Você está na página 1de 25

15/06/2015

CermicaBauxitasrefratrias:composioqumica,fasesepropriedadesParteI

Cermica

ServiosPersonalizados

versoOnlineISSN16784553

Cermicav.46n.298SoPauloabr./maio/jun.2000

Artigo
ArtigoemXML

http://dx.doi.org/10.1590/S036669132000000200005

Bauxitasrefratrias:Composio
qumica,fasesepropriedadesParte
I

(Refractorybauxites:Chemicalcomposition,phasesandproperties
PartI)

C.Pascoal,V.C.Pandolfelli
UniversidadeFederaldeS.Carlos,DEMa
Rod.WashingtonLuiz,km235,S.Carlos,SP,Brasil,13565905
email:pclap@iris.ufscar.br

Refernciasdoartigo
Comocitaresteartigo
CurriculumScienTI
Traduoautomtica
Enviaresteartigoporemail
Indicadores
CitadoporSciELO
Acessos

Linksrelacionados
Compartilhar
Mais
Mais
Permalink

Resumo
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S036669132000000200005&lng=pt&nrm=iso&userID=2

1/25

15/06/2015

CermicaBauxitasrefratrias:composioqumica,fasesepropriedadesParteI

Abauxitaapresentaumaamplafaixadeaplicaesindustriais,deacordo
comsuacomposioqumicaemineralgica.Nosetorderefratrios,esta
matriaprimatemadquiridograndeimportncia,umavezquepode
substituirparcialoutotalmenteagregadosdealuminaeletrofundidaem
formadosemonolticos,devidoasuaaltarefratariedadeecustoinferior.
EntreosmaioresprodutoresmundiaisencontramseaChina,aGuianaeo
Brasil.Emborasejaumdosmaioresprodutoresmundiaisdebauxita
refratria,noBrasilpoucoseconhecedesuascaractersticasqumicase
mineralgicas,bemcomosuaspropriedadesemservioaaltas
temperaturas.Estaseqnciadeartigosapresentaumarevisosobreas
aplicaes,fasescristalinas,caractersticasepropriedadesaalta
temperaturadebauxitasrefratriaschinesasesulamericanas.Nesta
primeiraparteseroconsideradasasaplicaesdamatriaprima,as
transformaesqueocorremduranteacalcinaodasbauxitasea
formaodefasescristalinas.
Palavraschave:Bauxitas,refrtarios,matriasprimas,propriedades

Abstract
Bauxiteshowsawiderangeofapplications,accordingtoitschemicalandmineralogicalcomposition.Inthe
refractoryindustry,thisrawmaterialhaspartiallyortotallysubstitutedfusedaluminainbricksandcastables,
duetoitshighrefractorinessandlowcost.Themajorproducersofrefractorygradebauxiteare,inthisorder,
China,GuyanaandBrazil.AlthoughBrazilisoneofthemajorsuppliersofthisrawmaterial,veryfewstudies
havebeencarriedouttounderstanditschemical,mineralogicalandhightemperatureproperties.Thesepapers
presentareviewregardingtheapplicationsofSouthAmericanandChineserefractorygradebauxites,including
themicrochemistryoftheircrystallinephasesandtheirhotproperties.Thisfirstpartwillfocustheapplications
ofthisrawmaterial,thechangesthatoccurduringcalcinationofthecrudemineral,andtheformationofthe
crystallinephases.
Keywords:bauxites,refractories,rawmaterials,properties.

MATERIAISREFRATRIOS
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S036669132000000200005&lng=pt&nrm=iso&userID=2

