Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
ALMEIDA & ARRAES - E Geografia e Paul Claval PDF
ALMEIDA & ARRAES - E Geografia e Paul Claval PDF
Paul
Claval
geografia,
Paul
Claval
Maria Geralda de Almeida
Tadeu Alencar Arrais
(orgs.)
Universidade Federal de Gois
Reitor
Edward Madureira Brasil
Organizadores
Maria Geralda de Almeida
Tadeu Alencar Arrais
Autores
Jose Borzacchiello da Silva
Lucileyde Feitosa Sousa
Margareth de Castro
Paulo C. da Costa Gomes
Salete Kozel
Reviso textual
Wanessa Damasceno
Traduo
Marcela Burger Sotto-Maior
Apoio tcnico
Muryel Arantes
Inclui referncias.
ISBN 978-85-8083-109-2
CDU: 910-051
Prefcio
Margareth de Castro1
Introduo
Este artigo tem como prioridade deixar um breve registro de uma expe-
rincia conjunta. No poderia deixar de responder positivamente ao generoso
convite para participar da homenagem comemorativa dos 80 Anos do Professor
Claval, um trabalho cujo resultado o conjunto de artigos de seus colegas e
orientandos que compe a presente publicao. Tarefa rdua essa, quando se
trata de uma personalidade to complexa e com um legado que marca a hist-
ria da geografia, desde meados do sculo XX at os nossos dias.
Paul Claval possui uma vastssima obra no campo da geografia. como
se a sua curiosidade o levasse sempre busca de novas perspectivas e inquie-
taes. Diferentemente de intelectuais de sociedades baseadas fundamental-
mente na oralidade, ele escreve e registra, tal qual prope a prpria cincia a
qual se dedica. Claval escreve sobre a terra, a descreve, sempre em sintonia
com as sociedades e seus espaos mutantes. Por isso, esse percurso complexo.
As questes que aborda so mltiplas e diversificadas.
O presente ensaio no tem a pretenso de discutir o conjunto de sua
obra, nem traar um perfil do autor. Colocam-se aqui alguns instantes que se
sups reveladores, assim como algumas concluses provisrias, decorrentes
4 BRAL, M; BAILLY, A., 1885, 1918, p. 119. A lngua grega associa grapho, graphe, ie, ique com escrever,
mas tambm com gravar. Em relao a graphium, o substantivo, trata-se de instrumento pontudo
para escrever sobre a cera, ou seja, para gravar (DE CLERCQ, 2011, p.90).
que serve para a escrita, assim como graphicus concerne pintura, mostrando
a estreiteza dos sentidos atribudos. Esses registros so identificados com as
prprias qualidades do ambiente, suas marcas e peculiaridades. A nova pos-
tura em relao cientificidade atribui geografia a tarefa de apreend-las a
partir das descries.
A viso ampliada da diversidade do mundo trazida pelo Sculo das Lu-
zes busca conceituar a geografia como cincia que ensina a posio de todas
as regies da terra, umas em relao s outras, e em relao ao cu, com a des-
crio daquilo que contm de principal (WOOLDRIDGE, R.; LEROY-TURCAN,
I. (dir.), 1762; 1798. p. 119). A geografia preocupa-se, ento, com as posies
dos lugares e a relao que estes estabelecem entre si. Tornam-se agora reco-
nhecidas e objeto de especulao , as regionalidades; buscam-se as carac-
tersticas principais que as tornam especficas.
O positivismo do sculo subsequente, de generalizao do processo
industrializante, refora o sentido da descrio como elemento determinan-
te da anlise cientfica5, tendo em vista o esforo racionalista na busca de
leis universais classificatrias. A centralidade do procedimento descritivo
atravessa o incio do sculo XX, procurando, porm, conceituaes mais de-
talhadas e precisas, ao mesmo tempo em que se definem as diversas esca-
las da anlise espacial e se amplia o mbito de atuao da geografia. Tem-se
aqui, de forma mais clara, a geografia como cincia que tem por objetivo
a descrio total ou parcial do globo, dos acidentes e dos fenmenos fsi-
cos encontrados na superfcie terrestre ou marinha. tambm o estudo da
dependncia do homem em relao a esses fenmenos; da distribuio das
raas humanas; das condies de existncia dos seres vivos sobre a terra
(WOOLDRIDGE, R.; LEROY-TURCAN, I. (dir.), 1932-1935). Trata-se de fazer
acompanhar a Geografia de um determinado adjetivo, que indique um pon-
to de vista particular, no qual se considera essa cincia (Geografia da Fran-
a, Geografia do Planalto Central etc.), ou, no que apenas remete s cincias
mais gerais ou mais especiais, das quais ela utiliza os dados (Geografia Fsi-
ca, Geografia Poltica, Geografia Histrica, Geografia Econmica, Geografia
Humana, Geografia Antiga).
5 Esse Glossrio vem sendo desenvolvido desde 1678, quando Cange publicava-o em trs tomos. Dali
em diante, a ltima verso atribuda a Favre, que completa os 10 tomos. No Glossrio aparece
Geographare como ato de descrever a terra. Fonte: FAVRE, Lopold. Glossarium mediae et infimae
latinitatis, 1883-1887.
Mas de outro lado, esta paisagem forma um todo, onde os elementos se en-
da sntese viva que ela oferece aos nossos olhos (VIDAL de la BLACHE, 1908).
pos humanos mantm com o seu ambiente o domnio que lhe era re-
que os mtodos que empregam so, doravante, anlogos aos que utilizam
que real, que existe realmente, e todo o resto, a extenso informe que o
objetivada. O que quer dizer, ao mesmo tempo, que o vivido enquanto tal
1978, p.154).
quais ele sucedeu. Ela depende delas para a compreenso das sociedades
vida determinada e, da obra composta durante essa vida, uma obra deter-
goria, por ser o seu tema comum, prksis) consiste em fazer alguma coisa
nessa espcie de poisis ou fabricao que, por fim, se torna a palavra es-
entre as parcelas territoriais. A Geografia geral dos mercados (1963) inicia seus
escritos voltados dinmica econmica6. Estes, entretanto, sempre estiveram
entremeados com questes atinentes s escalas territoriais7, s questes pro-
priamente sociais da geografia humana e ao pensamento geogrfico8. Existe
um ritmo no entrelaamento desses temas que so retomados e atualizados
de tempos em tempos, como se necessitassem se autoalimentar mutuamente,
como se do avano de alguns, dependesse a reconsiderao dos demais. Nessa
alternncia entre retomada temtica e atualizao, a geografia econmica per-
de, progressivamente, lugar para as questes humanas e culturais.
