Você está na página 1de 23

68

LEI SHMANI OSES


Lei shmani oses representam um conj unto de enfermi dades di ferentes entre si , que
podem comprometer pel e, mucosas e v sceras, dependendo da espci e do parasi -
to e da resposta i mune do hospedei ro. So produzi das por di ferentes espci es de
protozori o per tencente ao gnero Lei shmani a, parasi tas com ci cl o de vi da hetero-
xni co, vi vendo al ternadamente em hospedei ros ver tebrados (mam feros) e i nsetos
vetores (f l ebotom neos).
Nos hospedei ros mam feros, os parasi tas assumem a forma amasti gota (afl agel adas),
arredondada e i mvel (3-6 m), que se mul ti pl i cam obri gatori amente dentro de cl ul as
do si stema monoc ti co fagoci tri o (especi al mente macrfagos). medi da que as formas
amasti gotas vo se mul ti pl i cando, os macrfagos se rompem l i berando parasi tas que
so fagoci tados por outros macrfagos.
Quanto aos i nsetos vetores so d pteros da subfam l i a Phl ebotomi nae, pertencentes
aos gneros Lutzomyi a no Novo Mundo, e Phl ebotomus no Vel ho Mundo. Todas as
espci es do gnero Lei shmani a so transmi ti das pel a pi cada de fmeas i nfectadas. Nos
fl ebotom neos as formas promasti gotas (15-23 m) vi vem no mei o extracel ul ar, na l uz do
trato di gesti vo. Al i, as formas amasti gotas, i ngeri das durante o repasto sangu neo, se
di ferenci am em formas promasti gotas (fl agel adas) que so posteri ormente i nocul adas
na pel e dos mam feros durante a pi cada.
LEISHMANIOSES
Lei shmani a Forma af l agel ada ou amasti gota. Lei shmani a Forma f l agel ada ou promasti gota
Fonte: SVS/MS
69
LEI SHMANI OSES
Nomes populares
Agente causador
Espcies acometidas
Sintomas nos seres humanos
l cera de Bauru, Feri da Brava ou Nari z de Tapi r.
L. ( V.) brazi l i ensi s, L.( V.) guyanensi s, L.(L.) amazonensi s, L. ( V.) l ai nsoni, L. ( V.) nai f fi ,
L. ( V.) l i ndenberg, L. ( V.) shawi, L.(L.) amazonensi s
Homens, ces, equi nos, asi ni os, gatos, roedores domsti cos ou si nantrpi cos,
pregui as, t amandus, raposas e mar supi ai s.
Leses de pel e e mucosa com apresentaes di sti ntas dependente do agente causa-
dor e resposta i munol gi ca do hospedei ro.
Leishmaniose Cutnea: l cera cutnea, com f undo granul oso e bordas i nf i l tradas
em mol dura.
Os vetores so popul armente conheci dos, como mosqui to-pal ha, tatuqui ra, bi ri gui,
asa dura, asa branca, cangal ha, cangal hi nha, l i gei ri nho, pl a-gua, entre outros. Geral -
mente no ul trapassam 0,5 cm de compri mento, tendo pernas l ongas e del gadas, e o
corpo densamente pi l oso. Tm como caracter sti ca o voo sal ti tante e a manuteno das
asas eretas, mesmo em repouso. Somente as fmeas esto adaptadas com o respecti vo
aparel ho bucal para pi car a pel e de vertebrados e sugar o sangue.
O gnero Lutzomyi a o responsvel pel a transmi sso do parasi to nas Amri cas,
exi sti ndo 350 espci es catal ogadas, di stri bu das desde o sul do Canad at o norte da
Argenti na. Mui to pouco se sabe de seus cri adouros, encontrando-se as formas i maturas
em detri tos de fendas de rocha, cavernas, ra zes do sol o e de fol has mortas e mi das, e
tambm nas forqui l has das r vores em tocas de ani mai s ou sej a, em sol o mi do, mas
no mol hado, e em detri tos ri cos em matri a orgni ca em decomposi o.
Esti ma-se que as Lei shmani oses Tegumentar (LT), Mucosa (LM) e Vi sceral (LV) apre-
sentam uma preval nci a de 12 mi l hes de casos no mundo, di stri bu da em 88 pa ses,
em quatro conti nentes (Amri cas, Europa, fri ca e si a).
LEISHMANIOSE TEGUMENTAR AMERICANA - LTA
70
LEI SHMANI OSES
Sinais clnicos nos animais
Formas de transmisso
Diagnstico
Laboratrios e Servios de Referncia
Notificao Obrigatria
Semel hante a encontrada em humanos
Pel a pi cada de fmeas de mosqui tos fl ebotom neos i nfectados pel o agente, tanto em
humanos como nos ani mai s.
Seres humanos e ani mai s Cl ni co, epi demi ol gi co e l aborator i al ( parasi tol gi -
co di reto, i munol gi cos teste i ntradr mi co, sorol gi cos e mol ecul ares)
Laboratri o de Refernci a Naci onal para LTA
FIOCRUZ Ri o de Janei ro
Laboratri os de Sade Pbl i ca LACEN
PR, SC e RS
Portari a N 1943, de 18 de outubro de 2001 GM/MS
1. HISTRICO
Lei shmani ose Tegumentar Ameri cana um grupo de enfermi dades de evol uo
crni ca, que acomete a pel e, mucosas e estruturas carti l agi nosas da nasofari nge, de
forma l ocal i zada ou di fusa, provocada pel a i nfeco das cl ul as do si stema fagoc ti co
mononucl ear parasi tado por amasti gotas. Ori gi nal mente as vri as formas de Lei shma-
ni ose Cutnea eram zoo-antroponoses, na medi da em que o parasi to, ci rcul ando entre
ani mai s si l vestres atravs de fl ebotom neos, podi a i nfectar o homem quando este pene-
trava na fl oresta. O estabel eci mento do homem em reas de mata modi fi cada ou em
reas agr col as j unto mata transforma o padro fl orestal num padro peri fl orestal,
onde as i nfeces passam a ser frequentes, essenci al mente pel o aumento do nmero
de fl ebotom neos e, secundari amente, pel a parti ci pao de ani mai s de cri ao no ci cl o
de vi da do parasi ta. Da peri feri a das matas o vetor pode se estabel ecer de forma estvel
Leishmaniose Mucosa: l cera na mucosa nasal, com ou sem per furao, ou perda
do septo nasal, podendo ati ngi r l bi os, pal ato e nasofari nge
71
LEI SHMANI OSES
em reas agr col as e mesmo no peri domi c l i o nas reas rural i zadas de bai rros peri fri cos
das ci dades, caracteri zando as Lei shmani oses Rural e Peri urbana, respecti vamente.
Pel a ampl a di stri bui o geogrfi ca, al ta i nci dnci a, al to coefi ci ente de deteco e
capaci dade de produzi r deformi dades no ser humano com grande repercusso psi cos-
soci al no i ndi v duo a Organi zao Mundi al da Sade (OMS) consi dera esta enfermi dade
como uma das sei s mai s i mportantes doenas i nfecci osa de di stri bui o mundi al.
A LTA uma zoonose ampl amente di stri bu da no terri tri o brasi l ei ro, ocorrendo em
todas as regi es do pa s. Surtos epi dmi cos tm ocorri do nas regi es Sudeste, Centro-
Oeste, Nordeste, Norte e, mai s recentemente, na regi o Sul. Nos l ti mos anos, o Mi ni s-
tri o da Sade regi strou mdi a anual de 35 mi l novos casos de LTA no pa s.
Figura 1 - Distribuio da LTA nos ltimos anos no Brasil.
Brasil: densidade de casos de LT por municpio (mdia de 2004-2006 e casos 2007)
Fonte: SVS/MS
72
LEI SHMANI OSES
Grfico 1 - Evoluo dos casos de LTA entre 1980 e 2007 no Brasil.