2/25

15/06/2015

CermicaBauxitasrefratrias:composioqumica,fasesepropriedadesParteI

DesdeaAntigidadeohomemutilizasedaresistnciaeductilidadedoferro,entreoutrosmetais,paraa
fabricaodesuasarmas,ferramentasejias[1].Masaproduodestesobjetosstornousepossvelgraas
utilizaodemateriaisrefratriosemsuaconfeco.ExistemregistrosdequedesdeaIdadedoBronzeos
refratriossoutilizados,permitindoatransformaodemetaispelocalor[2].
ApartirdaRevoluoIndustrial,empoucomaisdeumsculo,ohomemconseguiuelevaraproduodeaode
menosde1milhoparaosatuais780milhesdetoneladas/ano.Esteaumentonaproduodoaoest
diretamenterelacionadoaodesenvolvimentodatecnologiasiderrgica.NoBrasil,estaatividade,apsoplano
deprivatizaesiniciadoem1990,vemsofrendorpidastransformaes,natentativadeadequarseaos
padresmundiaisdequalidadeeprodutividade.Nopanoramageral,asiderurgiabrasileirafortemente
internacionalizada,sendoomaiorexportadormundialdeminriodeferroecomercializandocomomercado
exteriorcercade40%dosprodutossiderrgicosaquifabricados[1].Esteaprimoramentodosetor,que
responsvelpor70%doconsumoderefratriosnoBrasil,vemproporcionandoextraordinriaevoluo
tecnolgicadasindstriasderefratrios[3].
Aforamotrizparaodesenvolvimentotecnolgicodosetorderefratriosveiodanecessidadedefabricaraos
dealtaqualidadeedebaixocustodeproduo[2].Talesforovemexigindovolumeconsidervelde
investimentosporpartedasindstriasderefratrios,paraobtenodeprodutosdemaiorvidatilemelhor
desempenho.Notaseumatendnciadeaumentonoconsumodosrefratriosmaisnobres.Maisrecentemente,
comaimplantaodenormasinternacionaisdequalidade,outrosfatorestornaramsetambmimportantesno
desenvolvimentotecnolgicodosrefratrios,comoanecessidadedeproteoaomeioambienteeamelhoria
dascondiesinsalubresdetrabalho.
Verificasehojequeasindstriasrefrataristasgeramprodutosdetecnologiaavanadaesuperiordesempenho
[3].Talavanoresultouem1998naobtenodamarcade10,5kgderefratriosportoneladadeaoproduzido
naindstriasiderrgicabrasileira.Apesardoconsumoderefratriosapresentarumatendnciadecrescente,o
valoragregadodestesprodutostendeacrescersignificativamente,mantendodestamaneiraofaturamentodas
empresasdosetoremsintoniacomasdiretrizesdomercado.
NoBrasilenomundo,aproduodenomoldadostemcrescidogradativamente,atingindoaproporode
40%sobreototalderefratriosfabricados[1].Esteaumentodecorrentedasvantagensqueestesmateriais
apresentamquandocomparadosaosrefratriosmoldadosconvencionais:1.Processamentorpido,sem
necessidadedeconformaoprvia2.Eliminaodaetapadeprqueima,reduzindooconsumodeenergia3.
Instalaorpida,comcustodemodeobrareduzido,e4.Capacidadederevestirgeometriascomplexascom
maiorfacilidade.

BAUXITA
Omineralbauxita,matriaprimaheterogneacompostaprincipalmentedeumoumaistiposdehidrxidode
alumnio(gibsita,boemita,disporo),acrescidodeumamisturadecompostoscontendoslica,xidodeferro,
titniaealuminossilicatos,apresentaumaamplafaixadeaplicaesindustriais,deacordocomsuacomposio
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S036669132000000200005&lng=pt&nrm=iso&userID=2

3/25

15/06/2015

CermicaBauxitasrefratrias:composioqumica,fasesepropriedadesParteI

qumicaemineralgica[4].Maisde90%daproduomundialdebauxitautilizadanaobtenodealumina,
visandoprincipalmenteareduoaoalumniometlico(85%).Orestantedaproduodivididoentreos
setoresderefratrios,abrasivos,cimentosequmicos,sendoqueaindstriaderefratriosrespondepela
maiorfatiadomercadodebauxitasdeusonometalrgico,comopodeserobservadonaFigura1[5].

Estamatriaprima,quandoutilizadanaproduodeabrasivos,refratriosequmicos,devesatisfazer
especificaesdecomposiobastantergidas(Tabela1),baseadasemnecessidadesdoprocessoeem
propriedadesespeciaisdoprodutofinal[6].Parasatisfazerascondiesdealtatemperaturaaqueestaro
sujeitososprodutosrefratrios,bauxitasutilizadasnestaaplicaodevempossuiraltoteordealumina(mnimo
86,5%apscalcinao)ebaixoteordexidodeferro(mximo2,5%apscalcinao).Paraevitaraformao
deeutticosdebaixopontodefuso,elementosalcalinosealcalinoterrosossopermitidossomenteembaixas
concentraes.

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S036669132000000200005&lng=pt&nrm=iso&userID=2

4/25

15/06/2015

CermicaBauxitasrefratrias:composioqumica,fasesepropriedadesParteI

Apresenaexcessivadetitnia(acimade4%)deterioraaspropriedadesaquentedomaterialpelaformao
detitanatosdebaixopontodefuso,talcomoaferrotialita.Oteordeslicalivredeveserbaixo,sendooSiO2
apenasdesejadoquandoseencontraformandomulita.
Duranteacalcinaodabauxitacruaa1600ou1700C,vriassoasmodificaesfsicasequmicasque
ocorremnomaterial[6].Inicialmente,verificaseaperdadeumidadeeguaestruturalpresentenos
hidrxidos,principalmente,enosargilominerais.Estatransformao,particularmentenocasodebauxitas
gibsticas,deveserefetuadaataxaslentasecontroladas,paraevitarosurgimentodetrincasdevidogrande
concentraodehidroxilasdesuafaseprincipal,agibsita(Al(OH)3).
Naetapaseguinte,ocorreaformaodemulitaapartirdadecomposiodosargilomineraispresentesna
bauxita,viareaonoestadoslido,eliberaodeslica.Estaslicareagecomalumina,gerandouma
quantidadeadicionaldemulita.Emparalelo,oshidrxidosdealumniosofremumasriedetransformaes
entrefasesmetaestveisataformaodaaluminaalfa.Estasreaeslevamdensificaodomaterial,a
qualdeveseramaiorpossvel,afimdeseevitaremvariaesdimensionaisdurantesuautilizaoaaltas
temperaturas.

