Você está na página 1de 9

LNGUA, LITERATURA E ENSINO Maio/2007 Vol.

II

JOPARA: LIMIARES DA LNGUA


Diego Jiquilin, RAMIREZ
(Orientadora): Profa. Dra. Eleonora Albano

Falar sobre o jopara , antes de tudo, fazer remisso imediata a um pas


sul-americano situado no corao do continente, o Paraguai, e lembrar-se de
seus idiomas, em convivncia desde o perodo colonial, o guarani e o
castelhano.
Jopara o vocbulo de origem indgena que, prioristicamente, foi
traduzido por Guash & Ortiz1 ao espanhol como a medias, medianamente e
mezcla, mezcolanza. tambm o nome de um prato culinrio tpico,
constitudo principalmente pela amlgama de dois ingredientes: o milho,
americano, e o feijo, no-americano. Originando-se disto a metfora, a juntura
do elemento nativo com a do elemento estrangeiro, escolhida pelos falantes
para designar a mistura das duas lnguas.
O fenmeno lingstico daqueles que polemizou preceitos abarcados
pela lingstica histrica, primeiramente, porque uma das lnguas envolvidas
americana (contrariando a histria da disciplina, que nasce em cunho europeu),
e depois, por se tratar de, como discutiremos, uma mistura de lnguas
(contrariando os estudos baseados na evoluo estritamente gentica dos
idiomas)2.
1. GUASH, Antonio, S.J. & ORTIZ, Diego, S. J. Diccionario Bsico guarancastellano\castellano-guaran. Sintctico feaseolgico ideolgico. Grafa
actualizada. CEPAG: Asuncion, 1991.
2. Sobre a histria da disciplina Junyent i Figueras (1995, p. 35) resume:
La histria de la lingstica histrica t un biaix clarament etnocntric que
prioritza no tan sols la recerca en l'mbit occidental sin tamb l'objecte de la recerca.
Aix, el desenvolupament histric de la disciplina parteix sempre de la recerca en la
famlia indoeuropea. Aquest fet, a ms de donar una visi molt limitada de l'mbit de la
disciplina, ha determinat tamb que la recerca de llenges no indoeuropees (s a dir,
gaireb totes les lenges del mn) s'hagus de cenyir al model indoeuropeista tant en
els seus avenos com en les seves limitacions. L'altra histria de la lingstica histrica
s, doncs, d'una banda la histria silenciada de la disciplina, per tamb una anlisi de
les aportacions que la recerca en altres grups lingstics ha fet a la lingstica
histrica.

Lustig [2003]3 assevera, quanto ao jopara, que probablemente es ms


adecuado describirlo como una mezcla de lenguas que como lengua
mezclada. Neste mesmo ensaio, o autor apresenta a opnio de Dietrich (1993)
e Tovar em Corvaln & de Granda (1982) que categoricamente descrevem o
fenmeno lingstico como uma lngua mista no-estabilizada, esta
concepcin se basa en la idea de que el jopara es un lenguaje de transicin que
o bien le prepara el camino a un jopara 'normativo' o a su substitucin por el
espaol paraguayo. Canese & Corvaln (1987)4, ao tematizarem a situao
lingstica do pas, desvelam que se pode observar as variedades das duas
lnguas dentro do bilingismo, e ento, fazem uma breve anlise sobre o
castelhano opondo o registro estndar, ao que denominam espaol paraguayo
estandar (EPE), ao coloquial, espaol paraguayo coloquial (EPC), de modo a
entender a influncia do guaran paraguayo (GP) no espaol paraguayo (EP)5.
De fato, o jopara ainda no est estabilizado-normativizado e justamente
por isso no o considero como uma lngua6, prefiro design-lo como um
mistura de lnguas. De todas as formas, o que a corrente literatura, no fundo,
vem a concordar: um fenmeno lingstico gradiente, i.e., uma matiz hispanoguarani, o que pretendo demostrar, de forma sucinta, nas pginas seguintes.
Existem, no Paraguai, duas lnguas (e seus registros e contextos de uso).
De um lado, h o dito espanhol estndar que se ope ao coloquial, o primeiro
encontrado, a priori, em situaes formales como gobierno, educacin,
medios de comunicacin especialmente en su fase escrita -; o cuando se
habla: a) con persona desconocida o superior por razones de edad; b) ante un
pblico numeroso (Corvaln & Canese, opus cit. p.09). Enquanto que o
segundo, falado em todos os demais contextos, ou seja, em ambiente familiar,
informal, etc. Por outro lado, no que diz respeito ao guarani, no existe esta
distino formal-coloquial, h uma nuana entre o grau de interferncia

