Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
Lumen
Veritatis
Vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016
Lumen
Veritatis
Vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016
Artigos
Un análisis exegético de Flp 4 (1) 2-3; Flp 4, 4-7
Leonardo Miguel Barraza Aranda, EP .................................................. 259
Traduções
Sermão para o dia de Pentecostes: “Emitte Spiritum tuum”
S. Tomás de Aquino ........................................................................ 457
Resenhas
Porro, Pasquale. Tommaso d’Aquino. Un profilo storico-filosofico. (Felipe de Aze-
................................................................................... 487
vedo Ramos, EP)
Aletti, Jean-Noël. New Approaches for Interpreting the Letters of Saint Paul.
(Leonardo Miguel Barraza Aranda, EP)........................................................ 506
Editorial
Neste ano, a equipe editorial desta revista decidiu publicar extratos de algu-
mas teses de doutorado ou mestrado de alguns de seus colaboradores, com
pequenas alterações ou atualizações. Para tal objetivo, foram reunidos dois
fascículos (ou números) numa mesma publicação, a fim de obter uma quan-
tidade mínima de autores e artigos, pois estes resultaram, em geral, numa
dimensão superior à habitual. Contudo, o volume manterá o número habitual
de 500 a 600 páginas anuais.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 257 257
Artigos
Un análisis exegético de Flp 4 (1) 2-3;
Flp 4, 4-7 1
Abstract
This study of Phil 4:1; 4:2-3; 4:4-7 deals with four important aspects. First, it
confirms from the syntactic, rhetorical and literary point of view the conclusive
function of Phil 4:1. Second, it analyzes the rhetorical function that the binomi-
al στέφανος / χαρά plays within the Pauline didactic objectives: to place the men-
tality of the Philippians in an eschatological perspective. Thirdly, the study of the
exhortation for community harmony and the reference to the “Book of Life” pres-
ent in Phil 4:2-3 corroborates the importance that Paul assigns to this perspective:
the disciple of Christ must reach the goal of eternal life. Finally, the exegetical anal-
ysis of Phil 4:4-7 helps to verify Paul’s thematic and doctrinal inspiration: his life
experience, Psalm 34 (33) and Isaiah 40:13, always read from the Septuagint. In
sum, these aspects reveal the new and admirable διδασκαλία that Paul imparted to
his Philippian disciples.
Keywords: Pauline rhetoric, Pauline didaskalia, Pauline thematic and doctrinal
inspiration.
1) El presente texto es una adaptación del capítulo IV de la tesis doctoral La didaskalia paulina en la pers-
pectiva de la unidad e integridad de la Carta a los Filipenses.
2) Doctor en Teología por la Pontificia Università San Tommaso d’Aquino (Angelicum), Roma y profe-
sor en el ITTA.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312 259
Un análisis exegético de Flp 4 (1) 2-3; Flp 4, 4-7
Introducción
El estudio de Flp 4, 1; 4, 2-7 que a continuación presentamos, permitirá
determinar dos aspectos esenciales dentro de los objetivos propuestos en este
trabajo. En primer lugar, detectar los vínculos temáticos y conceptuales más
significativos que Pablo estableció entre estas unidades textuales y el resto de
la trama dialógica. Este procedimiento exegético corresponde, en otros tér-
minos, a una clave hermenéutica que permite determinar la integridad y la
cohesión de esta Carta a los Filipenses. En segundo lugar, se podrán cons-
tatar algunas novedosas facetas del background teológico-doctrinal paulino.
Efectivamente, el análisis de Flp 4, 4-7 revelará las fuentes de inspiración,
poco estudiadas y por ello desconocidas, que llevaron a Pablo a impartir su
admirable διδασκαλία. 3 Al mismo tiempo, las consideraciones que expondre-
mos a propósito de Flp 4, 2-3 explicitarán el objetivo magisterial que Pablo
se ha propuesto articulando estos dos versículos. El Apóstol y Maestro de los
filipenses desea que todos ellos, en concordia y armonía, adopten una nue-
va mentalidad y en consecuencia abracen la causa del Evangelio con amor.
El motivante que Pablo invocará presenta notables resonancias escatológicas
que asimiló en sus estudios y meditaciones leyendo el texto bíblico desde la
Septuaginta, como lo intentaremos demostrar.
Comenzamos exponiendo un análisis de Flp 4, 1, versículo que ha suscita-
do profundos desacuerdos interpretativos entre los estudiosos.
3) Edart, Jean-Baptiste. L’Épître aux Philippiens, rhétorique et composition stylistique. Paris: Gabalda,
2002, p. 303. Sobre esta singularidad de Flp 4, 4-7 afirma: “(…) particulièrement les versets 4-7, sont
difficiles d’interprétation. Leur construction surprend toujours le lecteur. Le lien existant entre les diffé-
rents versets transparait difficilement”.
260 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312
Leonardo Miguel Barraza Aranda, EP
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312 261
Un análisis exegético de Flp 4 (1) 2-3; Flp 4, 4-7
len Biblical Press, 1993. Black, D. A. The Discourse Structure of Philippians. A Study in Texlinguis-
tics. Novum Testamentum, v. 47, 1995, p. 16-49.
11) Cf. Edart, Jean-Baptiste. Op. cit., p. 277.
12) Cf. ibid.
13) Cf. ibid.
14) Cf. Hawthorne, Gerald F; Martin, Ralph P. Philippians. Nashville: Thomas Nelson, 2004, p. 239.
15) Fee, Gordon D. Paul’s letter to the Philippians. Grand Rapids: Eerdmans, 1995, p. 385: “Final appeals
to steadfastness and unity: 4: 1-3”.
16) Cf. ibid. Otros autores que siguen esta delimitación son Witherington, Ben III. Friendship and Fi-
nances in Philippi: The Letter of Paul to the Philippians. Harrisburg: Trinity Press International, 1994;
Kopersky, Veronica. Feminist Concern and the Authorial Readers in Philippians. Louvain Studies, v.
17, 1992, p. 269-292.
17) Ver en Fabris, Rinaldo. Op. cit., p. 185, nota 2 un elenco con las diversas delimitaciones desde 1957
al 2000.
262 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312
Leonardo Miguel Barraza Aranda, EP
18) O’Brien, Peter Thomas. The Epistle to the Philippians: a Commentary on the Greek Text. Grand Rap-
ids: Eerdmans, 1991, p. 473: “v. 1, with its introductory conjunction ὥστε that functions as an inferen-
tial particle followed by the imperative, draws the conclusion from the preceding paragraph (i.e., 3: 17-
21) as Paul encourages his readers to stand firm in the light of what he has written”.
19) Ibid.: “VII. Final Exhortation 4:1-9”. Lapsus observado por Aletti, Jean-Noel. Op. cit., p. 279, no-
ta 213.
20) Ibid., p. 474: “The admonition to ‘stand fast in the Lord’ is linked by the adverb οὕτως (‘in this man-
ner, thus, so’) to the preceding paragraph (3: 17-21). At the same time a forward reference is not exclud-
ed, for the verse clearly has a bridging or transitional function”.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312 263
Un análisis exegético de Flp 4 (1) 2-3; Flp 4, 4-7
21) Balz, Horst Robert. “ὥστε” In: Balz, Horst Robert; Schneider, Gerhard (ed.). Diccionario exegéti-
co del Nuevo Testamento. Salamanca: Sígueme, 1996-1998, v. 2, 2210.
264 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312
Leonardo Miguel Barraza Aranda, EP
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312 265
Un análisis exegético de Flp 4 (1) 2-3; Flp 4, 4-7
22) González Martín, Ana María. Estudio de ὅπως / ὅκως, ἵνα, ὥστε y ὡς (final-completivo y consecuti-
vo) en el Corpus Hipocrático. Madrid: Universidad Complutense, 2008, p. 490-494.505.511.
266 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312
Leonardo Miguel Barraza Aranda, EP
firmó además que este tipo de oraciones se presentan en seis ocasiones jun-
to con otras tres más tardías dentro de todo el Corpus hippocraticum. 23 Los
rasgos apuntados en el mencionado estudio para ὥστε no subordinado confir-
man el valor de coordinante conclusivo de Flp 4, 1. Por brevedad, menciona-
mos sólo dos de ellos. En primer lugar, ὥστε como introductor de una oración
principal, es decir, no subordinada, presenta como rasgo esencial el modo
imperativo (Imperativo en tres tratados tardíos / χρή + Infinitivo en cuatro
tratados / Infinitivo imperativo en dos tratados). Efectivamente, es este crite-
rio el que permite determinar la diferencia con ὥστε subordinado, ya que una
oración subordinada de una oración consecutiva nunca admite la modalidad
imperativa. 24 En segundo lugar, estas oraciones principales independientes se
utilizan la mayoría de las veces para finalizar un capítulo, un párrafo o intro-
ducir la conclusión de aquello que se ha expresado. 25 Al mismo tiempo, pre-
sentan “por oposición al valor de ὥστε como conjunción subordinante, la pre-
sencia de elementos anafóricos que reenvían al contexto anterior (no sólo a la
oración inmediatamente precedente, sino a la información dada a lo largo de
un párrafo o capítulo)”. 26
Expuestos estos antecedentes sintácticos que demuestran la función con-
clusiva de Flp 4, 1 pasamos ahora a estudiar, dentro de esta misma línea inter-
pretativa, la propuesta de Aletti. El comentarista sostiene que este versícu-
lo corresponde a una “exhortación conclusiva” y opta por esta decisión indi-
cando que Flp 4, 1 corresponde a una “reprise de l’exhortation” de Flp 3, 17. 27
Además agrega que esta “reprise” obedece a un patrón argumentativo con-
céntrico que se reitera en otras dos unidades dentro de la Carta a los Filipen-
ses: 28
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312 267
Un análisis exegético de Flp 4 (1) 2-3; Flp 4, 4-7
29) Cf. Aletti, Jean-Noel. Paul’s Exhortations in Gal 5, 16-25 from the Apostle’s Techniques to his The-
ology. Biblica, v. 94, 2013, p. 399. El autor señala que la unidad textual Gal 5, 16-25 obedece a la téc-
nica de composición concéntrica:
a1 = 5, 16 exhortation announcing the theme
b = 5, 17-24 motivations or reasons
a2 = 5, 25 repetition of the exhortation.
268 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312
Leonardo Miguel Barraza Aranda, EP
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312 269
Un análisis exegético de Flp 4 (1) 2-3; Flp 4, 4-7
Pablo se dirige por el cordial apelativo ἀδελφοί μου 32 que unido a los calu-
rosos adjetivos verbales en vocativo ἀγαπητοί y ἐπιπόθητοι, se intensifica por
la reiteración del ἀγαπητοί que clausura el versículo. 33 Además en Flp 4, 1 el
uso de ἐπιπόθητοι, un hapax bíblico derivado del verbo ἐπιποθέω (tener vivo
deseo, anhelar), revela las ansias de Pablo por expresar su aprecio. 34 De este
modo, el Apóstol revive la atmosphaera amicitiae que introdujo en el exordio
de la carta 1, 3-11, y más especialmente en 1, 7-8, donde manifestó su gran
aprecio por sus discípulos filipenses.
Ahora bien, en 4, 1 esta reiteración de manifestaciones afectivas tiene
su culminación en la pareja de sustantivos χαρά y στέφανος. Los filipen-
ses verdaderamente son para Pablo su “alegría y (su) mi corona” (χαρὰ καὶ
στέφανός μου).
A este propósito se debe destacar que los sustantivos χαρά y στέφανος,
presentes también en 1Ts 2, 19, vienen conectados con el tópico escatológico.