Sem querer de forma alguma confundir a insero nos tempos hist-
ricos com a sujeio aos aspectos das diversas contemporaneidades e o con-
sequente obscurecimento do talento intelectual, faz-se necessrio reconhe-
cer traos de autonomia e de criatividade do indivduo na construo histrica
do pensamento. A histria sempre histria de uma sociedade, mas, sem a
menor dvida, de uma sociedade de indivduos (ELIAS, 1994, p.45). ine-
gvel que a contribuio de Paul Claval acontece em sintonia e no em sub-
misso ao seu tempo. No seu livro Elementos de Geografia Econmica (1976),
a imprevisibilidade da ao dos homens j se encontra presente. Para ele,
mesmo considerando a ocorrncia das atividades propriamente econmicas,
destaca que os homens de negcios necessitam se encontrar para que as
trocas ocorram em boas condies, ou seja, as interaes determinam a va-
riabilidade dos resultados (CLAVAL, 1976, p.29). , no entanto, em A Geografia
Humana e Econmica Contempornea (1984) que se processa mais claramente a
transio do pensamento, subordinando a importncia das variveis econ-
micas, definidas pela racionalidade da lgica de mercado, ao peso das aes
humanas. Os fatores sociais destacam-se, tambm, frente geografia do lu-
gar natural, abstrato e indefinido. A sociedade no pertence ao domnio da
natureza: o que h nela de natureza repensado e reestruturado pela cultura
(CLAVAL, 1984, p. 223).
6 Entre os estudos econmicos, destacam-se: Elementos de Geografia Econmica (1976); Geografia Huma-
na e Econmica (1984).
7 Sobre territrio publicou Regies, Naes, Grandes Espaos (1968); A Conquista do Espao Americano Do
Mayflower a Disneyworld (1990); A Geografia da Frana (1993); A Fabricao do Brasil (2004).
8 Datam dos anos 1960 e 1970, ensaios sobre geografia humana e social: Ensaio sobre a Evoluo da Geo-
grafia Humana (1964); Princpios de Geografia Social (1973); Elementos de Geografia Humana (1974); Espao
e Poder (1978). Em 1972, publica O Pensamento Geogrfico, tema que ser retomado em meados de 1980,
em Os mitos fundadores das Cincias Sociais e, posteriormente, com Epistemologia da Geografia (2001) e A
Geografia do Sculo XXI (2003).
1999, p. 420).
1999, p. 420).
esto na origem da maior parte dos conflitos que abalam o mundo aps a
o vivem: ela fala da sensibilidade de uns e de outros, das paisagens que eles
9 Segundo a definio do dicionrio da Academia Francesa (edio de 1986), o termo gegrafo aparece
em lngua francesa no sculo XVI, a partir do latim geographus e do grego gegraphos, como aquele que
descreve a terra e/ou pessoa que estuda geografia. (op. cit.)
alcana (FILLERON, 2008), esta ltima se projeta, hoje, muito mais longe. O
olhar se estende. No somente ganha amplitude, mediado por objetos tcni-
cos, como amplia e diversifica os ngulos de viso. Do avio ou dos progra-
mas de informaes geogrficas tem-se a possibilidade do exame minucioso
do objeto, de vrias formas e em diversas escalas, como nunca antes se havia
conseguido. A regio varia do olhar daquele que passeia vista vertical do ae-
ronauta (CLAVAL, 2006, p. 6). A paisagem ganha uma abordagem ampliada.
Ela passa a ser vista do alto. Os gegrafos passam da observao local a uma
viso que no negligencie nenhuma parcela do espao: o exame da paisagem
na vertical o permite (CLAVAL, 2010, p.64). Voltam-se, em suas especulaes
em campo, ao trabalho em diversas escalas:
imaginar as novas normas das quais deve se dotar (CLAVAL, 2010, p. 379).
Agradecimentos
Referncias Bibliogrficas
CLAVAL, Paul. Gographie Culturelle. Une nouvelle approche des socits et des milieux.
(2a edio) Paris, Armand Colin, 2012.
ELIAS, Norbert. (1987) A sociedade dos indivduos. RJ, Jorge Zahar Editores, 1994.
GULLAR, Ferreira. A Arte existe porque a vida no basta. Entrevista realizada por
Luciano Trigo. Portal Globo. Disponvel em: g1.globo.com. Acesso em, 7 ago 2010.
SARTRE, Jean-Paul. Questo de mtodo. In: Col. Os Pensadores. Trad. Bento Prado
Jr. So Paulo: Abril Cultural, 1978, pp. 115-197.
Apresentao
O autor
avanada, escapam-lhe.2
anterior.3
3 Idem.
O livro4
4 O Livro La Fabrication Du Brsil: une grande puissance en devenir foi publicado em Paris, pela Editora
BELIN, em 2004. Integra a coleo Mappemonde, dirigida por Rmy Knafou. p. 383.
Paul Claval inova com seu livro. H muito, o pesquisador afirmava que:
O discurso sobre o Brasil por cerca de trinta anos foi repetitivo, quer se
ras e faltam muitas coisas para compreender o Brasil. Nesse momento tive
6 Entrevista concedida a Jos Borzacchiello da Silva em Paris, no ano de 1992, in: SILVA, J.B. Frana e a
Escola Brasileira de Geografia: verso e reverso, Fortaleza Edies UFC, 2012, p.144.
2 Doutora em Geografia, pesquisadora dos grupos de pesquisa: territrio, cultura e representao UFPR, e
estudos e pesquisas modos de vidas e culturas amaznicas- GEOCULTURA-UNIR. lucileyde@feitosa.org
Sobre Paul Claval
A expedio durou quase trinta dias, navegando pelos rios Madeira, Negro,
Solimes e Amazonas. Seu objetivo voltou-se para a realizao de pesquisas
sobre as manifestaes culturais do povo amaznico, sendo percorridas vrias
cidades e comunidades ribeirinhas a bordo de um barco de madeira, fretado
para esta finalidade.
