Você está na página 1de 13

Introduo

As algas do Brasil

Carlos Eduardo de Mattos Bicudo


Maringela Menezes

SciELO Books / SciELO Livros / SciELO Libros


BICUDO, CEM., and MENEZES, M. Introduo: As algas do Brasil. In: FORZZA, RC., org., et al.
INSTITUTO DE PESQUISAS JARDIM BOTNICO DO RIO DE JANEIRO. Catlogo de plantas e
fungos do Brasil [online]. Rio de Janeiro: Andrea Jakobsson Estdio: Instituto de Pesquisa Jardim
Botnico do Rio de Janeiro, 2010. p. 49-60. Vol. 1. ISBN 978-85-8874-242-0. Available from
SciELO Books <http://books.scielo.org>.

All the contents of this work, except where otherwise noted, is licensed under a Creative Commons Attribution-Non
Commercial-ShareAlike 3.0 Unported.
Todo o contedo deste trabalho, exceto quando houver ressalva, publicado sob a licena Creative Commons Atribuio Uso No Comercial - Partilha nos Mesmos Termos 3.0 No adaptada.
Todo el contenido de esta obra, excepto donde se indique lo contrario, est bajo licencia de la licencia Creative Commons
Reconocimento-NoComercial-CompartirIgual 3.0 Unported.

As Algas
Do Brasil
Carlos Eduardo de Mattos Bicudo & Maringela Menezes

Caracterizao das Algas


Algae o plural latino de alga, nome usado entre os romanos para designar certas plantas destitudas
de raiz, caule e folhas, de colorao parda, vulgarmente chamadas sargaos, que eram lanadas na
praia durante as ressacas. O nome Algae para designar uma categoria sistemtica de plantas aparece
pela primeira vez em Linnaeus (1753). Nessa categoria, entretanto, Linnaeus reuniu tanto plantas ainda
hoje denominadas algas quanto alguns lquenes e brifitas. As algas so ubquas e ocorrem em ampla
variedade de hbitats, desde aquticos at terrestres, praticamente em todas as latitudes, longitudes e
altitudes do globo.
As algas constituem um grupo de organismos com ampla diversidade de formas, funes e estratgias
de sobrevivncia e que no tem origem monofiltica, conforme demonstrado, em especial, pela teoria da
endossimbiose dos cloroplastos e das mitocndrias e por estudos bioqumicos e de biologia molecular.
Pode-se, ento, conceituar algas como organismos fotossintticos, que variam de uni a pluricelulares e
cujos rgos de reproduo (gametngios ou esporngios uni ou pluricelulares) no so envolvidos por
camada de clulas estreis.
A ampla diversidade desses organismos inclui formas procariticas (ausncia de membranas envolvendo
o ncleo e organelas celulares), representadas pelas cianobactrias, bem como formas eucariticas (com
membranas envolvendo o ncleo e organelas celulares), estas ltimas englobando protistas autotrficos
e heterotrficos e organismos multicelulares.
As algas apresentam morfologia simples, com nvel de diferenciao baixo, quando comparadas a
outros grupos de organismos fotossintetizantes, variando de formas unicelulares isoladas, agregados
de clulas, colnias, filamentos simples ou ramificados, pseudoparnquimas, cencitos (estruturas
multinucleadas) at parnquimas. Algumas formas unicelulares e coloniais podem ser mveis pela
presena de flagelos, e nesse caso, frequentemente so confundidas com protozorios. Representantes
multicelulares das feofceas (algas pardas), os kelps, exibem nvel de organizao mais elaborado com
formao de tecidos (incluindo vasos condutores) e elaborada diviso de trabalho, podendo atingir at
60 m de comprimento (South & Whittick 1987, Lee 2008).
A reproduo das algas rene trs processos: vegetativo, assexuado e sexuado. O vegetativo envolve
somente divises celulares do tipo mitose sem ocorrer alteraes no nmero de cromossomos das
clulas, como a diviso binria nas euglenofceas e diatomceas, ou mltipla com a formao de
baeocitos nas cianobactrias. Nas formas multicelulares, a reproduo vegetativa pode ocorrer por