Tabela 1 - Relao de casos notificados na regio sul.

Fonte: SVS/MS
No Estado do Paran a LTA endmi ca, desde os pri mei ros casos regi strados na
dcada de 40, associ ada a L. ( V.) brazi l i ensi s. Nos estados de SC e RS h uma n ti da
expano com um si gni fi cati vo aumento nos l ti mos anos.
2. AGENTE ETIOLGICO
Atual mente nas Amri cas, so reconheci das 11 espci es dermotrpi cas de Lei shma-
ni a causadoras de doena humana e oi to espci es descri tas, at o momento, que provo-
cam a doena somente em ani mai s. No Brasi l, sete espci es de Lei shmani a causadoras
da doena foram i denti fi cadas, sendo sei s do subgnero Vi anni a e uma do subgnero
Lei shmani a. As trs pri nci pai s espci es so: L. ( Vi anni a) brazi l i ensi s, L.( V.) guyanensi s
Fonte: SVS/MS
ANO 1980-1989 1990-1999 2000-2007
PR 2933 5949 5094
SC 14 8 385
RS 8 2 87
SUL 2955 5959 5566
BRASIL 128536 289677 219008
73
LEI SHMANI OSES
e L. (Lei shmani a) amazonensi s e, mai s recentemente, as espci es L. ( V.) l ai nsoni, L. ( V.)
nai f fi , L. ( V.) l i ndenberg e L. ( V.) shawi.
Figura 2 Distribuio das espcies de Leishmania por Estado

Fonte: SVS/MS

Leishmania ( Viannia) braziliensis: a espci e mai s preval ente no homem e pode
causar l eses cutneas e mucosas. encontrada em todas as zonas endmi cas do
Pa s, desde o norte at o sul, tanto em reas de col oni zaes anti gas ou recentes,
estando geral mente associ ada presena de ani mai s domsti cos.
Leishmania (V.) guyanensis: causa sobretudo leses cutneas. Ocorre na margem norte do
Rio Amazonas em reas de colonizao recente, estando associada com desdentados e marsu-
piais como reservatrios primrios.
Leishmania ( V.) naiffi: ocorre na Amazni a, nos Estados do Par e Amazonas, tendo
o tatu como reser vatri o natural. O parasi ta causa LTA de evol uo beni gna.
Leishmania ( V.) shawi: responsvel por casos espordi cos no Amazonas e Par tem
como reser vatri os vri os ani mai s si l vestres como macacos, pregui as e proci on deos.
Leishmania ( V.) lainsoni: regi strada apenas na Amazni a, tem a paca como ani mal
suspei to de ser o reser vatri o natural.
74
LEI SHMANI OSES
Lei shmani a (Lei shmani a) amazonensi s: agente eti ol gi co de LTA, i ncl ui ndo a
forma anrgi ca ou l ei shmani ose cutnea di f usa. Seus reser vatri os so pri nci pal men-
te roedores e marsupi ai s.
3. VETORES DE LEISHMANIA
Requi si tos para uma espci e de fl ebotom neo ser vetora:
- Deve ser antrof l i ca e zoofi l ca;
- Deve estar parasi tado;
- Deve estar parasi tado com a mesma espci e de parasi to que a do homem;
- Deve ter di stri bui o geogrfi ca i gual ao do parasi to;
- Deve transmi ti r o protozori o pel a pi cada;
- Deve ser abundante na natureza;