Como resultado dessa expedio foi publicado o livro: Expedio Ama-
znica: desvendando espaos e representaes dos festejos em comunidades amaz-
nicas A festa do boi-bumb: um ato de f, organizado pelos professores Salete
kozel, Josu da Costa Silva, Robert Filizola e Sylvio Fausto Gil Filho. Nesta obra,
Claval nos concede o artigo: A cultura ribeirinha na Amaznia: perspectivas
geogrficas sobre o papel de suas festas e festejos, no qual aborda a dinmica
peculiar existente na Amaznia. Como o prprio Claval (2009, p. 36) diz:
pois elas esto espalhadas por vastas reas, onde nao existem estradas, o
lanada a semente que iria alm da dimenso ecolgica, mas trabalhar o aspec-
to da percepo das pessoas sobre o espao amaznico, principalmente sobre
a dimenso cultural dos festejos e festas a exemplo do Festival de Parintins,
que acontece anualmente e no final do ms de junho, no Estado do Amazonas.
Nessa mesma direo, possvel perceber que o percurso trilhado por
Paul Claval tornou-se uma construo marcada pela focalizao na epistemo-
logia, dedicando-se com profundidade aos temas culturais, sendo considerado
um gegrafo de uma verdade maior pela amplitude de suas abordagens.
Trazer tona um registro sobre Paul Claval significou destacar uma
histria de sucesso e de parceria, relembrar tempos, espaos, lugares, valores
culturais, enfim, aprendizados e vivncias inesquecveis. E o que mais nos dei-
xa felizes que fizemos parte da vida desse notvel pesquisador, que a dedicou
em grande parte s pesquisas sobre o Brasil, o que nos deixa imensamente
orgulhosas.
Falar de Paul Claval destacar o seu grande esforo e compromisso na
divulgao de temas de grande pertinncia para a sociedade, considerando a
sua viso ampla e interdisciplinar de fazer geografia. A sua atuao testemu-
nha o comprometimento com a cincia, o mostrar as relaes do homem na
sociedade, o ater-se aos processos de interlocuo e de transmisso das expe-
rincias culturais.
Neste artigo, priorizou-se as contribuies desse gegrafo que, com
esprito enciclopdico, enfatiza a geografia em todas as suas vertentes, econ-
mica, urbana etc., No entanto, a contribuio maior se d na geografia cultural,
e na investigao do homem como ser cultural e suas relaes na sociedade.
Paul Claval, com seu estilo jovial e dialogante, acessvel, colaborativo,
de imensa prestatividade nos apresenta a importncia de estudar a geogra-
fia dos homens, com suas experincias, linguagens, processos culturais. O seu
pensamento renovou a compreenso da cultura no contexto da existncia hu-
mana, sobretudo, na geografia humana.
faire aimer les pays dits exotiques. Ce que me fascinait (...). Nesse perodo,
os seus pais sempre o incentivaram nos estudos, na busca por novos conhe-
cimentos, o que o despertou o interesse de pesquisar os pases ditos exticos.
O interesse pela geografia universal sempre o despertou fascinao,
curiosidade e paixo pela descoberta de novas geografias. Ele diz:
comme le Brsil, plutt que sur les pay dOrient ou dfrique. Peut-tre
et que, dans les anns 50-60, il tait difficile dy faire du terrain cause des
so adquiridos. O estudo dos processos por meio dos quais a cultura transmi-
tida implica que nos interessemos, antes de tudo, pelas relaes individuais.
comunicaes.
[...] a geografia est presente nas prticas, nas habilidades, nos conheci-
mentos que todos sempre mobilizamos em nossa vida diria, nos preceitos
3 As Universidades so UFRGS, UFSM, FURG-RS, PUC-MG, UFU-MG, UFAM- AM, UFBA, UNEB-BA,
UERJ, UFF- RJ, UFMS-MS, UFG-GO, UFPR, UEPG-PR, UNIR-RO, UFPB-PB, UFMT-MT, UFCE-CE, UF-
TO-TO, tendo uma representatividade de destaque no cenrio nacional.
4 Ibidem.
do mundo geogrfico levou os navegadores a crer que, vez por outra, es-
Consideraes
Referncias Bibliogrficas
CLAVAL, Paul. Le Brsil: ides reues. ditions Le Cavalier Bleu, Paris, 2009.
ROSA, Joo Guimares. Grande Serto Veredas. 7 edio. Olympio Editora: Rio de
Janeiro, 1970.
SOUSA, Lucileyde Feitosa. Espaos dialgicos dos barqueiros na Amaznia: uma rela-
o humanista como o rio. Tese (Doutoramento em Geografia) Setor de Cincias
da Terra, Universidade Federal do Paran, Curitiba, 2012.
2 Corra tem importantes artigos sobre o papel e a importncia dos monumentos e sua possvel litera-
lidade para a Geografia. Ver, por exemplo, Corra, Roberto L. (2007) Uma sistematizao da anlise
de monumentos na Geografia, Terr@Plural, Ponta Grossa, 1(1), p. 9-22 e (2005) Monumentos, Pol-
tica e Espao in: Rosendhal, Z. e Corra, R. Temas da Geografia Cultural, Rio de Janeiro, Eduerj.
4 Augustin, Jean-Pierre; Briac, Jean-Pierre. (2001) Lesystme des Parcs dans le ramenagement
urbain: originalit et continuit dans lexemple bordelais (1853-1914), p. 35-42. in: Berdoulay, Vincent
e Claval, Paul. (2001) Aux dbuts de lurbanisme franais: regards croiss de scientifiques et de professionnels
(fin XIXe - dbut XXe sicle). Paris, LHarmattan.
5 Todas as informaes referentes aos personagens aqui descritos foram obtidas em quatro livros sobre
a histria da biologia: Rostand, Jean (1945), Esquisse dune histoire de la biologie. Paris, Gallimard; Th-
odorids, Jean (1965), Histoire de la biologie. Paris, PUF; Ruffi, Jacques (1983). De la biologie la culture.
Paris, Flammarion; e Buican, Denis (1989) Lvolution et les volutionnismes. Paris, PUF.
6 Buffon foi um matemtico de talento e tinha imensa admirao pelo modelo da fsica newtoniana o
que explica em parte seu projeto de sistema da natureza. Alm disso, sua obra foi construda segundo
a publicao mais renomada da poca, a Enciclopdia. Muito prximo de Diderot, Buffon aceitou es-
crever o verbete Natureza para a Encyclopdie, mas nunca o fez.
9 O significado da frase tem controvrsias, para muitos quer dizer eu tambm estou na Arcdia, j
para Erwin Panofsky, por exemplo, o sentido figurado A morte existe at na Arcdia.
10 Ver, por exemplo, Claval, Paul (2011). Ennoblir et embellir: de larchitecture lurbanisme. Paris, Les car-
nets de lInfo.