PRODUTORESDEBAUXITA
Atualmenteexistemcincopasesprodutoresdebauxitarefratria.Soeles:Guiana(cominciodeproduonos
anos20),China(anos70),Brasil(anos80),Rssiaendia,sendoqueosdoisltimosnoapresentamuma
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S036669132000000200005&lng=pt&nrm=iso&userID=2

5/25

15/06/2015

CermicaBauxitasrefratrias:composioqumica,fasesepropriedadesParteI

participaoexpressivanomercadomundial.Oconsumodamatriaprimachegaaquase1milhode
toneladas/ano,volumequepermanecerelativamenteconstantedesde1985(TabelaII)[7].Asreservasde
bauxitachegamabilhesdetoneladasnaGuianaeChina,ecercade100milhesdetoneladasnoBrasil,
assegurandosindstriasderefratriosmatriaprimaparamais100anosdeconsumo.

Hoje,naChina,existemduasprovnciasprincipaisqueexplorameexportambauxitasdotiporefratria(cuja
capacidadeprodutivachegaa650miltoneladas/ano):ShanxieGuizhou,sendoqueaprovnciadeShanxi
respondepordoisterosdaexportaototal[7].AprovnciadeHenantambmprodutoradebauxitas
refratrias,masatendeprincipalmenteaomercadointernochins.
Ascaractersticasdasmatriasprimasdeambasasprovnciassosemelhantes,eohidrxidodealumnio
predominanteodisporo,demaiordurezaeportantomaiordificuldadedeprocessamento.Contudo,abauxita
daregiodeGuizhouapresentamaiorteordeTiO2emrelaomatriaprimaShanxi(tipicamente4,2contra
3,7%)edelcalis(tipicamente0,6contra0,2%).Oaltoteordelcalispresentenestasmatriasprimas,
comparadosbauxitassulamericanas,implicaemmaioresteoresdefaselquidaaaltastemperaturas,oque
prejudicialspropriedadesmecnicasdorefratrio[6].
NaChina,abauxitacrua,dependendodaprovncia,podesercalcinadaemdiferentestiposdefornos:shaft
(50%daproduo),circular(25%)ourotativo(25%),fornecendoprodutosdecaractersticasepropriedades
distintas[5].Bauxitascalcinadasatravsdefornosshaft(provnciadeShanxi)ecircular(provnciadeGuizhou)
apresentamaltaheterogeneidadeemsuascaractersticas,devidoaotipodecalcinao.Maioruniformidade
conseguidaatravsdousodefornosrotativos,quejforaminstaladosemambasasprovncias,melhorando
significativamenteaqualidadedasbauxitaschinesas.Oprodutomaisconhecidodestanovageraodeprodutos
abauxitaAlphaStar,comercializadopelaCEMinerals.
NoBrasil,aMSLMinerais,atravsdogrupoCAEMI,omaisnovofornecedordebauxitasrefratriasgibsticas,
comcapacidadeprodutivade150miltoneladasano[7].Oaltoteordeslicapresentenabauxitabrasileira,
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S036669132000000200005&lng=pt&nrm=iso&userID=2

6/25

15/06/2015

CermicaBauxitasrefratrias:composioqumica,fasesepropriedadesParteI

juntopequenaquantidadedelcalis,contribuemparaamaiorquantidadedemulita,fatorquepropicioua
aberturadomercadoderefratriosparaesteprodutobrasileiro.NoBrasil,abauxitacruacalcinadaemfornos
rotativosatemperaturasacimade1650CeasconcentraesdeTiO2etialita(Al2TiO5)obtidasnoprodutoso
baixas,3,0e02,0%,respectivamente.
Atofinaldadcadade70,aGuianaeraresponsvelpelaproduode85%dabauxitarefratria(deorigem
gibsticacomalgumaquantidadedeboemita)consumidanomundo,eseuprodutoRASCaindaconsiderado
padroparacomparaoentreasdiferentesbauxitasdisponveisnomercado.Aentradadosprodutoschineses
apreosmenores,almdeoutrosfatoresdemercado,contriburamparaumaalteraodestecenrio.Hojea
Chinadetmcercade65%doconsumomundial,enquantoaGuianarespondepor20%daproduoeoBrasil
por15%.
Vriosestudostmsidorealizadosentreasprincipaismatriasprimasdecadapas[8,9].Comparandoseo
produtoShanxi(China),RASC(Guiana)eMSL(Brasil),foramobservadasasprincipaiscaractersticasfsicase
qumicasdecadabauxita,apresentadasnaTabelaIII.Amaiorpresenadeslica,emconjuntocomomenor
teordelcalis,fornecemumamaiorquantidadedemulitaeinferiorconcentraodefasevtreaparaaamostra
MSL.Amaioreficinciadofornorotativo,nocasodaamostrabrasileira,favoreceadiminuiodaporosidade
paracercade10%,contra15%dosoutrosfornecedores.

