Você está na página 1de 13

5o!rimenIo e dor em cuidados paIiaIivos: re!

Iexes Iicas
OIavio Marambaia dos SanIos
esumo Os avanos Iecnolgicos associados a medicina levam os medicos a Ierem como meIa
incansavel vencer a doena e prolongar a vida. ConIudo, para os pacienIes sem possibilidade de cura,
prolongase o sorimenIo e o processo de morrer. Os cuidados paliaIivos desIinamse aos pacienIes
cuja enermidade nao mais responde ao IraIamenIo, Iendo como prioridade melhorar sua qualidade
de vida medianIe alivio da dor isica e sorimenIos psicolgicos, sociais e espiriIuais. Para a inIroduao
desIe conceiIo discuIese a mudana de paradigmas na ormaao dos prossionais de sade, que
represenIam nova visao da vida, da morIe e do aIendimenIo medico, sobrepondose o cuidar ao
curar, quando isIo nao or mais possivel. No esIagio nal da vida dos pacienIes Ierminais busca
se manIer digna e conorIavel a exisIencia desIes, aIe o lIimo momenIo, Iendo como pilares o
aIendimenIo mulIidisciplinar e o respeiIo a auIonomia, inIegridade e dignidade do pacienIe.
PaIavras-chave: Cuidados paliaIivos. Dor. DireiIo a morrer. CelulasIronco.
OIavio Marambaia dos
5anIos
Medico pela Lscola
8ahiana de Medicina e
Sade Pblica, proessor
de OIorrinolaringologia,
douIorando pela laculdade
de Medicina da Universidade
do PorIo/ClM, conselheiro do
Conselho Pegional de Medicina
do LsIado da 8ahia (Cremeb),
Salvador, 8ahia, 8rasil
ToJo o inJicaJorc motram accntuaJa mclhoria Ja lonc-
iJaJc humana. Dc uma cxpcctatia Jc iJa Jc atc 40 ano,
no incio Jo cculo XX, chca-c hojc, no pac Jccnol-
iJo, a alo cm torno Jo 80 ano. A mclhoria Ja conJi-
oc Jc iJa, o lormiJacl prorco Ja cincia mcJica - com
ua noa tccnoloia prccntia c curatia - c o acclcraJo
Jccnolimcnto Ja tcrapia mcJicamcntoa c intcrcncio-
nita tm tornaJo quac /:| o morrcr
1
. No cntanto,
ahcmo, a mortc c incxoracl.
A iJcia Jc poJcr potcrar a mortc la. com quc o pacicn-
tc c proliionai Jc auJc nao comprccnJam c accitcm
ca rcaliJaJc, tornanJo mai Jilcil o participar, comprc-
cnJcr c pcrcorrcr o Jicro ctaio Jo procco Jc mor-
rcr. MalraJo toJo o prorco c o aumcnto Ja lonciJa-
Jc, Joi latorc, iolaJamcntc ou cm conjunto, atuam para
no conJu.ir a mortc. a Jocna c o tcmpo. \icr mai no
cxpoc a aao JcataJora Jo tcmpo, conJu. a lraili.aao
c lacilita o trahalho Ja Jocna. \niJo, tcmpo c Jocna
lcam a mortc mai rapiJamcntc.
Pev. bioeI (lmpr.) 20!!, !9(J): 68J 95 683
C icr mai c a noa tccnoloia mo-
Jilicaram ohrcmancira o papcl Jo ho-
pitai. No munJo luolono, por cxcmplo,
a intituiao quc mai Jcmontra ito ao
a ~anta Caa Jc MicricorJia
1
, criaao
Ja rainha !conor cm tcrra portuuca no
contincntc c alcm-mar - no !rail, Macau
c Coa. ApicJaJa com o olrimcnto Jo po-
hrc, quc, como Ji. popular JitaJo hrailci-
ro, ao /. |: ,a: o. /` oJ: :, a
rainha JcciJiu criar cc hopitai no linal
Jo cculo X\. Hojc, ca intituioc c-
ucm o moJcrno moJclo hopitalar, cmho-
ra no !rail ainJa c JcJiqucm ao atcnJi-
mcnto Jo mai carcntc.
Na cpoca Jo urimcnto Jca intitui-
oc o hopital cra o luar onJc c ia para
morrcr. ! ccncialmcntc rcproJu.ia o ic
ocial Jo contcxto no qual ctaa incriJo.
rico morriam cm caa c pohrc, no ailo
picJoo. C hopital rcprccntaa, ainJa,
a cxcluao ocial c o prcconccito, porquc
o Jocntc pohrc Jccriam cr cparaJo,
citanJo-c, aim, a propaaao Ja Jocn-
a, mcmo quc nao propaaci. No intcr-
rcno cntrc a lunJaao Jca intituioc c
o momcnto hoJicrno, prolunJa c raJicai
muJana altcraram o papcl Jcc hopi-
tai. Na atualiJaJc, toJa a lac Ja iJa,
Jo naccr ao morrcr, ao ohjcto Ja prati-
ca JccnoliJa ncc tipo Jc intituiao.
Atualmcntc, procura-c o hopital para
prccnir, curar, moJilicar-c ctcticamcntc
c, atc, para c ohtcr /./a ocial. nclc c
toJa a ocicJaJc, rcprccntaJa no cu
mai ariaJo apccto - Jo mai hclo ao
mai tcrrci.
Apcar Ja muJana ocorriJa no papcl Jo
hopitai, no !rail o ic ocial ainJa pcr-
itc pcla cxitncia Jc hopitai luxuoo,
autntica ,/:, lrcqucntaJo pclo rico, c
pcla intalaoc cralmcntc mai moJcta,
ma a c.c no mcmo prcJio, quc marcam
a cparaao cntrc rico c pohrc - a cc ao
JcJicaJa cnlcrmaria mai implc c mcno
aparclhaJa, ao primciro, a utc c apar-
tamcnto priatio c oliticaJo.
