PROF. ROMANO MARTINEZ Faculdade de Direito de Lisoa DIS!LAIMER Estes a"o#ta$e#tos #%o dis"e#sa$ o estudo dos $a#uais reco$e#dados "elo Pro&essor Re'e#te e Assiste#te. 0 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL !AP(T)LO I* DIREITO DAS OBRIGAES +,* PRIN!(PIOS GERAIS. Os princpios gerais do direito das obrigaes so os seguintes: Autonoia pri!ada: o Liberdade contratual "art. #$%&': Liberdade de escol(a do odelo contratual Liberdade de celebrao de neg)cios *urdicos Liberdade de estipulao do conte+do da prestao "art. ,-.&/0' o 1rincpio aplic2!el a outras 3ontes das obrigaes, desde 4ue relati!aente a direitos dispon!eis "!s obrigao de alientos, !g'. 5oa 36: cl2usula geral o Ob*ecti!a "!g art. #,7&, alterao das circunst8ncias' o 9ub*ecti!a "!g art. :0;&' <esponsabilidade patrionial: actualente o patri)nio do de!edor 6 a +nica garantia das obrigaes "!g pen(ora ou !enda de bens'. o =istoricaente: responsabilidade pessoal e priso por d!idas. +-* !ON!EITO. 4ue insu3iciente, 6 o ponto de partida: a prestao ais 3re4uente 6, e3ecti!aente, a obrigao de 3acere. <essal!e/se 4ue a adstrio > no reali?ao de ua prestao "obrigao de non 3acere' constitui, ainda, ua obrigao: !g a no construo de u uro. 9e o de!er de prestar no 3or reali?ado, por incupriento, opera o poder de prestar, ediante concesso de ua !antage suced8nea > !antage inicial, ao credor. A obrigao no de!e, toda!ia, ser redu?ida > garantia do cupriento, segundo ROMANO MARTINEZ, *2 4ue te cari? pessoal e no real. @2 MENEZES !ORDEIRO salienta 4ue a responsabilidade pelo incupriento no se inclui no cr6dito, na edida e 4ue 6 ua conse4uAncia da sua !iolao e gera outra obrigao. 1 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL <e3ira/se 4ue, por !ia de regra, a obrigao constitui/se e eBtingue/se pelo cupriento, se necessidade de recorrer > responsabilidade por d!idas. +.* !ARA!TER(STI!AS. Cupre discutir pela procedAncia das caractersticas seguintes do direito das obrigaes: Dature?a patrionial o As obrigaes tA tendencialente nature?a econ)ica e pode ser a!ali2!eis e din(eiro, desde 4ue a prestao corresponda a u interesse do credor, digno de proteco legal "art. ,-.&/;, ;E parte'. Foda!ia, o legislador parece ter consagrado regra in!ersa, ao consagrar 4ue a prestao no necessita de ter !alor pecuni2rio "art. ,-.&/;'. 9ublin(e/se 4ue o car2cter no patrionial de ua obrigao no eliina os danos 4ue o credor possa so3rer co o seu incupriento pelo de!edor. A indeni?ao 6, assi, sepre necess2ria. o GBeplo: A 3ot)gra3o, obriga/se perante 5, noi!a, a 3otogra3ar o seu casaento. <ecusando/se a re!elar as 3otogra3ias no laborat)rio, e apesar de as esas no tere 4ual4uer !alor pecuni2rio, 5 te o direito a ser indeni?ada por danos no patrioniais "art. #-:&'. Colaborao do de!edor o O credor no !A satis3eito o seu direito se o de!edor adoptar ua atitude de in6rcia, se colaborar na reali?ao da prestao. o GBcepes: direitos pessoais de go?o "art. #$7&', 3igura inter6dia entre o direito das obrigaes e os direitos reais. <elati!idade o G relao a terceiros, o contrato s) produ? e3eitos nos teros pre!istos na lei "art. #$:&/;'. Dir/se/ia 4ue, e princpio, o de!edor s) se encontra !inculado perante o credor, to/s). Foda!ia, ROMANO MARTINEZ acrescenta a necessidade de o de!edor cuprir obrigaes 4ue se ipe e teros gerais. 2 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL o GBeplos de casos pre!istos na lei de oponibilidade de direitos de cr6dito: Contrato a 3a!or de terceiro "art. ##,&' Ipugnao pauliana "art. :0$&': A !ende a casa a 5, as incupre a obrigao a 4ue esta!a adstrito co CH C pode pen(orar a casa do ora propriet2rio 5, pelo incupriento de A. Contrato proessa co e3ic2cia real "art. #0,&': a propriedade transite/se co o registo, pelo 4ue a !enda do be a outre 6 nula. Abuso do direito "art. ,,#&': 4uando terceiro adopte u coportaento gra!e. Foda!ia, ROMANO MARTINEZ sugere antes a aplicao da responsabilidade ci!il "art. #.,& e #-$&'. A oponibilidade do cr6dito a u terceiro, neste caso, pressupe sepre culpa, ao contr2rio da aco de rei!indicao, no 8bito dos direitos reais "art. 0,00&'. Autonoia o Ieso 4uando integradas noutros raos do direito "!g obrigaes do direito da 3alia', as obrigaes 3ica e princpio su*eitas aos princpios e regras 4ue consta do Li!ro II do CC. Conclui/se: as obrigaes no tA 4ue ser aut)noas. +/* LIMITAES DE !ONTE0DO. O conte+do das obrigaes encontra/se liitado pelos 3actores seguintes: 1ossibilidade o A obrigao 6 nula 4uando iposs!el. A ipossibilidade pode ser origin2ria "anterior ou concoitante > constituio da obrigao, art. ;.$&' ou super!eniente "posterior > constituio da obrigao, art. 7-$&'. o GBeplos: 3 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL Ipossibilidade origin2ria: !g !enda de ca!alo 4ue orrera duas (oras antes da celebrao do contrato. Ipossibilidade super!eniente: !g !enda de ca!alo 4ue acaba por orrer duas (oras depois da celebrao do contrato. Licitude o A !inculao te 4ue ser lcita, sob pena de nulidade: pressupe a no contrariedade > lei e pode ser a3erida e teros origin2rios ou super!enientes "no oento da constituio da obrigao, art. ;.$&, ou no oento da sua reali?ao, art. 7-$&'. Deterinabilidade o O de!edor s) pode cuprir obrigaes deterin2!eis "art. #$$&/;'. Destes teros, 6 nulo o neg)cio cu*o ob*ecto se*a indeterin2!el "art. ;.$&/0', ainda 4ue indeterinado. A deterinabilidade do neg)cio *urdico consiste na possibilidade de as partes pre3igurare o tipo, o conte+do e a edida do seu coproisso. Ainda 4ue a obrigao se*a 3utura, de!e ter u conte+do pre!is!el no oento da estipulao "!g 3rutos'. o GBeplo: obrigaes gen6ricas "art. %,-&', obrigaes indeterinadas as concreti?2!eis ediante recurso a crit6rios ob*ecti!os. Da 3alta de tais crit6rios, de!e o tribunal declarar a nulidade do neg)cio *urdico. +1* DISTIN2O ENTRE DIREITOS OBRIGA!IONAIS E DIREITOS REAIS. Gntre os dois raos do direito eBiste di!ersas interligaes: Contrato proessa co e3ic2cia real, art. #0,& Direitos reais de garantia de obrigaes, !g (ipoteca ou pen(or Aces possess)rias nos direitos pessoais de go?o, !g locao ou coodato "art. #$7&': direitos obrigacionais 4ue possibilita o go?o de ua coisa corp)rea "arts. 0$;;& e 00;-&'. 4 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL Foda!ia, as di3erenas so di!ersas: Atipicidade !s tipicidade "art. #$%& !s 0,$:&' <elati!idade !s absolutidade "art. #$:&/;' Fepesti!idade !s inteporalidade G4uiparao !s pre!alAncia teporal Direitos a prestaes !s direitos sobre coisas GBtino pelo eBerccio !s !i!i3icao pelo uso Do publicidade !s publicidade +3* FONTES DAS OBRIGAES. 9egundo MENEZES !ORDEIRO, as 3ontes das obrigaes so 3actos dos 4uais decorre u deterinado e3eito *urdico. Destes teros, estudareos as seguintes 3ontes, pela orde enunciada: Deg)cios unilaterais Gesto de neg)cios Gnri4ueciento se causa <esponsabilidade ci!il Contratos: o <egras da teoria geral, art. ;07& o <egie geral, art. #$%& o <egie especial, art. .7#& 5 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL !AP(T)LO II* NEG4!IOS )NILATERAIS +,* EFI!5!IA. A 3ora pri!ilegiada de constituio de obrigaes co base no princpio da autonoia pri!ada consiste na celebrao de contratos. Di3erenteente, u neg)cio unilateral "!e*a/se o testaento ou a procurao' caracteri?a/se pela eBistAncia de ua +nica ani3estao de !ontade nu sentido, ainda 4ue pro!eniente de ais de ua pessoa. 9ublin(e/se: o crit6rio a4ui preconi?ado no 6 o do n+ero de partes, as si o do n+ero de !ontades ani3estadas. A e3ic2cia dos neg)cios unilaterais coo neg)cios constituti!os de obrigaes, a aditir/se, poder2 condu?ir > criao de !inculaes precipitadaente assuidas, se a pr6!ia obteno do acordo 4ue rele!a para e3eitos de autonoia pri!ada. 1or outras pala!ras, aditir a e3ic2cia dos neg)cios unilaterais a3igura/se paradoBal. Gsta ob*eco no pode deiBar de proceder: ua obrigao iplica u !nculo entre duas pessoas. 1ara ais, durante uitos anos 3oi de3endido 4ue o contrato seria a +nica 3onte id)nea para constituir obrigaes "princpio do contrato'. Foda!ia, o nosso legislador no consagrou o princpio do contrato e teros absolutos, aditindo eBcepcionalente a constituio de obrigaes por neg)cio unilateral O art. #%7& estabelece, assi, u princpio de tipicidade "rectius, nuerus clausus' dos neg)cios unilaterais: a proessa unilateral de ua prestao s) obriga nos casos pre!istos na lei: proessa de cupriento e recon(eciento de d!ida, proessa p+blica, concurso p+blico, al6 dos supra encionados testaento e procurao, entre outros. MENEZES !ORDEIRO nega a tipicidade dos neg)cios unilaterais co 3undaento no car2cter totalente li!re da proposta contratual, neg)cio unilateral por eBcelAncia: a sua celebrao 6 poss!el e 4ual4uer contrato, pelo 4ue a pretensa tipicidade 3ica, assi, !a?ia de conte+do. MENEZES LEIT2O considera 4ue a proposta contratual no 6 3onte de obrigaes por4ue a obrigao s) surge co a e3ecti!a concluso do contrato. 1or outro lado, ROMANO MARTINEZ salienta o 3acto de a tipicidade dos neg)cios unilaterais no corresponder a tipicidade do conte+do do eso, old2!el, coo sabeos, pela autonoia pri!ada das partes "e, conse4uenteente, atpico'. 6 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL Conclui/se: na generalidade das situaes a eisso de ua siples declarao negocial no 6 !inculante para a constituio de ua obrigao para co o seu autor, eBigindo/se a posterior celebrao de u contrato. +-* PROMESSA E RE!ON6E!IMENTO. 1ara MENEZES LEIT2O a consagrao da proessa de cupriento e recon(eciento de d!ida neste 8bito "art. #%.&' no 6 correcta: no constitui, entre n)s, 4ual4uer neg)cio unilateral constituti!o de obrigaes. GBpliciteos. O teBto legal presue a eBistAncia de causa "pro!a' da relao 3undaental entre credor e de!edor, ebora essa presuno possa ser ilidida nos teros gerais "art. ,%$&/ ;'. Ilidida nesses teros, e deonstrada a ineBistAncia da relao 3undaental, no se trata de 4ual4uer neg)cio abstracto constituti!o de obrigaes. Deste odo, MENEZES !ORDEIRO e ROMANO MARTINEZ integra esta 3igura nos neg)cios *urdicos de causa presuida "neg)cio presunti!o de causa', contra o entendiento de MENEZES LEIT2O. A presuno da relao 3undaental ipe ua in!erso do )nus da pro!a. eBeplo: Se A promete pagar determinada quantia a B, cabe ao primeiro fazer a prova negativa da inexistncia dessa dvida. +.* PROMESSA P0BLI!A. A proessa p+blica 6 a declarao negocial dirigida ao p+blico atra!6s da 4ual se proete ua prestao a 4ue se encontre e deterinada situao ou prati4ue certo 3acto, positi!o ou negati!o "!g a 4ue reali?ar ua proe?a ou encontrar co desaparecido J !e*a/se o regie do ac(aento, art. 0,;,&'. Iplica iediataente, e se necessidade de aceitao do bene3ici2rio, a !inculao do proitente a essa proessa "art. #%-&': 6 u !erdadeiro neg)cio unilateral constituti!o de obrigaes. @2 a o3erta ao p+blico ou o con!ite a contratar, tab6 declaraes negociais dirigidas ao p+blico, so, toda!ia, partes integrantes do processo de 3orao de u contrato: a obrigao s) se constitui co a concluso deste. 7 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL O eio de an+ncio da proessa p+blica poder2 ser 4ual4uer eio de counicao social ou a3iBao e local p+blico. A con!ersa particular, por seu lado, *2 no constituir2 an+ncio p+blico. Do caso de o proitente ignorar 4ue se*a o bene3ici2rio, a obrigao 4ue se constitua iediataente 6 de su*eito acti!o indeterinado, as deterin2!el "art. %00&': a pessoa do credor pode no 3icar deterinada no oento da constituio da obrigao. 9e !2rias pessoas cooperare na produo do resultado pre!isto, 3ar/se/2 ua di!iso e4uitati!a da prestao "art. #:;&'. A proessa p+blica pode ser eBtinguida por: Caducidade: relati!aente >4uelas e 4ue u pra?o de !alidade 3oi 3iBado, ou decorre da nature?a da proessa "art. #:$&'. 9e o direito no 3or eBercido nesse perodo de tepo, o eso eBtingue/se por caducidade "art. ,,0&'. <e!ogao: 6 poss!el nas proessas co pra?o estipulado, desde 4ue eBista *usta causa "art. #:$& e #:0&'. A 3ora re4uerida 6 a 3ora da proessa, ou e4ui!alente. Do (2 naturalente re!ogao depois de o 3acto *2 ter sido praticado. +/* !ON!)RSO P0BLI!O. A4ui, a o3erta da prestao decorre do pr6io do concurso, pelo 4ue se *usti3ica a 3iBao de pra?o para apresentao dos concorrentes, siultaneaente condio de !alidade do neg)cio unilateral e causa "art. #:,&' e garantia de seriedade do acto. A deciso sobre a adisso dos candidatos e sobre a atribuio do pr6io cabe >s pessoas designadas coo *+ri, atendendo a par8etros de boa 36. 8 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL !AP(T)LO III* GEST2O DE NEG4!IOS +,* !ON!EITO. A ideia cl2ssica de altruso e de solidariedade (uana, sub*acente a este instituto, 3oi substituda pela concepo da colaborao no solicitada entre su*eitos pri!ados, protegendo/se os interesses do dono do neg)cio "doinus negotii' e atribuindo/se ua copensao ao gestor pelas despesas suportadas e pre*u?os so3ridos. Dua prieira abordage, a gesto de neg)cios 6 a assuno da direco de neg)cio al(eio, no interesse e por conta do dono do neg)cio, se autori?ao para tal "art. #:#&'. +-* PRESS)POSTOS. Gis os pressupostos da gesto de neg)cios 4ue cupre analisar: Assuno da direco de neg)cio al(eio: a negotioru gestio pressupe ua acti!idade praticada pelo gestor "conduta positi!a, e no oissi!a', 4ue te coo ob*ecto a pr2tica de actos ateriais ou *urdicos. GBclue/se os actos contr2rios > lei, > orde p+blica ou o3ensi!os dos bons costues. ROMANO MARTINEZ indicia a ipossibilidade de o doinus actuar "absentia doini' en4uanto pressuposto, ebora a 4uesto se*a contro!ersa. o Alienidade do neg)cio: Ob*ecti!a: ingerAncia na es3era *urdica do doinus, actuando sobre os bens 4ue l(e pertence "!g reparar o uro 4ue aeaa ruir'. 9ub*ecti!a: actos 4ue, da perspecti!a de terceiros, diria respeito apenas ao gestor, ebora se*a sua inteno 4ue se repercuta na es3era do doinus. A alienidade do neg)cio s) se deterina a partir do oento e 4ue se con(ece a inteno do gestor "!g arreatar, nu leilo, ua coleco de selos para u aigo coleccionador'. MENEZES LEIT2O inclina/se para ua construo sub*ecti!a do conceito de alienidade: para e3eitos do art. #:#&, o neg)cio ser2 al(eio se 3or inteno do gestor atribuir a outre o resultado da sua acti!idade. 