32) Fabris, Rinaldo. Op. cit., p. 229 señala el tenor afectuoso destacando que Pablo por cuarta vez en la
unidad 3, 1-4, 1 utiliza este apelativo y por quinta vez en toda la carta.
33) El aparato crítico NA28 presenta dos variantes textuales para esta lección. La más importante excluye
el segundo vocativo ἀγαπητοί que clausura este versículo. Es probable, que la omisión haya sido para
corregir la redundancia que algún copista creyó existir. Dan testimonio de esta variante el uncial D 06
(Claromontanus, siglo VI) caracterizado por ser un díglota griego-latín y considerado tradicionalmente
dentro de la categoría “Occidental”. Lo acompañan otros pocos manuscritos, las versiones antiguas en
latín: ar (siglo IX) y b (siglos VIII-IX), como algunos manuscritos de la Vulgata. No obstante, esta va-
riante difiere de los mejores y más antiguos manuscritos: î16 (siglos III-IV), î46 (año 200), î61 (año 700),
los unciales a 01 (Sinaiticus, siglo IV), A 02 (Alexandrinus, siglo V), B 03 (Vaticanus, siglo IV), C 04
(Ephraem Rescriptus, siglo V) y el I 016 (Freerianus, siglo V), testimonios textuales que confirman la
presencia de este efusivo ἀγαπητοί cerrando Flp 4,1. En consecuencia, sea en términos de edad, fami-
lias textuales y mayor número de testimonios esta última variante lleva una ventaja decisiva sobre aqué-
lla que lo omite.
34) Cabe notar que el verbo ἐπιποθέ está ausente en la versión de la LXX. En el NT con excepción de
Sant 4, 5; 1Pe 2, 2 es de uso paulino. Collins, Raymond F. The Power of Images in Paul. Collegeville:
Liturgical Press, 2008, p. 41, nota 2, confirma que “among New Testament authors it is principally Paul
who employs the verb and its cognates, the verb in Rom 1:11; 2 Cor 5:2; 9:14; Phil 1:8; 2:26; 4:1; 1
Thess 3:6; the noun ‘longing’ (epipothesis) in 2 Cor 7:7,11; the noun ‘desire’ (epipothia) in Rom 15:23”.
270 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312
Leonardo Miguel Barraza Aranda, EP
35) 1Ts 2.19: Τίς γὰρ ἡμῶν ἐλπὶς ἢ χαρὰ ἢ στέφανος καυχήσεως; Ἢ οὐχὶ καὶ ὑμεῖς, ἔμπροσθεν τοῦ
κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ ἐν τῇ αὐτοῦ παρουσίᾳ.
36) Cf. Kraft, H., «στέφανος». In: Balz, Horst Robert; Schneider, Gerhard (ed.). Diccionario exegético
del Nuevo Testamento. Salamanca: Sígueme, 1996-1998, v. 2, 1496; cf. Krentz, E. Paul, Games, and
the Military. In: Sampley, J. Paul. (ed.) Paul in the Greco-Roman World: a Handbook. Harrisburg: Trin-
ity Press International, 2003, p. 362.
37) Estudian las metáforas atléticas paulinas Oropeza, B. J. Running in vain, but not as an athlete (Ga-
latians 2:2): the impact of Habakkuk 2:2-4 on Paul’s apostolic commission. In: Dunn, James D. G. et
al. Jesus and Paul: Global Perspectives in Honor of James D. G. Dunn for his 70th birthday. London:
T & T Clark, 2009, p. 147-148. Evans, C. A. Paul and the Pagans. In: Porter, Stanley E. (ed.), Paul:
Jew, Greek, and Roman. Leiden: Brill, 2008, p. 130-134, describe el contexto deportivo greco-romano
y otras materias afines. Evans recurre al método epistográfico y lo aplica a determinados discursos de
Pablo, ciertas narraciones de Hechos y pasajes escogidos de Rm, 1Cor, 2Cor, Gal, Ef, Flp, Col, 1Tes,
1Tm, 2Tm, Tt, Flm, indicando los paralelismos que observa con un elenco de autores greco-romanos.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312 271
Un análisis exegético de Flp 4 (1) 2-3; Flp 4, 4-7
zar la salvación eterna junto a Cristo Jesús, su Señor, idea que sintetiza en “su
corona” (στέφανος) que es “imperecedera” (ἄφθαρτον) (1Cor 9,25).
Este horizonte de luchas y combates espirituales de un Pablo Apóstol que,
sin arredrarse frente a las contrariedades, se lanza animoso a una contienda
espiritual aspirando alcanzar su premio de gloria escatológica, constituye la
clave para interpretar el uso que le asigna al sustantivo στέφανος. Por consi-
guiente, Pablo al mencionarlo en Flp 4, 1 no lo hace con el propósito de tejer
una referencia elogiosa y simplemente cordial hacia sus discípulos. El Após-
tol, como Padre y διδάσκαλος de la comunidad, tiene en mente un objeti-
vo mucho más alto. Pablo al concluir esta etapa de su progresión didáctica y
argumentativa desea asentar en la mentalidad de los filipenses un principio
trascendental. Se trata de un principio formativo y apostólico que ha ido rei-
terando a lo largo de los tres capítulos de la trama epistolar: el panorama de la
lucha es un acontecimiento inseparable de la vida de todo discípulo de Jesu-
cristo, pues engloba consecuencias de orden soteriológico como escatológico.
Los filipenses en esta etapa de la proclamación de esta carta, con toda
seguridad así ya lo deben haber comprendido. Pablo en dos momentos de su
exposición tejió sendas metáforas deportivas presentándose como atleta en
función de este panorama escatológico (2, 16; 3, 14). En otras tres oportunida-
des apuntó hacia la perspectiva de la “salvación” (σωτηρία) (1, 19.28; 2, 12),
como dos veces a su antítesis, la “condenación” (ἀπώλεια) (1, 28; 3, 19). Ade-
más no dejó de indicar desde el comienzo de esta carta, como un grandioso
telón de fondo, la necesidad de estar preparados para el advenimiento del “día
de Cristo Jesús” (ἡμέρας Χριστοῦ Ἰησοῦ) (1, 6) o “para el día de Cristo” (εἰς
ἡμέραν Χριστοῦ) (1, 10); tópico que reiterará en 2, 16b (εἰς ἡμέραν Χριστοῦ)
como motivante exhortativo dentro de su primera metáfora deportiva ya men-
cionada.
La visión retrospectiva que expondremos a continuación, destacando estos
tópicos concatenados bajo el horizonte escatológico, ofrece la oportunidad de
constatar dos aspectos esenciales de la διδασκαλία paulina. En primer lugar,
la estrategia didáctica que Pablo ha desarrollado en este punto específico a lo
largo de la progresión argumentativa; y en segundo término, cómo dicha pro-
gresión confluye sintéticamente en este estratégico versículo de Flp 4, 1. En
suma, ambos aspectos se presentan como un argumento sólido a favor de la
unidad y la integridad de la trama textual de Filipenses. Por tal motivo, ais-
lar Flp 4, 1 de la trama epistolar para establecer las suturas (3, 1b-4, 1 + 4,
8-9); (3, 1b-4, 1 + 4, 7-9); (3, 2-4, 3 + 4, 8-9); (3, 2-4, 1 + 4, 8-9); (3, 2-4, 1),
272 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312
Leonardo Miguel Barraza Aranda, EP
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312 273
Un análisis exegético de Flp 4 (1) 2-3; Flp 4, 4-7
condenación” (ἔνδειξις ἀπωλείας) (1, 28b); por el contrario, para los filipen-
ses su perseverancia era señal “de salvación” (σωτηρίας) (1, 28c). Pablo daba
autoridad a sus palabras subrayando: “y esto procede de Dios” (καὶ τοῦτο ἀπὸ
θεοῦ) (1, 28d).
Finalmente los vv. 29-30 dejaban en evidencia otro aspecto fundamental
de su διδασκαλία. El Apóstol como Padre de la comunidad estaba persuadido
de que sus exhortaciones adquirirían todo el impulso para ser efectivamen-
te puestas en práctica, desde que los filipenses tuviesen como puntos referen-
ciales de conducta, modelos y tipos humanos concretos para seguir. Por este
motivo por primera vez mencionaba explícitamente su ejemplo personal (1,
30).
38) Fabris, Rinaldo. Op. cit., p. 149, recuerda que μετὰ φόβου καὶ τρόμου corresponde a una fraseolo-
gía de matriz bíblica que describe el miedo y el terror de los enemigos ante la intervención poderosa de
Dios. En el corpus paulino se presenta en 1Cor 2, 3; 2Cor 7, 15 y Ef 6, 5.
39) Aletti, Jean-Noel. Saint Paul. Épître aux Philippiens. Op. cit., p. 184, como muchos otros comenta-
ristas, señala que el sintagma γενεᾶς σκολιᾶς καὶ διεστραμμένης tiene como fuente referencial Dt 32,5
que describe el comportamiento infiel de los israelitas en tiempos del Éxodo. Los autores se dividen a
propósito de quiénes serían los personajes a los cuales Pablo alude. Ellos podrían ser los hebreos o los
paganos, como también, ambos.
40) Hay una probable influencia de DnLXX 12, 3 sobre Flp 2, 15c; este pasaje (Flp 2, 16) es otro lugar ilus-
trativo del juego armónico que Pablo establece entre su formación bíblica y la Weltanschauung greco-
-romana de sus oyentes. Brändl, Martin. Der agon bei Paulus: Herkunft und Profil paulinischer Agon-
metaphorik. Tübingen: Mohr Siebeck, 2008, p. 254, nota 37 presenta un status quaestionis a propósito
de la expresión εἰς κενὸν ἐκοπίασα (Flp 2, 16) que tiene su Hintergrund en Isaías cuando en el Segundo
Canto se lee que lamenta sus fatigas y esfuerzos vanos κενῶς ἐκοπίασα (Is 49, 4).
274 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312
Leonardo Miguel Barraza Aranda, EP
41) El sustantivo βραβεῖον en Flp 3,14 se presenta estrechamente conectado con 1Cor 9,24, siendo las
únicas veces que se presenta en la Escritura. Su significado corresponde a la corona otorgada al vencedor
de una competición atlética. Cf. Stenger, W. “βραβεῖον”. In: Balz, Horst Robert; Schneider, Gerhard
(ed.). Diccionario exegético del Nuevo Testamento. Salamanca: Sígueme, 1996-1998, v. 1, 679-680.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312 275
Un análisis exegético de Flp 4 (1) 2-3; Flp 4, 4-7
42) El verbo στήκω (estar, quedar, estar firme) es formado a partir de ἕστηκα, el perfecto de ἴστημι (cf.
Liddell, Henry George; Scott, Robert; Stuart, Jones Henry. “στήκω”. In: ibid. Greek-English Lexi-
con. Oxford: Clarendon Press, 2006, 1643). Se presenta diez veces en el NT de las cuales siete corres-
ponden a Pablo. Su aparición en imperativo en segunda persona plural (στήκετε) indica la exhortación
para permanecer con constancia, ya sea en la fe (1Cor 16, 13); en la libertad obtenida por Cristo (Gal
5, 1); en las tradiciones recibidas (2Ts 2, 15) o en el Señor (Flp 4, 1). Cuando Pablo lo utiliza en modo
indicativo presente, voz activa, es para constatar de manera elogiosa la perseverancia en el Señor (1Ts
3, 8); para aludir a la perseverancia en la fe (Rm 14, 4) o a permanecer en un mismo espíritu, luchando
unánimes por el Evangelio (Flp 1, 27).