A mclhoria Ja clicincia Jo mcio tcrapu-
tico c a contnua huca por mccanimo Jc
cura c tccnoloia Jc utcntaao Ja iJa tm
colocaJo pacicntc, cm conJioc Jc ucc-
o cm cu tratamcnto, numa ituaao Jc
limho. cm poihiliJaJc Jc cura tm cu
procco Jc morrcr paraliaJo ou ctcnJiJo
Jc moJo cxacraJo, o quc cra ituaoc Jc
olrimcnto contnuo
2
. Criou-c um autn-
tico /a J: /:. Jc um laJo, proliionai
mcJico uanJo mcJiJa hcroica c por c-
.c inutci, Jc outro, pacicntc cxauriJo cm
ua cxpcctatia c curamcntc olrcnJo,
: :. c la.cnJo olrcr ao quc o ccrcam
No !rail, pclo mcno Jua tcntatia Jc
orJcm lcal c ctica loram propota para c-
tahclcccr limitc a ca ituaao Jc ohtina-
ao tcraputica. No !taJo Jc ~ao !aulo a
JcnominaJa l: c., ancionaJa pclo o-
crnaJor Mario Coa, clc mcmo tima Jc
cnccr - aparcntcmcntc ja pcnanJo cm i -,
proihiu por mcio Jctc Jocumcnto lcal a in-
itncia Jo tratamcnto ohtinaJo cm pacicn-
tc cm pcrpcctia Jc cura ou cm conJiao
tcrminal
3
. C outro Jocumcnto c a Kcoluao
1.805/0o Jo Conclho !cJcral Jc McJicina
SorimenIo e dor em cuidados paliaIivos: reexes eIicas 684
(C!M)
4
, quc cm ua cmcnta Ji.. ^. /.:
/:o.| J: :o/:J.J: ,.: : oa.: :
:/J . :J |/. a a:oJ:
:J:o/ : /./.:o/ ,a: |o,a: .
J. J J:o/:. ,..o/oJ||: aJ.J o:
:. .. .|. o/. ,a: |:. .
/:o/. o. ::/. J: a. ./`o.
o/:,.|. ::/.J. . o/.J: J .:o/: a J:
:a :::o/.o/: |:,.|.
Chjcto Jc contctaao c Jicuao jurJi-
ca, a rcoluao loi lcaJa ao trihunai c,
rcccntcmcntc, tcc Jcciao laoracl c Jc-
linitia Ja Jutia, ctanJo plcnamcntc cm
ior. ! importantc c alutar conhcccr-
mo a Jcciao cxaraJa na cntcna linal Jo
!rocco 2007.34.00.014800-3 Ja Jutia
!cJcral Jo !rail (.o:s. . /o.|/
5
. Mai rc-
ccntcmcntc, o noo CoJio Jc !tica McJica
(C!M) ctahclcccu no pararalo unico Jo
art. 41 quc. ^ . J: J:o. oa.:| :
/:o.|. J:: :J /::: /J a
J.J .|./ Jo/: : :::oJ:
.: J.,o/. a /:.`a/. oa/: a
|/o.J.. |:.oJ :: : oJ:.. .
o/.J: :s:. J .:o/: a. o. a.
||J.J:. . J: :a :::o/.o/: |:,.|
o
.
Traou-c, aim, a lrontcira para coihir a
ohtinaao tcraputica Jo mcJico cm pa-
cicntc tcrminai, cJanJo aoc quc c no
mai Ja c.c nao rcprccntam qualqucr
poihiliJaJc Jc rccrao Jo quaJro Jc Jocn-
a ou cura poJcm proJu.ir mai olrimcnto
para o Jocntc c cu cntc qucriJo. A in-
troJuao Jo conccito Jc cuiJaJo paliatio
para o pacicntc cuja poihiliJaJc Jc cura
ou controlc Ja Jocna nao cja pocl cn-
cja nao apcna muJana lcai, ma Jc pa-
raJima na lormaao Jo mcJico c na Jo
Jcmai proliionai Jc auJc
7
. ! nao apc-
na Jctc, ma, principalmcntc, no quc, ja
atuantc, prcciam cntcnJcr a noa ahor-
Jacn c potura ctica para o pacicntc
ncta ituaao.
!ucanJo ctimular uma rcllcxao ccncial
ao proliionai Jc auJc c, cpccilicamcn-
tc, a clac mcJica, crao ahorJaJo a ori-
cm c o conccito Jo cuiJaJo paliatio,
alcm Jo ctaio atual cm quc c cncontra
ctc tcma no !rail. C mancjo Jo pacicn-
tc cm olrimcnto c oh cuiJaJo paliatio
cra o ohjcto ccntral Jo prccntc artio.
Cuidados paIiaIivos:
do que se IraIa?
A partir Ja tranlormaao Jo hopitai cm
ctrutura ao rcJor Ja quai tranita a iJa
humana, mormcntc na ranJc ciJaJc,
onJc, Jilcrcntcmcntc Jo paaJo, c ai a
huca Ja cura c nao Ja mortc, criou-c a
iJcia quac mtica Jc quc cc cpao tm
conJioc Jc lirar o cr humano Jo cu
inccapacl Jctino. Num ciJcntc paraJo-
xo, ninucm accita c nao c morrc mai cm
caa no Jia hoJicrno.
A propria arquitctura Ja ciJaJc, com cu
prcJio altimo, nao lacilita a ccntual
circulaao Jo caJacr Jc um morto por ua
JcpcnJncia. !m paralclo, o cuiJar Jc um
Jocntc crnico JcmanJa tcmpo c Jiponihi-
liJaJc quc, pcla J/a|J.J: Ja iJa moJcr-
na, la. com quc a lamlia tranliram cc
685 Pev. bioeI (lmpr.) 20!!, !9(J): 68J 95
cuiJaJo para o hopitai. Morrc-c no
hopitai, ma cpcra-c quc tal nao ocorra,
poi nca noa ./:J. conccntra-c o
arcnal tccnoloico c mcJicamcntoo nc-
ccario para cita-la
8
.