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S036669132000000200005&lng=pt&nrm=iso&userID=2

7/25

15/06/2015

CermicaBauxitasrefratrias:composioqumica,fasesepropriedadesParteI

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S036669132000000200005&lng=pt&nrm=iso&userID=2

8/25

15/06/2015

CermicaBauxitasrefratrias:composioqumica,fasesepropriedadesParteI

TRANSFORMAESDURANTEACALCINAO
BauxitasSulAmericanas
Bauxitasrefratriasdeorigemsulamericanasopredominantementegibsticas,possuindoumcomportamento
duranteaqueimadistintodamatriaprimachinesa,predominantementediasprica.
CaballeroeAza[10],emumestudosobreoprocessamentodebauxitassulamericanas,caracterizarama
matriaprimacruaqumicaemineralogicamente,observandoapresenadasfasescristalinasgibsita(entre85
e90%),caulinita(de5a10%)eanatsio(emquantidadesabaixode5%).Naanlisetrmicadiferencial
(Fig.2),foramobservadosdoispicosendotrmicosreferentesagibsitaeboemitastemperaturasde350e530
Ceumpicoexotrmicoa980Creferentecaulinita.

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S036669132000000200005&lng=pt&nrm=iso&userID=2

9/25

15/06/2015

CermicaBauxitasrefratrias:composioqumica,fasesepropriedadesParteI

SchneidereMajdic[11]estudaramosprocessosdetransformaoduranteacalcinaodebauxitasrefratrias.
Atemperaturasabaixode1000C,asfasescristalinascitadasporCaballeroeAza[10]passamporvrias
modificaes.Afaseprincipal,gibsita,perdehidroxilasnaformadeguaaaproximadamente350C,
originandoxidosdealumniometaestveis,comopodeserobservadonaFig.3.

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S036669132000000200005&lng=pt&nrm=iso&userID=2

10/25

15/06/2015

CermicaBauxitasrefratrias:composioqumica,fasesepropriedadesParteI

Atemperaturasumpoucomaisbaixas(cercade300C),umapequenaquantidadedegibsitatransformaseem
boemita,queporsuaveztambmcontribuiparaaformaodexidosmetaestveisapartirde530C.Em
temperaturasentre9001000C,comeaatransformaodestesxidosdetransioemaluminaalfaatravs
dereaesviaestadoslidoquesecompletamsomenteacimade1100C.
Apequenaquantidadedecaulinitapresentetransformaseemmetacaulinitaentre580e610C.medidaque
atemperaturaaumentaparacercade900C,estafasedesaparecepelaseqnciadereaesindicadana
fig.4.

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S036669132000000200005&lng=pt&nrm=iso&userID=2

11/25

15/06/2015

CermicaBauxitasrefratrias:composioqumica,fasesepropriedadesParteI

OteordeTiO2naamostracruaapresentasenaformadeanatsio,oqualtransformaselentamenteemrutilo
atemperaturasacimade400C,processofinalizadoapenasa1100C.
Acimade1000C,comeaaocorrerinteraoentreasfasescristalinaseamorfaspresentes.Afaselquida,
ricaemSiO2,TiO2eFe2O3,comeaaformarsea1100C.Afasealfadaaluminaatingeseumximoteor
(75%empeso)a1200C.Comocontnuoaumentodatemperatura,maisemaisAl2O3difundesedafasealfa
paraolquido.QuandoomesmoencontrasesaturadodeAl2O3,amulitainiciasuacristalizao,alcanando
seunvelmximo(20a30%)a1500C,aomesmotempoemqueoteordealuminaalfadecresce,chegandoa
6065%a1580C.Estacorrelaoinversa(Fig.5)indicaqueamaiorproporodemulitaformadaresultado
dareaodedissoluo/precipitaoentreosxidosAl2O3eSiO2.Umaparcelamenordamulitaformada
devesestransformaesdecorrentesdacaulinita.
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S036669132000000200005&lng=pt&nrm=iso&userID=2

12/25

15/06/2015

CermicaBauxitasrefratrias:composioqumica,fasesepropriedadesParteI

Apsaprecipitaodemulita,olquidocontinuaricoemAl2O3eTiO2,almdealgumasimpurezas.Apresena
destasimpurezasdiminuiconsideravelmenteopontodefusodafasetialita,quersejapelasuapresenaem
soluoslida,quersejaatravsdaformaodefases.Quantidadesprximasa7,5%emmoldeFe2TiO5
promovemodecrscimodopontodefusodatialitade1850Cparaalgoemtornode13001350C.Portanto,
mesmoseolquidoestiveremseulimitedesaturaoparaosxidosAl2O3eTiO2,aprecipitaodetialitano
ocorreparatemperaturasacimade1300C.Estafasesomenteircristalizarsenoresfriamentodomaterial,e
olquidoresidual,atemperaturasmaisbaixas,transformaseemvidro.
BauxitasChinesas
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S036669132000000200005&lng=pt&nrm=iso&userID=2