9 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL Do interesse e por conta do doinus: o Ktilidade da gesto: PESSOA 7ORGE, MENEZES !ORDEIRO e MENEZES LEIT2O, contra a aioria da doutrina "GAL82O TELLES, ANT)NES 8ARELA e ALMEIDA !OSTA, !g' de3ende 4ue o pressuposto de assuir a gesto Lno interesse e por conta do doinusM abrange a inteno de gesto "anius aliena negotia gerendi', as tab6 a utilidade da gesto "utiliter'. Do se pode considerar atribuda ao gestor a possibilidade de eBercer a gesto 4uando esta no o3erece 4ual4uer utilidade para o doinus, ou 4uando a esa 3or noci!a. O gestor ser2 responsabili?ado se a sua actuao 3or descon3ore co o interesse e a !ontade do doinus. Crit6rios de deterinao do oento da utilidade da gesto: Ktiliter coeptu: oento da assuno da gesto "no CC'. Ktiliter gestu: oento da concluso da gesto. o Inteno da gesto: eBige/se ua inteno espec3ica do gestor de actuar para outre, re4uisito con3irado pelo art. #7;& "gesto de neg)cios *ulgada pr)pria, regie da gesto de neg)cios se apro!ada', o anius aliena negotia gerendi. Gssa inteno seria tradicionalente desinteressada e altrusta, ebora (o*e se*a entendida en4uanto atribuio dos e3eitos do neg)cio a outre, to/s) "aproBia/se do regie do andato'. Face ao 4ue 3oi dito, a gesto pode ser: 9iples: no interesse eBclusi!o do doinus. ConeBa: no interesse de abos. 9e autori?ao para tal: a eBistAncia de ua relao espec3ica entre o gestor e o doinus, legitiada se*a por neg)cio *urdico "!g procurao, andato ou prestao de ser!ios', se*a por iposio legal "!g representao legal, dos pais e relao aos enores', iplica a eBistAncia de autori?ao "Lse para tal estar autori?adaM, ou obrigada, a4ui' e, conse4uenteente, a no aplicao do instituto. 9e, por outro lado, o 10 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL neg)cio *urdico legitiador 3or nulo ou anul2!el, ou se a actuao 3or al6 do seu ob*ecto, a gesto de neg)cios *2 te aplicao. +.* DE8ERES DO GESTOR. Os de!eres do gestor para co o doinus encontra/se enunciados no art. #:%&, co conse4uente responsabilidade e caso de incupriento "art. #::&'. Cupre apreciar cada u dos de!eres detal(adaente: Interrupo da gesto "art. #::&/0': o 8AZ SERRA, nos trabal(os preparat)rios do CC, sustentou a liberdade de abandono da gesto pelo gestor, a todo o tepo. MENEZES !ORDEIRO concorda, acrescentando 4ue u de!er de continuar a gesto seria insuscept!el de eBecuo espec3ica. ANT)NES 8ARELA e RIBEIRO MENDES, por seu lado, de3ende o de!er de continuao da gesto at6 4ue o neg)cio c(egue a bo tero, ou at6 4ue o doinus este*a e condies de o retoar. 1ara MENEZES LEIT2O no est2 consagrada 4ual4uer obrigao de continuar a gesto at6 u deterinado terinus, as to/s) u de!er espec3ico de proteco do doinus: a lei no atribui ao doinus u correlati!o direito de cr6dito a eBigir a continuao da gesto. ROMANO MARTINEZ acrescenta 4ue 4uando a gesto inclua ua ultiplicidade de actos "!g gesto de ua epresa', de durao inde3inida, o gestor no pode 3icar eternaente !inculado, pelo 4ue a interrupo da gesto 6 adiss!el, *2 4ue no pode perdurar inde3inidaente. Con3oridade co o interesse e a !ontade, real ou presu!el, do doinus "art. #:%& a': o 9epre 4ue esta no se*a contr2ria > lei, > orde p+blica ou o3ensi!a dos bons costues, sublin(e/se. O LinteresseM 6, a4ui, a utilidade ob*ecti!a da gesto a anter durante todo o tepo 4ue esta !en(a a ser eBercida, sendo a L!ontadeM a representao sub*ecti!a 4ue o doinus 3a? dessa utilidade. G caso de contradio entre interesse e 11 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL !ontade do doinus, GAL82O TELLES e MENEZES !ORDEIRO sustenta o de!er de absteno do gestor. @2 MENEZES LEIT2O e ROMANO MARTINEZ cobina esses dois crit6rios, interesse e !ontade, nu sistea )!el dentro do 4ual o +ltio assuir2 aior rele!8ncia, *2 4ue o direito pri!ado 6 ua orde de liberdade e 4ue cada u 6 o el(or *ui? dos seus pr)prios interesses. 1ara ais, no raras !e?es a absteno causaria gra!e dano ao doinus. Da obser!8ncia destes dois crit6rios de!e sobressair a proporcionalidade: no de!e ser respeitados 4uando contr2rios > lei, orde p+blica e bons costues, ne desrespeitados por copleto, ipondo ao doinus solues descon3ores co a sua liberdade de consciAncia, ainda 4ue con3ores co a oral social doinante "!g trans3uso de sangue a Festeun(a de @eo!2 inconsciente'. A!iso "art. #:%& b': o O gestor te o de!er de a!isar o doinus, logo 4ue poss!el, da assuno da gesto, de!er co nature?a seel(ante aos de!eres acess)rios de in3orao, teori?ado a partir do princpio da boa 36. Copreende/se a iport8ncia da obser!8ncia deste de!er: sendo a gesto de neg)cios ua 3onte de obrigaes, 6 natural 4ue o gestor de!a a!isar o doinus da constituio dessa obrigao. 1or outro lado, atribui/se ao doinus ua +ltia possibilidade de anter a situao sobre o seu controlo, proibindo a gesto ou atribuindo andato a 4ue a assuiu. Gste de!er, 4uando incuprido, pode atribuir ao doinus u direito de indeni?ao as ainda assi no eBclui o direito do gestor ao reebolso das despesas e3ectuadas, ao abrigo do art. #:.&/0. 1restao de contas e de in3oraes "art. #:%& cN e d': o Gstas disposies so couns a todos os casos de adinistrao de neg)cios al(eios, aBie ao andato "art. 00:0& cN e d'. 12 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL Gntrega do 4ue recebeu ou saldo das contas "art. #:%& e': o O gestor te o de!er de entregar ao doinus tudo o 4ue ten(a recebido de terceiros no eBerccio da gesto ou o saldo das respecti!as contas. A partir do oento e 4ue o neg)cio pertence ao doinus todos os pro!eitos dele resultantes de!e ser/l(e atribudos, ad4uirindo u !erdadeiro direito de cr6dito sobre o gestor. =a!endo pluralidade de gestores, as suas obrigaes so solid2rias para co o doinus "art. #:7&'. +/* RESPONSABILIDADE DO GESTOR. O gestor 6 respons2!el pelos danos 4ue causar co culpa sua no eBerccio da gesto e pela interrupo in*usti3icada desta, nos teros analisados supra "art. #::&'. 1ara esse e3eito, considera/se culposa a sua actuao sepre 4ue agir e descon3oridade co o interesse ou a !ontade, real ou presu!el do dono do neg)cio "presuno iuris et de iure, inilid!el'. 1ara MENEZES LEIT2O, o gestor de!e 3icar sepre su*eito > diligAncia do bo pai de 3alia "art. #.7&/;', na edida e 4ue a sua inter!eno se apresenta coo ua 3ora de reali?ar ua prestao ao doinus. A indeni?ao poder2 ser oderada pelo car2cter erit)rio das ra?es 4ue le!ara o gestor a assuir a gesto "art. #-#&'. Di3erenteente, GAL82O TELLES acrescenta > !iolao ob*ecti!a da obrigao do gestor o re4uisito sub*ecti!o de culpa, ebora esta se presua nos teros do art. 7--&. 1or outro lado, ANT)NES 8ARELA proclaa a no eBigAncia de padres de diligAncia superiores aos 4ue o gestor 6 capa?, dada a actuao espont8nea e altrusta deste no seio da gesto de neg)cios. O crit6rio geral da diligAncia do bo pai de 3alia seria de a3astar: para o doinus a inter!eno de gestor enos diligente seria, ainda assi, pre3er!el ao abandono dos seus neg)cios. ALMEIDA !OSTA adopta ua tese inter6dia, nos teros da 4ual no se eBige do gestor u ?elo superior > diligAncia 4ue coloca nos seus pr)prios neg)cios. 13 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL +1* DE8ERES DO DOMIN)S. Os de!eres do doinus para co o gestor depende da regularidade ou da irregularidade da gesto e3ectuada. Cupre estabelecer a seguinte distino: Gesto regular "art. #:.&/0': eBercida e con3oridade co o interesse e a !ontade, real ou presu!el, do dono do neg)cio J regras 4ue se aplica > gesto irregular apro!ada. o <eebolso pelas despesas suportadas: da perspecti!a do gestor o Indeni?ao pelos pre*u?os so3ridos o Do 6 atribuda 4ual4uer reunerao, dada a pretensa nature?a altrusta do instituto, sal!o tratando/se de gestor pro3issional "art. #7$&', !g epresa de rebo4ue: a aplicao da sua acti!idade na gesto de neg)cios ipede/o de au3erir a contrapartida (abitual no eBerccio da sua pro3isso. MENEZES LEIT2O considera 4ue a no atribuio de reunerao, nos teros gerais, 6 inconcili2!el co a actual sociedade econ)ica: 4ual4uer prestao de ser!ios en!ol!e retribuio. Gesto irregular "art. #:.&/;': eBercida e descon3oridade co o interesse e a !ontade, real ou presu!el, do dono do neg)cio. o O doinus responde de acordo co as regras do enri4ueciento se causa, na odalidade de enri4ueciento por despesas. +3* APRO8A2O DA GEST2O. A apro!ao da gesto, en4uanto *u?o global do doinus e relao > actuao do gestor, no est2 su*eita a 3ora especial, podendo ser t2cita "art. ;07& e ;0-&' e iplica "art. #:-&': <en+ncia ao direito de indeni?ao por danos deri!ados de culpa do gestor: para GAL82O TELLES no se trata de ren+ncia > indeni?ao, as si de recon(eciento da regularidade da gesto, insuscept!el de responsabili?ar o gestor. Ka !e? apro!ada no pode o doinus eBigir responsabilidade ao gestor pela sua actuao. <econ(eciento dos direitos con3eridos ao gestor "art. #:.&/0 e #7$&'. 14 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL 9e, di3erenteente, a gesto no 3or apro!ada, iporta distinguir duas situaes: Gesto regular: conse4uAncias da apro!ao o <en+ncia ao direito de indeni?ao o <econ(eciento dos direitos con3eridos ao gestor "art. #:.&/0 e #7$&'. o 9e o gestor causar danos por actuao negligente "danos laterais', de!er2 ainda assi indeni?ar. Gesto irregular: o Indeni?ao ao doinus se a actuao culposa do gestor causar danos "art. #::&/0'. o 1agaento do doinus ao gestor segundo as regras do enri4ueciento se causa "art. #:.&/;'. +9* A!TOS 7)R(DI!OS. Coo !ios supra, a gesto de neg)cios pode consistir na pr2tica de actos ateriais, no 8bito das relaes internas entre gestor e dono do neg)cio, ou de actos *urdicos, designadaente e contratos "art. #70&'. Cupre distinguir, neste seio, gesto de neg)cios representati!a de gesto de neg)cios no representati!a: Gesto de neg)cios representati!a: actuao do gestor e noe do dono do neg)cio, atra!6s da eBpressa in!ocao do noe do doinus "conteplatio doini'. O gestor declara, a4uando da pr2tica de actos *urdicos, 4ue os seus e3eitos se repercute na es3era *urdica do doinus. Contrariaente ao art. ;%.&, a4ui no pode (a!er concesso de poderes representati!os "procurao', o 4ue e4ui!aleria a autori?ao, para e3eitos do art. #:#&: a atribuio de poderes representati!os s) pode ocorrer a posteriori, co e3ic2cia retroacti!a, por !irtude de rati3icao. o <ati3icao "art. #70& e ;:.&': 3igura da representao se poderes 4ue se dirige a terceiros, deterinando 4ue os e3eitos se repercute na es3era *urdica do dono do neg)cio, no 8bito da relao eBterna e 4uesto. O dono do neg)cio apropria/se dos e3eitos *urdicos dos neg)cios celebrados pelo gestor e noe da4uele. A 3ora a obser!ar 15 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL 6 a do acto *urdico praticado "re!istar2 a 3ora de escritura p+blica se se tratar de copra e !enda de be i)!el, !g', art.;:.&;. o Do rati3icao: se o doinus no rati3icar o neg)cio celebrado, este no produ? 4uais4uer e3eitos e relao ao prieiro, por ausAncia de poderes representati!os, ne e relao ao gestor, por no ter sido celebrado e seu noe. Oeri3ica/se, assi, ua situao de ine3ic2cia absoluta: acarreta a no celebrao do neg)cio, e no a nulidade do eso. Destes teros, e se ua prestao 3oi reali?ada por algua das partes, na eBpectati!a de 3utura rati3icao, deparao/nos co u caso de enri4ueciento se causa por prestao e !ista de u e3eito 4ue no se !eri3icou "art. #7,&/;'. Gesto de neg)cios no representati!a: o gestor actua e noe pr)prio, pelo 4ue est2 eBcluda 4ual4uer possibilidade de representao. Faltando a conteplatio doini, ne a rati3icao "outorga de poderes a posteriori' peritiria tornar e3ica?es os neg)cios celebrados e relao ao dono do neg)cio. O art. #70& reete a 4uesto para o regie do andato se representao "art. 00.$&': o gestor celebra os neg)cios e noe pr)prio e ad4uire os direitos e assue as obrigaes 4ue dele deri!e, independenteente de con(eciento das partes da sua 4ualidade de gestor. O gestor 6 o titular dos direitos e obrigaes at6 de3initi!a trans3erAncia, ediante neg)cio alienat)rio, 4ue no e4ui!ale > repercusso iediata na es3era do doinus, de e3eito retroacti!o. O doinus pode cobrar directaente de terceiro os cr6ditos constitudos a 3a!or do gestor "art. 00.0&/; e assue as obrigaes contradas pelo gestor atra!6s da assuno de d!ida "art. %-%&' ou da entrega das 4uantias necess2rias para a sua satis3ao "art. 00.;&'. +:* FIG)RAS AN5LOGAS. O art. #7;& pre!A a gesto de neg)cios al(eios *ulgados pr)prios, nos casos e 4ue o gestor eBerce a gesto, con!encido 4ue o neg)cio l(e pertence. Aplicar/se/2 o regie da gesto de neg)cios se (ou!er apro!ao da gesto "art. #:-&'. G 16 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL 4uais4uer outras circunst8ncias so aplic2!eis as regras do enri4ueciento se causa e, (a!endo culpa do gestor, as regras da responsabilidade ci!il. Deste artigo resulta a iport8ncia da inteno da gesto, o anius aliega negotia gerendi. Faltando a inteno, o gestor descon(ece a alienidade ob*ecti!a, e no age por conta do doinus: O gestor no obt6 os direitos atribudos no art. #:.&. O dono do neg)cio responde segundo as regras do enri4ueciento se causa "art. #7-&/0'. O gestor 3ica su*eito > responsabilidade ci!il se a sua ingerAncia na es3era do doinus 3oi culposa. @2 a gesto de neg)cios ipr)pria, e 4ue o gestor assue, por conta pr)pria, u neg)cio 4ue sabe ser al(eio, eBiste tab6 ua ausAncia de anius aliena negotia gerendi, ainda 4ue consciente da alienidade. Considera ANT)NES 8ARELA 4ue, apesar desta 3igura no se encontrar pre!ista entre n)s, dela decorre obrigaes do gestor, 3acto 4ue *usti3ica a aplicao anal)gica do art. #7;&: se o doinus apro!ar, aplica/se o regie da gesto de neg)cios. Caso contr2rio, aplica/se o regie do enri4ueciento por inter!eno ou a responsabilidade ci!il, !eri3icados os pressupostos. 