Figura 3 - Principais espcies envolvidas e sua distribuio no Brasil

Fonte: SVS/MS
4. HOSPEDEIROS E RESERVATRIOS
Com raras excees, as l ei shmani oses consti tuem zoonoses de ani mai s si l vestres,
i ncl ui ndo marsupi ai s, desdentados, carn voros e mesmo pri matas e mai s raramente
ani mai s domsti cos. O homem representa hospedei ro aci dental e parece no ter um
papel i mportante na manuteno dos parasi tas na natureza.
75
LEI SHMANI OSES
Como a transmisso da LTA tem aumentado no ambiente domstico e h registros de
altas taxas de infeco em ces, cresce a suspeita de que esses animais possam atuar como
reservatrios de Leishmania sp. Esta ocorrncia simultnea em humanos e caninos indicam
a necessidade de estudos adicionais para esclarecer o papel do co no ciclo de transmisso
do parasito. Todavia, antes de atribuir o papel de reservatrio a uma determinada espcie
animal h que se observar as recomendaes da Organizao Mundial da Sade, que lista as
condies necessrias para um vertebrado ser considerado Verdadeiro Reservatrio:
- Deve ser abundante na natureza e ter a mesma distribuio geogrfica que a doena;
- Poder de atrao ao vetor e contato estrei to com o vetor;
- Deve ter l ongo tempo de vi da;
- Proporo grande de i ndi v duos i nfectados;
- Deve ter grande concentrao do parasi to na pel e ou no sangue;
- O parasi to no deve ser patogni co para o reser vatri o;
- Parasi to deve ser i sol ado e caracteri zado e deve ser o mesmo que parasi ta o homem.
No Paran, estudos vem demonstrando que o co to hospedei ro aci dental quanto
o homem, poi s desenvol ve l eses cl ni cas cl ssi cas da doena.
5. CICLO EPIDEMIOLGICO
No Brasi l, a LTA apresenta trs padres epi demi ol gi cos caracter sti cos:
Silvestre transmi sso ocorre em rea de vegetao pri mri a. fundamental mente
uma zoonose de ani mai s si l vestres, que pode acometer o ser humano quando este entra
em contato com o ambi ente si l vestre, onde estej a ocorrendo epi zooti a.
Ocupacional e Lazer transmisso associada explorao desordenada da floresta e der-
rubada de matas para construo de estradas, usi nas hi drel tri cas, i nstal ao de povo-
ados, extrao de madei ra, desenvol vi mento de ati vi dades agropecuri as, de trei na-
mentos mi l i tares e ecoturi smo.
Rural e periurbano em reas de colonizao relacionado ao processo migratrio, ocupao
de encostas e aglomerados em centros urbanos associados a matas secundrias ou residuais.
O ci cl o si l vestre representa o padro normal da LTA, por i sso, a proxi mi dade da mata
i mperati va no caso das formas cutneas e cutneo-mucosas. A presena da mata est
76
LEI SHMANI OSES
rel aci onada densi dade de vetores nestes ambi entes. As densi dades podem aumentar
mui tas vezes em reas modi fi cadas pel o homem e, sobretudo, nas reas devastadas e
com substi tui o da vegetao pri mi ti va por cul ti vos di versos.
6. EVOLUO DA DOENA
A Leishmaniose Cutnea (LC) definida pela presena de leses exclusivamente na pele,
que se iniciam no ponto de inoculao das promastigotas infectantes, atravs da picada do
vetor, para qualquer das espcies de Leishmania causadoras da doena. A leso primria
geralmente nica, embora eventualmente mltiplas picadas do flebotomneo ou a dissemina-
o local possam gerar um nmero elevado de leses. Surge aps um perodo de incubao
varivel de 10 dias a trs meses, como uma ppula eritematosa que progride lentamente para
ndulo. Com a evoluo, ganha destaque o notvel polimorfismo das leses sendo possvel
encontrar formas impetigide, liquenide, tuberculosa ou lupide, nodular, vegetante e ecti-
matide. So frequentes as ulceraes com bordas elevadas, enduradas e fundo com tecido
de granulao grosseira, configurando a clssica leso com borda em moldura.
A evol uo cl ni ca da LTA cani na provocada por L. brazi l i ensi s mani festa-se normal -
mente de forma crni ca, sem comprometer o estado geral do ani mal, cuj as l eses
podem progredi r em nmero e extenso, evol ui r para cura cl ni ca espontnea com reati -
vaes posteri ores ou acometer tardi amente a mucosa nasal.
7. FORMAS DE TRANSMI SSO
A transmi sso se d atravs da pi cada de i nsetos transmi ssores i nf ectados. No
h transmi sso de pessoa a pessoa ou ani mal a ani mal .
8. DIAGNSTICO E TRATAMENTO
O di agnsti co de LTA abrange aspectos cl ni cos, epi demi ol gi cos e l aboratori ai s.
8.1 Diagnstico Clnico
Cl assi camente as l eses de LTA possuem formas ul ceradas, i ndol ores, normal mente
l ocal i zadas em reas expostas da pel e; com formato arredondado ou oval ado; base
eri tematosa; i nfi l trada e de consi stnci a fi rme; bordas bem-del i mi tadas e el evadas;
77
LEI SHMANI OSES
fundo avermel hado e com granul aes grossei ras. Infeces bacteri anas ou fngi cas
secundri as podem estar presentes, cursando com dor e exsudato seropurul ento.