3. Wolf Lustig (Mainz): Mba'eichapa oiko la uarani? Guaran y 'jopara' en el


Paraguay, Asuncin, s.a.
4. CANESE & CORVALAN. El espaol del Paraguay: en contacto con el
guaran. Asuncin, 1987.
5. Ramirez (2004) aponta outras discusses feitas por Morgino (1990) e Meli
(1992) no ensaio O que o 'jopara'?
6. Uso-me do conceito de lngua baseado neste critrio de estabilidade, o conceito
ainda problemtico em lingstica, sobretudo no que diz respeito dialetologia,
poltica lingstica e at mesmo na lingstica histrica. Sobre o assunto comentam
MOUTON, Pilar Garca (1994) em Lenguas y dialectos de Espaa, CRISTAL, David
(2000) em Language Death e SIGUAN, Miquel (2001) em Bilingismo y lenguas en
contacto, por exemplo.

370

castelhana, como por exemplo no caso do guarani falado no campo que tem
menos emprstimos do espanhol que o guarani falado na zona urbana. O
jopara tem lugar nesta mistura, localizado entre o coloquial espanhol e o
guarani com mistura: el valor del jopara es ambiguo. Manteniendo la
estructura esencial del guaran es la base sobre la que se puede edificar,
aprovechando las categoras todava bien manejadas. (...) El jopara es todava
guaran, si bien con palabras castellanas, la sistematizacin morfolgica est
anclada en el guaran (Meli, 1992, p. 185). A lngua guarani do Paraguai no
um idioma de ndios, nem o guarani da poca das misses, o guarani puro
apenas existe nas gramticas, nos verbetes forjados dos dicionrios7 e nos
outros dialetos guaranis falado pelos indgenas do pas.
Em suma, assim se resume o quadro lingstico paraguaio8:
jopara

Guarani puro

Guaranis com mistura


Castelhano coloquial

Castelhano estndar

Meli tem razo ao afirmar que o jopara estruturalmente guarani, de


certo modo, o fenmeno uma das evolues do idioma indgeno. Em sua tese
de doutorado9, o jesuta apresenta a histria da lngua no perodo colonial,
quando era manejada pelos religiosos ao ponto de tornar-se lngua geral. ?
nessa poca que comea a acontecer as mudanas fundamentais no guarani que
deixar de ser um idioma exclusivamente dos ndios. A lngua se
normativizar, tendendo a unificar suas variedades dialetais, a relativa
unificao se explica, ou por contato de um povo com outro, ou porque uma
determinada reduo havia sido obrigada a mudar-se de stio, ou ainda, e o
mais importante, que o guarani deveria ser aprendido como lngua
estrangeira, mas, apesar disso, o guarani ainda conservou algumas diferenas
dialetais graas s distncias de uma reduo a outra, ou variante aprendida

7. No guarani a palava sambyry (< techa = olho + mombyry = longe) - Neol para televiso ou telefone e'mbyryha (e' = palabra).
8. Aparte de outras lnguas indgenas e de outras lnguas europias.
9. Tese em cincias religiosas , defendida em 1969 na Universidade de
Estrasburgo, cujo ttulo original La cration d'un langage chrtien dans les
Rductions des Guarani au Paraguay, traduzida em 2003 ao espanhol.

371

por um algum autor. Vale ressaltar que o guarani oferecia uma forma tida como
clssica:
Existe la tendencia de considerar la lengua guaran de los jesuitas como un
todo nico, un bloque sin fisura. Ese guaran 'clsico' sera el que se
encuentra en las obras incomparablemente ricas del padre Antonio Ruiz de
Montoya. (...) No se puede identificar la lengua escrita con la hablada, y
menos an una literatura casi exclusivamente religiosa con el idioma de uso
comn. En la lengua de los jesutas, otro hecho haba de venir a ensanchar la
brecha entre lengua escrita y lengua hablada: el corpus literario en la lengua
guaran que se conoce hoy se compone en gran parte de obras escritas por
extranjeros, cuyo conocimiento de la lengua era por dems 'cientfico' y poco
espontneo (Meli, [1969], 2003, p. 107 -108).