17 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL !AP(T)LO I8* ENRI;)E!IMENTO SEM !A)SA +,* !ON!EITO. A proibio do enri4ueciento in*usti3icado 6 u dos princpios constituti!os do nosso direito ci!il. Desse sentido, dispe o art. #7,& 4ue 4ue, se causa *usti3icati!a, enri4uecer > custa de outre 6 obrigado a restituir "rectius, repetir' a4uilo co 4ue in*ustaente se locupletou. GBpliciteos: o enri4ueciento se causa, tab6 locupletaento > custa al(eia, apresenta/se coo u princpio e 3ora de nora, instituindo ua 3onte de obrigaes gen6rica. 1ressupostos do enri4ueciento se causa, !eri3icados cuulati!aente: Gnri4ueciento: o Oalori?aoPdes!alori?ao 4ue o patri)nio global apresenta depois do enri4ueciento e o 4ue apresentaria se no ti!esse ocorrido esse 3acto "GAL82O TELLES, ANT)NES 8ARELA e MENEZES !ORDEIRO', de 3ora ais restriti!a. o Oantage patrionial concreta "a4uisio espec3ica', e no increento patrionial global "art. #7,& / La4uilo co 4ue in*ustaente se locupletouM', segundo MENEZES LEIT2O. o 9er2 enri4ueciento: a4uisio de direitos sub*ecti!os "reais ou de cr6dito', eBtino de situaes passi!as "obrigaes ou )nus reais', poupana de despesas, obteno da 3aculdade de disposio sobre u be al(eio "a4uisio tabular', obteno de posse e de !antagens patrioniais no ateriais "prestao de ser!ios e utilidades iateriais'. Obtido > custa de outre: o GBigAncia de correlati!o epobreciento na es3era de outre: o 4ue di?er do uso e 3ruio de bens al(eios, se epobreciento en4uanto dano patrionialQ MENEZES LEIT2O considera no ser eBig!el ua e3ecti!a deslocao de !alores entre os patri)nios do epobrecido e enri4uecido, ne u e3ecti!o dano patrionial. O re4uisito L> custa de outreM de!e ser a!aliado 3ace a cada tipo de 18 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL enri4ueciento, c3r. in3ra. A !erdadeira 3uno deste instituto 6 repriir o enri4ueciento, e no copensao de danos so3ridos. <eete/se para a responsabilidade ci!il a possibilidade de indeni?ao pela pri!ao do uso, !g. o 1ara ROMANO MARTINEZ, iplica u neBo causal entre enri4ueciento e epobreciento. Iporta a seguinte classi3icao: Gnri4ueciento directo: se interedi2rio Gnri4ueciento indirecto: co interedi2rio, ediataente 9e causa *usti3icati!a: o Do eBiste ua nora *urdica 4ue *usti3i4ue essa atribuio, para ROMANO MARTINEZ. eBeplo: Quem receber uma transferncia patrimonial indevida, vg por conta bancria, fica obrigado a restituir ao empobrecido o benefcio que inustamente obteve ! custa deste. "estes termos, pode o empobrecido interpor uma ac#$o a exigir a restitui#$o do enriquecimento sem causa. Frata/se, e3ecti!aente, da consagrao de ua cl2usula geral "art. #7,&/0' e teros to aplos e gen6ricos 4ue poderia redundar na sua aplicao indiscriinada "!g algu6 4ue copra ua casa por preo eBorbitante: ainda 4ue o !endedor ten(a enri4uecido > custa do coprador, o problea de!e ser resol!ido co recurso ao regie da anulao por erro ou usura'. 1or essa ra?o, consagrou/se a denoinada subsidiariedade do instituto e an2lise "art. #7#&': a aco de enri4ueciento 6 o +ltio recurso > disposio do epobrecido. Do (2 lugar > restituio por enri4ueciento, 4uando: A lei 3acultar ao epobrecido outro eio de indeni?ao ou restituio A lei negue o direito > restituio 19 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL A lei atribua outros e3eitos ao enri4ueciento Conclui/se: a soluo (brida adoptada no nosso ordenaento "cl2usula geral, de in3luAncia ale, e subsidiariedade, de in3luAncia 3rancesa' iplica ua an2lise ais cuidada. G3ecti!aente, a subsidiariedade no te u alcance absoluto, dadas as seguintes liitaes > aco de enri4ueciento: Do supe a perda da propriedade do epobrecido: pode concorrer co a aco de rei!indicao "art. 0,00&'. 1ode concorrer co a responsabilidade ci!il "art. #.,&'. 1ode ser a3astada, e detriento do regie da gesto de neg)cios "art. #7;&'. MENEZES LEIT2O conclui pela ineBistAncia de ua !erdadeira subsidiariedade do enri4ueciento se causa, no nosso ordenaento. 1ara ROMANO MARTINEZ, trata/se de copleentaridade co outros institutos, cuulati!aente. +-* !ONFIG)RA2O DOGM5TI!A. A con3igurao dog2tica deste instituto no 6 pac3ica, pelo 4ue cupre enunciar a posio a4ui adoptada: 1osio adoptada: da dissertao de doutoraento de MENEZES LEIT2O, o autor conclui pela deasiada aplitude da cl2usula geral de enri4ueciento se causa "art. #7,&/0', pelo 4ue estabelece ua tipologia de categorias, di!idindo o instituto. O seu trataento dog2tico unit2rio no seria poss!el, pelo 4ue estabelece a di!iso: o Gnri4ueciento por prestao o Gnri4ueciento por inter!eno o Gnri4ueciento por despesas e3ectuadas por outre o Gnri4ueciento por desconsiderao de u patri)nio inter6dio @2 ROMANO MARTINEZ, di3erenteente, pronuncia/se pela nature?a unit2ria deste instituto, ainda 4ue co particularidades e di3erenas de regie. 20 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL +.* ENRI;)E!IMENTO POR PRESTA2O. O enri4ueciento por prestao respeita >s situaes e 4ue algu6 e3ectua ua prestao a outre, se causa *urdica para 4ue o +ltio receba essa prestao. <e4uisitos: <eali?ao de ua prestao Gleento real: atribuio patrionial 4ue produ?a u enri4ueciento a 5 Gleento cogniti!o: consciAncia da prestao Gleento !oliti!o: !ontade de prestar Gleento 3inal: a atribuio !isa a reali?ao de u 3i espec3ico, o increento de patri)nio al(eio. AusAncia de causa *urdica: entendida e sentido sub*ecti!o, coo a no obteno do 3i !isado co a prestao. A no obteno do 3i !isado co a prestao assue !2rias odalidades, tradicionalente recondu?idas >s condictiones do Direito <oano "art. #7,&/;, de 3ora eBepli3icati!a': Condictio indebitii: Lo 4ue 3oi inde!idaente recebidoM, !g A deiBa ;$$R na esa do restaurante, 4uando a conta era de 0$$R. A prestao 3oi e3ectuada, apesar de no ser a de!ida "!s obrigao natural'. 9ubodalidades: o Inde!ido ob*ecti!o, cupriento de obrigao 4ue no eBistia "art. #7:&/0'. 1ressupostos: Co anio sol!endi "inteno solut)ria espec3ica', nunca 4uando o sol!ens reali?e a prestao con(ecendo a ineBistAncia da d!ida, ou a eBigAncia de restituio constituiria u !enire contra 3actu propriu do sol!ens "segundo MENEZES LEIT2O, contra ANT)NES 8ARELA e PIRES DE LIMA, 4ue de3ende a inteno solut)ria copat!el co o con(eciento seguro da ineBistAncia da d!ida'. 21 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL 9e 4ue eBista ua obrigao sub*acente: 4uer por4ue nunca se ten(a c(egado a constituir, 4uer por4ue *2 se encontra!a eBtinta, a4uando da reali?ao da prestao. Do (2 lugar a restituio: Obrigao natural "art. #$;&', !g obrigao prescrita "art. ,$#&/;': no so !erdadeiras obrigaes e atribue ao credor causa para recepo da prestao espontaneaente reali?ada "art. #$,&'. o Inde!ido sub*ecti!o da parte do credor, prestao 3eita a terceiro "art. #7:&/;': a4ui, a obrigao eBiste no oento da prestao, as respeita a receptorPcredor di3erente. Casos (2 e 4ue a obrigao 6 eBtinta, ainda 4ue reali?ada a terceiro "eBcepes do art. 77$&', obtido o e3eito !isado: no se adite a repetio do inde!ido. Dos restantes casos, 4ue paga al, paga duas !e?es. o Inde!ido sub*ecti!o da parte do de!edor, cupriento de obrigao al(eia: reali?ao da prestao por terceiro, e no pelo !erdadeiro autorPde!edor. A4ui, o credor recebe o 4ue l(e 6 de!ido, sendo a restituio apenas aditida nos casos eBcepcionais in3ra, de erro: Cupriento de obrigao al(eia na con!ico de ser pr)pria "art. #77&': por erro desculp2!el "!g A paga a 5 ua indeni?ao pelo seu 3il(o ter partido o !idro da *anela 4uando, de 3acto, 3ora o 3il(o de C 4ue a partiu'. Cupriento de obrigao al(eia na con!ico de estar obrigado a cupri/la para co o credor "art. #7.&': situao de atribuio patrionial indirecta "c3r. in3ra', na 4ual o patri)nio do credor 6 interposto e relao ao patri)nio do de!edor, 4ue terceiro pretende increentar. O terceiro obt6, assi, a liberao da sua obrigao perante o credor, de!endo a restituio ser eBigida ao de!edor, e no *2 ao credor. 9er2 eBig!el ao credor se este con(ecer o erro do 22 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL terceiro "2 36'. Gstas liitaes !isa tutelar o credor de boa 36 "!g A paga a d!ida > lo*a S e, por lapso, > lo*a T, para co a 4ual no esta!a obrigado'. o Inde!ido teporal, prestao 3eita antes do !enciento da obrigao "art. #7:&/,': obt6/se o 3i !isado, a eBtino da obrigao, pelo 4ue a sua restituio no 6 aditida. Do entanto, o de!edor possui ua eBcepo aterial dilat)ria: renunciando a ela, enri4uece o credor. 9e a ren+ncia no 3or !olunt2ria, aBie resultante de erro desculp2!el, o credor increenta o seu patri)nio se causa, pelo 4ue 6 obrigado a restituir. O pagaento antecipado d2 direito > di3erena. Condictio ob causa 3inita: Lpor !irtude de ua causa 4ue deiBou de eBistirM. GBepli3i4ueos: o 1osterior eBtino do direito > prestao *2 recebida, !g indeni?ao da seguradora a 5 por 3urto de coisa 4ue posteriorente reaparece. o <estituio do sinal e caso de cupriento do contrato "art. ##;&'. o <estituio do ttulo da obrigao ap)s a eBtino da d!ida "art. 7..&'. Condictio ob re: Le !ista de u e3eito 4ue no se !eri3icouM. 1ressupostos: o <eali?ao de ua prestao co !ista a u resultado, correspondente ao conte+do de u neg)cio *urdico: o resultado no respeita ao cupriento de ua obrigao ou no se esgota nesse cupriento, as antes a ua contraprestao "coportaento da outra parte cu*a reali?ao se espera!a a4uando da !eri3icao da prestao'. 1ressuposto de aplicao residual, *2 4ue esta condictio s) 6 recorr!el 4uando o autorPde!edor da prestao no ten(a 4ual4uer possibilidade de eBigir o cupriento da contraprestao. O neg)cio e causa no pode ser *uridicaente !inculante, ou 23 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL rele!aria antes o regie de incupriento contratual, pelo 4ue de!e antes consubstanciar u acordo das partes sobre o 3i da prestao "acordo sobre a causa *urdica, no bastando a condio puraente unilateral'. =2 a4ui dois !ectores e *ogo: a eBpectati!a de obteno de u resultado e o con(eciento, ainda 4ue t2cito, do conte+do do neg)cio. o <esultado no se !e a reali?ar posteriorente: a condictio te e !ista u aconteciento 3uturo 4ue 6 considerado coo u resultado certo pelas partes. o O autor da prestao no con(ece a ipossibilidade do resultado !isado e no age contra a boa 36, ipedindo a sua reali?ao "art. #7%&'. o GBepli3i4ueos: <eali?ao de prestaes antecipadaente > constituio do contrato. <eali?ao de prestaes co destinao do 3i "!g concesso a 5 de u subsdio para reali?ao de est2gio no estrangeiro, as a no obteno de !isto de entrada no pas ipossibilita/o de reali?ar esse est2gio'. O re4uisito da ausAncia de causa *usti3icati!a signi3ica, a4ui, 4ue no eBiste ua relao obrigacional sub*acente > prestao e causa, por 4ual4uer ua das trAs condictiones: no eBiste no oento da reali?ao da prestao, desapareceu posteriorente ou no se !eri3icou 3uturaente. +/* ENRI;)E!IMENTO POR INTER8EN!2O. O art. #7,&/; apenas se re3ere a situaes de enri4ueciento por prestao, oitindo as outras odalidades a4ui e apreo. O papel acti!o 6, a4ui, da parte do enri4uecido. Uuando algu6 enri4uece atra!6s de ua ingerAncia no autori?ada no patri)nio al(eio "!g uso, consuo, 3ruio ou disposio de bens al(eios', eBiste ainda assi ua situao de enri4ueciento se causa, recondu?ida > cl2usula geral do art. #7,&/0. Gncontrao/nos no 8bito do denoinado enri4ueciento por inter!eno, 24 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL ressal!ados os casos e 4ue essa pretenso > restituio 6 eBcluda pela aplicao de outro regie *urdico: !g 3rutos do possuidor de boa 36 "art. 0;7$&', acesso "art. 0,;%&' ou inter!eno coo gesto de neg)cios "o nosso *2 con(ecido art. #7;&'. O eso no se diga relati!aente > responsabilidade ci!il, segundo MENEZES LEIT2O: a aplicao desse instituto "art. #.,&' no eBclui liinarente a cuulao co o enri4ueciento por inter!eno. Conclui/se: o epobrecido poder2 recuperar a !antage patrionial obtida pelo inter!entor sepre 4ue essa !antage se considere coo pertencente ao titular do direito "direitos absolutos, posse causal, o3erta de prestaes contra retribuio, a4uisio tabular e reali?ao da prestao a terceiro'. GBepli3i4ueos: Direitos reais J LocupaoM de pr6dio r+stico al(eio, ainda 4ue se da resultar 4ual4uer pre*u?o e3ecti!o "art. 0,$%&': go?o dos direitos, rectius das 3aculdades, de uso, 3ruio e disposioH prieiro pr6io de copetio desporti!a co carro al(eio, !g. Direitos de propriedade industrial e direitos de autor J publicao de obra al(eia ou utili?ao de patentes. Direitos de personalidade J apro!eitaento coercial de bens de personalidade coo o noe, iage ou di!ulgao de 3actos respeitantes > !ida pri!ada de outre, co o intuito lucrati!o "tabloids'. 1osse causal J a sua perturbao ou esbul(o poder2 dar lugar > aplicao do enri4ueciento por inter!eno. Do *2 relati!aente > posse 3oral. O3erta de prestaes contra retribuio J utili?ao de u transporte se pagar o respecti!o bil(ete, !g. Inter!eno na es3era de liberdade econ)ica do o3erente de no reali?ar prestaes a outre se a ade4uada reunerao. A4uisio tabular J A !ende u be a 5, 4ue no regista, pelo 4ue A !ende o eso be, agora al(eio, a C, cu*a posio pre!alece 3ace >s regras de registo: A enri4ueceu in*usti3icadaente > custa de 5, de!endo restituir o !alor da coisa, por ter sido esse o ob*ecto pri!ado ao epobrecido, e no o preo obtido co a !enda de be al(eio, gan(o 4ue poder2 ter resultado da capacidade negocial de A, segundo MENEZES LEIT2O. 1oder2 tab6 (a!er 25 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL lugar > aplicao do regie da gesto de neg)cios ipr)pria, por aplicao anal)gica do disposto no art. #7;&: casos e 4ue o gestor assue por conta pr)pria u neg)cio 4ue sabe ser al(eio, coo *2 analisado supra. Face a este +ltio raciocnio, A pode ter assuido a gesto do neg)cio de 5, !endendo o seu be a u terceiro, se autori?ao para tal. <eali?ao da prestao a terceiro J ser2 e3ica? e relao ao credor, por ra?es de tutela da aparAncia "arts %.,&/; e :#%&'. O terceiro 4ue recebe a prestao usurpa u direito de cr6dito al(eio, e3ectuando ua inter!eno nesse direito: o !erdadeiro credor te contra esse terceiro receptor o direito > restituio por enri4ueciento por inter!eno. A posio doinante da doutrina corresponde > teoria do conte+do da destinao: 4ual4uer direito sub*ecti!o absoluto atribui ao seu titular a eBclusi!idade do go?o e da 3ruio da utilidade econ)ica do be, pelo 4ue o desrespeito da ordenao *urdica dos bens atra!6s da inter!eno de outre *usti3ica a aco de enri4ueciento se causa "c3r. supra V;'. Ainda 4ue se*a a teoria 4ue aior 3ora eBplicati!a te neste donio, padece de contradies, segundo MENEZES LEIT2O: ne sepre a titularidade de u direito iplica a destinao eBclusi!a ao titular de todas as utilidades con3eridas pela coisa "!g ipedir 5 de ocupar o pr6dio urbano, as no de tirar 3otogra3ias ao eso'. @usti3ica/se, pois, a a3irao de 4ue esta categoria de enri4ueciento se causa pressupe o dano en4uanto re4uisito preponderante. +1* ENRI;)E!IMENTO POR DESPESAS. A4ui, o enri4uecido lucra co ua actuao do epobrecido, 4ue no se pode considerar ua prestao. W 3re4uenteente suscitado o problea do enri4ueciento iposto ou 3orado, e teros 4ue !ereos in3ra. O enri4ueciento por despesas e3ectuadas por outre integra/se na cl2usula geral do art. #7,&/ 0 e subdi!ide/se e duas odalidades: Gnri4ueciento por increento de !alor de coisas al(eias J despesas e3ectuadas e deterinada coisa al(eia "se*a elas gastos de din(eiro, trabal(o ou ateriais': 26 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL o Da posse do ben3eitori?ante ou, no se encontrando na sua posse, 4ue ele acredita 4ue l(e pertence. Uue e3ectua increentos de !alor e coisa al(eia s) pode recorrer > aco de enri4ueciento se as despesas ti!ere sido suportadas no seu patri)nio: no l(e caber2 4ual4uer aco se ti!er utili?ado ateriais al(eios ou 3ora de trabal(o de outre. o Atra!6s de ateriais do ben3eitori?ante, 4ue este descon(ece sere seus. Iuitas so as disposies legais respeitantes a este tipo de enri4ueciento: !e*a/se os 3rutos "art. 0;7$&/;', as ben3eitorias "art. 0;7,&' ou a acesso "art. 0,,#&/;'. o G 4ual4uer caso (2 u increento no patri)nio do enri4uecido, o propriet2rio da coisa, no orientado conscienteente pelo epobrecido, o ben3eitori?ante: (2, ainda assi, u sacri3cio patrionial. Gnri4ueciento por pagaento de d!idas al(eias J o epobrecido libera o enri4uecido de deterinada d!ida 4ue este te para co terceiro se !isar reali?ar/l(e ua prestao, ne estar abrangido por 4ual4uer ua das (ip)teses legais de obteno de copensao por esse pagaento: o Iandato "art. 00:7& c' o Gesto de neg)cios regular "art. #:.