\ma contrihuiao a mai para a conoli-
Jaao Jctc mito c quc, JcJc a criaao Ja
uniJaJc Jc tratamcnto intcnio (\T!), a
luta Jo mcJico c outro proliionai Jc
auJc anhou um cpao lico no qual c
conccntram Jc moJo cmpcJcrniJo no com-
hatc a Jocna. \cnccr a Jocna c impc-
Jir o cu xito lctal c o marco rculatorio
Ja cquipc Jc auJc. Tal ohtinaao lca a
uma Jiociaao cntrc o Jocntc (a pcoa)
c o mal quc o allic. Dc tal ortc quc, ao
intcntar tratar a Jocna, tcm-c cqucciJo
Jc rcllctir ohrc a pcoa, o inJiJuo - cr
unico - ohrc o qual c ahatc a cnlcrmiJaJc.
No ala Jc curar, cquccc-c Jo cuiJar!
\ianJo moJilicar cc parmctro, promo-
cr uma mcJicina Jo cuiJar c Jar uportc
Jino ao pacicntc portaJorc Jc Jocna Jc
curo incxoracl, incuraci c/ou tcrminai,
critali.ou-c cm Jicro luarc Jo munJo
a iao Jo |:, cujo cxcmplo mai rclc-
rcnciaJo c moJclar c o trahalho iniciaJo no
c.o/ c|/|: H:, cm !onJrc,
pcla Jra. Ciccly ~aunJcr, cm 10o7.
A introJuao Ja mcJicina hacaJa cm ci-
Jncia ajuJa a citar o tratamcnto lutci,
contruinJo nJicc Jc Jccmpcnho quc Jc-
montrcm a lalncia prorcia c multipla
Jo orao, aliJanJo ou nao inctimcnto
tcraputico no pacicntc oh tal conJi-
ao - acoplaJo ao critcrio propoto por
~aunJcr
0
. qualiJaJc Jc cuiJaJo para o
pacicntc c lamlia, aricJaJc Jc crio
prctaJo ao pacicntc, cja cm caa ou no
hopital, aoc hacaJa cm ciJncia, pc-
quia c aaliaao.
A mcJicina paliatiita, ainJa cunJo
~aunJcr
0
, Jcc tcr como pilarc o atcn-
Jimcnto multiJiciplinar c o rcpcito a in-
tcriJaJc c JiniJaJc Jo pacicntc. C qual
Jcc cr mantiJo cm Jor tanto quanto
pocl, rccchcr cuiJaJo contnuo (nao
cnJo ahanJonaJo), c cmprc quc iacl,
cicntilicaJo Jc tuJo o quc ocorrc com o
cu tratamcnto, para quc poa JcciJir o-
hrc o mcmo, cr rcpcitaJo quanto a ua
anutia c mcJo, cntimcnto, alorc,
crcna c cpcrana. !inalmcntc, c aim
puJcr c quicr, JcciJir onJc morrcr.
! um crro imainar quc o cuiJaJo paliati-
o c Jctinam apcna a prcparar o pacicn-
tc para a mortc. Dc lato, o ohjctio c, cm
crJaJc, mantcr Jina c mai conlortacl a
cxitncia Jo pacicntc atc o Jccnlacc. !ara
tanto, poJcm cr ncccaria, incluic, in-
tcrcnoc Jc Jicro cpccialita quc, cm
a prctcnao Jc cura, poam propiciar con-
lorto c rctauraao, ainJa quc tranitoria,
Jc lunoc, ou quc c pcrmita ao pacicntc
cxccuta-la cm olrimcnto ou contran-
imcnto. !a.-c mitcr rcaltar quc ca
intcrcnoc nao poJcm cr motio Jc mai
Jor, cparaao ou iolamcnto.
A Crani.aao MunJial Ja ~auJc (CM~)
10

Jcliniu cuiJaJo paliatio como o cuiJaJo
SorimenIo e dor em cuidados paliaIivos: reexes eIicas 686
atio total Jo pacicntc cuja cnlcrmiJaJc nao
rcponJc ao tratamcnto. ~ua prioriJaJc c o
alio Ja Jor c Jc outro intoma, hcm como
Jo prohlcma Jc orJcm picoloica, ocial c
cpiritual. C ohjctio Jo cuiJaJo paliatio,
portanto, c proporcionar a mclhor qualiJaJc
Jc iJa para o pacicntc c cu lamiliarc.
!m 2002, a CM~ accntuou a iJcntilica-
ao prccocc Jo olrimcnto ao Jclinir cui-
JaJo paliatio como. |. .|J.,:
,a: : :||. . ,a.|J.J: J: J. J
J:o/: ,a: :o/:o/: ||:. J::o/:
J: a. J:o. oa.:| ,o/
|/.J :/a J:o. ,.: (,a: .:.. .
J./ : a. /./|.. ./.: J. ::o.
J: :,a: a|/J|o. : .|/ J /
:o/. :a . J:o//.. ::.
..|.. .J:,a.J. : /./.:o/ ,
J o/. o. //. . J. .
/.|: . : :/a.
11
.
No !rail, o incrcmcnto Jo cuiJaJo pa-
liatio ainJa c incipicntc, ma iniciatia
mcritoria m cnJo JccnoliJa cm
Jicro ccntro c hopitai Jo pa, com
rclato promiorc. Alcm Jio, Jua or-
ani.aoc tm atuaao importantc na
Jiulaao c lomcnto Jo cuiJaJo palia-
tio. a ~ocicJaJc !railcira Jc CuiJaJo
!aliatio (A!C!) c a AcaJcmia Nacional
Jc CuiJaJo !aliatio (ANC!).