50

Introduo As algas do Brasil

fragmentao, em especial nas formas filamentosas, como os hormognios formados por quebra dos
tricomas nas cianobactrias, pela formao de propgulos como na feofcea Sphacelaria, de agregados
de clulas nos ns inferiores e os bulbilhos sobre os rizoides em algumas carofceas. O processo
assexuado envolve a formao de clulas especializadas, os esporos, que podem ser mveis (zosporos)
ou no (aplansporos). Esses esporos no tm carter de sexualidade, so formados no interior de
esporngios, em geral atravs de divises mitticas, e originam diretamente novos indivduos,
como na clorofcea Ulothrix. O processo sexuado envolve fuso de gametas com formao de zigoto e
algumas vezes de um embrio. Os gametas so formados nos gametngios masculinos, os anterdios
ou espermatngios (rodofceas), e femininos, oognio e carpognio (rodofceas). Podem ser mveis
por flagelos (planogametas) ou no (aplanogametas), iguais na forma e no tamanho (isogametas) ou
diferentes (heterogametas). A reproduo isogmica quando envolve isogametas, e anisogmica
ou oogmica quando envolve heterogametas. Quando oogmica, os gametas diferem na forma e no
tamanho, sendo o masculino muito pequeno com flagelos (anterozoides) ou no (espermcio das
rodofceas), e o gameta feminino ou oosfera maior e imvel. Em alguns representantes, a reproduo
sexuada envolve a produo de fases distintas, gametfito (n) e esporfito (2n), que se alternam em
ciclos de geraes isomrficas ou heteromrficas. Representantes das rodofceas podem apresentar ciclo
trifsico, sendo uma fase haploide (gametoftica) e duas diploides (carposporofitica e tetrasporoftica)
(South & Whittick 1987, Lee 2008).
Em geral nas algas, a exemplo das brifitas, a fase gametoftica mais desenvolvida que a esporoftica.
Em algumas feofceas, como nas Desmaratiales e Laminariales, o esporfito maior que o gametfito,
enquanto nas Fucales o gametfito reduzido, ao contrrio do esporfito que se apresenta macroscpico
(South & Whittick 1987; Lee 2008).
O conhecimento das algas , de modo geral, diretamente proporcional ao avano dos equipamentos
pticos e ao desenvolvimento de novas tcnicas de estudo dos materiais ao microscpio. Nos ltimos 25
ou 30 anos houve um grande aprimoramento de certos equipamentos, principalmente de microscopia
eletrnica, e o desenvolvimento de novas tcnicas de estudo que tornou possveis novas perspectivas e a
obteno de dados adicionais sobre a evoluo dos diferentes grupos de algas. Descobrimentos recentes
levaram postulao de ideias sobre a evoluo e, por conseguinte, proposio de uma grande
quantidade de hipteses filogenticas e de classificao das algas. No existe, por certo, unanimidade a
respeito de determinados conceitos ou pontos de vista, mas alguns deles j se encontram bem discutidos
e plenamente estabelecidos. Tais conceitos so os seguintes: (1) a origem de plastdios e mitocndrios
a partir de processo de endossimbiose; (2) a evoluo do processo mittico e, mais especificamente,
do tipo de fuso mittico, se intra ou extranuclear; e (3) a ultraestrutura da raiz dos flagelos (Hibberd &
Norris,1984; Patterson 1989).
As filogenias baseadas em caracteres moleculares, quando comparadas a aspectos de ultraestrutura,
confirmaram as maiores linhagens de algas anteriormente propostas. Em particular, o tipo de crista
mitocondrial, carter destacadamente conservativo, coerente com dados de filogenia molecular
(Taylor 1999).

As algas procariticas Cyanobacteria


As cianobactrias representam, em conjunto com as bactrias, as primeiras evidncias estruturais de
vida (formas procariontes) e datam do perodo pr-cambriano (aproximadamente 2,7 bilhes de anos).
As propriedades morfolgicas, bioqumicas e fisiolgicas permitiram que esse grupo de organismos
se estabelecesse e persistisse nos mais distintos hbitats (Palinska et al. 2006). Ocorrem ainda, em
associaes extracelulares com fungos, formando os lquenes, ou intracelulares, como endossimbiontes
de corais (Lee 2008).
A diversidade das cianobactrias foi estudada tradicionalmente junto com as algas eucariticas
porque ambos coocorrem em uma variedade de hbitats aquticos e compartilham da propriedade de
realizarem fotossntese oxignica (Palinska et al. 2006).
A taxonomia das cianobactrias foi modificada substancialmente nas quatro ltimas dcadas,
em especial aps a aplicao de mtodos de anlise de ultraestrutura e moleculares. Essa
combinao de caracteres mostra que o grupo atualmente denominado cianobactrias constitudo
por linhagens evolutivas distintas (Komrek 2003). Alguns grupos so, atualmente, reconhecidos como
monofilticos, como a ordem Nostocales; entretanto, o conceito de gnero e o nmero de espcies que
incluem encontram-se em contnua reviso. Se, por um lado, os estudos moleculares confirmam um
nmero significativo de gneros tradicionais identificados com base na morfologia, indicam tambm

Catlogo de plantas e fungos do Brasil

uma diversidade mais ampla resultando na separao de entidades genticas em novos gneros
(Komrek 2003, 2010).

As algas eucariticas
Geralmente, com base nos pigmentos fotossintticos, reconhecem-se trs grupos de algas
eucariticas: as clorfitas ou algas verdes (clorofilas a e b), as rodfitas ou algas vermelhas (clorofila
a e ficobilinas), e as cromfitas ou algas castanho-amareladas (clorofilas a e c). As cromfitas tm
origem polifiltica e so subdivididas em criptfitas, haptfitas ou primnesifitas, dinoflagelados e
heterocontfitas, com base na ultraestrutura do plastdio, nos pigmentos fotossintticos, no aparato
flagelar e em caracteres moleculares (Cavalier-Smith et al.1994a; Medlin et al.1995;Ben Ali et al. 2001).
As criptfitas, com a nica classe Cryptophyceae (Lee 2008), so organismos unicelulares biflagelados
com histria evolutiva obscura e controversa, sendo posicionadas filogeneticamente com outras
cromfitas (Cavalier-Smith et al. 1994a) glaucocistfitas, e Acanthamoeba (Ben Ali et al. 2001).
As haptfitas ou primnesifitas, com a classe Prymnesiophyceae (Lee 2008), so unicelulares
flageladas caracterizadas por apresentarem uma organela associada aos flagelos denominada
haptonema; igualmente apresentam posicionamento filogentico obscuro (Daugbjerg & Andersen
1997a,b).
As algas heterocontfitas ou Heterokontophyta (Lee 2008), tambm denominadas Ochrista
(Cavalier-Smith et al. 1994b), renem diferentes subgrupos que compartilham como principais
caracteres morfolgicos a presena de pelos flagelares tubulares tripartidos, quatro razes flagelares
microtubulares similares e mitocndria eletrodensa com pequenas cristas tubulares (Patterson 1989).
As principais classes dentro das heterocontfitas compreendem as Phaeophyceae, Chrysophyceae,
Synurophyceae, Xanthophyceae, Eustigmatophyceae, Raphidophyceae, Bacillariophyceae,
Dictyocophyceae, Pelagophyceae e Phaethamniophyceae (Lee 2008).
As heterocontfitas constituem, portanto, uma assemblia de muitos grupos diferentes de algas.
As relaes evolutivas entre esses diferentes grupos tm sido amplamente estudadas com base
em caracteres moleculares, embora as classificaes tenham sido baseadas em observaes de
ultraestrutura e bioqumicas (Ben Ali et al. 2001). Alm disso, provvel que as algas heterocontfitas,
como um grupo, sejam as mais prximas a certos grupos heterotrficos como os Oomicetes e
Hifoquitridiomicetes (Cavalier-Smith et al. 1994b) formando juntos as Heterokonta (Cavalier-Smith et al.
1994b) ou as Stramenopilas (Patterson 1989).
J os dinoflagelados, com a nica classe Dinophyceae (Lee 2008), so unicelulares biflagelados que se
posicionam como grupo irmo dos apicomplexas, enquanto formam, junto com os ciliados, um grupo
monofiltico denominado alveolados (Patterson & Sogin 1993; Van de Peer & De Wachter 1997).