276 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312
Leonardo Miguel Barraza Aranda, EP
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312 277
Un análisis exegético de Flp 4 (1) 2-3; Flp 4, 4-7
278 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312
Leonardo Miguel Barraza Aranda, EP
Como se puede comprobar, Pablo exhortando para una acción que se fija
dentro de la esfera de las facultades psicológicas, revela el tonus al cual obe-
decerá el conjunto de exhortaciones que pasará a exponer en la unidad 4, 2-9.
48) Una vista panorámica de esta constante exhortativa permite detectar el común denominador de los
motivadores teológicos que Pablo introduce luego de utilizar la conjugación en primera persona singu-
lar, παρακαλῶ: (Rm 12, 1) “por la misericordia de Dios”; (Rm 15, 30) “por Nuestro Señor Jesucristo y
por el amor del Espíritu”); (Rm 16, 17-18) “porque no sirven a Cristo Nuestro Señor”; (1Cor 1, 10) “por
el nombre de Nuestro Señor Jesucristo”; (1Cor 4, 15) “porque soy yo quien los ha engendrado en Cris-
to Jesús y su Evangelio”. En 2Cor 2, 8-9 declara: si algo perdono, lo hago por vosotros “en presencia de
Cristo” (2Cor 2, 10). En 2Cor 10, 1 Pablo pide por “la mansedumbre y bondad de Cristo”. En Flm 1, 9
declara que “ahora [es] prisionero de Cristo Jesús”. Y a seguir, (Flm 1, 10), intercede en favor de “su hi-
jo” Onésimo, a quien presenta como siendo “engendrado entre cadenas”. Así, Pablo en su argumenta-
ción reitera su condición de “encarcelado de Cristo”.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312 279
Un análisis exegético de Flp 4 (1) 2-3; Flp 4, 4-7
Pablo establece con claridad su deseo de que entre sus discípulos se opere
una transformación de mentalidad. En otros términos, que asuman un modo
280 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312
Leonardo Miguel Barraza Aranda, EP
49) La identidad de este discípulo es incierta. Pitta, Antonio. Op. cit., p. 278, nota 20, se inclina más bien
por Epafrodito. Aletti, Jean-Noel. Op. cit., p. 286, sin optar por ningún nombre específico menciona
la hipótesis de Epafrodito e inclusive la del evangelista Lucas; Silva, Moisés. Philippians. 2. ed. Grand
Rapids: Baker Academic, 2005, p. 193, al presentar un elenco de las principales propuestas, susten-
ta que Pablo estaría exhortando de un modo genérico a “various members of the church to prove them-
selves loyal partners in the work of the gospel”.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312 281
Un análisis exegético de Flp 4 (1) 2-3; Flp 4, 4-7
50
50) Pablo ha expresado entre líneas (Flp 2, 22c-d) que si bien ser su “compañero de lucha” es magnífico,
existe un vínculo superior: el ser su “hijo espiritual”. Así, Pablo sin expresarlo de un modo formal in-
dica como punto de mira esta importante perspectiva. Él siendo discípulo de Cristo Jesús es mediador,
modelo y guía, pero ante todo padre de la comunidad. Sobre esta temática ver Pellegrino, Carmelo.
Paolo, servo di Cristo e padre dei Corinzi: analisi retorico-letteraria di 1Cor 4. Roma: Pontificia Uni-
versità Gregoriana, 2006.
282 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312
Leonardo Miguel Barraza Aranda, EP
51) El “libro de la vida” forma parte del patrimonio teológico del pueblo de Israel (cf. Sal 139, 16; Sal
69, 29; Ez 13, 9 [libro de la casa de Israel]; Ex 32, 32-33; 1Sm 25, 29; Dn 12, 1). En la literatura inter-
testamentaria sus referencias también aparecen: “Ten ánimo, Asenet, porque tu nombre está escrito en
el libro de la vida y no será borrado jamás”. (15, 3). Martínez Fernández, R.; Piñero Sáenz, A. Jo-
sé y Asenet. In: Díez Macho, Alejandro. Apócrifos del Antiguo Testamento. Madrid: Cristiandad, v.
3, 1982, p. 224. Además ver Libro de Jubileos 30, 22; 36, 10; 4Esdras 6, 20; 1Enoc 47, 3; 104, 1. Para
una referencia de textos qumrámicos, ver Aletti, Jean-Noel. Op. cit., p. 288, nota 18. Esta imagen del
“libro de la vida” pasa al NT en Ap 3, 5; 13, 8; 17, 8; 20, 15; 21, 27 y de modo indirecto en Lc 10, 20.
52) Santo Tomás enseña esta realidad. S. Th., I, q. 24, a. 1, co: “la inscripción de los predestinados es lla-
mada libro de la vida”. S. Th., I, q. 24, a. 2, co: “El fin sobrenatural es la vida de la gloria, como ya se
dijo (q. 12 a. 4; q. 23 a. 1). Por lo tanto, propiamente el libro de la vida contempla la vida de la gloria.”.
S. Th., I, q. 24, a. 3, co: “Pues el libro de la vida es la inscripción de los ordenados a la vida eterna. A di-
cha vida se está ordenado por dos motivos: por predestinación divina, que nunca falla; y por gracia. To-
do el que tiene gracia, por eso mismo es digno de la vida eterna. A veces falla, porque hay quienes han
sido ordenados a la vida eterna, pero no la alcanzan por tener pecado mortal”.
53) Este vínculo temático entre 4, 3 y 3, 20 con fundamento en el referido “libro de la vida” queda esta-
blecido con un razonable grado de plausibilidad. Ahora bien, ¿es posible, como planteó Bittasi, identifi-
car una relación al menos fonética entre los enunciados “libro de la vida” (Flp 4, 3) y la “palabra de vi-
da” que Pablo menciona en Flp 2, 16? Cf. Bittasi, Stefano. Op. cit., p. 144, nota 149. Desde que se acep-
te que Pablo en Flp 2, 15c-16a se ha inspirado en DnLXX 12, 1-3, la relación no sólo es fonética sino que
presenta analogías y dependencias manifiestas. En efecto, en DnLXX 12, 1 se habla que entre los miem-
bros el pueblo de Israel se salvarán aquellos cuyos nombres “estén escritos en el libro” (γεγραμμένος ἐν
τῇ βίβλῳ). ¿Qué libro? El único libro donde se escriben los nombres de aquellos que obtendrán la salva-
ción eterna. Así, en el v. 2 se dice que muchos de los que duermen despertarán “para la vida eterna” (εἰς
ζωὴν αἰώνιον) y otros para la ignominia eterna. Y en el v. 3 se profetiza que los sabios brillarán como as-
tros del cielo “y los que guardaron firme mi palabra” (καὶ οἱ κατισχύοντες τοὺς λόγους μου) como las
estrellas del cielo por los siglos de los siglos”. Por consiguiente, la relación temática entre “el libro”, “la
vida eterna” y la fidelidad a “la palabra” dentro de un horizonte escatológico no admite dudas.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312 283
Un análisis exegético de Flp 4 (1) 2-3; Flp 4, 4-7
284 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312
Leonardo Miguel Barraza Aranda, EP
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312 285
Un análisis exegético de Flp 4 (1) 2-3; Flp 4, 4-7
58
57) Giesen. “ἐπιεικής”. In: Balz, Horst Robert; Schneider, Gerhard (ed.). Diccionario exegético del
Nuevo Testamento. Salamanca: Sígueme, 1996-1998, v. 1, 1498-1499 explica que este adjetivo en el
NT se presenta cinco veces y siempre en la literatura epistolar (1Tm 3, 3; Tt 3, 2; 1Pd 2, 18; Sant 3, 17).
El sustantivo aparece dos veces (Hch 24, 4; 2Cor 10, 1). Este vocablo en la LXX designa la benignidad
y la clemencia de Dios (1Sam 12, 22; Sal 85, 5; Sab 12, 18; Bar 2, 27; Dn 3, 42; 4, 27: 8, 12; 2Mac 2,
22; 10, 4); la de un soberano (Est 3, 13; 8.12; 2Mac 11, 27; 3Mac 3, 15; 7, 6) y la de un profeta (2Re 6, 3).
58) Spicq, «evpieikh,j», LTNT, 548, traduce: “que votre sympathique équilibre soit connu de tous les hom-
mes”. De este modo pone de relieve el valor estético de evpieikh,j al contemplar su significado de “justa
mesura”, “proporcionado”, “conveniente”.
286 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312
Leonardo Miguel Barraza Aranda, EP
59) Bockmuehl, Markus N. A. A Commentary on Epistle to the Philippians. London: Continuum, 1997,
p. 245: “At first sight, this compact phrase (ho kurios engus) seems perplexing and obscure”. Fee, Gor-
don D. Op. cit., p. 407: “The sudden appearance of an indicative (‘the Lord is near’) is surprising as its
intent is obscure”.
60) O’brien, Peter Thomas. Op. cit., p. 488: “Its meaning is not entirely clear because of the ambiguity of
the adverb ἐγγύς (is it to be understood spatially or temporally?), while its function within the surround-
ing imperatives (4:4-7), because of a lack of any grammatical connection, is disputed”.
61) Cf. Fabris, Rinaldo. Op. cit., p. 250, nota 24 indica tres salmos: 34 (33), 19 ἐγγὺς κύριος τοῖς
συντετριμμένοις; 145 (144), 18: ἐγγὺς κύριος πᾶσιν τοῖς ἐπικαλουμένοις αὐτόν; 119 (118), 151 ἐγγὺς
εἶ σύ, κύριε.
62) Cf. Aletti, Jean-Noel. Op. cit., p. 289, nota 28, cita ocho pasajes de la LXX: Jl 1, 15: οἴμμοι οἴμμοι
οἴμμοι εἰς ἡμέραν ὅτι ἐγγὺς ἡμέρα κυρίου (Ay, ay, ay de ese día, porque cerca está el día del Señor);
Jl 2,1: πάρεστιν ἡμέρα κυρίου ὅτι ἐγγύς (viene el día del Señor porque está cerca); Jl 4, 14: ὅτι ἐγγὺς
ἡμέρα κυρίου (porque cerca está el día del Señor); Sof 1, 7: διότι ἐγγὺς ἡ ἡμέρα τοῦ κυρίου (porque
cerca está el día del Señor); Sof 1,14: ὅτι ἐγγὺς ἡ ἡμέρα κυρίου ἡ μεγάλη ἐγγὺς… (porque cerca está el
gran día del Señor, cerca…); Ab: 1, 15 διότι ἐγγὺς ἡμέρα κυρίου (porque próximo está el día del Señor);
Is 13, 6 ὀλολύζετε ἐγγὺς γὰρ ἡ ἡμέρα κυρίου (gemid, porque cerca está el día del Señor); Ez 30,3: ὅτι
ἐγγὺς ἡ ἡμέρα τοῦ κυρίου (porque cerca está el día del Señor).
63) Snyman, A.H. Philippians 4:1-9 from a Rhetorical Perspective. Verbum et Ecclesia, v. 28, 2007, p. 234,
a este propósito presenta el siguiente elenco: “Most exegetes understand it as temporal, in the sense
of His imminent parousia (Vincent 1961:133-4; Hendriksen 1962:194; Lightfoot 1970:160; Müller
1973:195; Loh and Nida 1977:128, and others). Lohmeyer (1974:169) on the other hand, thinks it is an
instance of intertextuality, echoing Psalms 119:151 and 145:18 (the Lord is near all who call upon Him)
and should thus be understood as spatially”.