13/25

15/06/2015

CermicaBauxitasrefratrias:composioqumica,fasesepropriedadesParteI

Mineralogicamente,asbauxitaschinesaspodemserclassificadasemdoistipos:disporocaulinita(DK)e
disporopirofilita(DP).ZhongeLi[12]realizaramextensacaracterizaodasvriasclassesdebauxitatipoDK
existentes.Asprincipaisfasescristalinaspresentesnaamostracruaso:disporo,principalmente,eanatsio,
caulinitaemicacomomineraisacessrios[11].AanlisetrmicadiferencialdasbauxitaschinesastipoDK
podeserobservadanaFig.6,ondeoprimeiropicoendotrmico,a565C,caractersticododisporo,
indicandoaperdadehidroxilasnaformadeguaesuatransformaoemaluminaalfa.

Oalargamentoeamudanadeposiodomnimoendotrmico,comoaumentodoteordecaulinitanas
amostras,paratemperaturasprximasa600Csugeremoinciodasriedereaesporquepassaeste
argilomineral,nasuatransformaoparaafaseestvelmulita(fig.4).medidaqueoteordecaulinita
presentenabauxitaaumenta,notasetambmocrescimentoproporcionalnospicosreferentess
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S036669132000000200005&lng=pt&nrm=iso&userID=2

14/25

15/06/2015

CermicaBauxitasrefratrias:composioqumica,fasesepropriedadesParteI

transformaesdestafase,detalmaneiraque,nabauxita5(Fig.6),demaiorquantidadedecaulinita,opico
dedisporosobrepostopelodoargilomineralatemperaturasprximasa600C.
DeacordocomZhongeLi[12],asinterabilidadedasbauxitasdependentedoteordeAl2O3,sendoquea
dificuldadeaumentaparateoresprximosa70%.ArelaopodeserobservadanaFigura7,queilustraa
dependnciadaformaodefasescomoteordeAl2O3.Apartirdestafiguraobservasequeamxima
formaodemulitaocorreparateoresdeAl2O3entre6568%,composioestaqueapresentaamaior
dificuldadededensificao,provavelmentepelofenmenodemulitizaosecundria.Considerandoseas
bauxitasutilizadasnosetorderefratrios,queapresentamteoresdeAl2O3normalmenteacimade85%,pode
seesperarpoucaformaodemulitaparaasmatriasprimaschinesas.

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S036669132000000200005&lng=pt&nrm=iso&userID=2

15/25

15/06/2015

CermicaBauxitasrefratrias:composioqumica,fasesepropriedadesParteI

Comonestasbauxitasaaluminaalfacristalizadaaaproximadamente550Capartirdodisporo,em
temperaturassuperioresa1000Cosgrosdestafasejcresceramosuficienteparadificultarsua
redissoluonafaselquidapresenteparaposteriorprecipitaodemulita[11].Noentantoaformaode
mulitaprincipalmenteprejudicadapelaaoinibidoradosxidosalcalinosprovenientesdadecomposioda
mica.AaltastemperaturasealtosteoresdeAl2O3(verFigura7)apresenadestasimpurezasinibeaformao
demulitaemfavordaformaodealuminaalfaefaselquida.Duranteoresfriamentodomaterial,ocorrea
precipitaodafasetialitaentreosgrosdealuminaalfaeformaodevidroapartirdolquidoresidual.