A A!C!loi lunJaJa cm ~ao !aulo, cm ou-
tuhro Jc 1007, pcla picoloa Ana Ccoria
Caalcanti Jc Mclo, quc rcuniu um rupo
Jc proliionai intcrcaJo c comp um
conclho cicntlico para colocar cm pratica
o ohjctio Ja aociaao c Jiular ua
liloolia, arcanJo o crio Jc cuiJaJo
paliatio ja cxitcntc no !rail, mcmo
ainJa nao paJroni.aJo, quc olcrcciam a-
itncia para pacicntc lora Jc poihiliJa-
Jc tcraputica cm alum mhito. intcrna-
ao, amhulatorial c/ou Jomiciliar.
A ANC! loi criaJa cm 2005 c proocou
aano na rculari.aao proliional Jo
paliatiita hrailciro, poi c ctahclcccram
critcrio Jc qualiJaJc para o crio Jc
cuiJaJo paliatio, rcali.aram-c Jclinioc
prccia Jo quc c ou nao cuiJaJo paliatio
c a Jicuao loi cncaminhaJa para o mini-
tcrio Ja ~auJc c !Jucaao, alcm Jo C!M c
Aociaao McJica !railcira (AM!).
!articipanJo atiamcntc Ja Cmara Tccnica
ohrc TcrminaliJaJc Ja \iJa c CuiJaJo
!aliatio Jo C!M, a ANC! ajuJou a claho-
rar Jua importantc rcoluoc quc rculam
a atiiJaJc mcJica rclacionaJa a cta pratica.
!m 2000, pcla primcira c. na hitoria Ja
mcJicina no !rail, o C!M incluiu, no noo
CoJio Jc !tica McJica, o cuiJaJo palia-
tio como princpio lunJamcntal. DcJc
cntao, a ANC! luta pcla rculari.aao Ja
McJicina !aliatia como arca Jc atuaao
mcJica junto a AM!, c pcla unicrali.a-
ao Jo crio Jc cuiJaJo paliatio no
Minitcrio Ja ~auJc.
!alta, no cntanto, maior Jiluao Jca
iJcia com a clarc.a ncccaria c o inccn-
tio aJcquaJo, hcm como aanar na rc-
ulamcntaao c paJroni.aao Jo cuiJaJo
paliatio cm toJo o !rail. Ncccario c
687 Pev. bioeI (lmpr.) 20!!, !9(J): 68J 95
torna, tamhcm, a prcparaao c o incti-
mcnto na concicnti.aao Jo proliionai
Jc auJc Jc quc o pacicntc cm cura nc-
ccitam Jc cuiJaJo proprio, oltaJo a lhc
proporcionar JiniJaJc c conlorto, c quc o
cuiJaJo paliatio nao ao mcJiJa apcna
Jccorrcntc Jc rctriao Jc cuto.
Dor e so!rimenIo
!ara a ocicJaJc contcmpornca a Jor c
inaccitacl, haja ita a ohcraao Jo ahu-
o Ja automcJicaao, tornanJo o conu-
mo Jc analcico um Jo maiorc trunlo
mcrcaJoloico Ja inJutria larmacutica.
Kcaltc-c quc, atualmcntc, o !rail c
um Jo maiorc conumiJorc Jca Jro-
a no munJo - na maioria Jo cao nao
prccrita por mcJico.
!ntrctanto, o cr humano conic com a Jor
JcJc cmprc. DcJc quc ia, a Jor la. par-
tc Jo Jia a Jia Ja pcoa. ! a manilctaao
Jc quc alo nao ai hcm. rcllctc um alarmc
ohrc aluma Jilunao ou quc o corpo loi
arcJiJo ou injuriaJo. A Jor c, ainJa, o in-
toma quc mai lca o pacicntc ao mcJico.
!cquia inJicam quc mai Jc 70' Ja pc-
oa procuram o mcJico c o crio Jc
auJc moiJa por ctc intoma
12
.
!ara mclhor comprccnao ohrc a pcrccpao
Jo proliionai mcJico ohrc a Jor, c im-
portantc alicntar alun apccto. !rimciro.
a Jor auJa c trataJa com mai laciliJa-
Jc c prctc.a pclo mcJico, a Jor crnica
(com mai Jc ci mcc Jc Juraao) nao
tcm a mcma intcniJaJc Jc aao mcJica.
~cunJo. cm ua lormaao o ctuJantc Jc
McJicina tm pouco aprolunJamcnto ohrc
o tcma, o quc c rcllctc cm cxccia par-
cimnia na prccriao Jc analcico mai
potcntc, cm cpccial Jc opiacco, quanJo
Ja lutura pratica proliional. !c tcmor c
craJo pclo rcccio Jc upcrJoacm, Jilicul-
JaJc no mancjo Ja Jroa analcica c ca-
paciJaJc upcrlicial Jc aaliar o ctaJo alico
Jo pacicntc c um ccntual rico Jc Jcpcn-
Jncia. Da o cpao criaJo para uma noa
cpccialiJaJc ou arca Jc atuaao. a McJicina
Ja Dor. !crJc-c, aim, um conhccimcnto
quc Jccria ctar JicminaJo cntrc toJo o
mcJico, JcixanJo cm alor a maxima lati-
na quc c um Jo pilarc Ja mcJicina. :J.:
J|: a Joa :/
13
.
! ahiJo quc no pacicntc com cnccr
aanaJo a prcalncia Ja Jor chca a 00',
c no com a nJromc Ja imunoJclicin-
cia aJquiriJa (aiJ), cm torno Jc 50'. A
Jor, portanto, c intoma cxtrcmamcntc
prcalcntc cm pacicntc tcrminai. ~cu tra-
tamcnto Jcc cr prioriJaJc mcJica c cta
pcrccpao Jcc cr amplamcntc JilunJiJa,
hcm como o aJcquaJo trcinamcnto Jo
proliionai cnoliJo. Nunca c Jcmai
lcmhrar quc o pacicntc cm cuiJaJo palia-
tio ncccitam atcnao cpccial, poi mui-
to aprccntam altcraoc ncuroloica, ao
iJoo c, muita c.c, nao tm conJiao Jc
rclcrir aJcquaJamcntc ua intomatoloia.