Este idioma de estrangeiro resultar no jopara atual.


Como j mencionado anteriormente, a questo do contato sempre foi tema
de polmica dentro da lingstica histrica, desde o sc. XIX, para os
dialetologistas como Schuchardt ou J. Schmidt apenas o contato entre duas
lnguas pode(ria) provocar a mudana em um idioma; em resposta a Mller,
Schuchardt afirmar que no h lnguas puras enquanto que Mller
argumenta no sentido de que a mudana lingstica, ou seja, a evoluo das
estruturas da lngua, nunca pode ser explicada como fruto da mistura por
contato, entre idiomas diferentes no haver, portanto, lnguas com duplo
parentesco: Es gibt keine Mischsprache (no h lnguas mistas) (Paixo,
2006)10. Contudo, o sculo XX experimentar uma revira-volta nesta rea da
lingstica: El segle XX marcar la davallada de la lingstica histrica a
causa del desenvolupament de la lingstica descriptiva. L'inici de la davallada
est marcat per la publicaci del Curs de Lingstica General de Saussure i,
especialment, per l'oposici que proposa entre sincronia i diacronia (Junyent i
Figueras, p. 29), e mais recentemente, en els darrers anys, per, el panorama
ha canviat fora. Si pensem en la situaci de la lingstica histrica en els anys
70, quan el desinters per la histria era general i, ms a ms, la lingstica
histrica es limitava a explicar el canvi lingstic i poca cosa ms, ens
adonarem que cap als 80 hi ha un gir a partit del qual es torna a fer atenci a
l'analogia, creix l'inters per la lexicoestadstica, es comena a tenir en compte
la sociolingstica i creix l'inters pels pidgins, els criolls, el contacte de
llenges, i les seves implicacions en el desenvolupament histric de les
lenges (Junyent i Figueras, p. 07). Atualmente, na lingstica de contato
10. Disponvel em http://www.ime.usp.br/~tycho/participants/psousa/evelin_2006

372

como na de Thomason & Kaufman (1998)11, acredita-se que a evoluo das


lnguas, quando em contato (denominado transmisso imperfeita), se explica
por dois vieses, um deles quando ocorre a troca de lnguas, isto , uma
populao falante da lngua A entra em contato com uma populao falante da
lngua B, e passa a se utilizar da lngua B como idioma principal. A lngua B
(aqui, "lngua alvo") utilizada pelos novos falantes poder sofrer influncias da
lngua A original. Essa influncia pode se dinfundir para o todo da populao
de falantes da lngua B nas geraes seguintes (Paixo, 2006); e outro pela
manuteno, fenmeno pelo qual o Paraguai passa, e que Paixo (opus cit.)
comenta: uma populao falante da lngua A entra em contato com uma
populao falante da lngua B. A lngua A se mantm entre seus falantes, mas
elementos da lngua B podero modific-la: o processo de interferncia
transcorre tipicamente pelo bilinguismo; os resultados da interferncia sero
tipicamente os Emprstimos (lexicais e/ou estruturais).
Borrowing is the incorporation of foreign features into a group?s native
language by speakers of that language: that native language is mantained but
is changed by the addition of the incorporated features.
Invariably, in a borrowing situation the first foreign elements eo (sic) enter
the borrowing language are words. Typically, though not always, the
borrowed words are treated as stems in the borrowing language that is,
they take the usual affixes for the appropriate stem-class. (...). If there is
strong long-term cultural pressure from source-language speakers on the
borrowing language speaker group, then structureal features may be
borrowed as well phonological, phonetic, and syntactic elements, and even
(though more rarely) features of the inflectional morphology.
Although lexical borrowing frequently takes place without widespread
bilingualism, extensive structural borrowing, as has been often pointed out,
apparently requires extensive (thought not universal) bilingualism among
borrowing-language speakers over a considerable period of time

(apud, Paixo 2006, in T&K 1998:37).


A seguir apresento exemplos de cada registro, lngua e fenmeno
lingstico sobre o qual viemos tratando.
Podemos encontrar exemplos de espanhol paraguaio coloquial no romance
escrito por Margot Ayala Michelagnoli intitulado Ramona Quebranto (2003),
alm de, obviamente, vastssimas falas em jopara: he utilizado como
herramienta el jopara, lenguaje ste que cuestiona continuamente su propria
11. KAUFMAN, Terrence; THOMASON, Sarah Grey (1988). Language contact,
creolization and genetic linguistics. Los Angeles: University of California Press.