FORMAODEFASESCRISTALINAS
Comodescritoanteriormente,bauxitassulamericanasechinesasdiferemgrandementequantoasua
composioqumicaemineralgica.Enquantoasulamericanacontmgibsitacomoaprincipalfontede
aluminaalfa,amostraschinesassocompostasprincipalmentepordisporo.Algunsestudossistemticos
encontradosemliteraturamostramavariaonacomposioqumicadasprincipaisfasespresentesapsa
calcinaodabauxitacrua:alumina,mulita,tialitaefasevtrea,natentativadedescreverasreaesque
ocorremduranteotratamentotrmico.
KnudseneThaulow[13]forampioneirosnesteestudo,determinandoacomposiodasfasesmulitaetialita,
considerandoapresenadeTiO2eFe2O3emsoluoslida,respectivamente.Paraafasemulitadasamostras
debauxitasulamericanaestesautoresdeterminaramafrmulamolecularnominal2Al2O3(Si1x O22x ,Tix O2x ),
ondexiguala0,15.Afrmulaindicaumafasedeestequiometria2:1,comsubstituioparcialdeSiO2por
TiO2emanutenodoteordealumina.Amorfologiadosgros,emformadeagulhas,reforaaidiade
formaodamulitasecundria,porprecipitaoapartirdafaselquida.Paraafasetialitaocorrefenmeno
semelhante,comsubstituiodeAl2O3porFe2O3,mantendoseconstanteoteordeTiO2,comoindicasua
frmulamolecularTiO2(Al22x O33x ,Fe2x O3x ),comxvariandoentre0e0,1.Afasevtreaformada
basicamenteporSiO2(cercade50%)eAl2O3(22%),contendoaindaxidosalcalinos,alcalinoterrosos,
titnioeferro.
Schneideretal.[14],emumestudoenvolvendoamostraschinesasesulamericanas,observaramoaspecto
qumicodasvriasfasespresentesembauxitascalcinadas.Deacordocomosautores,aaluminaalfa,principal
constituintedasbauxitas,apresentaFe3+comoprincipalcomponenteincorporadosuaredecristalina,em
concentraesmximasde1,5%,emboraemalgunsagregadosescurosdasmatriasprimas(dealtoteorde
Fe2O3)estaconcentraotenhachegadoa6%.AfaseapresentaaindatraosdeTiO2incorporadossua
estrutura.
ApartirdegrosdealuminaalfacomdiferentesconcentraesdeFe2O3,sugeremseduaspossveisorigens
paraestafase:1.aluminaalfaprimria,combaixoteordeferro,originadaapartirdagibsitaedodisporoe
2.aluminaalfasecundria,comaltaconcentraodeferro,formadaapartirdeumlquidoricoemferroaaltas
temperaturas.AformaodealuminasecundriaconfirmadapelogradientedeconcentraodeFe3+ao
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S036669132000000200005&lng=pt&nrm=iso&userID=2

16/25

15/06/2015

CermicaBauxitasrefratrias:composioqumica,fasesepropriedadesParteI

longodealgunsgros,comconcentraomximadoonnocentrodestes.
Afasetialitaapresentagrandeincorporaodeferro,queentranaestruturasubstituindooonAl3+,conforme
observadoporKnudseneThaulow[13].AFigura8ilustraocomportamentodoonferroincorporadoestrutura
dafase.medidaemqueoteordeferroemsoluoslidaaumenta,aconcentraodeAl2O3natialita
proporcionalmentemenor,oqueconfirmaomecanismodesubstituiomencionadoacima.Apresenadeum
gradientedeconcentraodeferroaolongodafase(ocentrodogroapresentamenorquantidadedeferro)
indicaacristalizaodafaseduranteoresfriamentodamatriaprima,atemperaturasabaixode1300C.

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S036669132000000200005&lng=pt&nrm=iso&userID=2

17/25

15/06/2015

CermicaBauxitasrefratrias:composioqumica,fasesepropriedadesParteI

AfasemulitapodeapresentargrandesincorporaesdeTiO2eFe2O3,variandode3,0a4,7%ede0,5a4,4%,
respectivamente.Agrandeincorporaodetitniosuaestruturacristalinapodeserdevidoaaltatemperatura
decalcinao,quepermiteoestabelecimentodeumequilbriometaestveldoonentreafaseeoseu
ambiente.Schneideretal.[14]propemparaafasemulitaumafrmuladistintaquelapropostaporKnudsen
[13],queconsiderasomenteapresenadetitnioincorporado,almdeassumirqueosonsTi4+substituem
exclusivamentestiostetraedrais.OmodeloN2[(MN)2+2x Si22x ]O10x (sendoNasomadostomosdeAl,Tie
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S036669132000000200005&lng=pt&nrm=iso&userID=2

18/25

15/06/2015

CermicaBauxitasrefratrias:composioqumica,fasesepropriedadesParteI

FecomnmerodecoordenaoigualaseiseMasomadostomosdeAl,FeeTidecoordenaoseismaisos
tomosdeAldecoordenaoquatro)assumequeferroetitnioestopredominantementesubstituindo
alumnio,emstiosoctaedrais.Acristalizaodafaseocorreporprecipitaoapartirdafaselquida,emuma
estequiometriatpica2:1,emboraoprocessodeformaoporreaonoestadoslidonopossaser
negligenciado.
Acapacidadedamulitadeincorporargrandesquantidadesdeferroetitnioemsoluoslidalevouaoestudo
aprofundadodascaractersticasdestafase[15,16].SchneidereWohlleben[15]encontraramumantida
dependnciaentreacordosfragmentosdebauxitaeoteordeferroetitnioincorporadosmulita:
fragmentosclaros,decorbege,apresentambaixasconcentraesdeferro(0,5%)etitnio(2%),enquanto
fragmentosdecorcinzaclaroacinzaescuroapresentambaixoteordeferro(1%)ealtoteordetitnio(5%)
emsoluoslidanamulita.Fragmentoscomaltoteordeferro(3%)apresentamcoloraomarrom.
Comopodeserobservado,acomposiodafasemudadefragmentoparafragmentoemumamesmaamostra
debauxita,variandoaindaemdiferentesregiesdomesmofragmento.Grosdemulitaprximossuperfcie
doagregadodebauxitaapresentammaioresteoresdeFe2O3eTiO2emsoluoslidaquandocomparadosa
grosdointeriordoagregado,almdemaiortamanhomdiodegro.Ofatoocorreprovavelmentedevidoa
umasomatriadefatores:(a)temperaturasdecalcinaomaisaltasnasuperfciedoagregado,oquefacilitaa
incorporaodeonsredecristalinae(b)oprocessodemisturadomaterial,quepromovedurantea
calcinaoumareaoperifricaentrefragmentoscomaltoteordeimpurezasefragmentoscombaixoteorde
impurezas.
UmarelaoprximalinearpodeserobtidaentreosteoresdeFe2O3eTiO2presentesnaanlisequmica
elementardabauxitaeaconcentraodestesxidosemsoluoslidanafasemulita,comopodeser
observadonasfigs.9e10.Nocasodoferro,podemserobtidasduascurvas,dependendodaatmosferade
calcinaoaquefoisubmetidaamatriaprima(autilizaodeumaatmosferaoxidanteresultaemmaior
incorporaodeferro).AatmosferaoxidantepropiciaaformaodoonFe3+,demenorraioinicoeportanto
maiorsolubilidadenafasemulita.Autilizaodeumaatmosferadecalcinaoredutorafavoreceaformao
deFe2+,ondemaiorraioinicoemenorsolubilidadenamulita.Amaiorsolubilidadedoonferroindicaa
maiorincorporaodomesmonaestruturadamulita,inibindosuaaofundentejuntofaselquida.