Os estudos de algas no Brasil


O estudo das algas no Brasil teve um incio simultaneamente romntico e controverso. A primeira
expedio de coleta realizada em nosso pas e que incluiu material de algas foi patrocinada pelo rei
Maximiliano Jos I, da ustria, oferecida como presente ao Brasil por ocasio das npcias de sua filha,
a arquiduquesa Maria Leopoldina, com o prncipe herdeiro de Portugal Pedro IV, mais tarde Pedro I
do Brasil. Os cientistas escolhidos para compor a expedio foram Carl Friedrich Philip von Martius,
botnico e antroplogo, e Johann Baptist Von Spix, zologo, ambos naturalistas de Munique; e Giuseppe
Raddi, um botnico italiano.
O primeiro registro da ocorrncia de algas no Brasil est em Raddi (1823). Encontram-se a descritas de
maneira muito sucinta quatro espcies de formas marinhas macroscpicas bentnicas (Fucus natans L.,
Fucus bacciferus Turner, Fucus flagelliformis var. tortilis Turner e Ulva undulata Raddi) que ele mesmo
coletou no litoral do estado do Rio de Janeiro.
Oito espcies de algas marinhas macroscpicas bentnicas, Ulva martensii Mart., U. schroederi Mertens,
Zonaria fuliginosa (Mertens) Mart., Z. variegata var. discolor (Mertens) Mart., Sphaerococcus chamissoi
C. Agardh, S. ramulosus (Mertens) Mart., S. maximilianui (Mertens) Mart. e Sargassum stenophyllum
(Martens) Mart., constituem os primeiros resultados da expedio de Martius & Spix pelo Brasil (Martius

51

52

Introduo As algas do Brasil

1828). O material referido nesse trabalho foi coletado pelo prprio Martius em locais situados no litoral
entre os estados de So Paulo e Bahia.
Martius et al. (1833) o primeiro tratamento a incluir um nmero mais elevado de espcies de algas,
dentre as quais sete so habitantes de guas continentais e 73 de guas marinhas. Tambm esse material
foi coletado por Martius, durante sua expedio realizada pelo territrio brasileiro entre 8 de dezembro
de 1817 e 14 de junho de 1820. O que foi referido acima como controverso o fato de haver duas verses
diferentes dessa obra. Na cpia depositada na biblioteca do Jardim Botnico de Nova Iorque, Nitella
capitata (Nees) C. Agardh consta na pgina 11 e Chara domingensis Turpin ex Martius na pgina 12. J o
volume da biblioteca do Herbrio Farlow tem Bryopsis rosae C. Agardh, Bryopsis plumosa C. Agardh e
Vaucheria terrestris Gtz na pgina 11 e Vaucheria dichotoma (L.) C. Agardh na pgina 12. importante
notar que neste ltimo consta a anotao correct sheet feita pelo prprio Dr. Farlow. No obstante essa
confuso, existem duas partes do primeiro volume da Flora brasiliensis, uma das quais foi publicada em
tamanho octavo e a outra em tamanho folio, pela ordem, com textos completamente diferentes. Na
publicao em tamanho octavo esto as algas, os lquenes e as brifitas coletadas durante a
expedio, no includas na verso folio, a qual, contudo, inicia o estudo das vasculares.
Durante mais de um sculo, at 1950, as contribuies em prol do conhecimento das algas do Brasil,
tanto marinhas quanto de guas continentais, foram geralmente resultado da colaborao de
pesquisadores estrangeiros, que nem sempre coletaram seus prprios materiais. Em sua quase
totalidade, as coletas de algas foram efetuadas por no especialistas e de maneira extremamente
pontual. Essas colees carecem de dados importantes, como localidade e habitat precisos, alm de no
serem representativas em termos de cobertura de amostragem no territrio nacional. No caso especfico
das algas de guas continentais, restringiram-se a dois estados da Regio Norte (Amazonas e Par), a
praticamente todo o Nordeste e a trs estados da Regio Sudeste (So Paulo, Minas Gerais e Rio de Janeiro).
Em 1910 foi publicado o primeiro estudo feito no Brasil a partir de material brasileiro, com a participao
de um autor nacional. Liderado pelo mdico sanitarista Max Hartmann, do Instituto de Molstias
Infecciosas (Institut fr Infektionskrankheiten) de Berlim, o trabalho contou com a colaborao do
mdico brasileiro, tambm sanitarista, Carlos Chagas. Trata-se do estudo de material coletado em dois
alagados em Manguinhos, estado do Rio de Janeiro, em que os autores descreveram as estruturas do
ncleo e do aparelho flagelar e a diviso nuclear de sete espcies de flagelados, duas das quais esto
atualmente classificadas entre os protozorios e as outras cinco entre as algas, sendo duas
Cryptophyceae, duas Chrysophyceae e uma Euglenophyceae (Hartmann & Chagas 1910).
Mas foi somente em 1950 que Aylthon Brando Joly, professor na Universidade de So Paulo, realmente
assumiu a tarefa de estudar as algas do Brasil. Denominado o pai da ficologia brasileira, Joly publicou
a primeira ficoflora do pas (Joly 1957) ao inventariar as algas marinhas macroscpicas bentnicas da
Baa de Santos e arredores. Nessa contribuio, o referido autor realizou o primeiro levantamento
florstico planejado de uma rea delimitada e relativamente restrita do Brasil. Nesse trabalho,
encontram-se identificadas, descritas em pormenores e ilustradas 100 espcies.
O estabelecimento efetivo dos estudos de algas no Brasil deve-se ao esforo dos discpulos de Joly,
dez brasileiros, um chileno e um mexicano.