11 Princpios que eram largamente difundidos poca e que se transformaram em norteadores de alguns
projetos de organizao do espao e de polticas urbanas. Berdoulay, Vincent e Claval, Paul (2001).
Aux dbuts de lurbanisme franais: regards coriss de scientifiques et de professionnels (fin XIXe-dbut XXe
sicle). Paris; LHarmattan, Choay, Franoise (1965). Lurbanisme, utopies et ralits. Une anthologie.
Paris, Seuil.
13 Lamarck prope um sistema de classificao binrio e dicotmico de categorias que acaba por estabe-
lecer um fluxograma de escolhas para a organizao dos vegetais em seriao.
14 Ver, por exemplo, o excelente trabalho de Lovejoy, Arthur (2005) [1936]. A grande cadeia do ser. So
Paulo, Palndromo.
15 O homem tambm estava includo nesse mesmo painel evolutivo, segundo as mesmas leis, o que no
deixa de ser uma grande ousadia para a poca.
16 Caponi, Gustavo. (2008) Georges Cuvier: un fisilogo de museo. Mxico, Universidad Autnoma de Mxi-
co, Limusa.
Fim do passeio
Durante quase um sculo o Jardin des Plantes esteve no centro das po-
lmicas que atravessavam as cincias naturais. Os naturalistas que por ali
passaram tiveram um papel notvel no desenvolvimento dessas cincias e
participaram ou foram os prprios criadores dessas polmicas. A posteridade
reconhece os mritos, as virtudes, os acertos, mas tambm os equvocos e as
idiossincrasias que habitaram esses personagens. A maneira de organizar os
objetos que lhes homenageiam no espao dentro do Jardim uma forma de
estabelecer uma narrativa que nos conta, de forma alegrica, sutil e sensvel a
histria desse importante momento do desenvolvimento das cincias naturais.
1 Publicado originalmente na revista Terra Livre n. 24 (1): 13-28, 2005. Traduo de Marcela Burger
Sotto-Maior.
Por Paul Claval
O Processo Poltico
existe, uma parte das relaes de poder que a geografia poltica tem que ex-
plorar localizada fora da esfera poltica e baseia-se nas relaes familiares,
econmicas ou culturais dentro da sociedade civil.
A existncia de uma autoridade aceita resulta da propagao de deter-
minadas representaes mentais: a ideia de que uma hierarquia social uma
coisa normal; a ideia de que indivduos tm um interesse em negociar suas
prprias possibilidades de julgamento, deciso e ao contra o acesso aos n-
veis mais elevados de segurana e outros bens coletivos na demanda. No exis-
te autoridade sem um sistema normativo que o legitime: isso significa que o
papel dos xams, sacerdotes, filsofos e qualquer outra denominao para in-
telectuais essencial para a maioria dos sistemas.
Concluso
Referncias Bibliogrficas
ANDERSON, Benedict. Imagined Communitie: reflections on the origin and spread of na-
tionalism. Londres: Verso, 1983.
________. La Fin des territoires: essai sur le dsordre international et sur lutilit sociale
du respect. Paris: Fayard, 1995.
________. Un Monde sans souverainet: les tats entre ruse et responsabilit. Paris:
Fayard, 1999.
ETZIONI, Amitai. The Active Society: a theory of social and political processes. New York:
the Free Press, 1968.
________. La Politique des tats et leur gographie. Paris: A. Colin, 1952. FOUCAULT,
Michel. Surveiller et punir. Paris: Gallimard, 1975.
MANN, Michael. The sources of social power. vol. 1. In: A History of Power from the
beginning to A.D. 1760. Cambridge: Cambridge University Press, 1986.
MIDDLETON, John; TAIT, David (eds.). Tribes without Rulers: Londres: Routledge and
Kegan Paul, 1958.
NORA, Pierre. Entre Mmoire et Histoire. In: NORA, Pierre (ed.). Les Lieux de
O uso do termo cultura deve ser crtico. Para alguns, a dinmica das
culturas aparece como uma dinmica de diferenciao a ser protegida. Tudo o
que favorece a uniformizao do mundo deve ser censurado. Para outros, exis-
te sempre uma dimenso de universalidade nas culturas.
A valorizao da diversidade, ou da uniformidade e da universalidade,
resulta de escolhas ideolgicas. Nenhuma dessas preferncias aparece como
uma das componentes obrigatrias da abordagem cultural.
parte importante das paisagens planejada para servir de guia aos utiliza-
dores dos servios pblicos, como as das autoestradas e dos grandes aero-
portos. Aug fala de um tipo de contrato social mudo entre os planejadores
e os usurios.
Para Kenneth Olwig (1996), a organizao da paisagem reflete a exis-
tncia de um sistema de poder: existe uma relao entre o pas como criao
poltica e a paisagem como expresso da personalidade do grupo social. O sen-
tido de identidade de muitas coletividades sociais est ligado s paisagens da
lembrana e da memria.
evidente e mais clara: com insistncia, ele afirma que deseja utilizar a Geo-
ideias que esto de acordo com as que tentei elaborar anteriormente. Toda-
Concluso
Referncias Bibliogrficas
BERQUE, Augustin et alii, 1994, Cinq propositions pour une thorie du paysage, Seyssel,
Champ Vallon.
BERQUE, Augustin, 1995, Les raisons du paysage. De la Chine antique aux environne-
ments de synthse, Paris, Hazan.
BERQUE, Augustin, 1996, tre humains sur la Terre. Principes dthique de lcoumne,
Paris, Gallimard.
BERQUE, Augustin, 2000, Ecoumne. Introduction ltude des milieux humains, Paris,
Belin.
CLAVAL, P., 1999, A Geografia cultural, Florianpolis, Editora da UFSC; ed. or., La
gographie culturelle, Paris, Nathan, 1995.
CLAVAL, P., 2001-c, The cultural approach in geography: the perspective of com-
munication, Norsk Geografisk Tidsskrift / Norwegian Journal of Geography vol. 55, n
3, p. 126-137.
CLAVAL, P., 2000-d, The geographical study of myths, Norsk Geografisk Tidsskrift
/Norwegian Journal of Geography vol. 55, n 3, p. 138-151.
COOK, I, Coach, D., Naylor, S. and Ryan, J. R. (eds.), 2000, Cultural Turns/Geographical
Turns, Harlow, Pearson Education Limited.
COSGROVE, Denis, 1984, Social formation and Symbolic Landscape, Londres, Croom
Helm.