~aunJcr cunhou a cxprcao J //.| para
lalar Jaquclc olrimcnto quc uma pcoa
paJccc nao apcna pclo Jano lico quc
poui, ma pcla concquncia cmocio-
SorimenIo e dor em cuidados paliaIivos: reexes eIicas 688
nai, ociai c cpirituai quc a iao Ja
mortc proxima lhc tra.. Tal ituaao cxic,
cunJo cla, um tratamcnto multiproliio-
nal c nao omcntc mcJico.
A JiliculJaJc Jo mcJico hrailciro cm liJar
c prccrccr Jroa analcica potcntc c o
trcinamcnto incomplcto ncta arca Ja Jor
lica omatica, ma, tamhcm, iccral, ncu-
ropatica c piconica, aponta para uma la-
lha ainJa maior Jo aprcnJi.aJo c conJuao
Jaqucla Jorc quc nao ctao apcna no m-
hito Jo corpo, ma tranccnJcm o pquico c
inaJcm a alma Jo quc ctao oh cu cui-
JaJo. A lormaao lramcntaria c, por c.c,
rcJucionita Jo mcJico tcm impcJiJo a
ahorJacm aJcquaJa Ja Jor c Jo olrimcnto
Jo quc ctao oh cuiJaJo paliatio.
~ahc-c quc Jor c olrimcnto poJcm cr in-
Jitinto, porcm, c a Jor lica lor aJcqua-
Jamcntc conJu.iJa c trataJa, o conlorto
propiciaJo a pcoa cnlcrma lhc pcrmitira
tcr clarc.a c, quia, conJioc Jc conin-
cia com o cu, pcrmitinJo-lhc a nccca-
ria autonomia c tranquiliJaJc para JcciJir
ohrc o tratamcnto
14
. \alc acrcccntar quc
poJcra propiciar a crhali.aao Jo cu mc-
Jo c anutia, hcm como a manilctaao
Jc ua conicoc, poihilitanJo rccchcr a
ajuJa cpcciali.aJa Jo outro proliionai
Ja cquipc, c aim o quicr
15
.
A dignidade humana
e a morIe digna
C cr humano c hioralico. ~ua hitoria Jc
iJa, a incluJo lamlia, proliao, onho,
crcna c cpcrana, contitui a cncia Jc cu
cxitir
1o
. C aJoccimcnto latal, quc pcla pcr-
pcctia Jo ujcito quc o cxpcrimcnta ohrccm
J: ::o/:, torna a iJa alo luiJio. MarcaJa
pcla pcrccpao Jc noo tcmpo, Jia a Jia mai
curto antc a pcrpcctia imincntc Ja mortc, a
cxitncia rccla-c na ncociaao Jcc tcmpo,
quc tcm Jc cr rccupcraJo, rcnoaJo c ato Jc
mancira parcimonioa, porquc limitaJo.
Ahruptamcntc, o pacicntc pcrcchc quc o
cu onho Jc lcliciJaJc c projcto ctao oh
camaJa Jc olrimcnto, Jor c imohiliJaJc.
\-c linito c cicntc Ja impoihiliJaJc Jc
potcrar o lim Jc ua iJa. !ta rcaliJaJc
c noa c unica, omcntc icnciaJa pclo in-
JiJuo, com clahoraao complcxa c Jcpcn-
Jcntc Jc toJa a ua hitoria Jc iJa.
Como poJc o mcJico, atuanJo junto a
pacicntc tcrminai, ajuJa-lo a pcrcorrcr
cta tracia Como poJc o mcJico, cn-
tinJo-c limitaJo c atc impotcntc, contri-
huir Jc mancira corrcta junto ao pacicntc,
inlunJinJo-lhc tranquiliJaJc c cpcrana
A crJaJc Jcc pcrmcar a rclaao mcJico-
pacicntc cm toJa a ctapa Jo procco Jo
aJocccr c, mai ainJa, quanJo ctc Jcclina
cm Jircao a mortc. A aao compaia Jo
mcJico nao poJc cxcluir a crJaJc, Jita
cmprc Jc lorma aJcquaJa, pcrmitinJo ao
pacicntc tcr a corrcta concincia Jo cu
ctaJo. !to lhc pcrmitira colahorar no tra-
tamcnto c JcciJir ohrc o mcmo, com o
Jcmai mcmhro Ja cquipc.
A comunicaao c outro JaJo importantc.
A JciJa clarc.a c aJaptaao Jo Jicuro
689 Pev. bioeI (lmpr.) 20!!, !9(J): 68J 95
tccnico a rcaliJaJc c conJiao iiJa pclo
pacicntc c cu lamiliarc pcrmitira a aJc-
quaJa comprccnao c aJcao ao tratamcnto
propoto. ! prccio, ncta ituaao, pro-
pcctar para ahcr o quanto o pacicntc Jcc-
ja cr cicntilicaJo accrca Jo cu quaJro Jc
auJc. Ha coniJcracl numcro Jc pacicn-
tc quc nao Jccja ahcr Jo cu rcal ctaJo,
c ca potura Jcc cr rcpcitaJa.
! inJipcnacl, ainJa, quc o proliionai
cnoliJo lormcm uma crJaJcira cquipc
multiJiciplinar c tcnham conJioc Jc aa-
liar a capaciJaJc Jc o pacicntc JcciJir ohrc
toJa a quctoc quc cnolcm ua Jocna,
tratamcnto c pronotico. Nao cahc, c nao
Jcc cahcr mcmo, omcntc ao mcJico cta
ahorJacm. C cuiJaJo paliatio rcprc-
cntam cxcclcntc campo Jc incria cntrc
mcJico, picoloo, liiotcrapcuta, cnlcr-
mciro, aitcntc ociai c outro, alcm Jc
rcliioo
17,18
, Jc moJo a olcrcccr o mclhor
para o pacicntc.