Compilao dos dados


O levantamento preliminar dos txons que compem o presente catlogo foi realizado a partir das
informaes publicadas sob a forma de guias, catlogos, atlas e checklists que j estavam disponveis de
forma dispersa. Para as macroalgas bentnicas da costa brasileira, consideramos o relatrio elaborado
por Oliveira et al. (2002) e a base de dados desenvolvida por Oliveira et al. (2007); para as microalgas
epicontinentais, foram utilizados os dados sumarizados por Menezes & Dias (2001) para o estado do Rio
de Janeiro e Torgan et al. (1999, 2001, 2003) para o estado do Rio Grande do Sul; e para as
microalgas costeiras e marinhas, as listas publicadas por Tenenbaum et al. (2004) para a Baa de
Sepetiba, Rio de Janeiro, Tenenbaum et al. (2006, 2007) para Bahia, Esprito Santo e Rio de Janeiro,
Procopiak et al. (2006) para o Paran e Villac et al. (2008) para So Paulo. Esses dados foram
organizados em planilhas Excel pela segunda autora desta introduo, complementadas por
informaes existentes no Species Link, cedidas pelo Centro de Referncia em Informao Ambiental
(CRIA), que rene dados das colees depositadas nos herbrios SP, SJRP e SPF. Posteriormente, as
planilhas foram importadas para o sistema e os especialistas colaboraram na complementao da
distribuio geogrfica, na atualizao nomenclatural e na incluso ou excluso de txons.

Catlogo de plantas e fungos do Brasil

A lista aqui apresentada foi preparada com base nos conceitos mais recentes para os diversos grupos
de algas, seguindo-se, para a circunscrio das classes, a classificao de Lee (2008), que agrega dados
moleculares aos caracteres morfolgicos estruturais e ultraestruturais, bioqumicos e ecolgicos.

diversidade das algas no brasil


As estimativas mais arrebatadas calculam em 40.000 o nmero de espcies de algas que ocorrem no
mundo (Wilson 1992), e as mais conservadoras, em 26.900 (Hammond 1992). O Brasil carece desse tipo
de informao, a despeito de Bicudo et al. (1998) calcularem em torno de 5.000 o nmero de espcies j
referidas para o pas. Menezes & Bicudo (2009) praticamente ratificaram os dados de Bicudo et al. (1998)
e estimaram em 5.614 o nmero de espcies para o territrio nacional, distribudas em 3.689
epicontinentais (164 Cyanophyceae, 50 Rhodophyceae, 10 Prasinophyceae, 700 Chlorophyceae,
875 Charophyceae, 370 Euglenophyceae, 42 Dinophyceae, 20 Cryptophyceae, 1200 Bacillariophyceae,
10 Raphidophyceae, 2 Prymensiophyceae, 14 Chrysophyceae, 40 Synurophyceae, 62 Xanthophyceae), e
1.925 marinhas (164 Cyanophyceae, 455 Rhodophyceae, 2 Prasinophyceae, 223 Ulvophyceae,
6 Euglenophyceae, 296 Dinophyceae, 653 Bacillariophyceae, 2 Raphidophyceae, 92 Phaeophyceae,
27 Prymnesiophyceae, 5 Dictyocophyceae).
Os resultados alcanados no presente catlogo confirmam a ocorrncia de 3.497 espcies (1.988
epicontinentais e 1.541 marinhas) reunidas em 829 gneros e 17 classes de algas. Deste total, dois
gneros e 52 espcies so endmicos do Brasil (fig. 1, tab. 1).

900
800

Macroalgas marinhas
Microalgas marinhas

700

Microalgas epicontinentais

600
500
400
300
200
100

op
hy
ce
Ul
ae
po
ph
yc
ea
Ch
e
ar
op
Eu
hy
ce
gl
en
ae
op
hy
ce
Di
ae
no
ph
yc
Cr
ea
yp
e
to
ph
Ba
yc
ci
ea
lla
e
rio
ph
Ra
yc
ph
ea
id
e
op
hy
ce
Ph
ae
ae
op
Pr
hy
ym
ce
ne
ae
si
op
hy
Ch
ce
ae
ry
so
ph
yc
Sy
ea
nu
e
ro
ph
Di
y
ce
ct
yo
ae
co
ph
yc
Xa
ea
nt
e
ho
ph
yc
ea
e

Ch
l

or

e
hy
ce
ae
no
p

hy
ce
a

op

od

Pr
as
i

Rh

Cy
an
o

ph
yc
ea

Figura 1
Nmero de espcies de algas, ordenado por ambiente e classe taxonmica.

