en los componentes del ecosistema, son los organismos no objetivo o de otro tipo, tales como suelo, los ros, o los procesos ecolgicos. Brasil es tambin el hogar de varias especies cultivada s o con regiones con una alta variabilidad gentica de las poblaciones de la cultura criolla todava en una situacin que requiere precaucin. Cmo evaluar correctamente el riesgo es sin duda un gran reto. La introduccin de genes en las plantas para res istencia a insectos y herbicidas aislados de bacterias o de otras fuentes plantea interrogantes acerca de la probabilidad y consecuencias de estos genes que sern transferidos por la polinizacin cruzada de especies relacionadas, sobre todo las malas hierbas que compiten con las variedades cultivadas. Estas malas hierbas se tonariam ms persistente o invasiva en ese ambiente? Cruzamientos interespecficos con plantas transgnicas resistentes a los herbicidas y los familiares de malas hierbas se han encontr ado en canola, trigo, sorgo y remolacha azucarera (Arriola y Ellstrand de 1996, Chvre et al. 1997, Steven et al., 1999). En el caso de los cruces entre la canola y la mostaza silvestre, el nmero de semillas del hbrido de segunda generacin fue diez veces mayor que el primero. En las generaciones posteriores, las plantas producen grandes cantidades de semillas viables que contiene el gen de resistencia a los herbicidas. Esto demuestra la posibilidad de transferir genes de resistencia a esta intensidad aco ndicionado y se producen con ms facilidad que uno podra suponer. Este hecho ha llevado a algunos pases a suspender temporalmente el cultivo de la canola transgnica en sus territorios.

Como se mencion, la propagacin de los genes tambin puede ser dad o por la transferencia horizontal. Ejemplos de este tipo de eventos son los siguientes: 1) una secuencia que es parte del intrn de un gen mitocondrial han sido adquiridas y un hongo que se encuentra en 335 diferentes especies de 48 gneros (Cho et al, 1998), 2) los genes humanos. detectados en el Mycobacterium tuberculosis (la bacteria que causa la tuberculosis) y genes de la planta se detectaron en las bacterias (Micro -bial. .., 1999), y 3) observ la transferencia de genes de plantas transgnicas a las b acterias del suelo plsmidos, posiblemente a travs de la recombinacin homloga (Nielsen et al., 2000). Intercambio de material gentico puede ocurrir tambin entre las plantas y los virus (Greene y Allison, 1994). Cul es la magnitud de la contribucin de la ingeniera gentica para la transferencia horizontal? En general, las plantas transgnicas contienen elementos de los mediadores en la transformacin in vitro de la transferencia horizontal, as como plsmidos, transposones y virus. Estas plantas suelen tener en la construccin de quimrico introducido, el origen de las secuencias de replicacin de transferencia, los promotores y los genes de una fuerte resistencia a los antibiticos. Todos estos elementos facilitan la recombinacin y la transferenc ia de genes. Plsmidos y virus quimricos estn sujetos a la inestabilidad estructural, lo que tambin facilita la recombinacin. En la naturaleza, la contaminacin con metales pesados puede ser un factor beneficioso para la transferencia de genes. Intro ducido como parte de la secuencia son homlogas a las procariotas muchos, la transferencia de material gentico a la va de recombinacin mismo es factible. Hay dos, las consecuencias principales. La primera se refiere a la probabilidad ms alta de la tra nsferencia horizontal de genes de plantas transgnicas, en comparacin con las variedades tradicionales. El segundo se refiere al hecho de que los genes con potencial de propagacin puede proporcionar una ventaja selectiva a los organismos receptores, y pu ede alterar dramticamente la dinmica de poblaciones y el paisaje.

Las evaluaciones de riesgos de las plantas transgnicas resistentes a insectos es tambin complejo. No se sabe profundamente el efecto sobre los insectos beneficiosos. Por otra parte, los pocos estudios sobre las aves y otros animales cuya dieta incluye insectos que se alimentan de las plantas transgnicas no son concluyentes. Una obra con gran impacto en la comunidad cientfica ha reportado el efecto del polen de maz transgnico que un gen del Bacillus thuringiensis (Bt), que codifica una toxina que afecta a varios insectos. La tasa de mortalidad de las orugas de la mariposa monarca se ha alcanzado el 44% cuando se aadi polen del maz Bt para su alimento natural. Sin embargo, todas las orugas alimentadas no transgnicos polen de maz sobrevivi (Losey et al., 1999). Comentarios de los avances cientficos relacionados con los impactos de los OGM en el medio ambiente y la evaluacin de riesgos de las propuestas fueron hechas por Wolfenbarg er y Phifer (2000) y Nodari y Guerra (2001). Una conclusin indiscutible: en la actualidad los insectos susceptibles a Bt en el futuro sern resistentes a ella. La pregunta es, cunto tiempo. Si hay una gran rea sembrada con variedades transgnicas resi stentes a un insecto, slo los especmenes resistentes sobreviven. El apareamiento de estos insectos generan descendencia recombinante, que puede presentar un mayor nivel de resistencia. Despus de varios ciclos de recombinacin, debe aparecer resistente a los insectos gen Bt. El hecho de que la resistencia de las orugas de las formulaciones de Bt comerciales es controlada por un gen parcialmente dominante (Huang et al., 1999) indica que las larvas se convierten rpidamente en supermalezas frecuente y el ti empo. Con el rpido incremento en la frecuencia de Bt resistente a insectos, el uso actual de las formulaciones comerciales a base de Bt en los cultivos orgnicos se ve comprometida, as como el desarrollo de productos con este tipo de insecticida, se con sidera mucho menos txico que otros. En sentido estricto, ninguna de las solicitudes para la liberacin comercial de los productos modificados genticamente se acompaa de un estudio de impacto ambiental. Aunque el asunto es complejo, se entiende estos estudios son necesarios, segn lo determinado en el artculo 225 de la Constitucin, la Ley del Medio Ambiente 237/97 y la Resolucin del Consejo