&/0' o Ferceiro 4ue *ulga cuprir ua obrigao pr)pria "art. #77&' o Ferceiro 4ue *ulga estar obrigado para co o de!edor a cuprir essa obrigao "art. #7.&' o Ferceiro 4ue te interesse directo na satis3ao do cr6dito "transisso do cr6dito, art. %.-&/%-;&' o A3loraentos deste regie: art. #:.&/;, gesto de neg)cios irregular, e ipugnao pauliana, art. :07&. Desta categoria de enri4ueciento se causa coloca/se o problea do enri4ueciento iposto ou 3orado: o enri4uecido, ainda 4ue bene3icie das despesas reali?adas pelo epobrecido, no te noralente a possibilidade de ipedir a sua 27 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL reali?ao. 1ara o legislador no 6 irrele!ante a !ontade, neste caso a oposio eBpressa, do enri4uecido "!e*a/se o art. 0;0#&/; e ,'. Foda!ia, noutros 8bitos a oposio do enri4uecido 6 irrele!ante: relebre/se o 4ue supra 3oi re3erido relati!aente > gesto de neg)cios irregular, nos teros da 4ual o doinus responde por enri4ueciento se causa "art. #:.&/;'. GBepli3i4ueos: o auto)!el do enri4uecido te ua aolgadela 4ue o eso no 4uer !er reparadaH a o3icina repara/o se autori?ao e cobra/l(e o preo de ercado. Uuestiona/se, assi, a aplicao da cl2usula geral do art. #7,&/0 > restituio do enri4ueciento iposto ou 3orado ao enri4uecido: su*eit2/lo a ua obrigao de restituio contra a sua !ontade iplica recon(ecer a possibilidade de constituio de obrigaes noutra es3era *urdica contra a !ontade do seu titular, concluso contr2ria ao princpio da autonoia pri!ada. Do parece, por6, 4ue se possa retirar da nossa lei a eBistAncia de ua proteco absoluta contra enri4uecientos no dese*ados: a +nica eBcepo parece constar do art. 0;0#&, nos teros de ua 3ico legal "e4uipara/se a obra alterada se autori?ao a obra de3eituosa'. Conclui MENEZES LEIT2O 4ue a iposio do enri4ueciento no ipede a aplicao do instituto. G caso de boa 36 do enri4uecido 3ar2 sentido tutel2/lo, no seguiento de LARENZ. +3* ENRI;)E!IMENTO POR DES!ONSIDERA2O DE PATRIM4NIO. O enri4ueciento por desconsiderao de u patri)nio inter6dio, ou enri4ueciento por inter!eno no patri)nio de terceiro, 6 legalente aditido, a ttulo eBcepcional, atra!6s da a4uisio de terceiro a partir de u patri)nio 4ue se interpe entre ele e o epobrecido. Uue te o papel acti!o, a4ui, 6 o terceiro. GBpliciteos. O art. #.0& pre!A os casos e 4ue o ad4uirente por ttulo gratuito de coisa 4ue o alienante de!esse restituir "o ad4uirente de coisa doada, !g' responde na edida do seu enri4ueciento. 9e o alienante ad4uiriu a coisa doada ediante neg)cio in!2lido, dispe soluo seel(ante o art. ;.-&/;. O 3en)eno 6 seel(ante: (2 desconsiderao de u patri)nio inter6dio, o patri)nio do alienante. O epobrecido, 4ue no !iu a sua coisa restituda, as antes doada a terceiro "o enri4uecido', no est2 su*eito >s regras do concurso de credores nesse patri)nio, podendo agir directaente contra o terceiro enri4uecido. 1ara ais, suscita/se, neste 8bito, o problea do pretenso re4uisito da iediao do enri4ueciento. 28 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL A ausAncia de causa *usti3icati!a recondu?/se > no !eri3icao de ua causa legtia de a4uisio a terceiro, !g neg)cio gratuito. +9* OBRIGA2O DE RESTIT)I2O. O art. #7-& deliita o ob*ecto da restituio do enri4ueciento: copreende Ltudo 4uanto se ten(a obtido > custa do epobrecido ou, se a restituio e esp6cie no 3or poss!el, o !alor correspondenteM. A obrigao de restituir no pode eBceder a edida do locupletaento eBistente > data da citao para a aco de restituio, ou no oento e 4ue o epobrecido te con(eciento da 3alta de causa do seu epobreciento ou da 3alta do e3eito 4ue se pretendia obter co a prestao J o con(eciento, pelo enri4uecido, 6 deterinante "art. #7-&/; e #.$& b'. 1or outro lado, no (2 obrigao de restituio se preenc(idos os pressupostos do art. #7%& "condictio ob re'. Cupre apreciar a 4uesto: A ipossibilidade de restituio e esp6cie no eBtingue a obrigao "!s art. 7-$&': o enri4uecido de!e, ainda assi, restituir o !alor. <egie ais ben63ico para o enri4uecido, ua !e? 4ue a eBtino do ob*ecto da obrigao, nos teros gerais, gera responsabilidade do de!edor "art. .$0&'. Do enri4ueciento se causa s) (2 responsabilidade e caso de 2 36 "art. #.$&'. A ra?o sub*acente 6 o descon(eciento, geralente, de ineBistAncia de causa no enri4ueciento do enri4uecido, protegendo/se a sua con3iana na regularidade da a4uisio. Desapareciento do enri4ueciento 6 causa de eBtino aut)noa, independenteente de culpa do enri4uecido nessa eBtino. Constituda a obrigao de restituio, o 4ue se de!e restituirQ O enri4ueciento 4ue restar > data do prieiro dos 3actos enunciados no art. #.$&, dir/se/ia "art. #7-&/;'. 1ara apreciao desta 4uesto, iporta reter os conceitos seguintes: Gnri4ueciento concretoPpatrionial: di3erena entre o patri)nio actual do enri4uecido e a4uele 4ue eBistiria se no ti!esse (a!ido enri4ueciento se causa. Do considera o pr)prio be ou o apro!eitaento desse be. o Gpobreciento concretoPpatrionial: correlati!aente. 29 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL Gnri4ueciento abstractoPreal: o pr)prio be ou o apro!eitaento e 4ue consistiu o enri4ueciento se causa. Considera/se o !alor do be, se atender ao patri)nio do enri4uecido "geralente, o !alor de ercado, o preo 6dio de u be da4uele tipo e 4ualidade'. o Gpobreciento abstractoPreal: coincide sepre. <elati!aente > interpretao do !alor da restituio, cupre analisar as di!ersas posies doutrin2rias: GAL82O TELLES: teoria do duplo liite, inspirada na teoria unit2ria da deslocao patrionial. O enri4ueciento real seria irrele!ante. o A obrigao de restituio resulta do ais baiBo dos dois !alores: epobreciento patrionial ou enri4ueciento patrionial, iplicando deslocao de !alores de ua es3era para outra. 1retende repor os patri)nios tal coo estaria se no ti!esse (a!ido deslocao patrionial. o Apoios legais: arts. #7,&/0 e #7-&/0 e ;. o GBeplo: A enri4uece 0$$$. 5 epobrece .$$. <estituio: .$$. A enri4uece .$$. 5 epobrece 0$$$. <estituio: .$$. A enri4uece 0$$$. 5 epobrece $. <estituio: $. o Crtica: o art. #7-&/0 anda restituir La4uilo 4ue 3oi obtidoM, o enri4ueciento real, en3i "e no os custos'. O enri4ueciento se causa !isa destruir o enri4ueciento, e no destruir o dano. O 4ue di?er 4uanto ao enri4ueciento por inter!eno, onde 6 3re4uente a ineBistAncia de enri4ueciento patrionialQ 1or outro lado, se o enri4ueciento real 3or de 0$$$ e originar u enri4ueciento patrionial de 0%$$, esse auento resulta to/s) das caractersticas pr)prias do patri)nio do enri4uecido ou do pr)prio enri4uecido. O eso se diga na situao in!ersa. A restituio do enri4ueciento real perite el(or dar a cada u a4uilo 4ue 6 seu. 30 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL MENEZES !ORDEIRO: teoria do triplo liite, inspirada na teoria do conte+do da destinao J o enri4ueciento e concreto, e o epobreciento, e abstracto ou e concreto, consoante o 4ue 3or superior. 1retende 3a?er restituir a ua es3era *urdica as utilidades retiradas de certo be 4ue esta!a reser!adas ao titular de u direito sobre esse be "corrigir os casos de enri4ueciento por inter!eno, en3i'. o A obrigao de restituio est2 liitada por dois liites 2Bios: o enri4ueciento patrionial e o epobreciento, resultado de dois liites nios J epobreciento patrionial e epobreciento real, consoante a4uele 4ue 3or o ais ele!ado. o GBeplo: A enri4uece 0$$$. 5 epobrece .$$. <estituio: .$$. A enri4uece .$$. 5 epobrece 0$$$. <estituio: .$$. A enri4uece 0$$$. 5 epobrece $, as o !alor do be 6 0%$$. <estituio: 0$$$. o Crtica: parco apoio legal. 1reeia in*ustaente a ine3iciAncia do epobrecido. De3ende a ineBistAncia da obrigao de restituio 4uando no (2 enri4ueciento patrionial "!g LocupaoM de casa de 36rias, 4ue o propriet2rio nunca arrendaria'. MENEZES LEIT2O: teoria do enri4ueciento abstracto J tal coo o conceito de epobreciento no pode ser de3inido unitariaente para todas as categorias de enri4ueciento se causa, 6 inade4uado considerar 4ue a obrigao de restituio est2 duplaente liitada pelo enri4ueciento e pelo epobreciento. Den(ua das posies supra procede, nestes teros, sendo esta a ais ade4uada "ROMANO MARTINEZ'. o A obrigao de restituio deterina/se e 3uno do enri4ueciento real ou do !alor real, de ercado. O re3leBo nos patri)nios do enri4uecido e do epobrecido so irrele!antes, sal!o nos casos de proteco da boa 36 do enri4uecido "art. #7-&/;'. 31 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL +:* LIMITE DO ENRI;)E!IMENTO. A boa 36 do enri4uecido d2 lugar > aplicao do liite do enri4ueciento, coo *2 se re3eriu "art. #7-&/;': a obrigao de restituir no pode eBceder a edida do locupletaento eBistente, sublin(e/se, > data da citao do enri4uecido para a aco de restituio ou do oento e 4ue te con(eciento da 3alta de causa do seu enri4ueciento. A aioria da doutrina ser!e/se da teoria da con3iana para sustentar esta nora, considerando 4ue a esa pretende proteger a con3iana do receptor: s) se considera diinuio do enri4ueciento as des!antagens 4ue se*a coneBas co o 3acto de o enri4uecido ter con3iado na regularidade da sua a4uisio "!g receber, por engano, ua caiBa de c(arutos e 3u2/los J diinuio do enri4ueciento'. Fal e4ui!ale a di?er 4ue eBiste ua liitao da obrigao de restituio ao enri4ueciento actual "ua diinuio do enri4ueciento, en3i'. 1or outro lado, os bens so perec!eis: deteriora/se e desaparece. Assi sendo, se u be desaparecer no (2 4ual4uer crit6rio de iputao. GBeplo: A deiBa na caiBa de correio de 5 ua 4uantia de din(eiro 4ue, por engano, se destina!a a C. 5 no se encontra!a e casa, pelo 4ue D 3urtou o din(eiro e 5 nada te 4ue restituir. Ou ainda: A, epregado de 5, recebe por erro u ordenado ais ele!ado e gasta/o, se se aperceber do erro. A nada te 4ue restituir, por4ue 4uando o erro 6 por ele descoberto *2 no eBiste enri4ueciento. Oi!eu el(or, 6 certo, as nada enri4ueceu. A partir do oento e 4ue o enri4uecido con(ea a 3alta de causa do seu enri4ueciento, eBiste u agra!aento da obrigao de restituio e teros 4ue !ereos in3ra V-. +<* AGRA8AMENTO= TRANSMISS2O E PRES!RI2O DA RESTIT)I2O. O art. #.$& dispe sobre o agra!aento da obrigao de restituio, nos casos e 4ue se !eri3i4ue con(eciento da ausAncia da causa *usti3icati!a pelo enri4uecido "ausAncia de boa 36 sub*ecti!a, en3i'. O enri4uecido ter2 sepre 4ue restituir o !alor nos liites do enri4ueciento, !alor esse 4ue no 6 posto e causa por esta disposio. Cuular/se/2 a obrigao de restituio do !alor liitada pelo seu e3ecti!o enri4ueciento > indeni?ao por perda ou deteriorao 32 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL da coisa, culposaente, !g. Dependendo de culpa "responsabilidade sub*ecti!a', no 6 de aplicar o disposto no art. .$7&, nos teros da responsabilidade ob*ecti!a do de!edor e ora. A responsabilidade 6 obrigacional por pressupor a constituio da obrigao de restituio "art. #7-&', aplicando/se o disposto nos arts 7-.& ss. <elati!aente > transisso da obrigao de restituir, dispe o art. #.0& 4ue a alienao gratuita de coisa 4ue o enri4uecido de!esse restituir iplica a constituio de ua no!a obrigao de restituir o enri4ueciento, entre o ad4uirente e o epobrecido. Uuando A enri4uece e doa a C, C 6 o enri4uecido e 6 a este 4ue se atende. 9e a alienao se !eri3icou: Antes do con(eciento do alienante da ausAncia de causa do seu enri4ueciento, deterina o desapareciento do enri4ueciento na sua es3era *urdica: o alienante *2 nada ter2 a restituir. Depois do con(eciento do alienante da ausAncia de causa do seu enri4ueciento, *2 no rele!a para e3eitos do c2lculo da obrigao de restituio. A obrigao de restituio prescre!e no pra?o de trAs anos "art. #.;&'. Gsta prescrio depende de u de dois pra?os siult8neos 4ue a lei estabelece e alternati!a "dupla prescrio': !inte anos "art. ,$-&' ou trAs anos. Ool!ido u destes dois pra?os se eBigir a restituio, pode o enri4uecido opor/l(e e3ica?ente a prescrio do seu direito "art. ,$#&/0 e ,;,&/0'. O pra?o de trAs anos decorre dentro do pra?o ordin2rio de ;$ anos, se o ultrapassar. O recurso > aco de enri4ueciento no 6 pre*udicado por *2 ter decorrido a prescrio do direito co base na responsabilidade ci!il "art. #-.&/0', as tal ainda no ter acontecido co base no enri4ueciento se causa "art. #-.&/#'. GBeplo: O enri4ueciento 3oi e 0-.7. O epobrecido apercebe/se e ;$$$, 0; anos !ol!idos. 1rescre!e e ;$$,, , anos depois "art. #.;&'. Ias, se s) se aperceber e ;$$:, 0- anos !ol!idos, prescre!e e ;$$7, pelo pra?o ordin2rio de ;$ anos "art. ,$-&'. 33 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL !AP(T)LO 8* RESPONSABILIDADE !I8IL +,* RESPONSABILIDADE !I8IL. A responsabilidade ci!il 6, nos esos teros 4ue os neg)cios unilaterais, a gesto de neg)cios e o enri4ueciento se causa, ua 3onte de obrigaes "art. #.,&'. A 3onte da obrigao de indeni?ar 6 eBclusi!aente legal, encontrando/se, por isso, tipi3icada na lei: no se adite introdues *urisprudenciais ou doutrin2rias 4ue constitua situaes de responsabilidade ci!il no pre!istas na lei ou co contornos di!ersos da pre!iso legal. Isto no signi3ica 4ue a autonoia pri!ada 3i4ue copletaente a3astada: o lesante e o lesado pode a*ustar certos aspectos relati!aente > obrigao de indeni?ao. Dos teros gerais, a responsabilidade pode ser: 1oltica Adinistrati!a: !g a responsabilidade disciplinar do 3uncion2rio p+blico 1enal ou criinal Ci!il Cupre estabelecer as principais di3erenas entre a responsabilidade penal ou criinal e a responsabilidade ci!il: <esponsabilidade penal ou criinal: pretende/se punir o agente, podendo esta responsabilidade ser cuulada co a responsabilidade ci!il "!g crie de dano e obrigao de indeni?ar'. A pre!iso 6 o crie, a conse4uAncia 6 a pena. <ege/se pelo princpio da tipicidade e pressupe, sepre, a ilicitude "noralente dolo'. <esponsabilidade ci!il: a pre!iso 6 o dano, a conse4uAncia 6 a indeni?ao. Frata/se de ua cl2usula geral e pressupe, sepre, o dano. 5asta/se co a era culpa. Face ao 4ue 3oi eBposto, encontrao/nos e condies de estabelecer ua noo aproBiada de responsabilidade ci!il: eBcepo > regra geral de iputao dos danos na es3era *urdica onde ocorre, a responsabilidade ci!il consiste no con*unto de 3actos 4ue do orige > obrigao de indeni?ar os danos so3ridos por outre "ressarcibilidade'. 