64) Fabris, Rinaldo. Op. cit., p. 250.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312 287
Un análisis exegético de Flp 4 (1) 2-3; Flp 4, 4-7
288 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312
Leonardo Miguel Barraza Aranda, EP
71) Según algunos académicos el salmista habría cometido un error pues los hechos se verificaron en pre-
sencia de Aquis, rey de Gat (1Sm 21, 12-15). Para Santo Tomás de Aquino, por el contrario, no exis-
te error. Aquis, rey de Gat, podría tener dos nombres; el suyo o el de Abimélec por ser su descendiente:
“Nec est inconveniens, vel quia binomius fuit, vel quia Achis nomine, sed de genere Abimelech” (Super
Psalmo 33 n. 1), en Thomas Aquinas, Opera Omnia, volume 14. Bourke, Vernon Joseph. (ed.) New
York: Musurgia Publishers, 1948, p. 265. Con fundamento en esta observación, parece obvio que el sal-
mista nombró al rey Aquis con el título de “Abimélec” para indicar la dinastía filistea de la cual des-
ciende. De modo análogo a quien dice el “César” pudiendo ser Tiberio, Nerón, o Calígula. En efecto, el
Génesis menciona a un primer Abimélec rey de los filisteos y contemporáneo de Abraham (cf. Gn 20,
1-18; 26, 1-11). Por lo tanto este “Abimélec-Aquis” no tiene relación alguna con el sacerdote Abimé-
lec (1Cro 18, 16; 24, 6), que generoso proporcionó alimento a David y su hombres huyendo de Saúl. No
obstante este “error” supino que algunos académicos ven en el salmista, la discrepancia no modifica el
trasfondo psicológico de aflicciones, como las enseñanzas y las acciones de gracias que el orante gozo-
so expresa en su canto sálmico.
72) Traducción Alonso Schökel, Luis; Carniti, Cecilia. Salmos. Estella: Verbo Divino, v. 1, 1992, p. 512.
73) El salmista proclama: (v. 5) “Consulté al Señor y me respondió librándome de todas mis ansias”; (v. 7)
“Este pobre clamó y el Señor le escuchó, lo salvó de todos sus peligros”; conceptos que reitera en el v.
18: “Si gritan, el Señor escucha y los libra de todos los peligros”; para finalmente en el v. 20 exclamar:
“Por muchos males que sufra el justo, de todos lo libra el Señor” (cf. Alonso Schökel, Luis; Carniti,
Cecilia. Op. cit., p. 512-513).
74) Alonso Schökel, Luis; Carniti, Cecilia. Op. cit., p. 512, traducen desde el TM: “Cerca está el Señor
para los quebrantados de corazón y salva a los abatidos de espíritu”.
75) Kraus, Hans Joachim. Los salmos: Salmos 1-59. Salamanca: Sígueme, 1993, p. 587, comenta sobre el
Salmo 34 (33): “El cántico de acción de gracias de la persona que ha sido salvada ‘se gloría’ en Yahvé,
pero constituye al mismo tiempo un testimonio y un mensaje dirigido a los ~ywn[ [`ánäwîm] ‘oprimi-
dos’ (…). Los oprimidos y necesitados de ayuda deben cobrar ánimo y regocijarse por las experiencias
de salvación que ha tenido el salmista. Con ello el salmo entero adquiere una orientación kerigmática
hacia una meta que debe tenerse en cuenta cuidadosamente en los pasajes de carácter didáctico. En to-
dos los versos del cántico hay que ensalzar y glorificar el nombre de Yahvé. Los ~ywn[ deben entonar es-
ta alabanza. Hay que dar testimonio de la incomparable eficacia de la presencia (~v) reveladora y sal-
vadora de Yahvé”.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312 289
Un análisis exegético de Flp 4 (1) 2-3; Flp 4, 4-7
77
76) Estas llamadas para alabar y darle gracias al Señor el salmista las expresa en 34 (33), 1.4.5.6.7.9.11.18.
77) El TM presenta rb;v (niphal participio plural), que se traduce por “ser quebrados”. La LXX lo traduce
por suntetrimme,noij (participio perfecto pasivo en dativo, masculino y plural de suntri,bw: quebrantar).
290 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312
Leonardo Miguel Barraza Aranda, EP
78
En suma, el orante proclama gozoso: “el Señor está cerca” y salva a todos
los que su “corazón” sufre “quebranto” y su “espíritu” está “abatido”. 79 Esta
sabia enseñanza, exhortando a volverse hacia el Señor en su calidad de libera-
dor de la angustia provocada por el proceder inicuo de adversarios (vv. 17.22), 80
se presenta como un Leitmotiv (vv. 5.7.18.20).
Con fundamento en estas similitudes y resonancias, la presente hipótesis a
favor del sentido espacial (existencial) del enunciado ὁ κύριος ἐγγύς, donde
Pablo tendría como fuente de inspiración el Sal 34 (33), y particularmente el
v. 19 (desde la LXX), adquieren ciertos visos de probabilidad. Como se ha
podido constatar, la cuestión estriba en esclarecer cuáles son las problemáti-
cas que Pablo intenta neutralizar y en función de cuál perspectiva — sea la
existencial o la escatológica — escribe para instruir a sus discípulos. Entre el
cúmulo de argumentos con el propósito de interpretar esta expresión ὁ κύριος
ἐγγύς (el Señor [está] cerca), presente en Flp 4, 5b se destaca la deducción de
Pitta. Dicha deducción se opone al sentido existencial que en este trabajo se
intenta demostrar, pues, como fue indicado, el comentarista defiende el senti-
do temporal (escatológico) de este sintagma:
78) Algunas versiones traducen el Sal 34(33),19b con un sentido penitencial. (SRV) (RVA): “salvará a
los contritos de espíritu”. (R60) (R95): “y salva a los contritos de espíritu” (las cursivas son nuestras).
Alonso Schökel, en Alonso Schökel – Carniti, Salmos, I, 518-519, objeta la imprecisión de estas
traducciones: “la secuencia leb-rúh, nsbr-dk’(dkh) [en el Sal 33(34),19] nos lleva irremediablemen-
te al Sal 51,19, o sea, de lo sapiencial a lo penitencial. En términos genéricos: si por el pecado el hom-
bre se aleja de Dios, por la penitencia lo encuentra cerca. Con todo, las expresiones no significan nece-
sariamente arrepentimiento, como muestran Is 61,1; Jr 23,9”. Esta observación lleva a Alonso Schökel
y Carniti a traducir el pasaje con mayor propiedad: “y salva a los de espíritu abatido” (las cursivas son
nuestras).
79) Este “abatimiento” el salmista lo expresa por medio del adjetivo plural aK’D; que apunta al concepto de
“aplastados”, “triturados” o “quebrados”. La LXX lo traduce por medio del adjetivo en acusativo plural
ταπεινοὺς (humillados, abajados) de ταπεινός.
80) Traducciones de Alonso Schökel, Luis; Carniti, Cecilia. Op. cit., p. 512-513: “v. 17. El Señor se
enfrenta con los que obran mal, para extirpar de la tierra su memoria”. “v. 22. La maldad da muerte al
malvado; los que odian al justo lo pagarán”.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312 291
Un análisis exegético de Flp 4 (1) 2-3; Flp 4, 4-7
ca riproduce la formula prepaolina ‘marana tha’ (1Cor 16, 22; in seguito cf.
Ap 22, 17.20). 81
El argumento nos parece un tanto forzado. Una vez que la expresión pauli-
na ὁ κύριος ἐγγύς revela un vínculo con la fraseología utilizada por el orante
en los salmos (ἐγγὺς κύριος), la explicación de esta presencia elíptica del ver-
bo εἰμί se debería indagar más bien desde una perspectiva estilístico-grama-
tical. En efecto, el amanuense de la LXX dispuso en dos ocasiones de “forma
elíptica” el verbo εἰμί al transcribir su traducción, ἐγγὺς κύριος. Primero en
el SalLXX 33, 19a: ἐγγὺς κύριος τοῖς συντετριμμένοις τὴν καρδίαν (cerca [está
el] Señor de los quebrantados de corazón); y luego en el SalLXX 144, 18a: ἐγγὺς
κύριος πᾶσιν τοῖς ἐπικαλουμένοις. (cerca [está el] Señor de todos los que lo
invocan). ¿Cuál podría ser el motivo de estas dos recurrencias elípticas del
verbo εἰμί en estos versículos? La respuesta a esta interrogante se encuentra en
el propio TM pues así, de forma elíptica, consta en la versión hebrea original:
82
292 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312
Leonardo Miguel Barraza Aranda, EP
86
86) La BJ para dar coherencia a su traducción debe introducir el verbo “ser” y la conjunción “y” (transcri-
tas aquí en cursivas y negritas). Esta oración nominal traducida literalmente reza: “tierno Yahvé justo”.
87) Cf. Miller, Cynthia L. Pivotal Issues in Analyzing the Verbless Clause. In: Miller, Cynthia L. (ed.)
The Verbless Clause in Biblical Hebrew: Linguistic Approaches. Winona Lake: Eisenbrauns, 1999, p.
11-13. La primera estrategia se refiere a la identificación de las categorías léxicas o las características
morfológicas correlacionadas con las funciones de sujeto y predicado. Miller señala como ejemplos las
frases preposicionales y las adjetivales indeterminadas que deben ser identificadas como predicados, y
los nombres propios (generalmente) como sujetos. La segunda estrategia se relaciona con los rasgos se-
mánticos y/o pragmáticos de los constituyentes de la oración gramatical. En este caso se considera la di-
ferencia en el grado de definición. Por ejemplo, cuando un sintagma nominal es determinado por el ar-
tículo definido y aparece yuxtapuesto a un segundo sintagma nominal sin el artículo definido, el prime-
ro se considera con un mayor grado de definición, luego es el sujeto, mientras que el segundo sintagma
corresponde al predicado. La tercera estrategia se refiere al orden lineal de los componentes, sujeto y
predicado. Como recuerda Miller, esta última estrategia es rechazada por algunos autores.
88) La gramática de Gesenius presenta entre los ejemplos de un sustantivo (con función de sujeto) y un
adjetivo (con la de predicado) el ilustrativo pasaje Gn 2, 12 (cf. Gesenius, Wilhelm; Kautzsch, Emil;
Cowley, Arthur Ernest. Op. cit., p. 451).
טוֹב,וּזְהַ ב הָ אָ ֶרץ הַ הִ וא: Gn 2, 12a.
GnGesenius 2, 12a: and the gold of that land is good.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312 293
Un análisis exegético de Flp 4 (1) 2-3; Flp 4, 4-7
294 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312
Leonardo Miguel Barraza Aranda, EP
Estos argumentos, que nos llevan a discrepar en buena paz con la propues-
ta escatológica de Pitta, terminan por adquirir una nueva confirmación pro-
porcionada por el mismo comentarista. Se trata de un antecedente incontro-
vertible: “Paolo non utilizza mai l’avverbio eggys in contesto escatológico
(cf. Rm 10, 8; Ef 2, 13.17)”. 91
En vista de este importante antecedente, si Pablo efectivamente “non uti-
lizza mai” el adverbio ἐγγύς en un contexto escatológico; y si al mismo tiem-
po la “forma elíptica” del verbo εἰμί, como se ha intentado demostrar, no obe-
dece a que “è forse mutuata dall’attesa escatologica delle prime comunità
cristiane”; 92 sino que sería de naturaleza estilistico-gramatical pues respeta
las características sintácticas del texto hebraico, se diría que arribamos a una
propuesta con visos de credibilidad. En efecto, la utilización por Pablo de la
expresión ὁ κύριος ἐγγύς, al igual que el orante de los salmos, no obedecería
al sentido escatológico sino que al existencial.