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S036669132000000200005&lng=pt&nrm=iso&userID=2

19/25

15/06/2015

CermicaBauxitasrefratrias:composioqumica,fasesepropriedadesParteI

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S036669132000000200005&lng=pt&nrm=iso&userID=2

20/25

15/06/2015

CermicaBauxitasrefratrias:composioqumica,fasesepropriedadesParteI

SchneidereWohlleben[15]obtiveramimportantescorrelaeslineares(Fig.11)entreaquantidadede
impurezaspresentesnamulitaeosparmetrosderededafase,permitindoaestimativadoteordeFe2O3e
TiO2emsoluoslidaapartirdosparmetrosderede.Afasemulitapresenteemfragmentosdecorclara
(baixoteordeimpurezas)apresentamdimensesderedeprximasconfiguraodamulita3:2.Aumentando
seoteordeimpurezas(econsequentementediminuindoseoteordeSiO2),osparmetrosderedeexpandem
seeaconfiguraoaproximasedarazoestequiomtrica2:1.

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S036669132000000200005&lng=pt&nrm=iso&userID=2

21/25

15/06/2015

CermicaBauxitasrefratrias:composioqumica,fasesepropriedadesParteI

CONCLUSES
Autilizaodebauxitasvemaumentandonosetorderefratriosemfunodeseucustoinferior,somadoaalta
refratariedadeeboaresistnciaaochoquetrmico.
Bauxitascruasdeorigemsulamericanaapresentamcomofasesprincipaisgibsita,caulinitaeanatsio.A
gibsita(Al(OH)3)transformaseemaluminaalfaatemperaturasacimade1000C,depoisdepassarporuma
sriedereaesemestadoslido.Acaulinitapromoveaformaodemulitaprimriaeliberaodeslica,a
aproximadamente1000C.Aformaodemulitasecundriaocorreporprecipitaoapartirdafaselquidaem
temperaturasentre1200e1600C.Partedoanatsiotransformadoemrutiloemreaessomentecompletas
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S036669132000000200005&lng=pt&nrm=iso&userID=2

22/25

15/06/2015

CermicaBauxitasrefratrias:composioqumica,fasesepropriedadesParteI

acimade1100C,sendoorestantedissolvidonafaselquida,formandoafasetialita(Al2TiO5)duranteo
resfriamento.
Asamostrascruaschinesasapresentamcomofasesprincipais:disporo,anatsio,caulinitaemica.Ao
contrriodagibsita,quepassaporumasriedereaesentrefasesmetaestveisantesdealcanaro
equilbrio,odisporotransformasediretamenteemaluminaalfaa550C,apresentandogrosbastante
desenvolvidosatemperaturade1100C.Astransformaesporquepassamoanatsioeaformaodetialita
sosemelhantessbauxitassulamericanas,excetuandoseoteordeTiO2,quemaiorparaasamostras
chinesas.Aconcentraodemulitapequena,devidoaoinibidoradexidosalcalinosealcalinoterrosos
sobreaprecipitaodafase.Aformaodemulitasecundrianasbauxitaschinesassuprimidapordois
fatores:1.osgrosdealuminaalfa,bastantedesenvolvidos,tmdificuldadeparasedissolveremnolquido,e
2.apresenadelcalis,provenientesdadecomposiodamica,facilitaadissoluodamulitanafaselquida,
impedindoaprecipitaodafase.
Asprincipaisfasescristalinaspresentesnasbauxitassulamericanasechinesas,aluminaalfa,mulitaetialita,
possuemgrandecapacidadedeincorporaodosonsTi4+eFe3+.AfasealuminaalfapodeincorporarFe2O3