53

54

Introduo As algas do Brasil

Classes

Gneros

Total

Cyanophyceae
Rhodophyceae
Prasinophyceae
Chlorophyceae
Charophyceae
Euglenophyceael
Dinophyceae
Cryptophyceae
Bacillariophyceae
Raphidophyceae
Prymnesiophyceae
Chrysophyceae
Synurophyceae
Xanthophyceae
Phaeophyceae
Ulvophyceae
Dictyocophyceae

89
153
8
88
35
20
65
9
163
6
46
17
3
28
48
49
2

Espcies

Sub-espcies

Endmicos

Total

Endmicas

0
2
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0

208
402
15
319
419
311
374
35
888
9
93
43
42
71
94
170
4

3
6
0
2
11
13
0
3
5
0
0
3
0
2
2
2
0

Total

Variedades

Endmicas

Total

Endmicas

0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0

1
14
0
80
279
213
0
2
320
0
0
2
15
4
14
23
0

0
2
0
0
19
15
0
0
0
0
0
0
1
0
0
0
0

0
3
0
0
3
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
2
0

Tabela 1
Nmero de gneros, espcies, categorias infraespecficas e txons endmicos de algas, ordenado
por classe taxonmica.

importante enfatizar que o conhecimento atual das algas de guas epicontinentais no Brasil
extremamente heterogneo, tanto quando se considera a regio geogrfica quanto o grupo taxonmico
(tab. 2). Assim, muito mais se conhece sobre as algas do Sul e Sudeste do pas do que das demais
regies. Segue-as a Regio Nordeste, que, apesar de sua relativa pobreza em recursos hdricos, possui
um conhecimento j substancial de suas algas epicontinentais. As regies Norte e Centro-Oeste,
extremamente ricas em corpos dgua, so as menos conhecidas no que tange taxonomia das algas.

Ra
ph
id
op
Di
hy
no
ce
ph
ae
yc
e
Ch
ae
lo
ro
ph
yc
Ch
ea
ar
e
op
h
yc
Cr
ea
yp
e
to
p
Ch
hy
ce
ry
ae
so
p
hy
Eu
ce
gl
ae
en
op
h
Pr
yc
as
ea
in
e
op
hy
Sy
c
nu
ea
ro
e
ph
yc
Ba
ea
ci l
e
la
rio
p
hy
Cy
ce
an
ae
op
hy
c
Xa
ea
e
nt
ho
ph
yc
ea
e

O conhecimento da flora ficolgica epicontinental das vrias regies geogrficas do Brasil est
diretamente relacionado com a quantidade de especialistas e sua distribuio pelo territrio brasileiro,
ou seja, h certa concentrao de taxonomistas nas regies Sul e Sudeste, um bom nmero deles na
Regio Nordeste e poucos nas regies Norte e Centro-Oeste. Esses resultados tambm se repetem, em
parte, quando observamos que o Domnio da Mata Atlntica apresenta o maior nmero de espcies,
seguido do Pampa (tab. 3).


Centro-oeste

92

14

98

19

46

11

Nordeste

20

35

10

17

23

31

Norte

20

57

31

159

16

68

33

Sudeste

20

247

208

32

34

145

20

379

183

59

Sul

12

94

50

12

174

28

290

78

25

Tabela 2
Nmero de espcies de algas epicontinentais, ordenado por Regio e classe taxonmica.

so
ph
yc
Eu
ea
gl
e
en
op
hy
ce
Pr
ae
as
in
op
hy
ce
Ra
ae
ph
id
op
hy
Sy
ce
nu
ae
ro
ph
yc
ea
Ba
e
ci l
la
rio
ph
Ch
yc
ar
ea
op
e
hy
ce
Cr
ae
yp
to
ph
yc
ea
Cy
e
an
op
hy
ce
ae
Xa
nt
ho
ph
yc
Di
ea
no
e
ph
yc
ea
Ch
e
lo
ro
ph
yc
ea
e

Catlogo de plantas e fungos do Brasil

Ch

ry


Mata Atlntica

35

160

33

248

209

29

166

65

20

247

Pampa

142

132

17

65

12

21

Amaznia

153

16

49

28

38

53

Cerrado

66

17

19

41

93

Pantanal

54

11

23

Caatinga

11

22

Tabela 3
Nmero de espcies de algas epicontinentais, ordenado por Domnios e classe taxonmica.

O conhecimento das algas marinhas macroscpicas bentnicas , comparativamente, mais uniforme ao


longo da costa brasileira, embora tambm haja um maior volume de informao sobre os estados das
regies Nordeste e Sudeste (fig. 4). Fato a considerar que quase toda a informao dessas algas vem do
material coletado na regio intramareal, isto , da faixa litornea descoberta pela mar baixa e coberta
pela mar alta. Muito pouco ainda se sabe sobre as algas que habitam o infralitoral, qual seja, a faixa
jamais descoberta pela mar mais baixa. O mesmo vale para as algas que habitam os litorais de ilhas e
parcis de nosso pas.

400
350
300
250
200
150
100
50
0
Nordeste
Cyanophyceae

Norte
Rhodophyceae

Sudeste
Ulvophyceae

Sul
Phaeophyceae

Figura 4
Nmero de espcies de macroalgas marinhas, ordenado por Regio e classe taxonmica.

55

Eu
gl
en
op
hy
ce
ae
Pr
as
in
op
hy
ce
ae
Pr
ym
ne
sio
ph
yc
ea
e

so
ph
yc
ea
e
ry

yo
co
ph
yc
ea
e

Norte

152

Nordeste

193

62

Sudeste

213

62

Sul

194

12

65

Ch

Di
ct

yp
Cr

to
ph
yc
ea
e

Introduo As algas do Brasil

Ra
ph
id
op
hy
ce
ae
Di
no
ph
yc
ea
e

56

Tabela 4
Nmero de espcies de microalgas marinhas, ordenado por Regio e classe taxonmica.