En otros términos, Pablo en el auge de su cautiverio, y en la incertidumbre
al respecto de su futuro, está expresando que se debe rezar y confiar plena-
mente en una próxima intervención del Señor. En efecto, el Señor que es cer-
cano nunca abandona a los suyos y especialmente a quien lo invoca con con-
fianza. 93
La hipótesis favorable a una inspiración paulina “existencial” con funda-
mento en el Sal 34 (33) parecerá confirmarse con un grado razonable de pro-
babilidad al ser analizada, en su momento, la importante enseñanza que Pablo
imparte al concluir la sección Flp 4, 4-7.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312 295
Un análisis exegético de Flp 4 (1) 2-3; Flp 4, 4-7
94) Pablo en la parte narrativa de la carta (Flp 1, 12-26) de un modo tangencial aludía a la existencia de
este “miedo”. El Apóstol relató como gran parte de los hermanos cobraban bríos “sin miedo” (ἀφόβως)
para anunciar el Evangelio viendo su ejemplo personal (Flp 1, 14).
95) La consideración de estos aspectos explicitan con mayor claridad el envío de ayuda financiera por
parte de la comunidad para ir en socorro de Pablo.
296 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312
ArtigoS
96) Según el relato de Lucas (Hch 18, 9-10): “El Señor dijo a Pablo de noche en una visión: ‘No tengas
miedo, sino habla y no calles; porque yo estoy contigo y nadie te inflingirá maltratos, pues tengo un
pueblo numeroso en esta ciudad [de Corinto]’”.
97) Rocci, Lorenzo. “μηδείς”. In: idem. Vocabolario greco-italiano. Roma: Soc. ed. Dante Alighieri,
2011: “nessuno; niuno, niente”. Pablo en esta Carta a los Filipenses, siempre se vale de este pronombre
como un giro lingüístico para exhortar en un sentido positivo: “no amedrentarse en nada ante los ad-
versarios” (μὴ πτυρόμενοι ἐν μηδενὶ ὑπὸ τῶν ἀντικειμένων) (1, 28); y “no hacer nada por rivalidad ni
vana gloria” μηδὲν κατ᾿ ἐριθείαν μηδὲ κατὰ κενοδοξίαν (2, 3).
98) Santo Tomás de Aquino en su comentario exegético destaca la lozanía y la salud inherentes a la ale-
gría: “Necessarium est enim cuilibet volenti proficere, quod habeat spirituale gaudium. Prov. XVII, 22:
animus gaudens aetatem floridam facit [spiritus tristis exsiccat ossa]”. Cf. Super Philip., c. 4, l. 1, 153.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312 297
Un análisis exegético de Flp 4 (1) 2-3; Flp 4, 4-7
298 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312
Leonardo Miguel Barraza Aranda, EP
deducción? Pablo estaría enseñando a los filipenses que “la oración y la súpli-
ca”, al igual como ha proclamado el orante en el Sal 34 (33), 2, deben elevarse
a Dios “en todo tiempo”, es decir, de modo “continuo”, es decir, “sin cesar”.
Esta disposición, unida a las acciones de gracias es la forma más perfecta de
presentar las súplicas ante el Señor. Esta nueva resonancia que aquí observa-
mos entre Flp 4, 6 y el Sal 34 (33), 2 quedará confirmada con un grado muy
razonable de plausibilidad cuando intentemos determinar el origen de la mis-
teriosa metáfora militar que Pablo presenta en Flp 4, 7. Por ahora veamos la
presencia de ἐν παντὶ en el SalLXX 33, 2:
108) En su comentario indica que en primer lugar la oración consiste en una elevación de la mente a Dios.
En segundo, ella debe hacerse con humildad, depositando la confianza de alcanzar lo pedido en la mise-
ricordia de Dios. Quien pide debe alegar en su favor la gracia y la santidad de Dios. En tercer lugar, un
importante requisito es manifestar la acción de gracias: el ingrato no merece que se le hagan nuevos fa-
vores. Finalmente, la oración contempla la petición propiamente dicha. Cf. Super Philip., c. 4, l. 1, 157.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312 299
Un análisis exegético de Flp 4 (1) 2-3; Flp 4, 4-7
La conjunción καί con la que se inicia este versículo presenta un matiz con-
secutivo, 112 e introduciendo la expresión “la paz de Dios” (ἡ εἰρήνη τοῦ θεοῦ)
muestra a Pablo subrayando un punto importante de su διδασκαλία. No es
cualquier “paz” a la que está aludiendo. 113 Es la propia “paz de Dios” que se
hará manifiesta — y en un grado supereminente — al rebasar aquello que el
hombre posee de más noble como es su capacidad de raciocinio. 114
109) Cf. Fee, Gordon D. Op. cit., p. 402-403. A propósito de la relación entre la oración sálmica y Pablo
ver Hunter, W.B. «prayer». In: Hawthorne, Gerald F; Martin, Ralph P; Reid, Daniel G. Op. cit.,
p. 725.
110) Desde que se acepte la influencia del Sal 34 (33) sobre Flp 4, 4-7, el v. 4, 4 tendría su paralelo con
SalLXX 33, 2. En este pasaje la septuaginta traduce el verbo en qal xm;f’ por εὐφραίνω (alegrarse), conju-
gado en modo imperativo, aoristo pasivo (que se alegren). Favorece esta deducción considerar que Pa-
blo en 2Cor 2, 2-3 utiliza tanto εὐφραίνω como χαίρω para expresar la alegría.
111) San Juan Crisóstomo comentando Flp 4, 4-7 comparó la oración a una “medicina” de cualidades
eminentes para curar tristezas, angustias y consolar. Johannes Chrysostomus. In epistolam ad Philip-
penses commentarius, Homilia XIV, C. 4, 4-7, 1 (PG 62, 283): Ἰδού καὶ ἄλλη παραμυθία, καὶ λύπης καὶ
περιστάσεως καὶ πάντων τῶν ἀνιαρῶν λυτήριον φάρμακον. Ποῖον δὴ τοῦτο; Τὸ εὔχεσθαι, τὸ ἐν παντί
εὐχαριστεῖν.
112) Cf. O’brien, Peter Thomas. Op. cit., p. 495.
113) Esta expresión es única en toda la Biblia. No obstante, en el epistolario paulino “el Dios de la paz” se
presenta en Rm 15, 33; 16, 20; 1Cor 14, 33; 2Cor 13, 11; 1Ts 5, 23 y Flp 4, 9.
114) Santo Tomás explica que la razón, la mente, la inteligencia o como se la quiera denominar es la po-
tencia del alma por la cual el ser humano aventaja a los animales (cf. S. Th., I, q. 79, a. 8, s.c). Al mismo
tiempo, esta potencia cognoscitiva no es de un género diferente de la que poseen los ángeles (cf. S. Th.,
I, q. 79, a. 8, ad 3). No obstante, el conocimiento intelectivo de estos últimos seres sea eminentemente
intuitivo y el de los hombres discursivo.
300 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312
Leonardo Miguel Barraza Aranda, EP
115) El BDAG “φρουρέω”, 1066: “to maintain, a watch, guard (compare Jdth 3:6 ἐφρούρωσε τὰς πόλεις
= put garrisons in the cities”; LEH “φρουρέω”, 653: “ to set garrison in, to keep (a city)” (Esd 4, 56). En
2Cor 11, 32 Pablo refiere la guardia de vigilancia que el gobernador del rey Aretas puso en la ciudad de
Damasco con el propósito de prenderlo: ἐφρούρει τὴν πόλιν Δαμασκηνῶν πιάσαι με.
116) Lightfoot, J. B. Saint Paul Epistle to the Philippians. 8. ed. London: Macmillan Co, 1885, p. 161,
escribió: “φρουρήσει. A verbal paradox, for φρουρεῖν is a warrior’s duty”.
117) Cf. Reumann, John Henry Paul. Philippians: A New Traslation with Introduction and Commentary.
New Haven: Yale University Press, 2008, p. 637.
118) O’brien, Peter Thomas. Op. cit., p. 498. A propósito de la expresión: “appreciated by the readers”,
Witherington, Ben III. Op. cit., p. 248, objeta: “or better said, the hearers of this discourse”.
119) Cf. Hawthorne, Gerald F; Martin, Ralph P. Op. cit., p. 247.
120) Fowl, Stephen E. Philippians. Grand Rapids: Eerdmans, 2005, p. 184. En la nota 8 cita las opi-
niones de los referidos comentaristas: Fee, Gordon D. Op. cit., p. 411, nota 58 y Bockmuehl, Markus
N. A. Op. cit., p. 248.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312 301
Un análisis exegético de Flp 4 (1) 2-3; Flp 4, 4-7
302 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312
Leonardo Miguel Barraza Aranda, EP
127) BDAG, “παρεμβάλλω”, 775: “The word is used frequently (even in the LXX) as a military termi-
nus technicus (compare παρεμβολή), but with various meanings depending on tactics used”; ANLEX,
“παρεμβάλλω”, 300: “as a military technical term expressing preparations to besiege a city throw up a
rampart of earthworks, surround with barricades”.
128) La Septuaginta modificó las categorías gramaticales del verbo que ejecuta el “ángel del Señor”. El
salmista utilizó el verbo hnx (acampar) en qal participio hn<xo, conjugación traducida por παρεμβαλεῖ
(modo indicativo, tiempo futuro, voz activa y tercera persona singular). Como se puede observar, estas
categorías gramaticales, en las que se destaca el tiempo futuro, son exactamente las mismas que ha se-
guido Pablo al emplear la forma verbal φρουρήσει.
129) Hunter, W.B. “Prayer”. In: Hawthorne, Gerald F; Martin, Ralph P; Reid, Daniel G. Op. cit., p.
730: “Since ‘from him and through him and to him are all things’ (Rom 11:36), it was impossible for
the apostle to conceive of any human activity apart from God: ‘For in him we live and move and have
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312 303
Un análisis exegético de Flp 4 (1) 2-3; Flp 4, 4-7
our being’ (Acts 17:28). This totally theocentric worldview fundamentally shaped Paul’s spiritual life
and prayer”.
130) Cf. Alonso Schökel, Luis; Carniti, Cecilia. Op. cit., p. 520-521.
131) El hecho fue ampliamente conocido entre los Tesalonicenses puesto que Pablo declaró en este mis-
mo versículo: καθὼς οἴδατε (como sabéis) (1Ts 2, 2).
304 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312
Leonardo Miguel Barraza Aranda, EP
con seguridad) (Hch 16, 23), aprisionó sus pies εἰς τὸ ξύλον (en el cepo)
(Hch 16, 24). Abrumados por este instrumento de tortura, sufriendo el dolor
de las varadas que les fueron infringidas, fastidiados por el escozor de las
heridas que evidentemente debían supurar, probablemente con hambre y
sobre todo contundidos psicológicamente por los vejámenes de la conturbada
jornada, no obstante, fueron asombrosamente liberados de estas angustias
y tormentos. ¿Qué ocurrió? A media noche un violento terremoto hizo
retemblar los cimientos de la cárcel haciendo caer las cadenas y abriendo
todas las puertas del recinto (Hch 16, 26). Este fenómeno sísmico liberador
acaeció precisamente cuando Pablo y Silas προσευχόμενοι ὕμνουν τὸν θεόν
estaban (puestos en oración cantando himnos a Dios) (!) (Hch 16, 25). Parece
importante destacar el testimonio público de este acto de piedad puesto que
Lucas puso de relieve: ἐπηκροῶντο δὲ αὐτῶν οἱ δέσμιοι (los escuchaban los
presos) (Hch 16, 25c).