Fotos: FI OCRUZ
Outros ti pos de l eses cutneas menos frequentes podem ser encontrados. As l eses
i ni ci ai s costumam ser nodul ares, l ocal i zadas profundamente na hi poderme, ou peque-
nas ppul as, semel hantes pi cada de i nseto, que evol uem aumentando em tamanho
e profundi dade (l eses ppul o-tuberosas) e ul cerando no vrti ce. As l eses vegetantes
caracteri zam-se pel o aspecto papi l omatoso, mi do e de consi stnci a mol e. As l eses
verrucosas caracteri zam-se por super f ci e seca, spera, com presena de pequenas
crostas e de descamao. Estes doi s ti pos de l eses podem ser pri mri as ou evol ui r a
parti r de l ceras. Ao redor da l eso pri nci pal, podero surgi r endurao subcutnea e
ppul as satl i tes que podem coal escer formando pl acas.
Fotos: A Franco
Na presena de l eses t pi cas de LTA o di agnsti co cl ni co e epi demi ol gi co pode ser
real i zado, especi al mente se o paci ente procede de reas endmi cas ou esteve presente
em l ugares onde h casos de l ei shmani ose. Porm, exames l aboratori ai s so funda-
mentai s para atri bui r o di agnsti co defi ni ti vo, poi s mui tas l eses fngi cas, ecti mas e
carci nomas podem apresentar l eses si mi l ares.
78
LEI SHMANI OSES
8.2 Diagnstico laboratorial
Exames parasitolgicos: Para a demonstrao direta do parasito vrios procedimentos
podem ser adotados, sendo a fixao em metanol e colorao pelo Giemsa ou Leishman
de esfregao de material obtido por escarificao, raspado, puno aspirativa ou imprint,
a forma mais comum. A histopatologia fornece um importante aux lio ao laboratorista,
pois permite a observao de amastigotas e o diagnstico diferencial com outras doenas
tumorais e inflamatrias, porm apresenta baixa sensibilidade. O cultivo in vitro e in vivo
indispensvel ao isolamento de linhagens e para a caracterizao do agente etiolgico.
Exames imunolgicos: Teste intradrmico ou Intradermoreao de Montenegro
(IDRM) baseada na visualizao da resposta de hipersensibilidade celular retardada.
segura e especialmente valiosa nas reas de prevalncia da L. brazi l iensis. A IDRM pode
ser negati va nos primeiros meses aps o surgimento da leso cutnea e em geral mais
exacerbada na Leishmaniose Mucosa. de fcil execuo em humanos em que o hospe-
deiro retorna ao servio de sade em 48 ou 72 horas para leitura do resultado. Em animais
este procedimento mais difcil por exigir retorno do paciente, o que nem sempre fcil.
Testes sorolgicos: Os testes de i munofl uorescnci a i ndi reta (IFI) e i munoenzi m-
ti co (ELISA) so uti l i zados para detectar anti corpos anti -Lei shmani a. As reaes soro-
l gi cas no devem ser uti l i zadas como cri tri o i sol ado para di agnsti co de LTA, poi s
podem apresentar reao cruzada com outros Tri panosomat deos. Pode, entretanto,
ser consi derada como cri tri o adi ci onal no di agnsti co di ferenci al com outras doenas,
especi al mente, nos casos sem demonstrao de qual quer agente eti ol gi co.
Exames moleculares: PCR um exame que permi te ampl i fi car em escal a exponen-
ci al sequnci as de DNA. Dotada de al ta sensi bi l i dade, capaz de detectar quanti dades
Fotos: Ser vi o de Zoonoses - I PEC-FI OCRUZ
79
LEI SHMANI OSES
to pequenas quanto 1 fentograma (1 fentograma = 10-15 g) do DNA do parasi to, o
equi val ente a 1/10 do parasi ta.
8.3 Tratamento
A droga de pri mei ra escol ha no Brasi l e no Mundo para o tratamento humano o
anti moni al pentaval ente, na forma de anti moni ato de N-meti l gl ucami na. Este anti moni al
i ndi cado para tratamento de todas as formas de l ei shmani ose tegumentar, embora as
formas mucosas exi j am mai or cui dado, podendo apresentar respostas mai s l entas e
mai or possi bi l i dade de reci di vas.
Anfoteri ci na B, anti bi ti co pol i ni co de reconheci da ao l ei shmani ci da, a droga de
segunda escol ha, empregada quando no se obtm resposta ao tratamento com anti -
moni al ou na i mpossi bi l i dade de seu uso. Consi derada mai s efi caz que os anti moni ai s
no tratamento das l eses mucosas.
Anfoteri ci na B l i possomal, trata-se de uma nova formul ao em que a anfoteri ci na B
e i ncorporada dentro de l i possomas fei tos com fosfati di l col i na, col esterol e di sterol fos-
fati di l gl i cerol. Nessa formul ao, a droga ati nge n vei s pl asmti cos mai s el evados que o
desoxi col ato de anfoteri ci na B.
As pentami di nas so di ami di nas aromti cas que vem sendo uti l i zadas como drogas
de segunda escol ha no tratamento da l ei shmani ose tegumentar em reas endmi cas
dos conti nentes ameri cano, asi ti co e afri cano.
9. PREVENO E CONTROLE
O control e da LTA deve ser abordado, de manei ra abrangente, sob os aspectos da
vi gi l nci a epi demi ol gi ca, medi das de atuao na cadei a de transmi sso, medi das
educati vas e medi das admi ni strati vas. A vi gi l nci a epi demi ol gi ca abrange desde a
deteco do caso, a sua confi rmao, o regi stro de sua teraputi ca, o regi stro das
vari vei s bsi cas, fl uxo de atendi mento e i nformao, at fi nal i zar com as anl i ses de
dados di stri bu dos em i ndi cadores epi demi ol gi cos (casos autctones em val ores abso-
l utos e os coefi ci entes gerai s e proporci onai s) e i ndi cadores operaci onai s (proporo de
mtodos di agnsti cos auxi l i ares, cura, abandono e tratamento regul ar), vi sual i zando e