\ma pcoa quc c Jccohrc incxoraclmcntc
linita olrc, JclormaJa cm ua imacm lica,
contraniJa pcla JcpcnJncia c c cntinJo
JiminuJa pclo Jccontrolc Ja lunoc mai
clcmcntarc. Contrihuir para rccupcra-la c
rctaurar-lhc a JiniJaJc cmacciJa pcla Jc-
raJaao lica ao o ccopo Jo trahalho Ja
cquipc Jc auJc - procco naJa lacil, poi
cmprc paa pclo rcpcito a ontaJc Jo pa-
cicntc quanto ao tratamcnto, no momcnto
cm quc, Jc moJo compctcntc, c manilctc.
A cquipc Jcc coniJcrar, tamhcm, a intcrcn-
ao tccnicamcntc inJicaJa, na mcJiJa cm quc
ito cja pocl para rccupcrar lunoc Jctcrio-
raJa ou minimi.ar rcultaJo humilhantc, la-
cilitanJo o cncontro Jo pacicntc com ua crcn-
a c olcrcccnJo-lhc, no limitc, toJo o uportc
na arca picoloica, lamiliar c rcliioa
17,18
.
!cnar cmprc, como proliional, quc aquclc
inJiJuo oh cuiJaJo mcJico c um cr huma-
no unico c como tal Jcc cr ito.
C olrimcnto, por i, cxpoc o inJiJuo a pro-
pria lrailiJaJc, rouhanJo-lhc a autonomia c
a inJiiJualiJaJc. !c ctaJo Jc olrimcnto
c cxprca, tamhcm, cm lunao Ja caractc-
rtica quc o Jclincm. Tal ituaao implica
cm muJana Jc qucm cta oh cuiJaJo c
ncccita inlormaoc aJcquaJa para, conhc-
ccnJo a propria rcaliJaJc, JcciJir o quc qucr.
!ta aao Jc continuamcntc Jar inlormaoc
ao Jocntc ohrc o cu ctaJo, mitianJo-lhc a
anutia c rcJu.inJo a ulncrahiliJaJc, c par-
tc ccntral Ja iJcia Jc rcpcitar a pcoa cm ua
inJiiJualiJaJc, pcrmitinJo-lhc aumir ua
ontaJc c Jccioc.
!ta rcaliJaJc prcupoc um proliional
Jc auJc Jilcrcntc, mai prcciamcntc noo
tipo Jc mcJico, com prcparaao aanaJa Jo
ponto Jc ita tccnico, porcm pcrmcaJa Jc
contcuJo humantico. !tc noo proliio-
nal Jccra ctar cncio Jo limitc, mcmo
alaraJo pcla tccnoloia, mclhor prcparaJo
para o trahalho cm cquipc, JcpinJo-c Ja
arroncia tccnico-cicntlica, ahcJor Jc quc
cu pacicntc ncccita toJa a ajuJa pocl.
A mortc Jc qualqucr cr humano nao c
ituaao inJina, ma inJino poJc cr o
cuiJaJo quc rccchc no linal Ja iJa. !m
SorimenIo e dor em cuidados paliaIivos: reexes eIicas 690
torno Jca pcrpcctia o cuiJaJo palia-
tio uriram Jc moJo a propiciar, com
cuiJaJo aJcquaJo, quc o ctaio linai
Ja iJa Jo pacicntc Jc Jocna incuraci
tcrmincm Jc moJo humani.aJo, Jino c
com aholuto rcpcito a pcoa Jocntc
18
.
Consideraes !inais
A Jor c o olrimcnto ao incrcntc a cxi-
tncia humana. Ao quc parccc, cm uma
pcrpcctia ctico-liloolica ou mcJiantc a
crcna c o mitcrio inonJaci Ja Jil-
cci c complcxa pcrunta cm rcpota,
pcrmancccra a humaniJaJc priioncira Ja
JuiJa a rcpcito Jo olrimcnto.
C prorco Ja cincia mcJica c o aano
|,| /:| aociaJo a auJc parcciam Jar caho
a cta ituaao c a Jor cria controlaJa. A
/:o/.. Ja mcJicina com a introJuao Jc
moJcrna tccnoloia c mcJicamcnto poJc-
roo aparcntcmcntc controlaa a anutia c
a Jor lica, JanJo ao mcJico a cnaao Jc
quc o prohlcma ctaria rcoliJo - Jc moJo
tal quc c coniJcra . :Jo. Jcixar um
pacicntc paJcccr Jor. !orcm, o acompanha-
mcnto contnuo Jc pacicntc tcrminai mo-
trou quc apcna mitiar a Jor c inulicicntc,
poi o olrimcnto Jca ituaao tranccnJc
a Jor lica, cmhora controla-la cja, Jc lato,
Jc uma importncia. !unJamcntal para,
JccolanJo o pacicntc Jctc olrimcnto pri-
mal, iJcntilicar c /./. outra Jorc c olri-
mcnto quc tranccnJcm ca Jimcnao.

!ta rcaliJaJc aparccc mai contunJcntc quan-
Jo cnolc pacicntc portaJorc Jc Jocna ra-
c a iJa ou naquclc com Jocna incuraci,
cujo curo incxoracl lca a mortc. C cuiJaJo
paliatio uriram como opao Jc tratamcnto
nao curatio, com a propota inoaJora Jc ocu-
par o a.io Jo tratamcnto Ja pcoa quc nccc-
itam tcr o controlc Jc ua Jor lica, c aanar
mai alcm no atcnJimcnto Jc ua nccciJaJc
intcrai c rcpcito a ua JiniJaJc.