Ahora bien, una vez que el Apóstol es un hebreo piadoso y como demues-
tra su epistolario conocía ampliamente el salterio de ciento cincuenta salmos
surgen algunas interrogantes. ¿Cuál himno Pablo y Silas cantaban en aquel
momento que se produjo este terremoto liberador? ¿Un cántico de Isaías? ¿De
Habacuc u otro profeta? ¿Alguno de los salmos como el 35 (36) que alude a
las persecuciones injustas clamando por el auxilio divino? ¿El Sal 86 (85), que
describe al orante en el fondo de una fosa agobiado por las angustias pidien-
do la protección del Señor? Parece imposible saberlo ya que Lucas no pro-
porcionó más antecedentes. Con todo, ¿es admisible conjeturar que Pablo y
Silas, una vez operado este prodigioso acontecimiento liberador, hayan mani-
festado sus acciones de gracias según se expresa el orante del Sal 34 (33) ple-
no de alegría? Las similitudes entre las aflicciones del salmista, las tribula-
ciones sufridas por el Apóstol y su compañero de viaje, como su asombrosa
liberación, testimonian fuertemente a favor de esta hipótesis. En efecto, una
reconstrucción de este acontecimiento carcelario-paulino dentro de esta pers-
pectiva exegética cuenta a su favor, como se ha intentado demostrar, con los
paralelismos y las resonancias que subyacen entre Flp 4, 5b-7 y los vv. 8.19
del referido salmo 34 (33). Estos antecedentes parecen ser claves. En efec-
to, si el conjunto de deducciones, conjeturas y pruebas que hasta aquí han
sido expuestas son correctas, el Apóstol al dirigirse a sus discípulos filipen-
ses estaría utilizando un argumento de gran fuerza persuasiva. En términos
más precisos, Pablo aludiría a su experiencia religiosa-existencial sufrida en
la cárcel de Filipos cuando entonando himnos en alta voz invocó el socorro
del Señor. Esta portentosa intervención, que efectivamente demostró que “el
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312 305
Un análisis exegético de Flp 4 (1) 2-3; Flp 4, 4-7
132) Testigo ocular es el carcelero quien a consecuencia del acontecimiento y profundamente impactado,
pidió el bautismo junto a toda su familia (cf. Hch 16, 29.30.33). Conocedores de esta intervención por-
tentosa del Señor son Lidia y los “demás hermanos” (cf. Hch 16, 40). Más aún, testigos son los otros en-
carcelados que también se les soltaron las cadenas (cf. Hch 16, 26); como además los alarmados preto-
res que ante el inusitado acontecimiento, al día siguiente de mañana, enviaron alguaciles para liberar a
Silas y Pablo. Según Lucas, el Apóstol utilizó fuertes expresiones para recriminarlos, exigiendo que se
presentaran personalmente ante ellos para formalizar la excarcelación (cf. Hch 16, 37).
133) Cf. O’Brien, Peter Thomas. Op. cit., p. 488: “Its meaning is not entirely clear because of the ambi-
guity of the adverb ἐγγύς (…)”.
134) Como fue enunciado Pablo alude directamente al hecho en 1Ts 2, 2; y probablemente lo incluye den-
tro del elenco de tribulaciones que formuló en 2Cor 11, 23.
135) Como fue indicado. Esta llamada paulina a la alegría tiene su paralelo con el Sal 34 (33), 3: “Yo me
glorío en el Señor que lo escuchen los humildes y se alegren!”. Traducción Alonso Schökel, Luis;
Carniti, Cecilia. Op. cit., p. 512.
136) Bockmuehl, Markus N. A. Op. cit., p. 245.
137) Pitta, Antonio. Op. cit., p. 282.
306 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312
Leonardo Miguel Barraza Aranda, EP
justifican. Solamente se trata de rezar con plena confianza al Señor para que
su luz se refleje en los rostros de quienes lo invoquen (Sal 34 [33], 6). Con-
fiando en su infalible auxilio, su paz custodiará los corazones y las mentes de
todos (4, 7).
En síntesis, hay que estar alegres y muy alegres — Pablo ve que es necesa-
rio insistir (4, 4) — y recordar este gran acontecimiento manifestando la afa-
bilidad a todos los hombres (4, 5a). El discípulo de Cristo siempre está y esta-
rá bajo la protección del Señor. ¿Puede existir alguna duda de que Él con su
divino poder está cerca para auxiliar a quien lo invoca con fervor y piedad?
Las deducciones que han sido expuestas apuntando hacia el background
doctrinal paulino, y así intentar demostrar las dependencias Flp 4, 4-7 y Sal
34 (33), no están del todo completas. Aún resta abordar otro aspecto no menos
relevante al interior de Flp 4, 7. Intentemos desentrañarlo.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312 307
Un análisis exegético de Flp 4 (1) 2-3; Flp 4, 4-7
138) Is 40, 13: τίς ἔγνω νοῦν κυρίου καὶ τίς αὐτοῦ σύμβουλος ἐγένετο ὃς συμβιβᾷ αὐτόν.
308 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312
Leonardo Miguel Barraza Aranda, EP
de Isaías (40, 13), “el espíritu del Señor” (versión del TM) es equivalente a
“su mentalidad” o “su pensamiento” (versión de la LXX). Esta singularidad
interpretativa no ha dejado de llamar la atención a los diversos comentaris-
tas quienes en sus trabajos académicos, de modo particular en Romanos, se
ven restringidos a simplemente constatar el hecho sin entrar en interpreta-
ciones. 139 Por lo demás esta praxis de obviar en algunos casos el TM para
dar preferencia a la LXX no es algo inusual en Pablo. En efecto, esta pra-
xis integra el arsenal de recursos didácticos que el Apóstol utilizó con cier-
ta prodigalidad. 140
A este propósito, ¿qué relación podría existir entre el rûªH hebraico y la
facultad del nous griego? ¿Por qué Pablo adoptó esta traducción de la LXX
integrándola en su background doctrinal? Moisés Silva señala que aquí no
interesa indagar a propósito de la técnica de traducción utilizada por el ama-
nuense de la LXX. En efecto, Pablo perfectamente podría haber modificado
el nous para Pneuma y de este modo seguir fielmente el texto hebraico. Para
Silva, las citaciones de 1Cor 2, 16 y Rm 11, 34 indican que la preferencia de
Pablo por nous “was probably intentional”. 141 ¿Probably? Sigamos adelante
con este análisis.
139) Dunn, James D. G. Romans 9-16. Dallas: Word Books, 1988, p. 701; Byrne, Brendan. Romans.
Collegeville: The Liturgical Press, 1996, p. 360; Moo, Douglas J. The Epistle to the Romans. Grand
Rapids-Cambridge: Eerdmans, 1996, p. 742; Penna, Romano. Lettera ai Romani. 4. ed. Bologna:
Dehoniane, 2010, p. 793; Pitta, Antonio. Op. cit., p. 401-402.
140) El Apóstol en sus referencias bíblicas da preferencia a la Septuaginta en: Rm 2, 24/Is 52, 5; Rm 3,
14/Sal 10, 7 (LXX 9, 28); Rm 4, 3 (9, 22)/Gn 15, 6; Rm 4, 7-8/Sal 32, 1-2 (LXX 31, 1-2); Rm 9, 29/Is
1, 9; Rm 10, 16/Is 53, 1; Rm 10, 18/Sal 19, 5 (LXX 18, 5); Rm 10, 20-21/Is 65, 1-2; Rm 11, 34/Is 40,
13; Rm 12, 20/Prov 25, 21-22; Rm 14, 11/Is 45, 23 (+ 49, 18?); Rm 15, 10/Dt 32, 43; Rm 15, 12/Is 11,
10; 1Cor 2, 16/Is 40, 13; 1Cor 6, 16/Gn 2, 24; 2Cor 13, 1/Dt 19, 15; Gal 3, 6/Gn 15, 6; Gal 4, 27/Is 54,
1 (cf. Silva, M. “Old Testament in Paul”. In: Hawthorne, Gerald F; Martin, Ralph P; Reid, Daniel G.
Op. cit., p. 631).
141) Silva, M. “Old Testament in Paul”. In: Hawthorne, Gerald F; Martin, Ralph P; Reid, Daniel G.
Op. cit., p. 633.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312 309
Un análisis exegético de Flp 4 (1) 2-3; Flp 4, 4-7
142) Esta deducción es favorecida por los criterios externos de la crítica textual puesto que solamen-
te dos códices occidentales: F 010 (Augiensis, siglo IX) y G 012 (Boernerianus, siglo IX); y dos de la
Vetus Latina: ar (Ardmachanus, siglo IX) y d (Claromontanus siglo VI), reemplazan en este versícu-
lo νοήματα por σώματα. No obstante, la variante textual νοήματα es atestiguada por el resto de testimo-
nios entre los cuales figuran los más importantes y confiables (cf. NA28). En consecuencia, sea desde
el punto de vista genealógico, geográfico, edad y número de testimonios se verifica a favor de νοήματα
contra σώματα el principio de atestación múltiple. Al mismo tiempo se debe señalar que dos de los cua-
tro códices arriba indicados acusan una contradicción que le resta fuerza a la variante σώματα que testi-
monian. El uncial F 010 cuyas características técnicas corresponden a un díglota, en la columna con la
versión latina da testimonio de: “custodiat corda vestra et intellegentias vestra”; contrariamente en la
columna adyacente con el texto griego da testimonio de: φρουρήσει τάς καρδίας υμών καϊ τά νοήματα
υμών (cf. Scrivener, Frederick Henry Ambrose. (ed.) An Exact Transcript of the Codex Augiensis:
a Graeco-Latin manuscript of S. Paul’s Epistles, deposited in the Library of Trinity College. Cam-
bridge-London: Deighton-Bell, 1859, p. 184-185. Esta contradicción se observa también, en el códice
d 06, díglota que en su versión griega presenta νοήματα: ΤΑΣ ΚΑΡΔΙΑΣ ΥΜΩΝ ΚΑΙ ΤΑ ΝΟΗΜΑΤΑ ΥΜΩΝ; sin
embargo para el texto en latín presenta la variante: CVSTODIAT CORDA VESTRA ET CORPORA
VESTRA (cf. Tischendorf, Constantin von. (ed.) Codex Claromontanus, sive, Epistulae Pauli omnes
Graece et Latine: ex codice Parisiensi celeberrimo nomine Claromontani plerumque dicto, sexti ut vi-
detur post Christum saeculi. Lipsiae: F.A. Brockhaus, 1852, p. 369). El tercer códice citado, el interlin-
eal griego-latín G 012, coincide en su testimonio al presentar la variante: τὰ νοήματα ὑμῶν / et corpora
vestra (cf. Reichardt, Alexander. (ed.) Der Codex Boernerianus der Briefe des Apostels Paulus (Msc.
dresd. A 145b) in Lichtdruck nachgebildet. Leipzig: Hiersemann, 1909, p. 73). El último códice cita-
do, el latino ar (Ardmachanus), presenta la variante: corpora vestra (cf. Gwynn, John. (ed.) Liber Ar-
dmachanus: the book of Armagh. Dublin-London: Hodges, Figgis & Co-Williams & Norgate, 1913, p.
262). Finalmente el aparato crítico NA28 indica que el î16 presenta la variante: καὶ τὰ νοήματα καὶ τὰ
σώματα. En este caso, pese la antigüedad y el valor de este papiro (P. Oxy. 1009, siglos III-IV) su lectu-
ra no se puede determinar con total seguridad (î16vid).