DUNCAN, James, 1990, The City as Text : the Politics of Landscape Interpretations in the
Kandyan Kingdom,Cambridge University Press.
GEERTZ, CLIFFORD, 1973, The interpretation of cultures, New York, Basic Books.
GIDDENS, Anthony, 1987, La Constitution de la socit, Paris, PUF.
GOTTMANN, JEAN, 1952, La Politique des tats et leur gographie, Paris, A. Colin.
GREGORY, Derek, 1994, Geographical Imaginations, Oxford, Blackwell.
HARVEY, DAVID, 1996, Justice, Nature and the Geography of Difference, Oxford,
Blackwell.
LEWIS, M. W. et WIGEN, K., E., 1997, The Myth of Continents. A Critique of Metageography,
Berkeley, University of California Press.
LINDEMAN, R. L., 1942, The trophic dynamic aspect of ecology, Ecology, vol. 23,
p. 399-418.
OLWIG K., 1996, Nature: Mapping the ghostly traces of a concept; in: Earle
C., Mathewson K., Kenzer M., Concepts in Human Geography, Lanham, Rowman &
Littlefield, p. 63-96.
SACK, ROBERT, 1997, Homo Geographicus. A Framework for Action, Awareness and Moral
Concern, Baltimore, the Johns Hopkins University Press.
SACK, Robert, 2001, The geographic problematic: moral issues, Norsk Geografisk
Tidsskrift / Norwegian Journal of Geography vol. 55, n 3, p.117-125.
SAID, Edward, 1980, LOrientalisme. Lorient cr par lOccident, Paris, le Seuil; ed.
inglesa, 1978.
TROCHET, Jean-Ren, 1993, Aux Origines de la France rurale. Outils, pays et paysages,
Paris, CNRS.
A economia espacial
A geografia econmica
sempre obedece, seja atrao natural, seja atrao social. A atrao na-
era uma caracterstica comum aos espaos nacionais (ULLMAN, 1953; 1954).
Stewart e Warntz (1958) ensinaram a construir superfcies de potenciais po-
tenciais de populaes, potenciais de renda. Essas superfcies deram uma me-
dida da atratividade das zonas centrais. Mas os gegrafos inovaram, sobretudo
em suas anlises do papel da informao na vida econmica. Os custos ligados
distncia so tambm custos de transporte de bens e pessoas e custos de
transferncia de notcias e informaes.
Torsten Hgerstrand (1953; 1968) explorou os problemas da difuso da
informao econmica na primeira metade do sculo XX, na Sucia meridio-
nal, e props modelos para explicar os seus mecanismos. Ao fim dos anos 60,
Gunnar Trnqvist (1968; 1970) sublinha o sentido dos contatos diretos, das re-
laes cara a cara, na tomada de decises econmicas.
A mais importante contribuio dos gegrafos esteve diretamente
ligada reflexo dos economistas. A expresso economias externas no
fez nenhuma referncia organizao do espao. Os gegrafos provaram
que elas nasceram da possibilidade de obter informaes gratuitas em certos
lugares, geralmente nas cidades. Graas reflexo sobre o papel da infor-
mao na vida econmica, a lgica das cidades foi mais bem entendida. As
cidades, no seio dos espaos regionais, e os bairros centrais de negcios, no
seio das cidades, serviram para facilitar o surgimento de parcerias nas rela-
es econmicas ou na vida cultural. Uma central telefnica apareceu, num
certo sentido, como o equivalente de um bairro de negcios numa cidade
(CLAVAL, 1981). Era na vizinhana desses comutadores, nos bairros centrais
de negcios das cidades, que a possibilidade de obter as informaes sem
custos era maior.
Durante os anos 50 e 60, a economia e a geografia econmica trata-
vam dos mesmos problemas. Os gegrafos tiravam uma grande parte de sua
inspirao dos modelos desenvolvidos pela economia espacial e pela macro-
economia. Eles admitiram suas dvidas.
A contribuio dos gegrafos para a interpretao do crescimento po-
larizado era original: eles enfatizaram o papel da informao na vida econ-
mica e na gnese das economias externas; analisaram a natureza econmi-
ca das cidades e seu papel na vida de relaes. Os economistas geralmente
ignoravam os resultados da geografia econmica. Muitas vezes, esses tipos
de relaes desiguais se encontram tambm na produo do conhecimento
cientfico.
A evoluo contempornea
A escola da regulao
A cena econmica mundial difere muito daquela dos anos 60. O comr-
cio de peas e componentes se desenvolve mais rapidamente que o comrcio
dos bens finais ou das matrias-primas e das fontes de energia. O comrcio
dos bens intermedirios um comrcio global e desempenha papel predomi-
nante na escala continental. Da as presses favorveis s unies econmicas:
a Unio Europeia, a zona de livre comrcio norte-americana, o Mercosul etc.
Com o desenvolvimento do comrcio global e de empresas multinacio-
nais, parece cada dia mais necessrio dispor de lugares onde seja possvel manter
relaes com centros de comrcio e de negcios do mundo inteiro. O desenvolvi-
mento das linhas areas e das telecomunicaes d uma vantagem importante a
cidades que possuem aeroportos do tipo que os Americanos chamam de hubs
e que possuem tambm teleportos. Nas hierarquias urbanas, o nvel das grandes
cidades tem um papel crescente: isso explica o fenmeno da metropolizao.
Com uma mobilidade mais alta, a geografia muda. Migrantes so atrados
pelos pases ricos onde existem possibilidades de trabalho e um acesso mais fcil
aos servios de sade e educao. Ao mesmo tempo, regies tursticas tornam-
-se regies de implantao permanente de estrangeiros. A mobilidade cria pro-
blemas culturais ligados a essas novas minorias nas grandes cidades como Nova
York, Los Angeles, Londres, Paris, e nas zonas tursticas, como as ilhas Baleares.
Um outro campo de pesquisa sobre a geografia econmica do mundo
contemporneo, ligado ao declnio do poder de fiscalizao e de impulso
por parte dos governos dos estados, o papel das iniciativas locais, que hoje
parece mais importante que h cinquenta anos.
Concluso
Documento 1
Referncias Bibliogrficas
BELL, David, VALENTINE, Gill. Consuming Geographies. We Are what we Eat. Londres:
Routledge, 1998.
CHRISTALLER, Walter. Die zentralen Orte in Sddeutschland, Ina, Fischer; trad. am.,
Central Places in Southern Germany, Ina, Fischer; trad. am., Central Places in Southern
Germany. Englewood Cliffs: Prentice-Hall, 1933.