!to inilica tcr ao alcancc Jo pacicntc
uma cquipc multiproliional c nao apcna
o mcJico, hcm como a pcrccpao Jc quc a
muJana Jc parmctro la.-c ncccaria
cntrc o mcJico c Jcmai proliionai
cnoliJo, alcm Jc uma prcparaao aJc-
quaJa c itcmati.aJa JcJc a raJuaao.
Kcprccnta, cm paralclo, noa iao Ja iJa,
Ja mortc c Jo atcnJimcnto mcJico, JcJc
o hanco Ja ccola mcJica, JanJo-c n-
lac a mcJicina Jo cuiJar cm Jctrimcnto
Ja mcJicina Jo curar, quanJo cta nao lor
mai pocl.
Cracia, analianJo o Jicro clcmcnto
cnoliJo na quctoc ctica pcrtincntc
ao cuiJaJo paliatio, cr quc c colui
prccntcmcntc Ja :/. J: o. - muito
proxima ao cuiJaJo Jc cnlcrmacm cm
cral, cujo princpio haico cra a ohcJin-
cia cca a autoriJaJc proliional, tanto na
orJcm tccnica como na ctica - para a ctica
Ja rcponahiliJaJc ou ctica Jo cuiJaJo,
onJc, citanJo Cillian, Ji.. Lo,a.o/ . :/
. J J:/ : a. .o/:/.. J: ,a.|
::/. ,a: :,a||. . :oJ.: J
a/ . o|.. . :/. J. :o.||
J.J: :a. |: a. ::o. ,a: J.
,: . .s. : . aJ.J
10
.
691 Pev. bioeI (lmpr.) 20!!, !9(J): 68J 95
C cuiJaJo paliatio, talc. por orii-
nalmcntc mai liaJo ao cuiJaJo Jc
cnlcrmacm, c a ctica Ja conicao pou-
co a pouco loram JanJo luar a outro
mai proprio Ja ctica Ja rcponahiliJaJc.
Cracia JclcnJc quc no prccntc momcnto
cta ultima cta anhanJo luar. No cn-
tanto, lcanta a tcc Jc quc c Jccnola
uma cnuna ctica Jo cuiJaJo paliatio.
Ncta cnJa, Jiminui-c a importncia rc-
liioa Ja antiJaJc c acraliJaJc Ja iJa
c iccja a iJcia Ja qualiJaJc Jc iJa c Ja
mortc Jina
20
.

CuiJaJo, oliJaricJaJc c compaiiJaJc
ao a noa palara a la.cr partc Jo iJcario
mcJico c Ja cquipc Jc auJc antc a no-
a rcaliJaJc para mclhor tratar pacicntc
no ctaio linai Jc iJa. ~cm ncnhuma
JuiJa, c Jo cuiJaJo intcral c humani.aJo
quc o pacicntc prcciam - hcm mai quc
Ja ultima tccnoloia Jiponcl!
esumen
5u!rimienIo y doIor en Ios cuidados paIiaIivos: re!Iexiones Iicas
Los avances Iecnolgicos asociados a la medicina, llevan a los medicos a Iener como meIa
incansable vencer la enermedad y prolongar la vida. A pesar de ello, para los pacienIes que ya no
Iienen posibilidad de cura, se prolonga Iambien el surimienIo y el proceso de morir. Los cuidados
paliaIivos se desIinan a los pacienIes cuya enermedad ya no responde al IraIamienIo Ieniendo
como prioridad mejorar su calidad de vida a Iraves del alivio del dolor isico y los surimienIos
psicolgicos, sociales y espiriIuales. Para la inIroduccin de esIe concepIo, se discuIe el cambio de
paradigmas en la ormacin de los proesionales de salud, que represenIan una nueva visin de la
vida, de la muerIe y de la aIencin medica, sobreponiendose el cuidar al curar, cuando esIo lIimo
ya no sea posible. Ln la eIapa nal de la vida de los pacienIes Ierminales, se busca manIener digna
y conorIable la exisIencia de esIos hasIa el lIimo momenIo, Ieniendo como pilares la aIencin
mulIidisciplinaria y el respeIo a la auIonomia, inIegridad y a la dignidad del pacienIe.
PaIabras-cIave:Cuidados paliaIivos. Dolor. MuerIe con dignidad.
SorimenIo e dor em cuidados paliaIivos: reexes eIicas 692
AbsIracI
5u!!ering and pain in paIIiaIive care: eIhicaI re!IecIions
The Iechnological advancemenIs associaIed Io medicine lead physicians Io have as Iireless goal Io
overcome illness and Io exIend lie. However, or paIienIs who do noI presenI any healing possibiliIy,
one exIends suering and Ihe dying process. PalliaIive care is aimed aI Ihese paIienIs whose
disease does noI respond Io IreaImenI anymore, and iI has as prioriIy Ihe improvemenI o Iheir
lie qualiIy, Ihrough relie o physical pain and psychological, social and spiriIual suering. ln order
Io inIroduce Ihis concepI one debaIes Ihe change o paradigms regarding healIh proessionals
ormaIion, which represenI a new view o lie, deaIh and medical assisIance, superposing care Io
healing whenever Ihis is noI possible anymore. One seeks, in Ihe Ierminal paIienIs nal phase
o lie, Io mainIain Iheir exisIence honorable and comorIable, up Io Ihe lasI momenI, having as
bases Ihe mulIidisciplinary care and Ihe respecI or Ihe paIienI's auIonomy, inIegriIy and digniIy.
Key words: PalliaIive care. Pain. DeaIh wiIh digniIy.

e!erncias
!. PusselWood A!P. lidalgos e lanIropos: a SanIa Casa da Misericrdia da 8ahia !550!755.
8rasilia: LdiIora Un8, !98!.
2. Silva DHC. A moralidade dos cuidados paliaIivos. Pev 8ras Cancerol. 2004,50(4): JJ0J.
J. LsIado de Sao Paulo. Lei esIadual n' !0.24!, de !7 de maro de !999. Dispe sobre os
direiIos dos usuarios dos servios e das aes de sade no LsIado e da ouIras providencias.