caracteri zando a di stri bui o da doena e de seu per fi l cl ni co e epi demi ol gi co.
80
LEI SHMANI OSES
As medi das de atuao na cadei a de transmi sso, em vi rtude de suas pecul i ari dades,
devem ser fl ex vei s e di sti ntas, baseadas nas caracter sti cas epi demi ol gi cas em parti -
cul ar. Nas reas de mai or i nci dnci a, as equi pes do Programa Sade da Fam l i a podem
ter i mportante papel na busca ati va de casos e na adoo de ati vi dades educaci onai s
j unto comuni dade. Nas reas de per fi l peri urbano ou de col oni zao anti ga deve-se
buscar a reduo do contato vetori al atravs de i nseti ci das de uso resi dual, do uso de
medi das de proteo i ndi vi dual como mosqui tei ros, tel as fi nas nas j anel as e portas
(quando poss vel ), repel entes e roupas que protej am as reas expostas, e de di stanci a-
mento m ni mo de 200 a 300 metros das moradi as em rel ao mata. Outra estratgi a
de control e seri a a abordagem dos focos de transmi sso peri domi ci l i ar, i mpl ementando
as condi es de saneamento evi tando o acmul o de l i xo (matri a orgni ca) e de detri tos
que possam atrai r roedores e pequenos mam feros, somadas as mel hori as das condi -
es habi taci onai s. Al i adas a estas medi das deveri am ser val ori zadas as ati vi dades de
capaci tao conti nuada dos profi ssi onai s de sade em todos os seus n vei s.
9.1 Vigilncia de reservatrios e hospedeiros
Reservatrios silvestres: No so recomendadas aes obj eti vando a vi gi l nci a de
ani mai s si l vestres, entretanto i mportante a real i zao de estudos de modo a ampl i ar
o conheci mento a este respei to. Para i sso, a Secretari a de Estado da Sade devera
ser aci onada e, j unto ao Mi ni stri o da Sade (MS), aval i ar a necessi dade dessa i nves-
ti gao. Uma vez veri fi cada sua i mportnci a, o MS aci onara o Centro de Refernci a
Naci onal, para a execuo das ati vi dades de i nvesti gao e pesqui sa em conj unto com
SES e muni c pi o.
Animais domsticos: No so recomendadas aes obj eti vando a vi gi l nci a de
ani mai s domsti cos para a LTA. No entanto, em reas de transi o ou de ocorrnci a
concomi tante de LTA e LV, faz-se necessri a a i denti fi cao da espci e do parasi to.
Para i sso, a SES dever aval i ar a necessi dade dessa i denti fi cao. Uma vez veri fi cada
sua i mportnci a, a SES demandara ao MS que aci onara o Centro de Refernci a Naci onal
para a execuo da ati vi dade.
LEISHMANIOSE VISCERAL
Nomes populares
Cal azar, Barri ga DAgua, Febre Dumdun, Doena do Cachorro
81
LEI SHMANI OSES
Sinais clnicos nos animais
Formas de transmisso
Espcies acometidas
Diagnstico
Sintomas nos seres humanos
Laboratrios e Servios de Referncia
Classicamente os ces se apresentam com leses cutneas, descamao e eczemas,
em particular no espelho nasal e orelhas. Nos estgios mais avanados os ces podem
apresentar onicogrifose, esplenomegalia, linfoadenopatia, alopecia, dermatites, cerato-
conjuntivite, coriza, apatia, diarria, hemorragia intestinal, edemas de patas e vmitos.
No Brasi l a forma de transmi sso da enfermi dade atravs da pi cada de fmeas de
i nsetos fl ebl otom neos das espci es Lutzomyi a l ongi pal pi s e Lutzomyi a cruzi i nfecta-
dos com as formas promasti gotas do agente.
Homem, co ( Cani s fami l i ari s), raposas ( Dusi cyon vetul us e Cerdocyon thus),
mar supi ai s ( Di del phi s al bi ventri s).
O di agnsti co baseado nos aspectos cl ni cos-epi demi ol gi cos e l aborator i al
Aps o per odo i ni ci al de i ncubao os paci entes apresentam si nai s e si ntomas de
uma i nfeco si stmi ca que i ncl uem, febre, fadi ga, perda de apeti te, perda de peso,
pal i dez cutneo-mucosa e hepatoespl enomegal i a.
Laboratri o de Referenci a Naci onal para LV
Fundao Ezequi el Di as/ FUNED Bel o Hori zonte/MG
Laboratri os de Sade Pbl i ca LACEN PR, SC e RS
Agente causador
Protozori o tri panosomat deos do gnero Lei shmani a, da espci e Lei shmani a i nfan-
tun/ Lei shmani a chagasi
Notificao Obrigatria
Portari a N 1943, de 18 de outubro de 2001 GM/MS
82
LEI SHMANI OSES
1. HISTRICO
Leishmaniose Visceral, ou Calazar (Kala-azar) uma doena sistmica grave que atin-
ge as clulas do sistema mononuclear fagocitrio do homem e animais, sendo os rgos
mais afetados o bao, fgado, linfonodos, medula ssea e pele.
Possui amplo espectro epidemiolgico com distribuio mundial, ocorrendo na sia,
Europa, Oriente Mdio, frica e nas Amricas. Na Amrica Latina ela esta presente em 12
pases, sendo que 90% dos casos ocorrem no Brasil.
No Brasil a doena se caracterizava por se apresentar em regies tipicamente rural
e principalmente nas regies norte e nordeste. Atualmente ela vem sendo notificada e
confirmada em reas urbanas e se expandindo para as outras regies do pas.
Grfico 1- Casos de LV no Brasil por Regies (1980-2007)
Fonte: SVS/MS
At 2008 a regi o sul nunca havi a apresentado casos autcnes de Lei shmani o-
se Vi sceral Humana, todos os casos conf i rmados na regi o eram proveni entes de
regi es endmi cas.
No i n ci o de 2009 no muni c pi o de So Borj a - RS e na regi o de frontei ra com a
Argenti na foi i denti fi cado ces com di agnsti co cl ni co de l ei shmani ose vi sceral, poste-
ri ormente i sol ou-se o agente Lei shmani a chagasi, destes ani mai s, paral el amente surge
os pri mei ros casos autcnes em humanos no Rio Grande do Sul.