CLAVAL, Paul. La Logique des villes. Essai durbanologie. Paris: ditions techniques,
1981.
CLAVAL, Paul. La Gographie du XXIe sicle. Paris: LHarmattan, 2003. COASE, R. The
nature of the firm. Economica, n. 4, p. 386-405, 1937.
ISARD, W. Location and Space Economy. New York: John Wiley et Cambridge (Mass.),
The Technology Press of MIT, 1956.
KEYNES, John M. General Theory of Employment, Money and Growth. Londres, 1936.
LSCH, August. Die rumliche Wirkung der Wirtschaft. Iena: G. Fischer, 1940; trad.
ang., The Economics of Location. New Haven: Yale University Press, 1954.
MAUSS, Marcel. Essai sur le don. Forme et raison de lchange dans les socits
archaques. In: Mauss, Marcel (Ed.). Sociologie et anthropologie. Paris: P.U.F., 1950,
p. 142-279.
POLANYI, Konrad. The Great Transformation. New York: Rinehart, 1944. PONSARD,
C. conomie et espace. Paris: SEDES, 1955.
PONSARD, Claude. Histoire des thories conomiques spatiales. Paris: A. Colin, 1958.
SMITH, Adam. An Enquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations. London,
1776.
THNEN, J.-H. Das isoliert Staat in Beziehungen auf Landwirtschaft und Nationalkonomie.
Hambourg, 1826-1851, 2 vol.
TRNQVIST, Gunnar. Contact Systems and Regional Development. Lund: Gleerup, 1970.
WILLIAMSON, Oliver E. Markets and Hierarchies. New York: The Free Press, 1975.
WILLIAMSON, Oliver E. Firms, Markets, Relational Contracting. New York: The Free
Press, 1987.
1 Este artigo foi originalmente publicado na revista Gographies et Cultures n. 20, inverno 1996, Paris:
LHarmattan. Publicado tambm na revista GEOgraphia, Vol. 1 No. 2, 1999, Rio de Janeiro. Traduo e
reviso de: Inah Vieira Lontra, Mrcio de Oliveira e Rogrio Haesbaert. Agradecemos as observaes
muito pertinentes de Cludia Mara Costa Alves.
Por Paul Claval
et al. 1992:436).
indivduo, uma verdade e uma identidade cuja funo tanto conter quan-
1977:70-71).
vel referir para explicar um certo nmero de coisas, mas sem que ela tenha
confere aos pays, s cidades, aos bairros, uma dimenso simblica (...),
se livra dos riscos de poluio de que o outro portador. Mas tais situaes
seriam insustentveis sem ordenamentos (amnagements), pois elas tornariam
impossvel todo contato e todo intercmbio entre os grupos: elas condenariam
a humanidade a viver somente sob o signo da hostilidade ou da indiferena.
A trama dos territrios , portanto, interrompida por movimentos de status
duvidoso, mas onde os grupos se encontram, ou por lugares neutros, onde
as relaes se tornam lcitas os mercados com frequncia desempenham
este papel, que pode tambm ser cumprido pelas reas cerimoniais, ou pelas
peregrinaes.
O suporte territorial das identidades no precisa ser contnuo e de um
nico bloco quando a construo do eu e do ns menos frgil e no ame-
aada de dissoluo ao menor contato: o que conta em tal caso a dimenso
simblica de certos referentes espaciais, lugares de culto, tmulos de an-
cestrais. A territorialidade se exprime mais em termos de polaridade que de
extenso. Nada se ope, neste caso, a que os grupos de identidades diferen-
tes se justaponham ou se imbriquem: sua coabitao no provoca problemas
de natureza poltica e religiosa na medida em que cada um dispe de pontos
de referncia que o vincula a uma poro do espao. As sociedades tradi-
cionais oferecem mltiplos exemplos, no campo ou na cidade, de mosaicos
territoriais estveis.
Pode-se ter identidades sem referentes espaciais? Sim e no. A prin-
cpio, no: os grupos fragmentados sofrem de tal forma, por no disporem de
referentes espaciais que garantam sua existncia, que eles os criam no imagi-
nrio. Eles, s vezes, os situam no passado, na terra das origens, ou o projetam
para o futuro, na terra prometida. Os judeus da dispora diziam ritualmente:
O prximo ano em Jerusalm, o que era, ao mesmo tempo, lembrana e re-
ferncia ao futuro.
As comunidades fragmentadas nem sempre se contentam com um
centro simblico prximo, campanrio ou minarete, para se federar. Elas ex-
perimentam a necessidade de se fechar em microterritrios dos quais elas
saem somente para realizar o trabalho e as trocas que lhes permitem viver.
Elas criam colnias, ou aceitam sem muito sofrimento ser fechadas em guetos,
na medida em que estes lhes garantam sua identidade. O ideal, para muitos,
no se reunir para recriar uma grande unidade territorial, mas transformar o
gueto em pequeno territrio inviolvel o que fazia, por exemplo, o shtetl dos
antigos territrios do reino da Polnia-Litunia (ERTEL, 1986).
Indo no sentido da histria, elas englobam, sem que, em geral, isto provoque
dificuldades, o que subsiste de sentimentos de pertencimento e de territoria-
lidades do passado. Estas deixam de ser vividas sob a forma de territorialidade
contnua e se transformam em territorialidades simblicas, que se prestam
perfeitamente ao jogo de hierarquizao e de imbricao dos pertencimentos.
Da identidade identificao
(O indivduo) pode ento (...) mudar suas filiaes e seus graus de perten-
de criar as condies desta adeso, o discurso identitrio tem por tarefa de-
penetra nas mentes, nas prticas dos dois lados, pois designar um Outro
Concluso
Referncias Bibliogrficas
ARDREY, R. (1966): Le territoire. Une enqute personnelle sur les origines ani-males
de la propriet et des nations. Paris, Stock.
BADIE, B. (1995): La fin des territoires. Essai sur le dsordre international et sur
lutilit sociale du respect. Paris, Fayard.
CARBONNELL, Ch.O. (1987): Midi, histoire dun mot. Midi, Revue de Sciences
Humaines et de la littrature de la France du Sud, p. 11-24.
ELKIN, A.P. (1967): Les aborignes australiens. Paris, Gallimard: 1a. ed. 1938.
MARTIN, D.C. (1994): Identits et politique: rcit, mythe et idologie. p. 13-38 de:
Martin, D.C. (org.) Cartes didentit. Comment dit-on nous en politique. Paris,
Presses de la Fondation Nationale es Sciences Politiques.