Nacional del Ambiente (CONAMA), que no han sido observados por la CTNBio. Con base en el artculo 225 de la Cons titucin Federal, la orden judicial establecido por el juez Antonio Prudente, en 1999, requiere que el Estudio de Impacto Ambiental (EIA) acompaado por el Impacto Ambiental (RIMA), como condicin indispensable para la siembra a escala comercial RR soja transgnica. No slo esto, el CDB previsto en el artculo 14 (Evaluacin del impacto y reduccin al mnimo del impacto adverso) que cada Parte Contratante, en la medida de lo posible y segn proceda, deber establecer los procedimientos relacionados con la evaluacin del impacto ambiental de los proyectos que puedan de manera significativa efectos negativos sobre la diversidad biolgica a fin de evitar o reducir al mnimo esos efectos y, cuando proceda, permitir la participacin del pblico en esos procedim ientos. Internacionales del Protocolo de Bioseguridad El CDB ha establecido los siguientes en los puntos 3 y 4 del artculo 19: (3) Las Partes estudiarn la necesidad y las modalidades de un protocolo que establezca procedimientos adecuados, incluyendo, en particular el consentimiento fundamentado previo, en relacin con la transferencia, manipulacin y utilizacin de cualesquiera organismos vivos modificados resultantes de la biotecnologa que puedan tener efectos adversos para la conservacin y uso sostenible de la diversidad biolgica, y (4.) Cada Parte Contratante proporcionar, directamente o por requerir ninguna persona o entidad bajo de su jurisdiccin que suministre los organismos a que se refiere el 3, la Parte Contratante en el que los rganos deben ser introducidas, toda la informacin disponible sobre el uso y normas de seguridad requeridas por esa Parte Contratante para la manipulacin de dichos organismos, as como toda la informacin disponible sobre los posibles efectos negativos de los or ganismos especficos.

A cabo en varias rondas para negociar un protocolo de seguridad internacionales de bioseguridad, casi dos posiciones antagnicas se resolvieron. Por un lado estn los Estados Unidos y otros pases del Grupo

de Miami (Argentina, Australia, Canad, Chile y Uruguay) y por otro lado, los dems pases. La primera (i) quera exportar organismos productos genticamente modificados (OGM y sus derivados), tales como alimentos, productos farmacuticos y alimentos de origen animal sin pedir per miso a los pases importadores y (ii) que el protocolo de un instrumento jurdico independiente o conectado a la Organizacin Mundial del Comercio. Los otros pases queran (i) la evaluacin del impacto socio -econmico en el anlisis del impacto ambiental que se realiza antes de su lanzamiento comercial, (ii) la presencia en el protocolo de los instrumentos de compensacin en caso de accidentes de trfico con los OGM y (iii) la ausencia de conflictos con otros acuerdos internacionales que existen en la actualidad. Algunos pases, como los de frica, todava quieren que el protocolo para garantizar la indemnizacin econmica en caso de impactos negativos en la salud humana o daos al medio ambiente. Finalmente, esta ltima ronda, celebrada en enero de 2000 e n Montreal, la Organizacin Internacional del Protocolo de Bioseguridad se acord. Los dos puntos principales son: (i) el principio de precaucin debe adoptarse en caso de duda o falta de conocimientos cientficos y (ii) los productos modificados genticamente deben ser etiquetados (artculo 18 bis). El protocolo tiene alrededor de 40 artculos y se refiere principalmente a los movimientos de OMG entre los pases, con la asignacin de responsabilidad en caso de daos. l da garantas tambin para el pas im portador a negarse el producto si no va acompaada por un estudio de riesgos adecuada. Una tercera parte, hace explcita en el artculo 15 y el Anexo II, establece que el anlisis de riesgos se lleva a cabo cientficamente por el exportador. Sin esto, los importadores pueden negarse a recibir los productos. Por lo tanto, la adopcin del principio de precaucin tiene por objeto proteger la vida. Este principio fue establecido por los griegos y los medios que tenga cuidado y ser conscientes. Se debe tener p recaucin en relacin con una asociacin respetuosa y funcional del hombre con la naturaleza, se refiere a acciones proactivas para proteger la salud humana y los ecosistemas. La precaucin es uno de los principios rectores de las actividades humanas, sino que tambin incorpora parte de otras accione

Você também pode gostar