Finalmente, no que tange ao inventrio da flora ficolgica brasileira, pouco se conhece sobre as formas
microscpicas, ou seja, as diversas formas do fitoplncton marinho. Os resultados aqui apresentados
mostram estudos restritos a grupos taxonmicos, em especial as diatomceas (Bacillariophyceae) em
todas as regies geogrficas de nosso pas, seguidas dos dinoflagelados (Dinophyceae) nas regies
Sudeste e Sul (tab. 4).
H bastante discrepncia ao considerar os grupos taxonmicos de algas j estudados e aqueles ainda
por estudar. Os resultados da presente lista apontam os estados do Rio de Janeiro (829 txons), So Paulo
(592 txons), Paran (465 txons), Rio Grande do Sul (457 txons) e Amazonas (308 txons) como aqueles
que apresentaram maior riqueza de algas epicontinentais. As classes Bacillariophyceae (791 txons),
Chlorophyceae (733 txons), Euglenophyceae (722 txons), Cyanophyceae (500 txons) e Charophyceae
(344 txons) possuem a maior diversidade no Brasil (tab. 5).
Com relao s macroalgas marinhas (tab. 6), os estados com maior riqueza de txons so Rio Janeiro
(420 txons), Esprito Santo (416 txons), Bahia (367 txons), So Paulo (304 txons) e Cear (207 txons).
Estes resultados corroboram que o Esprito Santo, considerado como uma zona de transio entre a
regio tropical (Norte/Nordeste) e temperada quente (Sul/Sudeste), apresenta caractersticas peculiares
e alta diversidade especfica, esta ltima associada heterogeneidade de ambientes e s condies de
temperatura (Horta et al. 2001; Guimares 2003). Para o estado do Rio de Janeiro, a elevada diversidade de
algas pode ser explicada pelo nmero expressivo de taxonomistas, pelos estudos abundantes na regio
de Cabo Frio, e, finalmente, pelo fato de essa regio, alm de ser considerada barreira geogrfica para a
distribuio de espcies, mostrar caractersticas peculiares decorrentes do fenmeno da ressurgncia,
possibilitando tambm a ocorrncia de txons tpicos de regies temperadas (Horta et al. 2001).
A classe Rhodophyceae (1.666 txons) a que apresenta a maior diversidade na costa do Brasil, seguida
das Ulvophyceae (734 txons) e Phaeophyceae (453 txons), o que era esperado, uma vez que as
Rhodophyceae constituem a classe de macroalgas marinhas bentnicas com o maior nmero de espcies
(aproximadamente 4.000) (Lee 2008).
Para as microalgas marinhas (fitoplncton) (tab. 7), os estados com maior riqueza de txons so So
Paulo (455 txons), Rio Grande do Sul (394 txons), Rio de Janeiro (346 txons), Bahia (269 txons),
Sergipe e Pernambuco (238 txons cada), seguidos do Esprito Santo (236 txons). As Bacillariophyceae
(1.359 txons) e as Dinophyceae (1.348 txons), seguidas das Prymnesiophyceae (346 txons) constituem
as classes com maior diversidade no Brasil.
Estes nmeros de totais de espcies e categorias infraespecficas identificadas para cada estado
brasileiro refletem, parcialmente, o atual estgio do conhecimento das algas no Brasil, isto , a
quantidade de estudos realizados em certas reas e a falta de informao em outras. Alm disso, no foi
possvel incluir na presente lista alguns grupos de algas (Rhodophyceae continentais e Klebsormidiales,
Coleochatales, Tetrasporales, Trebouxiales e Oedogoniales). Mesmo cientes disto, acreditamos que a
publicao deste catlogo um importante passo para o direcionamento de futuros estudos da ficologia
brasileira.

la
rio
ph
Ra
yc
ph
ea
id
e
op
hy
Ch
ce
ry
ae
so
ph
yc
ea
Pr
e
as
in
op
hy
Eu
ce
ae
gl
en
op
hy
ce
Di
ae
no
ph
yc
ea
Ch
e
lo
ro
ph
yc
ea
Ch
e
ar
op
hy
ce
ae
Cr
yp
to
ph
yc
Sy
ea
e
nu
ro
ph
yc
Sy
ea
nu
e
ro
ph
yc
Xa
ea
nt
e
ho
ph
yc
Cy
ea
an
e
op
hy
ce
ae

Catlogo de plantas e fungos do Brasil

Ba
ci l


Acre

12

20

Alagoas

Amapa

Amazonas

51

142

43

25

10

27

308

Bahia

22

Cear

Distrito
Federal

14

44

22

24

114

Esprito
Santo

14

27

70

Gois

27

81

10

10

151

Maranho

11

29

Mato Grosso

59

80

Mato Grosso
do Sul

11

22

39

Minas
Gerais

27

15

68

Paran

215

39

60

79

26

24

14

465

Paraba

13

21

Par

15

19

13

17

82

Pernambuco

24

16

65

Piau

Rio Grande
do Norte

10

12

26

Rio Grande
do Sul

137

148

12

24

27

19

75

457

Rio de
Janeiro

181

13

124

15

190

170

20

21

75

829

Rondnia

21

26

Roraima

10

18

Santa
Catarina

10

12

16

12

70

Sergipe

So Paulo

115

23

45

136

32

25

11

45

148

592

Tocantins

20

39

Tabela 5
Nmero de espcies de algas epicontinentais, ordenado por estado e classe taxonmica.

57

58

Introduo As algas do Brasil

Cyanophyceae

Rhodophyceae

Phaeophyceae

Ulvophyceae

28

26

21

Alagoas
Amap

Bahia

199

58

110

Cear

126

33

48

Esprito Santo

257

62

97

Maranho

48

17

Paran

59

20

14

Paraba

65

22

65

Par

Pernambuco

147

35

71

Piau

11

Rio Grande do Norte

90

25

51

Rio Grande do Sul

47

18

26

Rio de Janeiro

246

73

101

Santa Catarina

123

31

39

Sergipe

14

So Paulo

17

203

41

60

Ba
ci l

la

rio
ph
yc
Pr
ea
ym
e
ne
sio
ph
yc
Ra
ea
ph
e
id
op
hy
ce
ae
Ch
ry
so
ph
yc
ea
e
Pr
as
in
op
hy
ce
Eu
ae
gl
en
op
hy
ce
ae
Di
ct
yo
co
ph
yc
ea
Di
e
no
ph
yc
ea
e
Cr
yp
to
ph
yc
ea
e
Cy
an
op
hy
ce
ae

Tabela 6
Nmero de espcies de macroalgas, ordenado por estado e classe taxonmica.