SACK, R. (1986): Human Territoriality. Its theory and history. Cambridge, Cambridge
University Press.
YOON, H.K. (1986): Maori Mind. Maori Land. Berne, Peter Lang.
De meados do sculo XIX at o fim dos anos 1960, a Geografia toma como
modelo as cincias fsicas e naturais e recusa-se a examinar a dimenso subje-
tiva dos comportamentos humanos. Ela se estrutura segundo algumas linhas.
Pela sua reflexo sobre o papel dos outros mundos, dos daqui, dos de l,
no funcionamento das sociedades, a Geografia contribui de maneira original
virada praxeolgica das Cincias Sociais.
Os problemas atuais da disciplina esto ligados tanto virada praxe-
olgica das Cincias Sociais quanto virada cultural que lhes prpria: que
lugar ocupa a Geografia nas reas praxeolgicas que constituem o urbanismo,
o ordenamento do territrio, os estudos de transporte e de logstica, a geopo-
ltica etc.? Como ela deve ajustar-se a outros ensinos?
Na rea epistemolgica
aos modelos de gravitao que podemos prever os fluxos que eles polarizam,
pois, nesta rea, os citadinos que mudam de lugar procuram sempre minimizar
o obstculo que constituem as distncias a serem percorridas: podemos trat-
-los como formigas cujas reaes so previsveis, porque so racionais.
O que se sabe hoje que as novas facilidades de comunicao permitem
dissociar as funes centrais que no so intimamente ligadas entre si (o que
explica a multiplicao dos centros). Sabe-se, tambm, que um certo nmero
de atores pode escapar dos obstculos da distncia e dos congestionamentos
de trfego que esta primeira cria optando pelo teletrabalho, pelas telecompras,
consultando seus parceiros atravs da teleconferncia.
Dizer que preciso aproveitar o que havia de melhor na Geografia cls-
sica ou na Nova Geografia no quer dizer que as perspectivas a serem adotadas
sejam imutveis. A Geografia de ontem ligava-se essencialmente luta que os
homens travavam contra duas sries de obstculos, aqueles ligados avareza da
natureza e aqueles resultantes da tirania da distncia: os contornos do mundo
de que se apropriavam resultavam essencialmente da influncia destas foras.
A Geografia que se reconstri com a virada cultural no esquece a existn-
cia de limites ligados ao ambiente e distncia, porm liga-se, ainda assim,
maneira como os atores geogrficos funcionam no mundo em funo de suas
aspiraes, de seus sonhos e de suas antecipaes. Para isso, os pesquisadores
mobilizam novas ferramentas: exploram as representaes e os imaginrios e se
interessam pelo que as mulheres e os homens constroem, o aqui e o l do mun-
do sensvel. Eles so indispensveis aos indivduos e aos grupos para avaliarem
o real, fazer seus julgamentos e guiar suas aes.
Um exemplo: h meio sculo, o diagnstico que os gegrafos do mundo
tropical possuam a respeito do desenvolvimento do Terceiro Mundo era pes-
simista, pois eles eram sensveis s barreiras que a pobreza e a fragilidade dos
solos, a lixiviao de seus elementos fertilizantes e a potncia da eroso opu-
nham ao rpido crescimento da produo agrcola. Felizmente, para o mundo
ento em desenvolvimento, este diagnstico era falso: o fato de os grandes
pases emergentes, a ndia, o Brasil, o Mxico, a frica do Sul e, de certa forma,
a China, serem pases tropicais, o evidencia. O erro residia no fato de que os
especialistas do mundo tropical no haviam compreendido que o desenvolvi-
mento poderia nascer de atividades industriais ou de servios (do turismo pri-
meiramente, mas tambm de atividades de gabinete), para as quais a natureza
tropical oferece menos obstculos e muitas vantagens.
Alguns exemplos
Concluso
das formas da modernidade ocidental; ela floresce em uma sociedade que as-
pira democracia, mas em que duas formas de cultura esto em concorrncia:
culturas populares, ou vernculas, e culturas elitistas. Na atmosfera do sculo
XIX e do incio do sculo XX, responsabilidades especficas so atribudas s
classes educadas: o governo delega s elites tcnicas o cuidado de conceber, de
preparar e de praticar o ensino, a sade, a preveno dos riscos e as grandes
operaes de mudana. Nesta forma de sociedade, a opinio dos especialistas
deve prevalecer, pois eles so detentores da verdade. A atitude dos dirigentes
em relao s massas rurais e operrias no diferente daquela que eles ado-
tam no exterior, em um pas de cultura tradicional cujo imperialismo assegura
o controle.
Hoje em dia, a democracia diferente: no acreditamos mais que seja
possvel aceder de uma vez por todas verdade graas cincia; o prestgio
desta se apagou; a concepo que se faz da racionalidade outra. A perspectiva
que o gegrafo tem sobre o nosso planeta evolui necessariamente: ele no
mais o representante de uma elite intelectual destinada a reorganizar o mun-
do; ele testemunha de uma mutao que oferece a mesma dignidade aos ho-
mens e s mulheres, queles que fizeram longos estudos e queles cujo hist-
rico acadmico foi breve, de uma mutao que concede tanta ateno ao lazer
quanto/como busca da riqueza e do poder.
A geografia participa, no grande movimento que busca, por razes pr-
ticas, favorecer as disciplinas de ao em detrimento das cincias acadmicas.
preciso preparar nossos estudantes para a anlise das situaes, para a ava-
liao dos riscos e para a tomada de decises em ambientes pouco conhecidos
nos quais vrios campos se misturam.
Devemos, portanto, abandonar as reas propriamente acadmicas?
Elas no so indispensveis para ressaltar os mecanismos de regulao das
decises e dos constrangimentos a que so submetidas? Trata-se aqui de uma
rea ainda mal explorada.
Referncias Bibliogrficas
COOK, I., CROUCH, D., NAYLOR, S., RYAN, J. R. (eds.). Cultural Turn/Geographical
Turn., Harlow: Pearson Education Limited: 2000.
HGERSTRAND, T. What about people in regional science?. In: Papers of the Regional
Science Association, vol. 24, 1970, p. 7-21.
JAMESON, F. Postmodernism and the cultural logic of late capitalism. London: Verso,
1991.
VIDAL DE LA BLACHE, P. Des rapports entre les populations et le climat sur les bor-
ds europens de la Mditerrane. In: Revue de Gographie, vol. 10, 1886, p. 410-419.