emsoluoslidaemconcentraesdeat1,5%,comoonFe3+substituindooAl3+naestrutura.Atialitapor
suavez,podetambmapresentargrandesconcentraesdeFe2O3,nomesmomecanismodesubstituio
citadoparaaaluminaalfa.AmulitapodeapresentarincorporaesdeFe2O3eTiO2,comosonssubstituindo
preferencialmenteAl3+emstiosoctaedrais.Aatmosferadofornoduranteacalcinaodabauxitainfluencia
decisivamenteacomposioqumicadasfases,vistoqueosonsFe2+eTi3+,predominantesematmosfera
redutora,noapresentamsolubilidadetoacentuada,devidoaoseumaiorraioinico.

AGRADECIMENTOS
OsautoresagradecemaCAPES,FAPESP,eCNPqpeloauxlionarealizaodestetrabalhoeaA.R.StudarteM.
D.M.Inocentinni,peloauxilioprestadoduranteacorreodesteartigo.

REFERNCIAS
[1]A.P.M.Menegazzo,ConcretosRefratriosAluminosossemCimento,DissertaodeMestrado,UFSCar,S.
Carlos,(1996).[Links]
[2]W.E.Lee,R.E.Moore,EvolutionofInSituRefractoriesinthe20thCentury,J.Am.Ceram.Soc.81,6
(1998)1385410.[Links]
[3]A.R.Studart,ConcretosRefratriosAutoEscoantes:ReologiaeEmpacotamentodePartculas,Projetode
DissertaodeMestrado,S.Carlos(1998).[Links]
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S036669132000000200005&lng=pt&nrm=iso&userID=2

23/25

15/06/2015

CermicaBauxitasrefratrias:composioqumica,fasesepropriedadesParteI

[4]P.A.Plunkert,Bauxite,Am.Ceram.Soc.Bull.76,6(1997)7778.[Links]
[5]A.Russel,RefractoryBauxite:TheChangingFaceofSupply,IndustrialMinerals10(1997)3943.
[Links]
[6]E.D.Sehnke,RefractoryGradeBauxite:AnOverview1993,ProceedingsofUNITECR93,Brasil,(1993)
658670.[Links]
[7]W.McCracken,BauxiteARefractoryWorkhorse,Am.Ceram.Soc.Bul.77,11(1998)5761.[Links]
[8]H.Leupold,G.Vermeer,JariBrazilianCalcinedBauxiteProductionandApplicationinHighAlumina
RefractoriesMSLMineralsS.A.,ProceedingsofUNITECR95,Japo(1995)571578.[Links]
[9]P.Seplveda,A.R.Studart,V.C.Pandolfelli,C.E.B.Neves,CharacterisationandPropertiesofBrazilian
RefractoryGradeBauxite,Proceedingsof27ALAFAR,Peru,(1998)313326.[Links]
[10]A.Caballero,S.DeAza,EfectodelGradodeMoliendaSobrelaMicroestructurayPropiedadesdelas
BauxitasRefractarias,Bol.Soc.Esp.Ceram.Vidr.27,2(1988)8188.[Links]
[11]H.Schneider,A.Majdic,InvestigationsonSouthAmericanandChineseBauxites,Ber/CFI57,11/12(1980)
276288.[Links]
[12]X.Zhong,G.Li,SinteringCharacteristicsofChineseBauxites,CeramicsInternational7,2(1981)65
68.[Links]
[13]T.Knudsen,N.Thaulow,InvestigationoftheMineralogicalPropertiesofRefractoryGradeCalcinedBauxite,
Am.Ceram.Soc.Bul.57,7(1978)685688.[Links]
[14]H.Schneider,U.SeifertKraus,A.Majdic,MicrochemistryofRefractoryGradeBauxites,Am.Ceram.Soc.
Bul.61,7(1982)741745.[Links]
[15]H.Schneider,K.Wohlleben,MicrochemicalCompositionandCellDimensionsofMullitesFromRefractory
GradeSouthAmericanBauxites,CeramicsInternational7,4(1981)130136.[Links]
[16]H.Schneider,H.Rager,OccurrenceofTi3+andFe2+inMullite,J.Am.Ceram.Soc.67(1984)C248C
250.[Links]

(Rec.20/05/99,Rev.02/2000,Ac.31/03/00)

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S036669132000000200005&lng=pt&nrm=iso&userID=2

24/25

15/06/2015

CermicaBauxitasrefratrias:composioqumica,fasesepropriedadesParteI

CreativeCommonsLicense

Todoocontedodesteperidico,excetoondeestidentificado,estlicenciadosob
umaLicenaCreativeCommons
AssociaoBrasileiradeCermica

CCTMIPEN
C.P.11049
05422970S.Paulo,SP,Brasil
Tel.(5511)31339203
ceramica@ipen.br

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S036669132000000200005&lng=pt&nrm=iso&userID=2

25/25

Você também pode gostar