83
LEI SHMANI OSES
2. AGENTE ETIOLGICO
Os agentes causadores da Lei shmani ose Vi sceral so protozori os tri panosomat -
deos do gnero Lei shmani a, do subgnero Lei shmani a, com trs espci es pri nci pai s:
Lei shmani a (Lei shmani a) donovani, presente no conti nente asi ti co, Lei shmani a (Lei sh-
mani a) i nfantum, presente na Europa e fri ca e Lei shmani a (Lei shmani a) chagasi nas
Amri cas. A L.(L.) chagasi responsabi l i zada pel a doena nas Amri cas consi derada
por al guns autores espci e semel hante a L.(L.) i nfantum. Assi m, respei tando regras de
pri ori dade o nome chagasi seri a si nni mo de i nfantum.
3. VETORES DA LV
Os vetores da LV so i nsetos fl ebotom neos. No Brasi l, duas espci es, esto rel aci on-
das com a transmi sso do parasi to Lutzomyi a l ongi pal pi s e Lutzomyi a cruzi.
4. RESERVATRIOS
Os pri nci pai s reser vatri os da doena em reas urbanas so os ces (Cani s fami l i a-
ri s), raposas e marsupi ai s, esto vi ncul ados na manuteno em ambi entes si l vestres.
5. CICLO EPIDEMIOLGICO
At os anos 50 o padro de transmi sso era predomi nado pel as caracter sti cas de
ambi entes rurai s e peri urbanas. Nas l ti mas dcadas a enfermi dade tem apresenta-
Figura 1 - Brasil: Evoluo dos casos de Leishmaniose Visceral (1983 a 2006)
84
LEI SHMANI OSES
do mudanas i mportantes apresentando casos autcnes em centros urbanos como
Ri o de Janei ro (RJ), Campo Grande (MS), Bel o Hori zonte (MG), Pal mas ( TO), Fortal eza
(CE), Mossor (RN), Sal vador (BA), Araatuba (SP), Bauru (SP), Teresi na (PI) e em outras
ci dades de pequeno, mdi o e grande porte de todas as regi es do Brasi l, tornando-se
endmi cas nestas regi es.
Devido a sua incidncia, a expanso geogrfica para reas li vres da doena, a urbani-
zao, re-emergncia em focos endmicos antigos e alta letalidade em humanos, princi-
palmente em indi vduos no tratados ou com tratamentos tardios e em crianas desnutri-
das uma das principais doenas de importncia em sade pblica da atualidade.
O apareci mento de casos humanos normal mente precedi do por casos cani nos e a
i nfeco em ces tem si do mai s preval ente do que no homem.
Grfico 2 Distribuio dos casos de LV no Brasil no perodo de 1980 a 2007.