310 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312
Leonardo Miguel Barraza Aranda, EP
¿Puede existir una διδασκαλία más consoladora que ésta para los
integrantes de una comunidad cuyos corazones y espíritus-mentes se
143) En SalLXX 33, 2, la septuaginta traduce xm;f’ (´¹maµ) “regocijarse”, “alegrarse” por el verbo
εὐφραίνω en modo imperativo, aoristo pasivo (que se alegren).
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312 311
Un análisis exegético de Flp 4 (1) 2-3; Flp 4, 4-7
Conclusiones
Se pudo comprobar desde el punto de vista sintáctico, retórico y literario la
función conclusiva que Flp 4, 1 desempeña dentro de la trama textual. Al ana-
lizar este debatido versículo, mereció un especial atención la función que el
binomio στέφανος / χαρά desempeña dentro de los objetivos didácticos pau-
linos. El significado escatológico que Pablo les otorgó, sugería, para forma-
ción espiritual de los filipenses, la noción del juicio venidero y la necesidad
de seguir la vía de la salvación eterna. Las dos metáforas deportivas tejidas
por Pablo (Flp 2, 16; 3, 14) como sus menciones a la “salvación” (σωτηρία) (1,
19.28; 2, 12) y la “condenación” (ἀπώλεια) (1, 28; 3, 19) confirmaban la pre-
sencia de este tópico escatológico. El estudio de Flp 4, 2-3 con su exhortación
a la armonía comunitaria y la referencia al “Libro de la Vida” permitió com-
probar un aspecto primordial. La importancia que Pablo le asignó al mencio-
nado tópico con el propósito de formar la mentalidad de los filipenses, a par-
tir del libro de Daniel leído desde la Septuaginta. Finalmente, el análisis exe-
gético de Flp 4, 4-7, permitió constatar que la inspiración temática y doctri-
nal de estos versículos se encuentra en la experiencia vivencial de Pablo y
en la contemplación de los salmos e Isaías, leídos una vez más desde la Sep-
tuaginta. Pablo logrará con éxito en Flp 4, 8-9 su cometido de solidificar su
διδασκαλία en Cristo Jesús, para el progreso y el bien espiritual de sus discí-
pulos filipenses.
312 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 259-312
O desejo de Deus sob a perspectiva
tomista da metafísica da participação
The Desire for God, from the Thomistic Perspective of
the Metaphysic of Participation
Felipe de Azevedo Ramos, EP 1
Resumo
Nosso objetivo com este trabalho é estabelecer uma relação entre o desiderium
naturale videnti Deum com a Metafísica da Participação. Começaremos por fazer
algumas considerações metafísicas como fundamento de nosso trabalho. Em segui-
da, faremos algumas reflexões sobre o desejo natural em si e suas consequências
antropológicas. Por fim, analisaremos nosso tema sob a perspectiva da Metafísica
da Participação e de como esta nos ajuda a evitar possíveis más interpretações des-
te assunto, ainda tão discutido em nossos dias.
Palavras-chave: Desejo de Deus, desiderium naturale¸ metafísica, participação.
Abstract
The objective of the present work is to establish a relation between the desideri-
um naturale videnti Deum and the Metaphysics of Participation. We begin by mak-
ing some metaphysical considerations as the basis of our work. Following this, we
reflect on natural desire in itself and its anthropological consequences. Finally, we
analyse the theme from the perspective of the Metaphysics of Participation, and
how this serves as an aid in avoiding possible misinterpretations of this subject,
which is so much discussed even in our days.
Keywords: Desire for God, desiderium naturale, metaphysics, participation.
Introdução geral
1) Doutorando em Filosofia pela Pontifícia Universidade São Tomás de Aquino (Angelicum), Roma e pro-
fessor no IFAT.
2) Cf. Aristóteles. Met. I, 1, 980a22.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388 313
O Desejo de Deus
Ora, quando São Tomás distingue o objeto das diversas ciências, esta-
belece uma primeira divisão entre as ciências ditas “especulativas” e aque-
las “práticas”. 3 O objetivo da filosofia especulativa ou teorética (sobretudo a
metafísica) é propriamente a busca da verdade. 4
Por outro lado, sabemos que o homem, por sua faculdade apetitiva, deseja
por natureza o fim último, que consiste na bem-aventurança. 5 Ora, o fim últi-
mo só pode ser alcançado por intermédio da faculdade mais alta de um deter-
minado ser, ou seja, por aquilo que o distingue dos demais. Logo, no caso do
ser humano, este exercício ocorre por um ato do intelecto, através do qual a
vontade se perfaz de gozo por acompanhar a felicidade. 6
Sabemos por experiência que a partir de algumas reflexões o homem pode
passar a ulteriores indagações a respeito da felicidade (beatitudo). Assim, ao
refletir sobre nossos atos mais simples, como, por exemplo, a inclinação à
conservação da própria vida, o ser humano se predispõe, num plano supe-
rior, a indagar sobre as realidades sensíveis e, por último, a buscar como fim a
apreensão da verdade universal. 7 Desta maneira, e de modo progressivo, per-
guntamo-nos sobre nós mesmos, acerca de nossa origem e existência, nosso
fim e sobre o nosso destino nesta terra...
Ora, tais aprofundamentos nada mais são que inquirições consequentes de
nossa própria condição humana, a qual, para alcançar a perfeição, procura de
modo instintivo a verdade das coisas. 8 Nota-se, portanto, um elemento cons-
tante na natureza humana: a busca da verdade e o que dela decorre.
Dessa inata busca da verdade, percebe-se como o homem busca natural-
mente o Ser absoluto. Em seguida, este desejo será especificado, bem como
suas razões, sobretudo no que tange à contemplação dos efeitos de Deus na
criação. Num segundo momento, passa-se a discussão para o plano psicológi-
3) Cf. Super De Trinitate, III, q. 5, a. 1, co. 1: “Philosophus [...] in II Metaphysicae dicitur quod finis spe-
culativae est veritas, sed finis operativae scientiae est actio”. Nota: as obras de São Tomás serão citadas
doravante segundo a edição do Corpus Thomisticum realizada por Roberto Busa.
4) Cf. ibid.: “[T]heoricus sive speculativus intellectus in hoc proprie ab operativo sive practico distingui-
tur quod speculativus habet pro fine veritatem quam considerat”.
5) Cf. S. Th., I-II, q. 1, a. 7, co.; S. Th., I-II, q. 5, a. 8, s.c. et co.
6) Cf. S. Th., I-II, q. 3, a. 4, co. Aqui São Tomás procura defender que a felicidade não é um simples ato da
vontade. E afirma, neste ponto, com S. Agostinho (cf. Conf., X, 23, 33): “beatitudo est gaudium de veri-
tate”. Cf. etiam: S. Th., I-II, q. 3, a. 4, co.
7) Cf. In De caelo, II, l. 18, n. 4: “Ad beatitudinem praeexigitur primo conservatio vitae, deinde cognitio
sensibilium, et ultimo apprehensio universalis veritatis, in qua consistit finalis beatitudo”.
8) Cf. SCG, I, cap. 1, n. 4: “Oportet igitur veritatem esse ultimum finem totius universi; et circa eius con-
siderationem principaliter sapientiam insistere”.
314 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388
Felipe de Azevedo Ramos, EP
co: uma vez que Deus é conhecido pelo homem, este anseia ao mesmo tempo
encontrar certa segurança e estabilidade, como fundamentos para satisfazer
a sua exigência natural de encontrar um sentido para a própria vida; 9 outros-
sim, a real aspiração transcendente em relação àquele que reconhece como
Sumo Bem, enquanto razão apetecível e, em última instância, à Causa das
causas. 10
Enquadrando o tema nessa perspectiva, o objetivo deste estudo é o de situ-
ar a argumentação tomista no âmbito filosófico sobre o desejo de Deus, com
o auxílio da metafísica da participação, sobretudo sob a focalização da razão
de similitude entre Deus e o homem. Tal proposta, como sabemos, é bastante
complexa. A dificuldade se acrescenta graças à aparente contradição encon-
trada nas próprias obras de São Tomás. Por vezes parece ele confirmar a exis-
tência desse desejo e por vezes parece negá-lo. 11
Pois bem, como se não bastasse, a presente problemática, em tempos mais
recentes, não só tem sido vista sob diversos ângulos e opiniões, mas também
com manifestas objeções. Ora, estas se têm concretizado nas interpretações
de alguns ateus contemporâneos; entre eles, cabe destacar o filósofo fran-
cês André Comte-Sponville. A contrario sensu, este autor pretende provar
a necessidade do ateísmo precisamente pela existência do desejo natural de
Deus. 12 Nesse sentido, podemos entrever que a doutrina acerca do desejo de
Deus tem dado lugar em alguns escritos à defesa do desejo de ser Deus. 13 São
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388 315
O Desejo de Deus
14) Cf. In De divinis nominibus, cap. 4, l. 23. Cf. etiam: Stancato, Gianmarco. Le concept de désir dans
l’œuvre de Thomas d’Aquin: analyse lexicographique et conceptuelle du desiderium. Paris: Librairie
Philosophique J. Vrin, 2011, p. 110.
15) Cf. Ritter, Joachim; Gründer, Karlfried; Eisler, Rudolf (ed.). Historisches Wörterbuch der Phi-
losophie. Basel: Schwabe, 1995: s.v. “Egotismus, Egoismus, Egomismus”, p. 4540 (cf. vol. 2, p. 317):
“Anfang des 20. Jh. erfolgt eine zweite Welle oft national beschränkter Begriffsbildungen mit dem Prä-
fix ego-: franz. égocentrisme (Egozentrik); ital./span. egolatria (Idiolatrie; B. Croce); ital. egosolismo
(Solipsismus; L. Klima); ital. egoteismo (Egotismus); engl. egotropism (übermäßige Erweiterung des
Ich; auch frz. und dtsch.); engl. egoscopie (Selbstanalyse); engl. egodefensiveness (Ichabwehr); engl.
ego-altruism (Synthese von individuellem und gesellschaftlichem Glücksstreben; St. Mill, Spencer);
ital. egocòsmico (Ich als Zentrum des Universums)”.
16) Cf. Ramos, Felipe de Azevedo. A crítica à religião no paganismo pós-moderno de Lyotard e nos slo-
gans de Maio de 68. Lumen Veritatis, vol. 7, n. 26, 2014, p. 77-108.
17) Bourget, Paul. Le Démon du Midi, Paris: Plon, 1914, vol. 2, p. 375: “Il faut vivre comme on pense,
sinon, tôt ou tard, on finit par penser comme on a vécu”.
316 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388
Felipe de Azevedo Ramos, EP
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388 317
O Desejo de Deus
1.1. Introdução
Nesta primeira parte se evidenciará o quanto a doutrina do desejo de Deus
não é específica da Teologia. Entre os autores pagãos da Antiguidade, encon-
tramos inúmeros trechos que comprovam historicamente a existência deste
desejo, utilizando-se apenas da razão para prová-la. Antes de tratar da meta-
física antropológica e sua dimensão e relação com Deus, convém tratar aqui
de uma questão presente em toda a história, isto é, a da dimensão transcen-
dental do homem.
Cumpre advertir que o presente tema não será enfocado no campo da
filosofia da religião. O nosso simples intento é o de fornecer apenas alguns
aspectos do desejo de Deus entre certos autores antigos, sem qualquer preten-
são de exaurir o assunto, com vistas a ilustrar nossa ulterior proposta, sempre
em consonância com a própria perspectiva do Aquinate.
318 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388
Felipe de Azevedo Ramos, EP
20) Isto se explica segundo a divisão clássica da lógica. Cf. Porphyrius. Isagoge et in Aristotelis Cate-
gorias commentarium. Commentaria in Aristotelem Graeca IV/1. (Ed. Busse, Berlim: 1887), 1a3-4.