34 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL Do seio da responsabilidade ci!il podeos distinguir: <esponsabilidade contratual <esponsabilidade eBtra/contratual <esponsabilidade sub*ecti!a <esponsabilidade ob*ecti!a <elati!aente > distino entre responsabilidade obrigacional e eBtra/contratual, iporta estabelecer a seguinte nota (ist)rica: A Lei das SII F2buas pre!ia sanes espec3icas para o incupriento de obrigaes: responsabilidade obrigacional "art. 7-.&'. A LeB A4uilia pre!ia copensaes por danos causados e caso de delito: responsabilidade eBtra/contratual, delitual ou a4uiliana "art. #.,&'. Abas as responsabilidades assenta!a, tradicionalente, no princpio da culpa: a responsabilidade 6, e regra, sub*ecti!a, e teros 4ue !ereos in3ra. <elati!aente > distino entre responsabilidade sub*ecti!a e ob*ecti!a, iporta tecer as seguintes consideraes: <esponsabilidade sub*ecti!a ou delitual: a responsabilidade ci!il pressupe, regra geral, culpa "art. #.,&/;'. A culpa de!e ser a4ui entendida coo u *u?o oral ou de censura da conduta, se*a ela praticada co dolo ou era culpa. A actuao do agente 6, assi, ilcita e culposa: u delito, en3i. o Funes, segundo MENEZES LEIT2O: Funo principal: reparao do dano Funo pre!enti!a Funo puniti!a: Liitao da indeni?ao no caso de era culpa, art. #-#&. O direito de regresso, na responsabilidade solid2ria, eBiste na edida das respecti!as culpas, art. #-7&/;. Facto culposo do lesado, art. %7$&. 35 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL Irrele!8ncia da causa !irtual o As responsabilidades obrigacional e eBtra/contratual so, e regra, sub*ecti!as, assentando no princpio da culpa: !g de!edor 4ue 3alta ao cupriento da obrigao, co culpa "responsabilidade sub*ecti!a obrigacional'. <esponsabilidade ob*ecti!a: constitui ua eBcepo > regra geral da responsabilidade sub*ecti!a ou delitual "art. #.,&/;', *2 4ue o dano 6 pro!ocado, ainda 4ue independenteente de culpa do agente. 1ressupe u dano, coo toda a responsabilidade ci!il, as no eBiste delito. Iodalidades de responsabilidade ob*ecti!a, consoante o ttulo de iputao: o 1elo risco: tipi3icada na lei "art. #.,&/;', aplica/se >s pr2ticas de acti!idades (uanas lcitas, noralente geradoras de pre*u?o "!g circulao auto)!el'H do risco inerente a essas acti!idades resulta o de!er de reparar o dano. Funes: Funo principal: reparao do dano Funo acess)ria: pre!eno o 1elo sacri3cio ou por acto lcito: a lei autori?a o agente a agir, causando pre*u?os a outre e correlati!a obrigao de copensao desses danos "!g constituio de ser!ido legal de passage'. Funo eBclusi!a: reparao do dano. o As responsabilidades obrigacional e eBtra/contratual pode ser, eBcepcionalente, ob*ecti!as, independenteente de 4ual4uer culpa: !g de!edor 4ue 3alta ao cupriento da obrigao, se culpa "responsabilidade ob*ecti!a obrigacional, art. .$$&'. 36 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL +-* RESPONSABILIDADE OBRIGA!IONAL. Face ao 4ue 3oi eBposto supra V0, cupre retoar a caracteri?ao da sua di!isio (istoricaente estabelecida entre as responsabilidades obrigacional e eBtra/contratual, e proceder > distino das esas: Fradicionalente, as obrigaes podia nascer: Dos contratos: responsabilidade obrigacional o Incupriento de obrigaes contratuais "!iolao de direitos relati!os': 3rustrao da eBpectati!a credit)ria. Dos delitos: responsabilidade eBtra/contratual o Contrariedade ao princpio alteru non laedere "!iolao de direitos al(eios, absolutos': pe e causa o interesse na proteco, aBie ediante de!eres gen6ricos de respeito, proteco de interesses al(eios e 3iguras delituais espec3icas. 1ara ROMANO MARTINEZ estas 3iguras encontra/se intiaente interligadas, pelo 4ue a deliitao supra 6 insu3iciente. 9ublin(e/se 4ue o regie da obrigao de indeni?ao 6 unit2rio e cou. Ainda assi, cupre apontar as di3erenas de regie seguintes "co preponder8ncia das prieiras': 1ro!a da culpa: o Xnus da pro!a cabe ao lesado "art. #.7&': basta ua pro!a pria 3acie da ilicitude, segundo crit6rios de noralidade. o Culpa presue/se do de!edor "art. 7--&'. o ROMANO MARTINEZ: di3erena esbatida, na pr2tica. 1ra?os prescricionais: o O direito de indeni?ao prescre!e no pra?o de trAs anos "art. #-.&' o 1ra?o ordin2rio de !inte anos "art. ,$-&', ou caducidade, no caso da epreitada "u ano, art. 0;;#&'. o ROMANO MARTINEZ: de iure condendo os pra?os de!eria ser idAnticos, no se *usti3icando as disparidades pre!istas na lei. 1luralidade de respons2!eis: 37 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL o A responsabilidade 6 solid2ria 4uando 3ore !2rias pessoas respons2!eis pelos danos "art. #-7&'. o 9) (2 solidariedade 4uando esse regie resulte da lei ou da !ontade das partes "art. %0,& / con*uno'. <esponsabilidade por 3acto de terceiro: o <elao de coisso: o coitente responde pelos danos 4ue o coiss2rio causar "art. %$$&'. o Independente de subordinao: o de!edor 6 respons2!el perante o credor pelos actos dos seus representantes legais "art. .$$&'. Capacidade: o Iniput2!eis: presue/se iniput2!eis os enores de sete anos e os interditos por anoalia ps4uica "art. #..&'. o <egra geral ConeBo internacional "regras de con3litos di3erentes' CopetAncia do tribunal 1ra?os da constituio e ora de cr6ditos il4uidos "art. .$%&/,' Iora de obrigaes pecuni2rias "art. .$:&/,, 0E e ;E parte' A doutrina aponta outras distines para al6 destas: Caractersticas da responsabilidade eBtra/contratual, se aplicao na responsabilidade obrigacional: o Graduao e4uitati!a da indeni?ao "art. #-#&' o Indeni?ao por danos no patrioniais "art. #-:&' Caractersticas da responsabilidade obrigacional, se aplicao na responsabilidade eBtra/contratual: o Danos patrioniais puros ou pri2rios 1ara ROMANO MARTINEZ a distino entre abas as responsabilidades tin(a ra?o de ser nua econoia agrcola ou pouco industriali?ada, e 4ue se *usti3icasse ua tutela di3erente para direitos reais e obrigacionais. Foda!ia, preconceitos liberais e indi!idualistas esti!era na orige da distino bipartida supra. 38 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL Gssa distino entre responsabilidade obrigacional e eBtra/contratual adapta/se al > estrutura dos seguros, noeadaente suscitando probleas de interpretao dos contratos. Do eso sentido, MENEZES LEIT2O discorda da contraposio entre: <esponsabilidade delitual: !iolao de de!eres pri2rios de prestao. W 3onte de obrigaes na edida e 4ue dessa !iolao surge, pela prieira !e?, ua relao obrigacional legal. <esponsabilidade obrigacional: !iolao de de!eres secund2rios de prestao. 1ressupe ua obrigao *2 eBistente, pelo 4ue o de!er de indeni?ar 6 suced8neo do de!er incuprido "4uando (a*a incupriento de3initi!o, art. 7-.&' ou paralelo do de!er e ora "4uando (a*a ora no cupriento, art. .$#&'. O autor, no seguiento de PESSOA 7ORGE, PA)LO !)N6A, GOMES DA SIL8A e MENEZES !ORDEIRO, conclui 4ue, e3ecti!aente, a obrigao de indeni?ao por incupriento contratual ou pela ora no cupriento, no se identi3ica co a obrigao *2 !iolada, *2 4ue o 3undaento da prieira 6 o ressarciento de danos, pela !iolao de direitos de cr6dito. Foda!ia, a responsabilidade obrigacional 6 3onte de obrigaes nos esos teros 4ue a responsabilidade eBtra/contratual, e no ua era odi3icao da obrigao inicialente constituda. A sua especialidade 3ace > segunda resulta de a sua 3onte ser a !iolao de u direito de cr6dito, e no *2 de u direito absoluto. A di3erena entre abas resulta to/s) do tipo de direitos !iolados: <esponsabilidade eBtra/contratual: !iolao de direitos absolutos, desligados de 4ual4uer relao inter sub*ecti!a preeBistente. <esponsabilidade obrigacional: !iolao de direitos relati!os, coneBos a ua relao inter sub*ecti!a 4ue antes atribua direito a ua prestao. Face ao 4ue 3oi re3erido, a sua di!isio entre a responsabilidade obrigacional e a responsabilidade eBtra/contratual encontra/se (o*e esbatida: !e*a/se o desen!ol!iento de especiais de!eres de proteco das partes no contrato, !g. A nature?a unit2ria da responsabilidade ci!il, en4uanto u todo, te tido ecos na doutrina nacional: o pr)prio legislador dotou o CC de regras gerais da responsabilidade ci!il couns a abas as 39 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL responsabilidades "arts. #.,& ss'. A conse4uAncia 6 cou: obrigao de indeni?ar "art. %:;& ss'. G concluso, toda a responsabilidade ci!il assenta no princpio geral neine laedere, ainda 4ue co concreti?aes especiais 4ue, coo e todas as relaes de especialidade, no pretende a3astar as regras gerais ne ad!A de criao doutrin2ria ou *urisprudencial: <esponsabilidade do produtor "*2 consagrada e DL, co aplicao das regras delituais' <esponsabilidade do !endedor e do epreiteiro "arts. 7.-& ss' <esponsabilidade do !igilante "art. #-0&' ROMANO MARTINEZ prope a distino por pe4uenos n+cleos de responsabilidade, relacionados co certas acti!idades e pro3isses, nestes teros. Das concluses supra, certa doutrina apelida de Lterceira !iaM da responsabilidade ci!il as situaes e 4ue no eBiste u direito pri2rio de cr6dito, por eio do 4ual algu6 possa eBigir a outre ua prestao, as a responsabilidade surge e conse4uAncia da !iolao de de!eres espec3icos, e no apenas de de!eres gen6ricos de respeito, contrapostos aos direitos absolutos. MENEZES LEIT2O e ROMANO MARTINEZ inclue na denoinada Lterceira !iaM da responsabilidade ci!il as situaes de !iolao de de!eres deri!ados da boa 36, geradoras de responsabilidade pr6/contratual e p)s/contratual. Gsses de!eres no dispe de tutela pri2ria, atra!6s da aco de cupriento, as institue de!eres 4ue constitue u plus relati!aente ao de!er geral de respeito. 1ara ROMANO MARTINEZ essa Lterceira !iaM no 6 !erdadeiraente alternati!a: se essas 3ontes de obrigaes no se en4uadrare e pre!ises legais, no pode ser ua !erdadeira odalidade de responsabilidade ci!il. GBepli3i4ueos: Culpa in contra(endo "art. ;;7&': !iolao de de!eres especiais de lealdade, in3orao e segurana. Culpa post pactu 3initu "art. ;,-&': !iolao de de!eres contratuais 4ue subsiste ap)s eBtino do !nculo contratual. 40 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL Contrato co e3ic2cia de proteco para terceiro "!g arrendaento', e no contrato a 3a!or de terceiro "art. ##,&'Y <elaes contratuais de 3acto G todos os institutos enunciados a responsabilidade 6 obrigacional, podendo ser eBtra/contratual atendendo ao dano causado. O progressi!o alargaento do capo de aplicao da responsabilidade obrigacional di3iculta a deliitao co respeito >s situaes eBtra/obrigacionais. GBepli3i4ueos: 9e o aigo do in4uilino cai nas escadas do i)!el 4ue o +ltio arrenda, a responsabilidade 6 contratual 3ace ao in4uilino e delitual 4uanto ao aigoQ 9e u acidente entre dois coboios ata u utente no portador de bil(ete, a responsabilidade 6 delitualQ 9eria responsabilidade contratual se o utente ti!esse coprado o bil(eteQ 9endo 4ue supra concluos 4ue a distino no 6 indispens2!el, no podeos, toda!ia, prescindir dela. O CC soluciona este problea atra!6s da cl2usula geral de responsabilidade ci!il "art. #.,&/0', atra!6s da !iolao de de!eres de proteco 4ue no se 3unda no acordo das partes: protege/se a integridade pessoal e patrionial, 3ora do peretro contratual. <essal!e/se as di3erenas de regie "!g art. %$$& !s art. .$$&'. O alargaento da responsabilidade obrigacional, incluindo de!eres delituais no contrato "obrigao de segurana, !g', contraria o princpio de tratar o igual de 3ora idAntica. A incluso de de!eres desse tipo seria desnecess2ria, segundo ROMANO MARTINEZ, *2 4ue os de!eres acess)rios do contrato decorre das regras gerais da responsabilidade ci!il. Fundar a responsabilidade por !iolao de direitos absolutos no neg)cio *urdico criaria ua (ipertro3ia do direito contratual. Face ao potencial concurso entre a responsabilidade delitual e a contratual, os partid2rios da teoria da pre!alAncia da responsabilidade contratual e detriento da prieira, sustenta/na ediante recurso a trAs arguentos: A eBistAncia de u contrato estabelece de!eres de proteco deri!ados da boa 36, +tuos e recprocos. 41 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL O princpio da autonoia pri!ada e!idencia 4ue, co a celebrao de u neg)cio *urdico, as partes pretendera a3astar as regras da responsabilidade eBtra/contratual. o Crtica: a celebrao do contrato no pri!a as partes da proteco geral, no se renunciando > de3esa 4ue teria independenteente da celebrao do eso "ROMANO MARTINEZ'. A responsabilidade obrigacional ipe u regie ais gra!oso para o lesante "de!edor', pelo 4ue o credor no te 4ual4uer interesse e recorrer >s regras da responsabilidade eBtra/contratual. o Crtica: sendo certo 4ue os pra?os da prescrio so ais longos na responsabilidade obrigacional "art. ,$-&, ;$ anos', dispondo o credor de ua tutela ais e3ica?, os pra?os de eBerccio de direitos pode ser bastante ais restritos nos contratos e especial do 4ue a4uele da responsabilidade eBtra/contratual "art. #-.&, trAs anos', !g nos casos do cupriento de3eituoso nos contratos de copra e !enda ou de epreitada "ROMANO MARTINEZ'. Do 8bito da responsabilidade eBtra/contratual, ao lesado no pode ser aplicado u pra?o prescricional 4ue o colo4ue nua situao pior da 4ue estaria nos teros gerais do art. #-.