6. EVOLUO DA DOENA
O per odo de i ncubao bem vari vel tanto no homem como no co. No homem
de 10 a 24 meses com um per odo mdi o de 2 a 6 meses. No co vari a de 3 meses a
vri os anos, com mdi a de 3 a 7 meses.
No homem a doena se desenvol ve progressi vamente e conforme a fase de evol uo,
pode ser di vi da em:
Perodo inicial: tambm chamada de fase aguda caracterizada pelo inicio do aparecimento
Fonte: SVS/MS
85
LEI SHMANI OSES
dos sintomas que pode variar de paciente para paciente, mas na maioria dos casos inclui febre
com durao inferior a quatro semanas, palidez cutneo-mucosa e hepatoesplenomegalia.
Perodo de estado: Caracteri za-se por febre i rregul ar, geral mente associ ada a
emagreci mento progressi vo, pal i dez cutneo-mucosa e aumento da hepatoespl enome-
gal i a. Apresenta um quadro cl ni co arrastado geral mente com mai s de doi s meses de
evol uo, na mai ori a das vezes associ ado ao comprometi mento do estado geral.
Perodo final: Caso no sej a fei to o di agnsti co e tratamento adequado, a doena
evol ui progressi vamente, com febre cont nua e comprometi mento mai s i ntenso do esta-
do geral. Instal a-se a desnutri o (cabel os quebradi os, c l i os al ongados e pel e seca),
edema dos membros i nferi ores que pode evol ui r para anasarca. Outras mani festaes
i mportantes i ncl uem hemorragi as (epi staxe, gengi vorragi a e petqui as), i cter ci a e asci te.
Nestes paci entes o bi to determi nado por i nfeces bacteri anas e/ou sangramentos.
A Lei shmani ose Vi sceral cani na uma doena si stmi ca severa de evol uo l enta, o
quadro cl ni co apresentado depender da resposta i munol gi ca do ani mal i nfectado e
pode vari ar do aparente estado sadi o a um severo estgi o fi nal.
Inicialmente, os parasitos esto presentes no local da picada infecti va. Posteriormente,
ocorre a infeco de vsceras e eventualmente tornam-se distribudos atravs da derme.
7. FORMAS DE TRANSMISSO
A transmisso se d pela picada das fmeas de insetos flebotomneos das espcies
Lutzomyia longipalpis ou Lutzomyia cruzi infectados pela Leishmania chagasi.
Alguns autores admitem a hiptese da transmisso entre a populao canina atravs da
ingesto de carrapatos infectados e mesmo atravs de mordeduras, cpula, ingesto de
vsceras contaminadas, porm no existem evidncias sobre a importncia epidemiolgica
destes mecanismos de transmisso para humanos ou na manuteno da enzootia.
No ocorre transmi sso di reta da LV de pessoa a pessoa ou de ani mal para ani mal.
Conforme as caracter sti cas de transmi sso el a pode ser consi derada como:
- Lei shmani ose Zoonti ca com transmi sso ani mal - vetor - homem, ocorre em regi es
86
LEI SHMANI OSES
da L.chagasi /i nfantum.
- Lei shmani ose Antroponti ca onde a transmi sso homem - vetor - homem, encontra-
da nas reas L. donovani.