1 J.L. McKay,Tramways and Trolleys. The Rise of Urban Mass Transport in Europe; J.L. McKay,Les trans-
ports urbains en Europe et aux tats-Unis 1850-1914; Goodwin, Otis Giving Rise to the Modern City.
5 L.B. Alberti, De Re aedificatoria; F. Borsi, Leon Battista Alberti. Lpera completa; F. Choay, La Rgle et le
modle. Sur la thorie de larchitecture et de lurbanisme; G. Donati, Leon Battista Alberti. Vie et thorie.
9 B. Fortier, La Politique de lespace parisien la fin de lAncien Rgime; M. Foucault et alii, Les Machines
gurir, aux origines de lhpital moderne.
13 M. A. Laugier, Essai sur larchitecture; F. Fichet, La Thorie architecturale lge classique; A. Prez-
-Gomez, Architecture and the Crisis of Modern Science; H. R. Hitchcock, Architecture: Dix-neuvime et
vingtime sicles.
Por Paul Claval
14 A. Braham, LArchitecture des Lumires. De Soufflot Ledoux; P. Collins, Changing Ideals in Modern Archi-
tecture; A. Vidler, LEspace des Lumires. Architecture et philosophie de Ledoux Fourier.
16 A. Drexler, The Architecture of the cole des Beaux-Arts; R. Middleton, The Beaux-Arts and Nineteenth-
-Century French Architecture.
19 M. Carmona, Haussmann.
preciso modificar o olhar dirigido a ela; para tal, conveniente apelar para um
novo especialista: o urbanista. O termo forjado pelo espanhol Ildefonso Cer-
da23 , em 1868, progressivamente introduzido em todas as lnguas europeias
em francs por volta de 1910. No mais um prtico como o fiscal ou um
engenheiro; no mais um artista, como eram os arquitetos, aos quais se con-
fiavam a concepo e a realizao de praas, de bairros ou de conjuntos mais
vastos. um reformador e nada o mostra melhor que a paixo pelas cincias
sociais daqueles que tencionam abraar essa nova carreira. Os jovens arquite-
tos franceses se apressam s aulas do Museu Social, que acaba de ser fundado
pela iniciativa de Jules Siegfried, de mile Cheysson e do conde de Chambrun24.
Os objetivos da composio urbana se enriquecem. Mas, o que ocorre
ento com aqueles que j eram impostos: a organizao de conjuntos que fun-
cionam eficientemente, a harmonia de suas formas, o xito em sua insero no
meio-ambiente?
24 Chambelland, Le Muse Social en son temps; V. Berdoulay et P. Claval (dir.), Aux Dbuts de lurbanisme
franais.
25 A. Sutcliffe, Towards the Planned City. Germany, Britain, The United States and France, 1780-1914; A. Sutcli-
ffe (dir.), The Rise of Modern Town Planning.
27 J.L. McKay, Tramways and Trolleys. The Rise of Urban Mass Transport in Europe; J.L. McKay, Les trans-
ports urbains en Europe et aux tats-Unis. 1850-1914.
29 C. Sitte, LArt de btir les villes; F. Choay, LUrbanisme. Utopies et ralits; D. Wieczorek, Camillo Sitte et les
dbuts de lurbanisme moderne.
30 P. Geddes, Lvolution des villes; H. Meller, Patrick Geddes. Social Evolutionnist and City Planner.
36 Le Corbusier, Manire de penser lurbanisme; M. Perelman, Urbs ex Machina. Le Corbusier; P.V. Turner, La
Formation de Le Corbusier. Idalisme et mouvement moderne.
Referncias Bibliogrficas
Berdoulay, Vincent; Claval, Paul (dir.). Aux Dbuts de lurbanisme franais. Paris:
LHarmattan, 2001.
Borsi, Franco. Leon Battista Alberti. Lopera completa. Milo: Electa Editrice, 1980.
Chambelland, Colette (dir.). Le Muse social en son temps. Paris: Presses de lcole
Normale Suprieure, 1998.
______. The Modern City. Planning in the Nineteenth Century. Nova York: Braziller,
1969.
Claval, Paul. De Haussmann au Muse social. In: V. Berdoulay; P. Claval (dir.), Les
dbuts de lurbanisme franais, op. cit, 2001, p. 11-23.
Collins, Peter. Changing Ideals in Modern Architecture. Londres: Faber and Faber, 1965.
Donati, Grard. Leon Battista Alberti. Vie et thorie. Bruxelas: Pierre Mardaga, 1989.
Drexler, Arthur (ed.). The Architecture of the cole des Beaux-Arts. Nova York: The
Museum of Modern Art, 1977.
Durand, Jean-Nicolas-Louis. Recueil et parallle des difices de tout genre. 2 vol. Paris:
edio do autor, 1799-1801.
______. Prcis des leons darchitecture donnes lcole Polytechnique. 2 vol. Paris:
edio do autor, 1802-1805.
Fortier, Bruno (dir.). La Politique de lespace parisien la fin de lAncien Rgime. Paris:
Corda, 1975.
Foucault, Michel et alii. Les Machines gurir, aux origines de lhpital moderne.
Bruxelas: Pierre Mardaga, 1979.
Goodwin, J. Otis Giving Rise to the Modern City. Ivan R. Dee, 2001.
McKay, J. P. Tramways and Trolleys. The Rise of Urban Mass Transport in Europe.
Princeton: Princeton University Press, 1976.
Meller, Helen. Patrick Geddes. Social Evolutionnist and City Planner. Londres: Routledge,
1990.
Prez-Gomez, Alberto. Architecture and the Crisis of Modern Science. Cambridge: MIT
Press, 1983.
______. The First Moderns. The Architects of the Eighteenth Century. Cambridge: MIT
Press, 1980.
Scott, Mel. American City Planning. Berkeley: University of California Press, 1969.
Sutcliffe, Anthony. Towards the Planned City. Germany, Britain, The United States and
Sutcliffe, Anthonhy (dir.). The Rise of Modern Town Planning. Londres: Mansell, 1989.
Unwin, Raymond. Ltude pratique des plans de villes. Paris: Lquerre, 1981.
Wieczorek, Daniel. Camillo Sitte et les dbuts de lurbanisme moderne. Bruxelas: Pierre
Mardaga, 1981.
Windsor, Alan. Peter Behrens. Architecte et designer. Bruxelas: Pierre Mardaga, 1981.