Diario Ocial do LsIado de Sao Paulo. !8 mar !999,(5!) Seao !:!.
4. Conselho lederal de Medicina. Pesoluao n' !.805, de 28 de novembro de 2006. Peere
se ao prolongamenIo da vida em ase Ierminal de enermidades graves e incuraveis. Diario
Ocial da Uniao. 28 nov 2006, Seao !:!69.
5. 8rasil. DisIriIo lederal. Sessao !udiciaria. !4
a
Vara. Processo n' 2007.J4.00.0!4809J,
deere a anIecipaao de IuIela para suspender os eeiIos da Pesoluao ClM n' !.805/06,
que regulamenIa a orIoIanasia. PelaIor !uiz PoberIo Luis Luchi Demo. 8rasilia, 20!0.
6. Conselho lederal de Medicina. Cdigo de LIica Medica: resoluao n' !.9J!, de !7 de
seIembro de 2009. 8rasilia: ClM, 20!0.
7. Pessini L, 8erIachini L. Nuevas perspecIivas em cuidados paliaIivos. AcIa 8ioeIh.
2006,!2(2):2J!42.
8. Pessini L. Humanizaao da dor e sorimenIo humanos no conIexIo hospiIalar. 8ioeIica
2002,!0(2):5!72.
693 Pev. bioeI (lmpr.) 20!!, !9(J): 68J 95
9. Saunders C. Caring Io Ihe end. Nurs Mirror. !980,4:4J7.
!0. World HealIh OrganizaIion. Cancer pain relie and palliaIive: a reporI o a OMS experI
commiIIee. Geneve: OMS, !990.
!!. World HealIh OrganizaIion. NaIional cancer conIrol programmers: policies and managerial
guidelines. Geneve: OMS, 2002.
!2. MendozaSassi P, 8eria !U, liori N, 8orIoloIIo A. Prevalencia de sinais e sinIomas, aIores
sociodemogracos associados e aIiIude renIe aos sinIomas em um cenIro urbano no Sul do
8rasil. Pev Panam Salud Pblica. 2006,20(!):228.
!J. Oliveira PA, coordenador. Cuidado paliaIivo. Sao Paulo: Conselho Pegional de Medicina do
LsIado de Sao Paulo, 2008.
!4. Nunes P. ProposIa sobre suspensao e absIenao de IraIamenIo em doenIes Ierminais. Pev
8ioeI (lmpr.). 2009,!7(!):29J9.
!5. Oliveira P!, Amaral SlC, lerreira CA, Grossi SY, Pezende NA. Percepao bioeIica sobre a
dignidade no processo de morrer. Pev 8ioeI (lmpr.)2009,!7(!):7794.
!6. Schramm Pl. MorIe e niIude em nossa sociedade: implicaes nos cuidados paliaIivos. Pev
8ras Cancerol. 2002,48(!):!720.
!7. Peres MlP, AranIes ACLQ, Lessa PS, Caous CA. A imporIancia da inIegraao da espiriIualidade
e da religiosidade no manejo da dor e dos cuidados paliaIivos. Pev PsiquiaIr Clin.
2007,J4(!):827.
!8. Pilar 8S. AIencin inIegral para garanIizar una muerIe digna. Pev Soc Peru Med lnIerna.
2007,20(J):!248.
!9. Gilligaan C. ln a dierenIe voice. Cambridge: Harvard Press, !982. p. !645.
20. Gracia D. Pensar a bioeIica: meIas e desaos. Sao Paulo: CenIro UniversiIario Sao Camilo/
Loyola, 20!0.
Pecebido: J0.5.!0 Aprovado: !4.7.!! Aprovaao nal: 22.7.!!
ConIaIo
OIavio Marambaia dos SanIos RWDYLRPDUDPEDLD#KRWPDLOFRP
Avenida AnIonio Carlos Magalhaes, 2.60J, Cidadela CLP 40280000. Salvador/8A, 8rasil.
SorimenIo e dor em cuidados paliaIivos: reexes eIicas 694
Processo 2007.34.00.014809-3 da JusIia FederaI do rasiI
Vale salienIar que a diculdade em esIabelecer a Ierminalidade nao e menor ou maior que
ouIras diculdades enrenIadas pelos prossionais da medicina, ao diagnosIicar uma doena
rara ou ao opIar por um IraIamenIo em lugar de ouIros, sabendose que uma posiao nao
exaIa podera Irazer consequencias disIinIas para o pacienIe. lsso porque nao exisIe !00%
de cerIeza na medicina. Assim, desejar que os medicos aIuem renIe a um doenIe Ierminal
com absoluIa cerIeza da ineviIabilidade da morIe nao e um argumenIo valido para recusar
a legiIimidade da orIoIanasia, porque a exigencia e incompaIivel com o prprio exercicio da
medicina, que nao pode se obrigar a curar o pacienIe, mas pode compromeIerse a conerir
lhe a maior qualidade de vida possivel, dianIe do seu esIado e dos recursos Iecnicos exisIenIes.
A resoluao guerreada e, pois, uma maniesIaao dessa nova geraao da eIica nas ciencias
medicas, que quebra anIigos Iabus e decide enrenIar ouIros problemas realisIicamenIe, com
oco na dignidade humana. Na medicina aIual, ha um avano no IraIo do doenIe Ierminal ou
de paIologias graves, no inIuiIo de dar ao pacienIe nao necessariamenIe mais anos de vida,
mas, principalmenIe, sobrevida com qualidade. A medicina deixa, por conseguinIe, uma era
paIernalisIa, superproIeIora, que canalizava sua aIenao apenas para a doena e nao para o
doenIe, numa verdadeira obsessao pela cura a qualquer cusIo, e passa a uma ase de preocu
paao maior com o bemesIar do ser humano.
695 Pev. bioeI (lmpr.) 20!!, !9(J): 68J 95

Você também pode gostar