8. DIAGNSTICO E TRATAMENTO
O diagnstico baseado nos achados clnico-epidemiolgicos e laboratoriais.
No homem a suspeita clnica se deve quando o paciente apresentar: febre e esplenomegalia
associado ou no hepatomegalia.
Os ces com Leishmaniose Visceral comumente possuem um ou mais dos sinais. Na fase
inicial da doena caracterizada por leses cutneas, como: alopecia, despigmentao de pelos,
descamao e eczema, em particular no espelho nasal e orelha, pequenas lceras rasas, loca-
lizadas mais frequentemente ao nvel das orelhas, focinho, cauda e articulaes. Nas fases mais
adiantadas, observa-se, com grande frequncia, onicogrifose, esplenomegalia, linfoadenopatia,
alopecia, dermatites, lceras de pele, distrbios oculares (conjuntivites, ceratites, ceratoconjun-
tivite, blefarites e/ou uvetes), coriza, apatia, diarria, hemorragia intestinal, edema de patas e
vmito, alm da hiperqueratose. Na fase final da infeco, ocorrem em geral a paresia das patas
posteriores, caquexia, inanio e morte. Entretanto, ces infectados podem permanecer sem
sinais clnicos por um longo perodo de tempo.
De acordo com as condi es cl ni cas os ani mai s podem ser di vi di dos em assi ntom-
ti cos, ol i gossi ntomti cos (um ou doi s si ntomas), e pol i ssi ntomti cos (mai s de 3 si nto-
mas). O di agnsti co cl ni co da LVC di f ci l de ser determi nado devi do a grande porcen-
tagem de ces assintomticos e oligossintomticos. A doena apresenta semelhana com
outras enfermidades infecto-contagiosas que acometem os ces, dificultando o diagnstico
clnico. Em reas cujo padro socioeconmico baixo, outros fatores podem estar asso-
ciados dificultando o diagnstico clnico, especialmente as dermatoses e a desnutrio,
mascarando ou modificando o quadro clnico da Leishmaniose Visceral canina.
Bri to et al., 2007
87
LEI SHMANI OSES
O di agnsti co l aboratori al da doena cani na semel hante ao real i zado na doena
humana, podendo ser baseado no exame parasi tol gi co ou sorol gi co.
O di agnsti co parasi tol gi co o mtodo de cer teza e se basei a na demonstra-
o do parasi to obti do de materi al bi ol gi co de puno de l i nf onodos, hepti ca,
espl ni ca, de medul a ssea e bi psi a ou escari f i cao de pel e. Entretanto, al guns
desses procedi mentos, embora of eream a vantagem da si mpl i ci dade, so mtodos
i nvasi vos, si gni f i cando a ocorrnci a de ri scos para o ani mal e tambm i mprati cvei s
em programas de sade pbl i ca, em que um grande nmero de ani mai s devam ser
aval i ados em cur to espao de tempo. Porm, a puno de l i nf onodos e subsequente
i nocul ao em mei o de cul tura ( NNN) apresenta excel entes resul tados para di ag-
nsti co i ndi vi dual .
Atual mente, para i nquri tos em sade pbl i ca os exames di spon vei s para di agnsti co
sorol gi co so: Reao de Imunofl uorescnci a Indi reta (RIFI), Enzyme Li nked ImmuNo-
Sorbent Assay (ELISA) e os testes i munocromatogrfi cos (testes rpi dos), que expres-
sam os n vei s de anti corpos ci rcul antes. O materi al recomendado o soro sangu neo ou
sangue total el u do em papel de fi l tro.
As tcni cas sorol gi cas so recomendadas pel o Mi ni stri o da Sade para aval i ao
da soropreval nci a em i nquri tos cani nos amostrai s e censi tri os, o ELISA recomen-
dado para a tri agem de ces sorol ogi camente negati vos e a RIFI para a confi rmao dos
ces sororreagentes ao teste ELISA ou como uma tcni ca di agnsti ca de roti na.
Os i munoreagentes uti l i zados nos di agnsti cos sorol gi cos di spon vei s para a rede
pbl i ca e pri vada devem estar regi strados na ANVISA/Mi ni stri o da Sade (humano) ou
no Mi ni stri o da Agri cul tura (ani mai s).
Bri to et al., 2007
88
LEI SHMANI OSES
Exames compl ementares como os testes mol ecul ares (PCR), hi stopatol gi cos e
i munohi stoqu mi cos esto di spon vei s nos Laboratri os de Refernci a Naci onal para
el uci dao de di agnsti co e caracteri zao de espci e.
As drogas utilizadas para o tratamento humano no Brasil esto descritas no captulo da LTA.
A Lei shmani ose vi sceral cani na mai s resi stente terapi a do que a terapi a humana
e a cura parasi tol gi ca raramente obti da.
No Brasi l a Por tari a I ntermi ni steri al n. 1.426, de 11 de j ul ho de 2008, do Mi ni stri o
da Sade (MS) e Mi ni stri o da Agri cul tura, Pecuri a e Abasteci mento (MAPA), pro be o
tratamento de ces com a uti l i zao de drogas da teraputi ca humana ou no regi s-
trados no MAPA. Protocol os de pesqui sa de novas drogas para o tratamento cani no
devero ser regi strados no MAPA e aps aval i ao no MS dos aspectos de sade
pbl i ca podero l i berados.
9. PREVENO E CONTROLE
O Programa Naci onal de Vi gi l nci a e Control e da Lei shmani ose Vi sceral i mpl e-
mentado pel o Mi ni stri o da Sade tem por obj eti vo a reduo da morbi -mor tal i dade
e a l etal i dade da LV atravs das segui ntes estratgi as de ao:
-Di agnsti co e tratamento precoce dos casos humanos.
-Ati vi dades de educao em sade i nseri das em todos os ser vi os que desenvol vem
as aes de control e da LV, requerendo o envol vi mento efeti vo de equi pes mul ti -
prof i ssi onai s e mul ti i nsti tuci onai s com vi stas ao trabal ho ar ti cul ado nas di ferentes
uni dades de prestao de ser vi os.
-Control e vetori al recomendado no mbi to da proteo col eti va, por mei o da uti l i za-
o de i nseti ci das de ao resi dual , di ri gi da apenas para o i nseto adul to e do sane-
amento ambi ental com l i mpeza e reti rada de materi ai s orgni cos em decomposi o.
-Control e dos reser vatri os, di agnsti co e el i mi nao de ces i nfectados e medi das
para evi tar a contami nao de ces sadi os. A prti ca da eutansi a cani na reco-
mendada a todos os ani mai s sororreagentes e/ou parasi tol gi co posi ti vo. Para a
real i zao da eutansi a, deve-se ter como base a Resol uo n. 714, de 20 de j unho
de 2002, do Consel ho Federal de Medi ci na Veteri nri a, que di spe sobre os procedi -
mentos e mtodos de eutansi a em ani mai s e d outras provi dnci as.
89
LEI SHMANI OSES
Val e destacar, que as aes vol tadas para o di agnsti co e tratamento precoce dos
casos e ati vi dades educati vas, devem ser pri ori zadas, l embrando que as demai s medi -
das de control e devem estar sempre i ntegradas para que possam ser efeti vas.
A utilizao de vacinas para ces no recomendada pelo Ministrio da Sade.
As empresas fabricantes de vacinas devem concluir os estudos de fase III para
assegurarem seu registro no MAPA.
10. REFERNCIAS
ALVAR J., CANAVATE C., MOLINA R., MORENO J. & NIETO J. Cani ne l ei shmani asi s. Adv.
Parasi tol. 57:1-88, 2004.
BARROUIN-MELO M. ET al. Can spleen aspirations be safely used for the parasito-
logical diagnosis of canine visceral leishmaniosis. A study on assymptomatic and
plysymptomatic animals. The Veteri nar y Journal (2005).
BRASIL, MINISTRIO DA SADE Manual de vigilncia e controle da leishmaniose
visceral. Bras l i a, Mi ni stri o da Sade, 2006.
BRASIL, MINISTRIO DA SADE Manual de vigilncia da leishmaniose Tegumentar
Americana. Bras l i a, Mi ni stri o da Sade, 2007.
BASANO S. A. e CAMARGO L. M. A. - Leishmaniose tegumentar americana: histrico,
epidemiologia e perspectivas de controle. Rev. Bras. Epidemiol. (3):328-337, 2004
CHAPPUIS F., SUNDAR S., HAILU A., GHALIB H., RIJAL S., PEELING R. W., ALVAR
J. AND BOELAERT M. - Visceral leishmaniasis: what are the needs for diagnosis,
treatment and control?. Nature Revi ews | Mi crobi ol ogy. 5:7-16, nov. 2007
DESJEUX P. Leishmaniasis current situation and new perspectives. Comp. Immu-
nol. Mi crobi ol. Infect. Di si s., 27: 305-318, 2004.
DANTAS-TORRES F. & BRANDO-FILHO S. P. Visceral leishmaniasis in Brasil:
revisinting paradigms of epidemiology and control. Rev. Inst. Med. Trop. S. Paul o.
48(3): 151-156, 2006.
90
LEI SHMANI OSES
ZANZARINI P. D., SANTOS D. R., SANTOS A. R., OLIVEIRA O., POIANI L. P., LONAR-
DONI M. V. C., TEODORO U., SILVEIRA T. G. V. - Leishmaniose tegumentar americana
canina em municpios do norte do Estado do Paran, Brasil. Cad. Sade Pbl i ca,
Ri o de Janei ro, 21(6):1957-1961, 2005
GAVGANI A. S. M., MOHITE H., EDRISSIAN G. H., MOHEBAL M., DAVIES C. R. - Domes-
tic Dog Ownership In Iran Is A Risk Factor For Human Infection With Leishmania
Infantum. Am. J. Trop. Med. Hyg., 67(5), pp. 511515, 2002.
LAINSON, RALPH - On Leishmania enriettii and Other Enigmatic Leishmania Species of the
Neotropics. Mem Inst Oswaldo Cruz, Rio de Janeiro, Vol. 92(3): 377-387, May/Jun. 1997
MADEIRA M. F., UCHA C. A., LEAL C. A., SILVA R. M. M., DUARTE R., MAGALHES C.M.
e SERRA C. M. B. - Leishmania ( Viannia) braziliensis em ces naturalmente infecta-
dos. Revista da Sociedade Brasileira de Medicina Tropical. 36(5): 551-555, set-out, 2003.
STRAUSS-AYALI D. AND BANETH G. - Canine Visceral Leishmaniasis. In: Recent
Advances i n Cani ne Infecti ous Di seases, L. Carmi chael (Ed.) Publ i sher: Internati onal
Veteri nar y Informati on Ser vi ce (www.i vi s.org), Ithaca, New York, USA.
Links :

http://www.who.i nt/tdr
http://www.saude.gov.br
http://www.who.org
http://www.opas.org
http://portal.saude.gov.br/portal /arqui vos/pdf/manual _l ta_2ed.pdf
http://portal.saude.gov.br/portal /arqui vos/pdf/manual _l ei sh_vi sceral 2006.pdf
11. AUTOR
Md. Vet. MAURO MACIEL DE ARRUDA
Doutor em Medi ci na Veteri nri a e Experi mentao Ani mal. Consul tor Tcni co Especi al i -
zado do Mi ni stri o da Sade/Secretari a de Vi gi l nci a em Sade/Coordenao Geral de
Laboratri os de Sade Pbl i ca Bras l i a- DF

Você também pode gostar