&: trAs anos. Gsta teoria, apesar das crticas supra, 6 coerente co a relao de interaco entre os dois tipos de responsabilidade, e no de especialidade. As regras da responsabilidade obrigacional aplicar/se/o, assi, a danos eBtra re "pro!ocados no cupriento da obrigao, eso 4ue por acti!idades laterais, pro!ocando pre*u?os na pessoa e no restante patri)nio do credor'. GBeplo: o incAndio 4ue de3lagre durante as obras de reparao de u pr6dio presuir/se/ia culpa do epreiteiro "responsabilidade obrigacional, presuno de culpa J art. 7--&'. ROMANO MARTINEZ discorda da eBepli3icao supra: se > responsabilidade do produtor o DL 4ue a consagra aplica as regras delituais, o eso crit6rio pode ser estabelecido para os danos eBtra re, *usti3icando/se a aplicao da responsabilidade eBtra/ contratual. O eso autor prope a distino seguinte: 42 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL Danos eBtra re: danos pessoais e no restante patri)nio do accipiensPdestinat2rio do pagaentoPcredor e de terceiros "no inclui o pre*u?o causado no ob*ecto da prestao' J aplica/se as regras da responsabilidade eBtra/contratual. o Danos pessoais "!g 3erientos causados por eBploso de garra3a de g2s'. o Danos noutros bens do credor "!g anial en3ero 4ue contagiou os deais'. o Oiga de3eituosa 4ue causou a runa da casa do dono da obra, !g. o 1arceiro pensador 4ue, no 8bito de obrigao pecu2ria, alientou o gado co re3eies estragadas 4ue (a!ia ad4uirido pre!iaente ao 3ornecedor, de!endo indeni?ar o parceiro propriet2rio, !g. 1ode in!ocar direito de regresso contra o 3ornecedor da rao. Danos circa re, por eBcluso de partes: danos causados no ob*ecto da prestao, to/s) J aplica/se as regras da responsabilidade obrigacional. o Diinuio ou perda do !alor da coisa o Custos contratuais o Oalor da eliinao dos de3eitos o Iontante dispendido e estudos e pareceres o Di3erena de preo para a4uisio de be substituti!o o Lucros cessantes o Outras despesas deri!adas do incupriento: <enda da casa arrendada por perodo e 4ue no 3oi poss!el us2/la Custo da seenteira perdida por4ue as seentes so de 3raca 4ualidade e no gerinara 43 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL Despesas *udiciais na aco e 4ue se eBige a eBecuo espec3ica ou a resoluo do contrato Uuando se assista siultaneaente a danos eBtra re e circa re, o credor te direito a ua pretenso indeni?at)ria, ebora eBista concurso de noras "ua s) pretenso, u +nico pedido processual, co duplo 3undaento: responsabilidade eBtra/ contratual e obrigacional'. Foda!ia, as regras 4ue rege a indeni?ao so couns >s duas responsabilidades "art. %:;& ss', ainda 4ue o 3undaento de direito se*a di!erso. Ainda assi, o princpio da liberdade de opo entre as pretenses delitual e contratual 6 aiorit2rio na doutrina e na *urisprudAncia. Do eBtreo oposto, situa/se a regra do no/c+ulo, LabsurdaM segundo ROMANO MARTINEZ. Le!ada ao liite, o 3il(o do dono da obra no poderia deandar delitualente o epreiteiro pelos 3erientos do pai coo conse4uAncia do de3eito da prestao, !g, as to/s) no caso de orte do eso. 1ara e!itar 4ue o lesado se*a enos protegido na (ip)tese de ter celebrado u contrato, de!e aditir/se a possibilidade de concurso de noras "princpio da liberdade de opo'. ROMANO MARTINEZ conclui pela superao da rigide? dos conceitos *urdicos da responsabilidade contratual e delitual. Concluso: 9) se adite recurso > responsabilidade eBtra/contratual "!iolao de direitos absolutos' 4uando: o A prestao causou danos e bens do patri)nio do credor, se dependAncia do contrato cuprido: dani3ica/se ua obra *2 eBistente. o GBeplos: Adaptao de u coutador a ua 24uina, 3a?endo ua 3enda nesta, !g. Instalao de ua c8ara 3rigori3ica nu caio, estragando o otor, !g. Obras de reparaes de edi3cios 9ubepreitadas de acabaentos "!g instalaes el6ctricas' Adite/se recurso > responsabilidade obrigacional 4uando: 44 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL o =a*a entrega de ua coisa co de3eito "cupriento de3eituoso' o 9e reali?e ua obra iper3eita o Do basta 4ue o pre*u?o ten(a sido causado por u 3acto ilcito praticado na altura da reali?ao da prestao o Os pre*u?os 4ue eBcedere o sinalaga contratual entra no capo a4uiliano. +.* RESPONSABILIDADE !I8IL S)B7E!TI8A. Gnunciareos a4ui os cinco pressupostos tradicionais da responsabilidade ci!il sub*ecti!a "art. #.,&/0': Facto Ilicitude "L!iolar ilicitaenteM' o Do se !eri3ica na responsabilidade por 3acto lcito Culpa "Lco dolo ou era culpaM' o 1rescinde/se na responsabilidade pelo risco Dano "Lpelos danosM' DeBo de causalidade entre 3acto e dano "Lresultantes da !iolao' +/* FA!TO. O 3acto !olunt2rio do lesante reete/nos para u coportaento (uano, doin2!el pela !ontade, eBpresso da conduta de u su*eito respons2!el. Do se eBige inteno, ne se4uer actuao "contra o 4ue a redaco do art. #.,&/0 pode indiciar', bastando a conduta sob o controlo da sua !ontade. Do so 3actos !olunt2rios: Os 3actos naturais Os 3actos praticados pelo lesante sepre 4ue l(e 3alte a consciAncia e o donio sobre a !ontade "!g coaco 3sica, e no oralY'. O 3acto !olunt2rio pode re!estir duas 3oras: Aco "art. #.,&': eBiste u de!er gen6rico de no lesar direitos al(eios "neine laedere', pelo 4ue no se eBige 4ual4uer de!er espec3ico. 45 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL Oisso "art. #.:&': eBige/se u de!er espec3ico de praticar o acto oitido, *2 4ue no eBiste u correspondente de!er gen6rico de e!itar a ocorrAncia de danos para outre, o 4ue tornaria a !ida e sociedade insustent2!el e ultiplicaria as ingerAncias na es3era *urdica al(eia. o O de!er espec3ico de garante pode ser criado por contrato "!g algu6 estar obrigado a !igiar u doente ental, e!itando 4ue se suicide'. o Ou pode ser iposto pela lei "arts. #-0&/#-,&'. Do direito aleo, a partir de disposies seel(antes, te/se de3endido a doutrina dos de!eres de segurana no tr23ego ou dos de!eres de pre!eno do perigo delituais, alargando/se a responsabilidade por oisso para al6 dos casos tipi3icados na lei. Gsta doutrina te!e in3luAncias entre n)s "ANT)NES 8ARELA, MENEZES !ORDEIRO e SINDE MONTEIRO'. Destes teros, sepre 4ue algu6 ten(a sob seu controlo coisas ou eBera acti!idades potencialente perigosas, suscept!eis de causar danos a outre, te igualente o de!er de toar as pro!idAncias ade4uadas a e!itar a ocorrAncia de danos, respondendo por responsabilidade por oisso no caso contr2rio. +1* ILI!IT)DE. De sepre a pre!iso da ilicitude do 3acto aparece tipi3icada na lei. Do 8bito do direito coparado, cupre apreciar os seguintes sisteas: 9isteas de grade cl2usula geral "Frana e It2lia': no deterina 4uais os bens *urdicos cu*a leso en!ol!e responsabilidade, reetendo essa 3uno para apreciao do *ulgador. Do direito 3rancAs, basta a eBistAncia de u dano causado por ua 3aute, eBpresso apla 4ue en!ol!e 3acto !olunt2rio, ilicitude e culpa. 9isteas de cl2usulas gerais liitadas "Alean(a e 1ortugal': enuncia os bens *urdicos tutelados, por !ia legislati!a. O art. #.,& 6 ua cl2usula geral liitada, co ua 3orulao ais abrangente do 4ue o 5G5, 4ue apenas se re3ere a certos direitos, e no a todos os direitos sub*ecti!os. =2, por isso, ua eBigAncia eBpressa de ilicitude. 46 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL A ilicitude de!e a4ui ser entendida en4uanto u *u?o de des!alor atribudo pela orde *urdica ao: <esultado da conduta do agente "teoria do des!alor do resultado': a aco causal preenc(e logo o re4uisito da ilicitude, !g a orte da !tia "doutrina da aco causal'. Do procede: se o agente actuou con3ore as regras do tr23ego parece incorrecto considerar presente a ilicitude. Coportaento do agente "teoria do des!alor do 3acto': posio aiorit2ria. O coportaento do agente de!e ser a!aliado, e no o resultado causal. Face > teoria da aco 3inal, o coportaento ser2 ilcito 4uando prossiga u 3i proibido pela lei. Conclui/se: a leso de bens *urdicos 6 iediataente constituti!a de ilicitude 4uando o agente ten(a actuado co doloH no caso de actuaes eraente negligentes, te de se l(e acrescentar a !iolao de u de!er ob*ecti!o de cuidado. A ilicitude distingue/se da ilegalidade, na edida e 4ue esta pressupe a inobser!8ncia de u )nus *urdico: ser2 ilcita a conduo e eBcesso de !elocidade, e ilegal a !enda de u i)!el !erbalente. A !iolao de u de!er *urdico pode consistir e: Direito sub*ecti!o: utilidades proporcionadas por o Direitos de personalidade "!g !ida, corpo e sa+de' o Direitos reais "!g propriedade, propriedade industrial e direitos de autor' o Direitos de cr6dito: a sua tutela apenas se e3ectua nos teros da responsabilidade contratual "art. 7-.&' ou da cl2usula geral do abuso do direito "art. ,,#&'. A indeni?ao 6 liitada > 3rustrao das utilidades proporcionadas por esse direito, no se aditindo a tutela de danos puraente patrioniais "pure econoic loss'. Doras de proteco: preceitos legais destinados a proteger interesses al(eios "tutela de interesses particulares, se 4ue l(es se*a atribudo e eBclusi!o o apro!eitaento de u be, u !erdadeiro direito sub*ecti!o, !g 47 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL de3esa da sa+de ou circulao rodo!i2ria'. Corresponde ao direito de era ordenao social. o !ANARIS e MENEZES !ORDEIRO: 4ual4uer nora *urdica, ainda 4ue no escrita, de!e integrar o conceito de nora de proteco. o <e4uisitos: Do adopo de u coportaento eBig!el, de3inido e teros precisos Futela de interesses particulares, e no do interesse geral Oeri3icao de u dano no crculo de interesses 4ue a nora se destina a tutelar Fipos delituais espec3icos: pre!ises espec3icas de coportaentos ilcitos o Abuso do direito "art. ,,#&': cl2usula geral de ilegitiidade do eBerccio do direito sepre 4ue o seu titular eBceda ani3estaente os liites ipostos pela boa 36, pelos bons costues ou pelo 3i social e econ)ico desse eso direito "MENEZES !ORDEIRO'. Do se liita a abranger o eBerccio abusi!o de direitos sub*ecti!os, copreendendo igualente outras posies *urdicas, incluindo as perisses gen6ricas de actuao "!g autonoia pri!ada ou a leso do direito de cr6dito de terceiro'. o Do cedAncia e caso de coliso de direitos "art. ,,%&': no caso de os direitos sere iguais "!g uso siult8neo da coisa cou, na copropriedade, art. 0#$:&/0' a soluo legal ipe 4ue cada u dos titulares se absten(a de coportaentos 4ue ipli4ue para os outros titulares a ipossibilidade de eBerccio do direito. Do se !eri3icando a cedAncia, preenc(ido est2 o re4uisito da ilicitude. o O3ensa ao cr6dito e ao bo noe "art. #.#&': esta nora aplica/se tanto a pessoas singulares coo a pessoas colecti!as, sendo na !erdade dispens2!el 3ace > pre!iso da cl2usula geral "art. #.,&'. <elati!aente aos 3actos 3alsos, 6 pac3ico 4ue a sua di!ulgao se*a sepre proibida. Foda!ia, 4uando a di!ulgao respeite a 3actos 48 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL !erdadeiros, aBie no eBerccio da acti!idade *ornalstica, coloca/ se o problea da denoinada eBceptio !eritatis: A !eracidade dos esos eBcluiria a sua ilicitude, segundo MENEZES LEIT2O e MENEZES !ORDEIRO, ais recenteente, sepre 4ue essa di!ulgao assegurasse u interesse p+blico legtio: as agAncias de in3orao encontrar/se/ia legalente autori?adas para tal, no 8bito do eBerccio de u direito. G eBtreos opostos encontraos: ALMEIDA !OSTA, de3ensor de 4ue a !eracidade ou 3alsidade 6 irrele!ante, de!endo aditir/se a di3uso sepre 4ue corresponda a interesses legtiosH e ANT)NES 8ARELA, apologista de 4ue at6 os 3actos !erdadeiros constitue ua o3ensa do cr6dito ou do bo noe da pessoa, singular ou colecti!a. PESSOA 7ORGE, por seu lado, sustenta 4ue s) (2 responsabilidade por 3actos !erdadeiros se a di!ulgao integrar os pressupostos de ua pre!iso penal "!g di3aao ou in*+ria'. o <esponsabilidade por consel(os, recoendaes e in3oraes "art. #.%&': regra geral, no (2 4ual4uer responsabilidade, eso 4ue esses consel(os, recoendaes e in3oraes (a*a sido prestados co negligAncia, *2 4ue essa prestao se 3unda na era obse4uiosidade, e teros displicentes. Ao receptor cabe a deciso de deterinar/se ou no por eles, suportando os riscos dessa deciso. Da leitura do art., a contrario, MENEZES !ORDEIRO e MENEZES LEIT2O conclue pela responsabilidade de 4ue os prestar co dolo "anius decipiendi ou nocendi', ao contr2rio de PESSOA 7ORGE e de ALMEIDA !OSTA, 4ue a3ira a eBcluso da responsabilidade e todos os casos, eBcepto e abuso do direito "art.,,#&'. Destes teros, (2 responsabilidade pela prestao de consel(os "Z': 49 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL Co dolo Assuno da responsabilidade: os consel(os "Z' no so, a4ui, prestados e teros displicentes, as si constituindo ua !erdadeira garantia contra a ocorrAncia de danos na es3era do receptor. De!er *urdico de aconsel(aento: !g de!eres acess)rios deri!ados da boa 36 "arts. ;;7& e 7:;&/;' ou obrigao de in3orao "art. %7,&'. Crie "!g ilcitos relati!os > in3orao da situao das sociedades coerciais'. A3erida a !iolao dos direitos supra, a esa pode ser lcita 3ace >s seguintes causas de *usti3icaoPeBcluso da ilicitude "nunca L*usti3icao da ilicitudeMY': GBerccio de u direito: no actua ilicitaente 4ue age no eBerccio de u direito sub*ecti!o "!g constituio de ser!ido de passage, art. 0%%$&/0'. o 9e, do eBerccio do direito, resultar u dano, o lesado ser2 copensado "!g art. 0%%#&', ebora no (a*a 4ual4uer ilicitude, respondendo por responsabilidade ob*ecti!a por inter!eno lcita. o Gsta causa de *usti3icao de!e ser (o*e entendida e teros restriti!os, 3ace > 3uncionali?ao dos direitos sub*ecti!os: de!e ser ponderado e!entual abuso do direito ou coliso de direitos "arts. ,,#& e ,,%&'. A operati!idade desta causa de *usti3icao 6 (o*e restringida. o De todo o odo, o agente apenas se eBonera da responsabilidade se se liitar a des3rutar das utilidades 4ue corresponde ao eBerccio legal do seu direito, respondendo por outros danos 4ue a sua actuao pro!o4ue. 50 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL Cupriento de u de!er: se !igorar o de!er de adoptar ua conduta, o su*eito pode estar 3orado a acat2/la, ainda 4ue, para tal, ten(a 4ue in3ringir outros direitos relati!os a posies *urdicas al(eias. o =a!endo con3lito de de!eres, (2 preponder8ncia do de!er 4ue se considere superior o A iseno da ilicitude iplica 4ue o de!er se*a e3ecti!aente cuprido, no bastando a siples coliso. 9e, e caso de con3lito, o agente optar por no cuprir nen(u, responde pelo incupriento dos dois. o 1roblea do de!er de obediAncia (ier2r4uica. Legtia de3esa "art. ,,7&': atitude de3ensi!a do agente 4ue, estando a ser !tia de ua agresso, pe tero a essa agresso pelos seus pr)prios eios "direito de resistAncia, art. ;0& C<1'. o A3astar agresso ilcita actual: Agresso: actuao (uana "Y' 3inalisticaente dirigida > pro!ocao de ua o3ensa a pessoas ou bens. Ilcita: e no de3esa por estar a ser preso e !irtude de andato *udicial. Actual: e eBecuo ou iinenteH presente e no passada ou pre!is!el. o Contra pessoa do agente ou de terceiro, ou patri)nio do agente ou de terceiro "caso e 4ue ser2 gesto de neg)cios, se autori?ao'. o Decessidade da reaco o 9ubsidiariedade: ipossibilidade de recorrer e tepo +til aos eios coerci!os norais o Ade4uao: proporcionalidade e racionalidade, ou (a!er2 eBcesso de legtia de3esa "o pre*u?o causado pelo acto de3ensi!o 6 ani3estaente superior ao 4ue poderia resultar da agresso'. 51 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL O edo in!enc!el "art. ,,7&/;' no 6 causa de eBcluso da ilicitude, as si causa de eBcluso da culpa "MENEZES LEIT2O'. 9e (ou!er erro nos pressupostos, e se o eso 3or indesculp2!el, (2 obrigao de indeni?ar pelo pre*u?o causado "art. ,,.