Alagoas

58

15

Amap

109

Bahia

53

61

155

Cear

23

Esprito Santo

25

51

160

Maranho

24

36

Paran

182

41

Paraba

17

Par

54

106

Pernambuco

175

63

Piau

Rio Grande do Norte

67

111

Rio Grande do Sul

162

60

160

Rio de Janeiro

90

58

187

Santa Catarina

89

41

106

Sergipe

41

15

So Paulo

310

32

93

17

Tabela 7
Nmero de espcies de microalgas marinhas, ordenado por estado e classe taxonmica.

Catlogo de plantas e fungos do Brasil

Referncias
Ben Ali, A.; De Baere, R.; Van der Auwera,G.; De Wachter, R. & Van de Peer, Y. 2001. Phylogenetic
Relationships Among Algae based on Complete Large-subunit rRNA Sequences. International Journal of
Systematic and Evolutionary Microbiology 51: 737749.
Bicudo, C.E.M.; SantAnna, C. L.; Bicudo, D.C.; Pupo, D.; Castro-Pinto, L.S.; Azevedo, M.T.P.; Xavier,
M.B.; Fujii, M.T.; Yokoya, N.S. & Guimares, S.M.P.B. 1998. O estudo das algas no Estado de So Paulo. In:

Bicudo, C.E.M. & Shepherd, G.J. (eds.). Biodiversidade do Estado de So Paulo: sntese do conhecimento
ao final do sculo XX, 2: fungos macroscpicos e plantas. So Paulo: Fundao de Amparo Pesquisa do
Estado de So Paulo, p. 1-7.
Cavalier-Smith, T.; Allsopp, M. T. E. P. & Chao, E. E. 1994a. Chimeric Conundra: are Nucleomorphs and
Chromists Monophyletic or Polyphyletic? Proceedings of the National Academy of Sciences of the United
States of America 91:11.368-11.372.
Cavalier-Smith, T.; Allsopp, M. T. E. P. & Chao, E. E. 1994b. Thraustochytrids are Chromists, not Fungi:
18S rRNA Signatures of Heterokonta. Philosophical Transactions Royal Society London Biology 346:387-397.
Daugbjerg, N. & Andersen, R. A. 1997a. Phylogenetic Analyses of the rbcL Sequences from
Haptophytes and Heterokont Algae Suggest their Chloroplasts are Unrelated. Molecular Biology
and Evolution 14:1242-1251.
Daugbjerg, N. & Andersen, R. A. 1997b. A Molecular Phylogeny of the Heterokont Algae based on
Analyses of Chloroplastencoded rbcL Sequence Data. Journal of Phycology 33:1031-1041.
Guimares, S.M.P.B. 2003. Uma anlise da diversidade da flora marinha bentnica do Estado
do Esprito Santo, Brasil. Hoehnea 30: 11-19.
Hammond, P.M. 1992. Species Inventory. In: Groombridge, B. (ed.). Global Biodiversity,
Status of the Earths Living Resources. London: Champman & Hall, p. 17-39.
Hartmann, M. & Chagas, C. 1910. Estudos sobre flagelados. Memrias do Instituto Oswaldo Cruz
2: 64-125.
Hibberd, D. J. & Norris, R.E. 1984. Cytology and Ultrastructure of Chlorarachnion
Reptans (Chlorarachniophyta divisio nova, Chlorarachniophyceae classis nova). Journal
of Phycology 20:310-330.
Horta, P. A.; Amncio E., Coimbra. C. S. & Oliveira, E.C. 2001. Consideraes sobre a distribuio e
origem da flora de macroalgas marinhas brasileiras. Hoehnea 28(3): 243-265
Joly, A.B. 1957. Contribuio ao conhecimento da flora ficolgica marinha da Baa de Santos e arredores.
Boletim da Faculdade de Filosofia, Cincias e Letras da Universidade de So Paulo: srie botnica 14: 1-196.
Komrek, J. 2003. Coccoid and Colonial Cyanobacteria. In Wehr, J.D. & Sheath, R.G. (eds.). Freshwater
Algae of North America. California: Academic Press, p. 59-116.
Komrek, J. 2010. Modern Taxonomic Revision of Planktic Nostocacean Cyanobacteria: a Short Review
of Genera. Hydrobiologia 639:231243.
Lee, R.E. 2008. Phycology. Cambridge: Cambridge University Press.
Linnaeus, C. 1753. Species plantarum. Holmiae: Laurentii Salvii. Vol. 1, 1.200 p.
Martius, C.F.P. 1828. Icones plantarum cryptogamicarum quas in itinere annis MDCCCXVII-MDCCCXX
per Brasiliam jussu et auspiciiis Maximiliani Josephi I. Bavariae Regis augustissimi instituto collegit et
descripsit [auctor]. Mnchen: Impensis auctoris.
Martius, C.F.P.; Eschweiler, G.G. & Nees ab Esenbeck, C.G. 1833. Algae, Lichenes, Hepaticae. In:
Martius, C.P.F. (ed.). Flora brasiliensis, seu enumeration plantarum in Brasilia tam sua sponte quam
accedente cultura provenientium, quas in itinere auspiciis Maximiliani Josephi I. Bavariae Regis annis
1817-1820 peracto collegit, partim descripsit; alias Maximiliano Seren. Principe widensi, sellowio aliisque
advectas addidit, communibus amicorum propriisque studiis secundum methodum naturalem dispositas et
illustratas edidit. Stuttgartiae et Tubingen: Sumptibus J.G. Cottae, p. 1-50.
Medlin, L. K.; Cooper, A.; Hill, C., Wrieden, S. & Wellbrock, U. 1995. Phylogenetic Position of the
Chromista Plastids based on Small Subunit rRNA Coding Regions. Current Genetic 28:560-565.
Menezes, M. & Bicudo, C.E.M. 2009. Algas Diagnstico preliminar da biodiversidade no Brasil. In:
Simpsio Metas da Conveno da Biodiversidade para 2010: construindo a Lista de Espcies do Brasil.
Pp. 59-64. In: 60 Congresso Nacional de Botnica. Universidade Estadual de Feira de Santana. Feira de
Santana: Sociedade Botnica do Brasil.
Menezes, M. & Dias, I.C.A. (orgs.). 2001. Biodiversidade de algas de guas continentais do Estado do Rio
de Janeiro. Rio de Janeiro: Museu Nacional, Srie Livros 9.
Oliveira Filho, E.C.; Horta, P.A.; Amancio, C.E. & SantAnna, C.L. 2002. Algas e angiospermas marinhas
bnticas do litoral brasileiro: diversidade, explotao e conservao. In: Workshop sobre avaliao e
aes prioritrias para a conservao da biodiversidade da zona costeira e marinha. Relatrio Tcnico.
Braslia: MMA/FNMA/GEF. Campinas, BDT, Fundao Andr Tosello. http://www.bdt.fat.org.br/
workshop/costa/algas.
Oliveira, E.C.; Horta, P.A.; Amancio, C.E. & Silva, B.N.T. 2007. Algas marinhas bnticas do Brasil.
http://www.ib.usp.br/algaemaris