373

gramtica. Est implcita la intencin, en primer trmino, de denunciar el


drama de una realidad social y contribuir a elevar el jopara a nivel literario, y
es al mismo tiempo un tmido aporte para la comprensin del bilingismo
paraguayo (p. 11).
difcil estabelecer um limiar que estabelea onde termina o jopara e
onde comea o castelhano coloquial, no excerto que segue, trago o que seria
algo mais aproximado de espanhol coloquial:
La pinta e lo de meno porque itarova hese, et caliente, porque le hace
todo paje, era niko akue su aluno pue, demasiado mayora por l. Alguno kua
as ko nom son luego, con permanente choror, tetona, sin eperanza ha ikyrko
y tiene toda su comodida.
Et nom demasiado celosa por l, por eso no tiene pokyr en su
hamburguesera. Quin pa no va a mequin si e jov lindo muchacho? (p. 35
e 36).
Como vemos, neste exemplo, a estrutura bsica das oraes castelhana,
sobre as quais h inmeras introdues de lxico (tarova hese, paje, akue,
kua, choror, etc.) e morfemas (niko, pa, etc.) guaranis. Quanto ao nvel
fontico, a grafia d conta de denunciar as formas et, pue, nom meno,
eperanza, entre outras, que so derivadas respectivamente de est, pues, no
ms, menos, esperanza e que deixa sinalizado a perda da consoante de coda
[s], comum no registro coloquial; o que no podemos notar se no lugar da
sibilante h a substituio por uma oclusiva glotal, fonema guarani presente na
fala espanhola dos paraguaios.
O registro culto, conforme comentado, pode ser encontrado
principalmente na impresa escrita, ocorrendo um fato que merece ser
analisado: os jornais, principalmente, querendo ser populares tomam as
palavras guaranis emprestadas e inserem em suas reportagens. Quanto mais
popular o jornal e mais popular a notcia mais palavras tomaro do guarani,
parece que usar o idioma indgeno uma questo de estilo por parte da
empresa que o utiliza. Vejamos:

374

A falta de leche le dan t h12 noms a mellicitas


Los trillizos nacidos el ao pasado en el hospital Nacional cumplieron ayer un ao. El
mita'i13, Jos Mara, haba muerto a las 24 horas de haber nacido y le hicieron un
panten'i14 en el patio de la abuela paterna en Valle Pucu (Aregu).

Las dos mitakua'i 15sobrevivientes permanecieron en el hospital casi cuatro


meses. Mara Angela, la mayor, sufre de hidrocefalia y Mara Lujn es sper
despierta y vivaracha, coment la abuela materna Teodorina Bentez. Las nenas
tienen que compartir su carrito porque tienen slo uno. Avei16 necesitan paales
tamao grande. Por otro lado, la nia enferma ltimamente no acude a sus controles
mdicos porque "ijetu'u la pasaje", he'i17. Los familiares festejaron el cumple de las
mellis con una chocolatada con la colaboracin de la abuela Gabi, pero la mayor
parte del tiempo las bebas se mantienen con t negro mnte18 porque la plata no
alcanza para la leche. "Toman leche Nido, pero ya est a 25 mil guaranes y cuando
su pap alcanza noms trae, entonces, si no hay, le damos t de ans, de naranja, ere
era", omombe'u19. Su pap, Fabin Lpez, es vendedor ambulante y su mam,
Sara Delacruz Bentez, de apenas 18 aos, es ama de casa y necesitan ayuda. La
pndex ya tiene seis hijos, los dems de 6, 4 y 3 aos. Para aportes llamar al 0971960.036 o al 208.820 (a Gabi).
http://www.diariopopular.com.py/web/2006/03/25/678.htm

Por fim, apanhei da pequena compilao de ditos paraguaios reunida em


e'nga: dichos populares paraguayos (Aguilera, 1996), os exemplos de
jopara:
(1) Kua arandu ha burro parejero ndai pri (p.80)
'Mujer sabia y burro parejero no existen
12. Negro, preto.
13. Menininho.
14. Pequena tumba. Mistura da palabra castelhana panten com o diminutivo
guarani i.
15. Menininha.
16. Tambm, bem como.
17. Disse.
18. Um pouco.
19. Afirmou, confessou.