&'. Aco directa "art. ,,:&': s) pode ser reali?ada 4uando esti!er e causa u direito sub*ecti!o do pr)prio agente J entendida e teros restriti!os, dado ser ua atitude o3ensi!a. o Apropriao, destruio, dani3icao "Z' de coisa al(eia o Assegurar ou reali?ar o pr)prio direito sub*ecti!o, e no o direito al(eio: nunca o pr)prio direito de cr6dito "!g cupriento pela 3ora', segundo MENEZES LEIT2O. o Actuao indispens2!el para e!itar a inutili?ao pr2tica do direito: se a aco directa o agente perderia o direito ou deiBaria de o poder eBercer. o 9ubsidiariedade: ipossibilidade de recorrer e tepo +til aos eios coerci!os norais. o Ade4uao: no pode eBceder o estritaente necess2rio para e!itar o pre*u?oH no se de!e sacri3icar interesses superiores >4ueles 4ue se encontrare e perigoH no de!e iplicar para outre aiores pre*u?os do 4ue a4ueles 4ue se pretendia e!itar. 9e (ou!er erro nos pressupostos, e se o eso 3or indesculp2!el, (2 obrigao de indeni?ar pelo pre*u?o causado "art. ,,.&'. Gstado de necessidade "art. ,,-&': apenas *usti3ica o sacri3cio de bens patrioniais, 4uando o agente pretenda reo!er u perigo de u dano ani3estaente superior, a ocorrer na sua es3era ou na de terceiro. o 1erigo actual de aeaa de u be *urdico o Do 4ual resultaria u dano ani3estaente superior ao dano sacri3icado "bens al(eios, e no pr)prios' 52 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL o Destruio ou dani3icao de coisa al(eia: se 3or coisa pr)pria, aplica/se as regras do consentiento presuido, in3ra. o Obrigao de copensao pelo sacri3cio de bens patrioniais na es3era *urdica al(eia "art. ,,-&/;'. Consentiento do lesado "art. ,#$&': a responsabilidade ci!il tutela interesses pri!ados, noralente dispon!eis, pelo 4ue o seu titular pode renunciar a essa tutela. A eBistAncia de consentiento retira ao acto lesi!o, regra geral, a sua nature?a ilcita "in !iolenti non 3it iniuria'. o O acto continuar2, ainda assi, a ser ilcito se a leso 3or contr2ria a: 1roibio legal: !g eutan2sia 5ons costues: !g sadoaso4uiso o A leso considera/se consentida 4uando 3eita no interesse do lesado e de acordo co a sua !ontade presu!el: 3ico legal de consentiento 4ue e4uipara o consentiento presuido ao consentiento e3ecti!o "art. ,#$&/,' J !g acto 6dico urgente, co paciente inconsciente. A actuao ser2 e gesto de neg)cios, eBcluindo/se a ilicitude da assuno de neg)cios pelo gestor. o O consentiento pode ser eBpresso ou t2cito: ser2 t2cito 4uando resulte de u coportaento concludente do lesado, !g boBe e outras copeties desporti!as. Do (a!er2 4ual4uer eBcluso da ilicitude se o *ogo praticado 3or ilegal ou o3ender os bens costues "!g duelo, art. ,#$&/;'. +3* !)LPA. A culpa 6 pressuposto noral da responsabilidade ci!il, sendo a responsabilidade ob*ecti!a eBcepcional, coo *2 ti!eos oportunidade de encionar "art.#.,&/;'. Fradicionalente, a culpa era entendida e sentido psicol)gico "neBo de iputao do acto ao agente, pela sua !ontade, segundo GOMES DA SIL8A'. =o*e, autores coo MENEZES !ORDEIRO considera/na u *u?o de censura, e sentido norati!o, e 53 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL relao > actuao do agente, 4ue poderia e de!eria ter agido de outro odo. A sua conduta 6, assi, aBiologicaente repro!ada. 1ressupe: Iputabilidade: para 4ue o agente possa ser censurado pelo seu coportaento 6 sepre necess2rio 4ue ele con(ecesse ou de!esse con(ecer o des!alor do seu coportaento e 4ue ti!esse podido escol(er a sua conduta. o Os iniput2!eis "art. #..&' so isentos de responsabilidade, *2 4ue so incapa?es de pre!er os e3eitos e edir o !alor e as conse4uAncias dos seus actos: 3alta/l(es discerniento e liberdade de deterinao. A iniputabilidade resulta, assi, da incapacidade para 4uerer ou entender. o 1resue/se iniput2!eis os enores de sete anos e os interditos por anoalia ps4uica "art. #..&/;': a contrario, todos os outros se presue iput2!eis. 1resunes ilid!eis nos teros gerais "art. ,%$&/;'. o O incapa? 4ue se colocou propositadaente e culposaente nesse estado, de odo transit)rio, 6 iput2!el e, conse4uenteente, respons2!el "!g ebriagado'. o A lei adite a possibilidade de, por oti!os de e4uidade, responsabili?ar total ou parcialente o iniput2!el pelos danos 4ue causar "art. #.-&/0'. PESSOA 7ORGE: responsabilidade ob*ecti!a pelo risco, 4ue prescinde da culpa. MENEZES LEIT2O e ANT)NES 8ARELA: no se trata de responsabilidade ob*ecti!a pelo risco, as si responsabilidade baseada na ilicitude ob*ecti!a e 4ue, por oti!os de e4uidade, se dispensa a iputabilidade coo pressuposto da culpa. O prieiro dos autores re3ere ainda 4ue essa nora "art. #.-&' 6 subsidi2ria > responsabilidade dos !igilantes "art. #-0&', eBigindo/se, para a sua aplicao: 54 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL Uue no eBista !igilante Uue eBista !igilante, as 4ue no se*a respons2!el Uue eBista !igilante, respons2!el, as se eios para proceder > reparao do dano. A distino entre dolo ou era culpa "negligAncia' no 6 to iportante no direito ci!il 4uanto no direito penal, ebora ainda assi ipli4ue responsabilidade di3erente: se o agente actuar negligenteente, a indeni?ao pode ser 3iBada e ontante in3erior, e4uitati!aente "art. #-#&'H por outro lado, o agente poder2 responder apenas se agir dolosaente "!g art. #.%&/0 e .0#&'. Dolo: o agente pratica o acto co inteno de produ?ir u dano, aceitando (ipoteticaente esse e3eito danoso e correndo o risco de 4ue esse pre*u?o possa ocorrer. Actua logo ilicitaente, desde 4ue lese u direito sub*ecti!o al(eio ou ua nora de proteco "art. #.,&'. o Directo: o agente te inteno de produ?ir o dano, pre!A e pretende atingir u deterinado resultado pre*udicial. A sua conduta 6 dirigida directaente a produ?i/lo. GBeplo: A 4uer atar 5, e e3ecti!aente 32/lo. o Indirecto ou necess2rio: o agente no dirige a sua actuao directaente > produo de u 3acto, as aceita/o coo conse4uAncia necess2ria da sua conduta. GBeplo: A 4uer atar 5 e eBplode ua boba no seu local de trabal(o, atando outras pessoas. o G!entual: o agente corre o risco de causar o e3eito danoso e actua aditindo 4ue o resultado se pode !eri3icar, as contando co a possibilidade da sua no ocorrAncia. <epresenta a !eri3icao do 3acto coo conse4uAncia poss!el da sua conduta e actua, con3orando/se co a sua !eri3icao. GBeplo: A condu? e contra/o na auto/estrada. 55 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL Iera culpa ou negligAncia: desleiBo, iprudAncia ou ineptidoH 3alta de cuidado, ipre!idAncia ou iperciaH coportaento ainda assi censur2!el por 3alta de diligAncia. Contrariaente ao dolo, s) (2 ilicitude se o agente !iolar u de!er ob*ecti!o de cuidado: re4uisito supleentar de ilicitude, e no apenas ua 3ora de culpa. As presunes legais de culpa respeita > negligAncia e no ao dolo "arts. #-0& e 7--&': presue/se soente a actuao culposa, e no dolosa. G 4ual4uer odalidade de negligAncia o agente no dese*a e3ecti!aente a !eri3icao do 3acto. o Consciente: o agente representa a !eri3icao do 3acto coo conse4uAncia poss!el, as actua se se con3orar co a sua !eri3icao. o Inconsciente: o agente no c(ega a representar a !eri3icao do 3acto coo poss!el. A distino entre o dolo e!entual e a negligAncia consciente 6 t6nue, as ainda assi rele!ante para e3eitos da liitao da indeni?ao "art. #-#&' e para a3astaento da responsabilidade por dolo "arts. #.%& e .0#&'. O dolo e!entual iplica ua con3orao to grande co a possibilidade da !eri3icao do 3acto 4ue c(ocaria e o3enderia o senso cou considerar a situao coo era negligAncia "!g conduo e contra/o'. Face > pol6ica, trAs teorias pretendera dar resposta ao problea: Feoria da !erosiil(ana: 3ace ao grau de probabilidade de ocorrAncia do 3acto, o agente agiria co dolo e!entual se con3igurasse a !eri3icao do 3acto coo eBtreaente pro!2!el. Do procede. F)rula (ipot6tica de FRAN>: o agente agiria co dolo e!entual se, tendo considerado coo certo o resultado, no teria adoptado coportaento di3erente. Do procede. F)rula positi!a de FRAN>: o agente agiria co dolo e!entual se, tendo pre!isto a !eri3icao do 3acto coo poss!el, se con3orasse e no alterasse conse4uenteente o seu coportaento J teoria consagrada no art. 0#&/, C1. 56 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL G concluso, a 3alta de consciAncia da ilicitude no pode rele!ar para distinguir o dolo da negligAncia "coo prope a teoria do dolo', constituindo antes ua causa de eBcluso da culpa e geral. 1ara e3eitos de deterinao da indeni?ao, rele!a: Crit6rios de apreciao da culpa, couns a abas as responsabilidades "art. #.7&/; e 7--&/;': o Crit6rio concreto: a diligAncia 4ue o agente pe (abitualente nos seus neg)cios. Do procede. o Crit6rio abstracto: a diligAncia/padro do bo pai de 3alia, o (oe 6dio J a culpa deterina/se e abstracto, atendendo a u eleento ob*ecti!o adicional, as circunst8ncias do caso concreto "art. #.7&/;'. Destes teros, a diligAncia eBigida a u pro3issional 6 aior do 4ue a4uela eBigida ao (oe cou. Graduao da culpa: arts. #-#&, #-$&, %$7/;& e %7$& o Culpa gra!e: e4uiparada ao dolo "art. 0,;,&/#'H negligAncia grosseira J a grande aioria das pessoas no agiria do eso odo 4ue o agente o Culpa le!e: oisso da diligAncia do bo pai de 3alia J a conduta no seria praticada pelo (oe 6dio o Culpa le!ssia: a conduta do agente s) no seria reali?ada por ua pessoa eBcepcionalente diligenteH eso u (oe 6dio no a conseguiria e!itarH no 6 considerada culpa, eBcepto no 8bito do C)digo de Oalores Iobili2rios "art. #.7&/;' G relao > pro!a da culpa, o )nus da pro!a cabe ao lesado, nos teros gerais "art. #.7&/0': a culpa do autor da leso "lesante' de!e ser pro!ada pelo lesado, sal!o presuno legal de culpa, deonstrando e tribunal o car2cter ob*ecti!aente censur2!el da conduta da4uele. A pre!iso dessa regra geral 6, na !erdade, desnecess2ria: esta soluo *2 resulta!a dos arts. #.,&/0 e ,#;&/0. Gssa pro!a 6 uito di3cil de reali?ar "probatio diabolica', redu?indo as possibilidades de o lesado obter ua indeni?ao. As presunes de culpa in!erte o )nus da pro!a "art. ,%$&/0' e so ilid!eis, nos teros gerais "art. ,%$&/;': as di3iculdades de pro!a inerentes torna ais segura a obteno de indeni?ao, pelo lesado. 1ara ROMANO 57 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL MARTINEZ e MENEZES LEIT2O, corresponde, na !erdade, a eBeplos de responsabilidade sub*ecti!a, e no ob*ecti!a: Danos causados por incapa?es naturais "art. #-0&': o 1essoas obrigadas a !igiar outras "!igilantes': por lei "pais e tutor' ou por neg)cio *urdico "prestao de ser!io ou contrato de trabal(o' o Incapa?es naturais: enores e interditos por anoalia ps4uicaH no pressupe a iniputabilidade do !igiado "art. #..&'. o Adite/se a rele!8ncia negati!a da causa !irtual. o A responsabilidade 6 solid2ria se o !igiado 3or iput2!el e se o !igilante 3or respons2!el "art. #-7&'. o O iniput2!el 6 respons2!el se "art. #.-&': Do eBistir !igilante GBistir !igilante, 4ue no possa ser responsabili?ado GBistir !igilante, respons2!el, se eios para pagar a reparao do dano Danos causados por edi3cios e outras obras "art. #-;&': o O )nus da pro!a cabe ao lesado, segundo ANT)NES 8ARELA e a *urisprudAncia aiorit2ria, ebora MENEZES LEIT2O de3enda 4ue, sal!o 3acto natural, a runa de u edi3cio indicia o incupriento de de!eres, pelo 4ue o )nus recai sobre o respons2!el pela construo. o <esponsabilidade sub*ecti!a por !iolao de de!eres de segurana no tr23ego, e no responsabilidade ob*ecti!a, *2 4ue o 3undaento no se baseia no perigo causado por bens i)!eis "MENEZES LEIT2O, sal!o no caso do art. 0,#.&/;'. o Adite/se a rele!8ncia negati!a da causa !irtual. o A presuno de culpa pode trans3erir/se "art. #-;&/;'. Danos causados por coisas ou aniais "art. #-,&/0': o <esponsabilidade sub*ecti!a por !iolao de de!eres de segurana no tr23ego "MENEZES LEIT2O'. 58 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL o Fundaenta/se na perigosidade ianente de certas coisas "!g aras' e de aniais. <esponsabili?a o propriet2rio ou o detentor onerado "!g coodat2rio'. o Adite/se a rele!8ncia negati!a da causa !irtual. Danos resultantes de acti!idades perigosas "art. #-,&/;': regie para o 4ual as 5ases Gerais da Caa reete o Acti!idades perigosas: !g pirotecnia, eBplosi!os e abate de 2r!ores. o MENEZES LEIT2O: trata/se de ua responsabilidade ais ob*ecti!a, 4ue eBige u grau de diligAncia superior e u crit6rio ais rigoroso "culpa le!ssia' !s ALMEIDA !OSTA. o Do se adite a rele!8ncia negati!a da causa !irtual. PESSOA 7ORGE enuncia as seguintes causas de eBcluso da culpa, por 3alta de neBo causal psicol)gico entre o 3acto praticado e a !ontade do agente: o Grro desculp2!el "art. ,,.&': actuao do agente resulta de ua 3alsa representao da realidade, no censur2!el. A sua reaco 6 copreens!el e deterinadas circunst8ncias, pelo 4ue se eBclui actuao culposa. o Iedo in!enc!el "art. ,,7&/;': a actuao do agente 3oi pro!ocada por u edo inultrapass2!el, no censur2!el. GBeplo do estado de necessidade desculpante, no 8bito penal, e resultado de coaco psicol)gica ou perigo por 3actos naturais. 9e o perigo aeaa!a u be pessoal do agente ou de terceiro "!g !ida ou integridade 3sica', a situao representa ua causa de eBcluso da culpa, e conse4uente ausAncia de responsabilidade. o Desculpabilidade: aditida e teros gen6ricos, atendendo >s circunst8ncias concretas do caso. O acto no 6 censur2!el, ebora no se ten(a !eri3icado ne erro ne edo "aditida e teros residuais'. GBeplo: o 6dico nas urgAncias 4ue, 3ace a catacliso natural, se !iu 3orado a trabal(ar uitas (oras seguidas no 6 59 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL responsabili?ado por e!entuais erros 6dicos 4ue coeta 3ace a esse cansao e 3alta de ?elo, !g. A culpa do lesante pode concorrer co a culpa do lesado, siultaneaente, entendida en4uanto a oisso de padres de diligAncia do bo pai de 3alia "arts. #.7&/; e %7$&'. 1ara tal, basta 4ue u 3acto culposo, no ilcito as si desrespeitador de u )nus *urdico, (a*a concorrido, co culpa do lesante, para a produo ou agra!aento dos danos: segundo BAPTISTA MA!6ADO, no eBiste u de!er *urdico de 4ue o lesado e!ite a ocorrAncia de danos para si pr)prio. 9e a responsabilidade se basear nua siples presuno de culpa do lesante, a culpa do lesado eBclui o de!er de indeni?ar, disposio 4ue, por aioria de ra?o, se aplica > responsabilidade pelo risco. 1or outro lado, a eBistAncia de dolo do lesante no eBclui a ponderao de culpa do lesado "!g A es3a4ueia intencionalente 5, e 5 recusa/se a tratar o 3eriento'. O regie da culpa do lesado deonstra a !ertente sancionat)ria da responsabilidade ci!il sub*ecti!a, na edida e 4ue (2 4ue ponderar abas as culpas e as conse4uAncias 4ue delas resultara. 