59

60

Introduo As algas do Brasil

Palinska, K.A.; Thomasius, C.F.; Marquardt, J. & Golubic, S. 2006. Phylogenetic Evaluation of

Cyanobacteria Preserved as Historic Herbarium Exsiccate. International Journal of Systematic


and Evolutionary Microbiology 56: 22532263.
Patterson, D. J. 1989. Stramenopiles: Chromophyte from a Protistan Perspective. In Green, J.C.;
Leadbeater, B.S.C. & Diver, W.L. (eds.). The Chromophyte Algae: Problems and Perspectives.
Oxford: Clarendon Press, p. 357-379.
Patterson, D. J. & Sogin, M. L. 1993. Eukaryote Origins and Protistan Diversity. In: Hartman. H. &
Matsuno. K. (eds.). The Origin and Evolution of Prokaryotic and Eukaryotic Cells. River Edge, NJ:
World Scientific Publishing, p. 13-46.
Procopiak, L.; Fernandes,L.F. & Moreira-Filho, H. 2006. Diatomceas (Bacillariophyta) marinhas
e estuarinas do Paran, Sul do Brasil: lista de espcies com nfase em espcies nocivas.
Biota Neotropica 6(3): 1-28.
Raddi, G. 1823. Crittogame brasiliane raccolte e descritte. Atti della Societ italiana delle Scienze
Naturali, e del Museo civile di Storia Naturale 19: 27-57.
South, G.R. & Whittick, A. 1987. Introduction to Phycology. Oxford: Blackwell Scientific Publications.
Taylor, F.J. 1999. Ultrastructure as a Control for Protistan Molecular Phylogeny. The American
Naturalist 154(4):125-136.
Tenenbaum, D.R., Gomes, E.A.T. & Guimares, G.P. 2007. Microorganismos planctnicos: pico, nano
e micro. In: Valentin, J.L. (org.). Caractersticas hidrobiolgicas da regio central da zona econmica
exclusiva brasileira (Salvador, BA ao Cabo de So Tome, RJ). Braslia: MMA, p. 83-124.
Tenenbaum, D.R.; Menezes, M.; Vianna, S.C.; Mendes, M.C.Q.; Hatherly, M.M.F. & Eduardo, J. 2006.

Os dinoflagelados. In: Tenenbaum, D.R. (org.). Dinoflagelados e Tintindeos da regio central


da zona econmica exclusiva brasileira: guia de identificao. Rio de Janeiro: Museu Nacional,
Srie Livros 15, p. 35-163.
Tenenbaum, D.R.; Villac, M.C.; Vianna, S.C.; Matos, M.; Hatherly, M.; Lima, I.V. & Menezes, M. 2004.

Phytoplankton Atlas of Sepetiba Bay, Rio de Janeiro, Brazil. 1 ed. Londres: IMO.
Torgan, L.C.; Becker, V. & Prates, H.M. 1999. Checklist das diatomceas (Bacillariophyceae)
de ambientes de guas continentais e costeiros do Estado do Rio Grande do Sul. Iheringia,
Srie Botnica 52: 89-144.
Torgan, L.C.; Barredas, K.A. & Fortes, D.F. 2001. Catlogo das algas Chlorophyta de guas
continentais e marinhas do Rio Grande do Sul. Iheringia, Srie Botnica 56: 147-182.
Torgan, L.C.; Barreda, K.A. & Santos, C.B. 2003. Catlogo das algas Cryptophyta, Heterokontophyta,
Dinophyta, Haptophyta e Rhodophyta de guas continentais e costeiras do Rio Grande do Sul. Iheringia,
Srie Botnica 58(2): 227-250.
Van de Peer, Y. & De Wachter, R. 1997. Evolutionary Relationships Among the Eukaryotic Crown Taxa
Taking into Account Site-to-site Rate Variation in 18S rRNA. Journal of Molecular Evolution 45: 619-630.
Villac, M.C.; Cabral-Noronha, V.A.P. & Pinto, T.O. 2008. The Phytoplankton Biodiversity of the Coast of
the State of So Paulo, Brazil. Biota Neotropica 8(3): 152-174.
Wilson, E.O. 1992. The Diversity of Life. Cambridge: Belknap Press.

Você também pode gostar