375

(2) Kua kua ndive, ha kuimba'e kuimba'e ndive otratava'er (p. 83)
'Negocio de mjer, entre mujeres; el de varn, entre varones
Podemos perceber que nos dois exemplos, retirados da parte dos ditos de
cunho machista, as construes so alicercadas em guaranai, no primeiro caso
deste jopara h a entrada apenas lexical de burro parejero, no segundo
exemplo a interferncia ocorre na morfologia, a raiz verbal do espanhol
vestida pelos morfemas de pessa e tempo do guarani
o 3 p.-

trata
tratar

- va'er
- fut. Certo

Esta o atual situao lingstica do Paraguai, pretendi nestas pginas


corridas apresentar um pouco quo complexo falar sobre o jopara, o guarani
e o espanhol paraguaio.
Termino minha empreitada citando mais uma vez Meli:
El uso del guaran por hablantes de origen europeo, como el que se inici a
raz de las primeras expediciones espaolas al Ro de la Plata, sin embargo,
presenta otras caracterstica. Los primeros hablantes bilinges castellanoguaran fueron, en realidad, algunos tripulantes, nufragos o desertores, de
las expediciones de Juan Daz de Sols (1515), de Sebastin Caboto (1526),
de Diego Garca de Moguer (1528). Estos lenguas, como sern llamados,
que haban aprendido el guaran en convivencia con la comunidad indgena
que los haba acogido, tendrn posteriormente un papel importante y
ambiguo como intrpretes y guas. [...] Diversas seran las intenciones de
los guaranes al hablar castellano: entienden congraciarse con los recin
llegados y usar la lengua de quien ya empezaba a llamarse karai, que se
har sinnimo de seor. El guaran entra en el castellano para salir despus
cargado con una semntica y una nueva prctica: el guaran de los intrpretes
y lenguas puede ser caracterizado como palabras de la lengua, sin la
lengua. Es el guaran pensado y hablado para decir un pensamiento y una
orden castellana
(Meli, In La lengua guaran del Paraguay: historia, sociedad y literatura,
1992).
_________________________________
REFERENCIAS BIBLIOGRFCAS:
AGUILERA.(1996). e'nga: dichos populares paraguayos. Asuncin: 6.
CORVALN, G. & CANESE, N. (1987). El espaol del Paraguay en contacto con el
guaran. Asuncin.
CRYSTAL, David. (2000). Language Death.Cambridge University Press: Cambridge.

376

DIARIO POPULAR. Asuncin: 25 de Maro de 2006. Disponvel em:


http://www.diariopopular.com.py/web/2006/03/25/678.htm
GUASH, A. S. J. & ORTIZ, S. J. (1991). Diccionario castellano-guaran/ guarancastellano. Sintctico, fraseolgico, ideolgico. Grafa actualizada. CEPAG:
Asuncin.
JUNYENT, M. C. (1955). Lingstica Histrica. Universitat de Barcelona: Barcelona.
LUSTIG, W. Mba'ichapa oiko la guarani? Guaran y jopara en el Paraguay.
Disponvel em: http://www.staff.uni-mainz.de/lustig/guarani/art/jopara.pdf
MELI, B. (1992). La lengua guaran del Paraguay: lengua, sociedad y literatura.
Mapfre: Madrid.
_____. (2003). La lengua guaran en el Paraguay colonial. Cepag: Asuncin.
MICHELAGNOLI, M. A. (2003). Ramona Quebranto. Asuncin.
MOUTON, P. G. (1999). Lenguas y dialectos de Espaa. Arco Libros: Madrid.
PAIXO, M. A. (2006). Algumas teorias de contato. Disponvel em:
http://www.ime.usp.br/~tycho/participants/psousa/evelin_2006/aula2.html#1
RAMIREZ, D. J. (2004). O que o jopara?, disponvel em:
http://pt.wikipedia.org/wiki/Jopara
SIGUAN, M. (2001). Bilinguismo y lenguas en contacto. Alianza: Madrid.
THOMASON, S. G. & KAUFMAN, T. (1998). (org.) Language contact, Creolization,
and genetic linguistics. University of California Press: Berkeley, Los Angeles,
London.
TOVAR, A. Espaol y lenguas indgenas: algunos ejemplos. In: CORVALN & DE
GRANDA. p. 473-496.

377

Você também pode gostar