1ara este regie se aplicar 6 necess2rio 4ue: A actuao do lesado se*a sub*ecti!aente censur2!el e teros de culpa, e no ua era causalidade "MENEZES LEIT2O e ANT)NES 8ARELA, !s PESSOA 7ORGE e MENEZES !ORDEIRO, 4ue considera bastar 4ual4uer conduta do lesado, ainda 4ue no censur2!el'. O lesado se*a iput2!el. O disposto no art. %70& e!ita 4ue o *u?o de culpa 4ue pode recair sobre o lesado se*a pre*udicado pela interposio da culpa dos seus representantes. Ao lesante cabe o )nus da pro!a da culpa do lesado "art. %7;&'. +9* DANO. O dano 6 condio essencial de responsabilidade: por uito censur2!el 4ue se*a o coportaento do su*eito, no caber2 recurso >s regras da responsabilidade ci!il se as coisas correre be e ningu6 sair lesado. Ao contr2rio do direito penal, onde, coo sabeos, a tentati!a 6 pun!el. G teros naturalsticos, o dano representa a supresso de ua !antage de 4ue u su*eito bene3icia!a: perda de u direito sub*ecti!ou ou no 60 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL a4uisio de u direito. A !antage 6, a4ui, entendida en4uanto u be *uridicaente protegido. Gsta prieira aproBiao no 6, contudo, su3iciente: 4uid iuris 4uanto >s !antagens 4ue no se*a *uridicaente tuteladasQ Do so suscept!eis de indeni?aoQ 1or isso, entende MENEZES LEIT2O 4ue o dano de!e ser de3inido nu sentido 32ctico e norati!o, en4uanto 3rustrao de ua utilidade 4ue era ob*ecto de tutela *urdica. Dano patrionial: a!aliao e concreto dos e3eitos da leso no patri)nio do lesado e conse4uente indeni?ao pela copensao da diinuio do patri)nio. o GBeplo: as iport8ncias 4ue o lesado deiBou de au3erir e conse4uAncia da no utili?ao do auto)!el, ap)s acidente Dano real: a!aliao e abstracto das utilidades 4ue era ob*ecto de tutela *urdica e conse4uente reconstituio natural ou indeni?ao e esp6cie J crit6rio preponderante "art. %:;& e %::&'. o GBeplo: a perda ou a deteriorao de u auto)!el, ap)s acidente A 4uanti3icao do dano pode ser 3iBada co base e aspectos sub*ecti!os "teoria da di3erena, art. %::&/;': pode ser a!aliado co base na situao patrionial do lesado. Outras classi3icaes de danos: Danos eergentes "!g art .--& e -$-&': 3rustrao de utilidades *2 ad4uiridas. Lucros cessantes: 3rustrao de utilidades 4ue o lesado iria ad4uirir, no 3osse a leso. A distino 6 tradicional: actualente adite/se 4ue o conceito de dano abrange 4uer danos eergentes, 4uer lucros cessantes "art. %:#&/0'. Da coon la[: losses and daages. Danos presentes: *2 se encontra !eri3icados no oento da 3iBao da indeni?ao. o Danos eergentes presentes: 3rustrao de ua !antage actual o Lucros cessantes presentes: 3rustrao de ua !antage no obtida Danos 3uturos: ainda no se !eri3ica no oento da 3iBao da indeni?ao. 61 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL o Danos eergentes 3uturos: 3rustrao pre!is!el de ua !antage, a ocorrer posteriorente "!g gastos (ospitalares 3uturos do lesado' o Lucros cessantes 3uturos: 3rustrao de ua !antage 4ue, 3uturaente, no ser2 obtida "!g o lesado nunca ais ter2 o eso rito de trabal(o' O 3acto de o dano ainda no se ter !eri3icado no eBclui a indeni?ao, bastando a era pre!isibilidade "art. %:#&/;'. Danos patrioniais: 3rustrao de utilidades suscept!eis de a!aliao pecuni2ria "!g perda de bens e pri!ao do uso das coisas ou prestaes J coo estar/se pri!ado do uso de u auto)!elH o siples uso constitui ua !antage suscept!el de a!aliao pecuni2ria, noeadaente ediante considerao do !alor locati!o do be'. Danos no patrioniais ou orais: 3rustrao de utilidades no suscept!eis de a!aliao pecuni2ria, co re3leBos no plano espiritual, oral, etc. "!g desgosto resultante da perda de u parente'. Ka esa leso, !g leso 3sica, pode originar abos os danos: patrioniais "reduo do !alor da sua 3ora de trabal(o' e no patrioniais "dor e so3riento 3sicos'. A indeni?ao por danos no patrioniais "art. #-#&' 3oi, durante uitos anos, criticada: Os danos no patrioniais no seria suscept!eis de reparao: no (2 nada 4ue copense a dor ou o desgosto so3rido por algu6. A indeni?ao seria ua 3ora de coerciali?ao ioral dos sentientos, correspondendo a ua !iso aterialista da sociedade. O 4uantitati!o a 3iBar seria copletaente arbitr2rio, por 3alta de crit6rio 4ue peritisse ao *ulgador calcular o !alor da indeni?ao a atribuir. Gstas di3iculdades !eri3ica!a/se tab6 e certos danos patrioniais, !g indeni?ao de clientela. A doutrina contra/arguentou co recurso aos arguentos seguintes: A indeni?ao perite atribuir ao lesado deterinadas utilidades 4ue l(e peritiro algua copensao pela leso so3rida. 62 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL Do (2 4ual4uer ioralidade nessa copensao, *2 4ue no se trata de coerciali?ar bens no patrioniais, as antes sancionar o lesante por ter pri!ado o lesado das utilidades 4ue a4ueles bens l(e proporciona!a. A copensao 6 el(or 4ue coisa nen(ua: a ioralidade da copensao 6 superada pela in*ustia da no reparao desses danos. Face a esta e!oluo, adite/se (o*e o ressarciento dos danos no patrioniais e teros gerais "art. #-:&/0': disposio aplic2!el a toda a responsabilidade ci!il, incluindo a responsabilidade contratual "ROMANO MARTINEZ, MENEZES LEIT2O e GAL82O TELLES !s ANT)NES 8ARELA'. A indeni?ao 6 3iBada e4uitati!aente considerando a eBtenso dos danos e o grau de culpabilidade do agente "art. #-:&/, e #-#&', assuindo assi nature?a ressarcit)ria e puniti!a "pena pri!ada, estabelecida no interesse da !tia'. Coo deterinar a possibilidade de indeni?ao pela orte de ua pessoaQ 9endo pac3ico 4ue os danos no patrioniais so3ridos pelos 3ailiares da !tia e conse4uAncia da orte so indeni?2!eis, se*a essa orte instant8nea ou no "art. #-:&/; e ,', probleas se suscita relati!aente > perda da !ida da pr)pria !tia "dano orte stricto sensu', *2 4ue o CC 6 oisso a esse respeito. ANT)NES 8ARELA e OLI8EIRA AS!ENS2O contesta a possibilidade de atribuio de indeni?ao pela perda da !ida, co base no arguento de 4ue a personalidade *urdica cessa co a orte "art. :.&', e 4ue a orte no perite > !tia a a4uisio de 4ual4uer direito: ne os (erdeiros poderia ad4uiri/lo pela !ia sucess)ria, *2 4ue nada (a!ia sido ad4uirido pelo 3alecido. 1or outro lado, GAL82O TELLES, MENEZES LEIT2O, MENEZES !ORDEIRO e ALMEIDA !OSTA sustenta 4ue a !ida constitui u be *urdico cu*a leso 3a? surgir na es3era *urdica da !tia o direito a ua indeni?ao, 4ue se transitir2 aos seus (erdeiros nos teros gerais do direito das sucesses "art. ;$;#&, de acordo co as classes de sucess!eis do art. ;0,,&', e no do art. #-:&/; "ROMANO MARTINEZ'. A perda da !ida constitui para o titular o dano 2Bio 4ue ele pode suportar, pelo 4ue a ipossibilidade de indeni?ao por este representaria ua contradio !alorati!a. A tese da indeni?abilidade do dano/orte te sido de3endida pela aioria da *urisprudAncia: o problea paci3icou/se 4uando GAL82O TELLES abordou a 4uesto sob este prisa: La orte 6 o +ltio oento da !idaM. 63 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL +:* NE?O DE !A)SALIDADE. O art. #.,& liita a indeni?ao aos danos resultantes da !iolao: esse coportaento de!e ser causa dos danos so3ridos, eBistindo u neBo de causalidade entre o 3acto e o dano. Uual o liite at6 onde se pode aditir este neBo, *2 4ue o 3acto pode ser causa do dano e teros uito reotosQ =2 4ue de3inir u crit6rio ediante o 4ual o neBo de causalidade se*a entendido no e teros naturalsticos, as si e teros *urdicos. O2rias teorias respondera da seguinte 3ora: Feoria da e4ui!alAncia das condies: teoria da conditio sine 4ua non o W causa de u e!ento toda e 4ual4uer condio 4ue ten(a concorrido para a sua produo: a sua no ocorrAncia iplicaria 4ue o e!ento deiBasse de se !eri3icar. Do se *usti3ica estabelecer 4ual4uer apreciao da rele!8ncia *urdica dessas condies, ua !e? 4ue todas elas so e4ui!alentes para o processo causal. o Crtica: 3ornece ua regra geral descriti!a, e no ua de3inio de causalidade "LARENZ'. Gsta teoria 6 !aga e condu? a resultados absurdos "ROMANO MARTINEZ e MENEZES LEIT2O' J !g an+ncio de ua seguradora: o gato 3oge da dona, derruba u !aso e ua s6rie de acontecientos subse4uentes le!a ao a3undaento de u na!io. Feoria da +ltia condio: teoria da causa pr)BiaPcondio su3iciente o 9) considera coo causa do e!ento a +ltia condio 4ue se !eri3icou antes de este ocorrer e 4ue o precede directaente. Os CC 3rancAs e italiano apenas adite a indeni?ao de u dano 4uando ele se*a conse4uAncia directa e iediata da ineBecuo. o Crtica: a aco no te 4ue produ?ir directaente o dano, podendo produ?i/lo apenas indirectaente. 1or outro lado, a +ltia condio pode no ser a ais rele!ante, eBistindo ua condio antecedente !erdadeiraente decisi!a para o e3eito "!g algu6 4ue prende u iniigo nua *aula co lees, acabando por ser orto pelos aniais 64 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL J o ata4ue dos lees no a3asta a rele!8ncia causal da priso na *aula, segundo MENEZES !ORDEIROH ou o pe4ueno encontro dado a pessoa debilitada e p)s/operat)rio, 4ue resulta na sua orte, segundo ROMANO MARTINEZ'. Feoria da condio e3iciente o Fe 4ue ser e3ectuada ua a!aliao 4uantitati!a da e3iciAncia das di!ersas condies do processo causal, para a!eriguar 4ual a4uela 4ue apresenta aior rele!8ncia e teros causais. o Crtica: escol(er a condio ais e3iciente e teros causais apenas 6 poss!el se essa escol(a 3or reetida para o ponto de !ista do *ulgador, o 4ue redunda nu sub*ecti!iso integral inade4uado "!g casal 4ue discute por4ue o arido se encontra alcooli?ado, acabando este por disparar contra a ul(er, 4ue se recusa a ser tratada por u 6dico e acaba por orrer ap)s trataento por u curandeiro J consoante o *ui?, a causa poderia ser a lei do di!)rcio, o 2lcool, o uso de aras de 3ogo ou o curandeiriso, segundo MAN)EL DE ANDRADE'. Feoria da causalidade ade4uada o Do basta 4ue o 3acto ten(a sido e concreto causa do dano, e teros de conditio sine 4ua non. W necess2rio 4ue, e abstracto, se*a tab6 ade4uado a produ?i/lo, segundo o curso noral das coisas "noralidade social'. A a!aliao da ade4uao abstracta do 3acto s) pode ser a!aliada a posteriori: seria pre!is!el 4ue a pr2tica da4uele 3acto originasse a4uele dano "*u?o de prognose'Q 1ode ter por base circunst8ncias norais, 4ue le!asse o obser!ador a e3ectuar u *u?o de pre!isibilidade, e anorais, desde 4ue con(ecidas do agente "!g ingesto de a+car se o agente soubesse 4ue a !tia era diab6tica'. o 1ara MENEZES LEIT2O, a doutrina da causalidade ade4uada reete para 4uestes de iputao sub*ecti!a: 6 ua 3)rula !a?ia, en3i. 65 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL G 4ual4uer caso, parece ter sido consagrada no art. %:,& "o ad!6rbio Lpro!a!elenteM e!idencia/o J a condio te 4ue ser id)nea a produ?ir o dano'. Feoria do 3i da nora !iolada: teoria do escopo da nora !iolada o W apenas necess2rio a!eriguar se os danos 4ue resultara do 3acto corresponde > 3rustrao das utilidades 4ue a nora !isa!a con3erir ao su*eito atra!6s do direito sub*ecti!o ou da nora de proteco. Uuesto 4ue acaba por se recondu?ir a u problea de interpretao do conte+do e 3i espec3ico da nora 4ue ser!iu de base > iputao dos danos. o 1ara MENEZES LEIT2O 6 esta a el(or 3ora de deterinao do neBo de causalidade. A obrigao de reparar os danos causados constitui ua conse4uAncia *urdica de ua nora relati!a > iputao de danos, o 4ue iplica 4ue a a!eriguao do neBo de causalidade apenas se possa 3a?er a partir da deterinao do 3i espec3ico e do 8bito de proteco da nora 4ue deterina essa conse4uAncia *urdica. A denoinada rele!8ncia da causa !irtual, a 4ue *2 aludios, !eri3ica/se sepre 4ue o dano resultante da causa real se ti!esse igualente !eri3icado, na ausAncia desta, por !ia de outra causa "causa !irtual'. GBeplo: algu6 4ue en!enena u ca!alo 4ue, durante o e3eito do !eneno, 6 abatido a tiro J o disparo 6 a causa real do dano so3rido pelo lesado, sendo 4ue o en!enenaento 6 a causa !irtual 4ue iria produ?i/lo da esa 3ora. 9olues: <ele!8ncia positi!a da causa !irtual: o autor da causa !irtual seria responsabili?ado pelo dano, nos esos teros 4ue o autor da causa real. o Iplicaria prescindir do neBo de causalidade, interropido pela causa real. O autor da causa !irtual seria responsabili?ado por danos 4ue no resultara do seu coportaento. Do procede "art. #.,&'. <ele!8ncia negati!a da causa !irtual: o autor da causa !irtual no seria responsabili?ado, as a eBistAncia dessa causa ser!iria para a3astar a responsabilidade do autor da causa real. 66 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL o GBpressaente aditida nos arts. #-0&/#-,&/0, :0:&/; e .$7&/;: Disposies eBcepcionais: PEREIRA !OEL6O, disposies 4ue institue ua responsabilidade agra!ada e resultado de ua presuno de culpa ou de iputao pelo risco, 3uncionando a rele!8ncia negati!a coo ua copensao pelo agra!aento da responsabilidade. Gstabelecer genericaente a rele!8ncia negati!a no se *usti3icaria, *2 4ue a responsabilidade ci!il desepen(a no s) 3unes reparat)rias, as tab6 pre!enti!as e puniti!as. A3loraento do princpio geral de rele!8ncia negati!a da causa !irtual: a 3a!or da aplicao gen6rica desta soluo pronunciou/se PESSOA 7ORGE "conse4uAncia l)gica da sua teoria de 3iBao sepre da indeni?ao co base na teoria da di3erena: a 3uno reparat)ria seria a 3uno priordial da responsabilidade ci!il' J posio isolada na doutrina. Irrele!8ncia da causa !irtual: a responsabilidade do autor do dano no 6 a3ectada iniaente pela eBistAncia de ua causa !irtual. o 1osio sustentada por: MENEZES LEIT2O, ANT)NES 8ARELA e MENEZES !ORDEIRO J !eri3icando/se a iputao delitual de u 3acto ao agente, naturalente 4ue este (2/de responder pelos danos causados, nos teros gerais "art. #.,&'. Gssa regra geral no 6 perturbada pela rele!8ncia negati!a "noras eBcepcionais 4ue no coporta aplicao anal)gica, art. 00&', o 4ue seria absurdo 3ace >s 3unes pre!enti!as e puniti!as prosseguidas pela responsabilidade ci!il delitual. A rele!8ncia da causa !irtual e situaes espec3icas 6 ua causa supleentar de eBcluso da responsabilidade, 4ue 6 concedida pela lei e situaes restritas de responsabilidade agra!ada. A este respeito cupre estabelecer as seguintes distines: 67 Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL Causalidade interropida: u 3acto teria pro!ocado deterinado e3eito, cu*a !eri3icao 3oi interropidaPipedida por outro 3acto 4ue produ?iu o eso e3eito co anterioridade. Causalidade antecipada: ua aco pro!ocou u e3eito danoso 4ue se !eri3icaria ais tarde e resultado de outro 3acto "a causa !irtual teria produ?ido o dano e oento posterior se o pre*u?o no ti!esse ocorrido por 3ora da prieira aco'. 68