21) Cf. Política I, 1253a: ὁ ἄνθρωπος φύσει πολιτικὸν ζῷον.
22) Cf. Rosler, Andrés. Political Authority and Obligation in Aristotle. Oxford: Clarendon Press, 2005,
p. 69.
23) Seneca. Epistulae Morales, XLVIII, 2: “Alteri vivas oportet, si vis tibi vivere”.
24) Cf. Política I, 2.
25) S. Th., I, q. 93, a. 3, co.: “Potest considerari imago Dei in homine, [...] prout scilicet in homine inveni-
tur quaedam Dei imitatio”.
26) Cf. S. Th., I-II, q. 3, a. 4, co. Cfr. etiam: In Sent., IV, d. 49 q. 1 a. 1 qc. 3 ad 1: “[P]erfectissima beatitu-
do in intellectu speculativo consistit”; SCG, I, cap. 102, n. 5: “Beatitudo in perfecta operatione intellec-
tus consistit, ut ostensum est. Nulla autem alia intellectualis operatio eius operationi comparari potest”,
De ver., q. 8, a. 1, co.: “Constat enim quod cuiuslibet intellectualis creaturae beatitudo consistit in sua
perfectissima operatione. Illud autem quod est supremum in qualibet creatura rationali, est intellectus”.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388 319
O Desejo de Deus
27) SCG, IV, cap. 54, n. 2: “[P]erfecta beatitudo hominis in immediata Dei visione consistit”; SCG, IV,
cap. 54, n. 3: “[N]ihil homine existit altius nisi solus Deus, in quo solo perfecta hominis beatitudo con-
sistit”; SCG, cap. 54, n. 5: “[B]eatitudo hominis perfecta in divina fruitione consistat, oportuit affectum
hominis ad desiderium divinae fruitionis disponi: sicut videmus homini beatitudinis desiderium natura-
liter inesse. Desiderium autem fruitionis alicuius rei ex amore illius rei causatur”; S. Th., I-II, q. 3, a. 8,
co. S. Th., I-II, q. 3, a. 8, co.: “Respondeo dicendum quod ultima et perfecta beatitudo non potest esse
nisi in visione divinae essentiae”; S. Th., I-II, q. 3, a. 8, co.: “Ad perfectam igitur beatitudinem requiri-
tur quod intellectus pertingat ad ipsam essentiam primae causae”; S. Th., I-II, q. 4, a. 5, co.; S. Th., I-II,
q. 4, a. 8, co.: “Sed si loquamur de perfecta beatitudine quae erit in patria, non requiritur societas ami-
corum de necessitate ad beatitudinem, quia homo habet totam plenitudinem suae perfectionis in Deo”.
28) Cf. S. Th., I, q. 44, a. 4, co.; S. Th., q. 3 a. 2 ad 4: “Et propter hoc in statu praesentis vitae, perfecta bea-
titudo ab homine haberi non potest. Unde philosophus, in I Ethic. ponens beatitudinem hominis in hac
vita, dicit eam imperfectam, post multa concludens, beatos autem dicimus ut homines”.
29) S. Th., I, q. 62, a. 1, co.
30) Cf. Tertullianus, Ad nationes 2, 2, 1.
31) Cf. S. Th., I, q. 2, a, 3 co.
320 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388
Felipe de Azevedo Ramos, EP
ção a uma realidade, que é a Beleza (ou Belo) por essência. Assim, o homem,
quando a partir das coisas belas
começa a contemplar aquele Belo, quase que estaria a atingir o ponto final.
Eis, com efeito em que consiste o proceder corretamente nos caminhos do
amor ou por outro se deixar conduzir: em começar do que aqui é belo e, em
vista daquele Belo, subir sempre, como que servindo-se de degraus, de um
só para dois e de dois para todos os belos corpos, e dos belos corpos para as
belas atividades humanas, e das atividades humanas para os belos conheci-
mentos até que dos conhecimentos acabe naquele conhecimento, que nada
mais é que o próprio Belo, e conheça enfim o que, em si, é belo. 32
32) Symposium, XXIX, 211 b-c: ἄρχηται καθορᾶν, σχεδὸν ἄν τι ἅπτοιτο τοῦ τέλους. τοῦτο γὰρ δή ἐστι
τὸ ὀρθῶς ἐπὶ [211c] τὰ ἐρωτικὰ ἰέναι ἢ ὑπ᾽ ἄλλου ἄγεσθαι, ἀρχόμενον ἀπὸ τῶνδε τῶν καλῶν ἐκείνου
ἕνεκα τοῦ καλοῦ ἀεὶ ἐπανιέναι, ὥσπερ ἐπαναβαθμοῖς χρώμενον, ἀπὸ ἑνὸς ἐπὶ δύο καὶ ἀπὸ δυοῖν ἐπὶ
πάντα τὰ καλὰ σώματα, καὶ ἀπὸ τῶν καλῶν σωμάτων ἐπὶ τὰ καλὰ ἐπιτηδεύματα, καὶ ἀπὸ τῶν καλῶν
ἐπιτηδευμάτων ἐπὶ τὰ καλὰ μαθήματα, καὶ ἀπὸ τῶν μαθημάτων ἐπ᾽ ἐκεῖνο τὸ μάθημα τελευτῆσῃ, ὅ
ἐστιν οὐκ ἄλλου ἢ αὐτοῦ ἐκείνου τοῦ καλοῦ μάθημα, καὶ γνῷ αὐτὸ τελευτῶν ὃ ἔστι. (Tradução da cole-
ção Os Pensadores, com pequenas adaptações).
33) Cf. Symposium, XXII, 202d.
34) Symposium, XXIII, 203d: Φιλοσοφῶν διὰ παντὸς τοῦ βίου.
35) Symposium, XXVI, 207d: ἡ θνητὴ φύσις ζητεῖ κατὰ τὸ δυνατὸν ἀεί τε εἶναι καὶ ἀθάνατος.
36) Cf. Respublica, VI, 490a: ἐσόμενον. ἡγεῖτο δ᾽ αὐτῷ, εἰ νῷ ἔχεις, πρῶτον μὲν ἀλήθεια, ἣν διώκειν
αὐτὸν πάντως καὶ πάντῃ ἔδει ἢ ἀλαζόνι ὄντι μηδαμῇ μετεῖναι φιλοσοφίας ἀληθινῆς.
37) Cf. Respublica, XVII, 505d-e: ὃ δὴ διώκει μὲν ἅπασα ψυχὴ καὶ τούτου ἕνεκα πάντα πράττει.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388 321
O Desejo de Deus
que os homens amam não é senão o Bem”. 38 Nesses termos, depois de tomar
em consideração as “imagens divinas reflexas” nas coisas, eleva-se “a parte
superior da alma à visão da parte suprema do ser”. 39 Finalmente, “o homem
foge daqui para o alto o mais depressa possível; e fuga é tornar-se semelhan-
te a Deus”. 40 Isso se aplica de modo ainda mais evidente quando transpo-
mos esse tema no âmbito teológico stricto sensu, em particular no que tange
à vida religiosa (monástica em particular). Ou seja, a fuga mundi dos religio-
sos ocorre para melhor se encontrar com Deus; e o próprio mundo, em con-
trapartida, é beneficiário da santidade e da perfeição adquiridas pelo preço de
tal distanciamento. 41
Por todos esses trechos se conclui que, ainda quando se considera uma
noção débil da divindade em Platão, fica patente que, segundo ele, existe sem
dúvida um desejo natural de transcendência e uma atração à forma do Bem. 42
Todavia, como sabemos, a filosofia platônica teve ulteriores desenvolvi-
mentos, seja quando era interpretada, seja quando apenas servia de inspi-
ração. Plotino, 43 renomado discípulo de Platão, propõe, séculos depois uma
doutrina paralela:
É necessário, pois, voltar a subir até o Bem, que é objeto dos desejos de toda
alma. [...] É desejável, com efeito, por ser bom, e o desejo aponta ao Bem
[...] até que, continuando na subida tudo quanto seja alheio a Deus, possa se
ver por si mesmo a ele só, simples, único e puro, de quem todas as coisas
dependem, a quem todas olham, por quem existem, vivem e pensam, pois é
causa da vida, da inteligência e do ser. 44
38) Symposium, XXIV, 205e-206a: ὡς οὐδέν γε ἄλλο ἐστὶν οὗ [206a] ἐρῶσιν ἅνθρωποι ἢ τοῦ ἀγαθοῦ.
Comenta Demos que “The Good does not constitute a separate realm of values. It is the universal ob-
ject of desire. [...] The soul, by its own nature, loves the Good. And the Good is what men seek. Now
what men seek is something real, not a projection of their own desires. The Good is desired because it is
good; it is not good because it is desired. So Plato designates the Good as the desirable (Phil. 6ra)” In:
Demos, Raphael. Plato’s Idea of the Good. The Philosophical Review, vol. 46, 1937, p. 245-275.
39) Respublica, XVII, 532c: ἐν ψυχῇ πρὸς τὴν τοῦ ἀρίστου ἐν τοῖς οὖσι θέαν.
40) Theaetetus, XXIV, 175b: ἐκεῖσε φεύγειν ὅτι τάχιστα. φυγὴ δὲ ὁμοίωσις θεῷ κατὰ τὸ δυνατόν.
41) Verneaux, Roger. “Asemejarse a Dios”: libre comentario de Platón. Anuario Filosófico, 11, 1978,
p. 167.
42) Cf. O’Connor, William Richard. The Natural Desire for God. Milwaukee: Marquette University
Press, 1948, p. 6.
43) Cf. Arnou, René. Le désir de Dieu dans la philosophie de Plotin. Paris: Alcan, 1921, s.p.
44) Enneidas, I, 6, 7, 1-10.
322 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388
Felipe de Azevedo Ramos, EP
45) O’Connor, William Richard. The Natural Desire for God. Milwaukee: Marquette University Press,
1948, p. 8: “[T]he One, or the Good, is the term of universal natural desire, but it is likewise misleading
to speak of this as a natural desire for God. [...] Plotinus himself assures us that all we can say about the
One is that it is not anything”.
46) Proclus. Procli in Platonis Parmenidem commentaria. Tomus III. (ed. Carlos G. Steel). Oxonii [Ox-
ford, England]: E Typographeo Clarendoniano, 2009, p. 315-316.
47) Proclus. De Providentia, 42, 1-5 (Tria opuscula de providentia <Trois études sur la Providence>.
Paris: Les Belles Lettres, 1979, p. 43). O original grego utliza a expressão ἡ κατὰ φúσιν ὄρεξις para
indicar este apetite.
48) Proclus. Elementatio Theologica, prop. 31 (ed. Helmut Boese. Leuven: University Press, 1987, p.
20).
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388 323
O Desejo de Deus
Daí ele acrescenta que esse princípio deve ser em ato, isto é, deve estar
efetivamente movendo, pois, se fosse apenas em potência, poderia também
não mover, e então o movimento poderia também não existir, o que contra-
diz sua eternidade (1071 b 12-17). 54
324 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388
Felipe de Azevedo Ramos, EP
Por fim, é possível dizer que, devido a sua peculiar concepção física da
ordem do universo, acreditava que os corpos celestes eram dotados de vida e,
por isso, também dotados de um desejo de Deus. 56 Tal doutrina influenciou
ao Doutor Angélico, pois ele concebia que todos os seres (inclusive os despro-
vidos de inteligência) possuíam certa tendência a Deus por sua própria natu-
reza.
56) Cf. De caelo, 285a29, 292a20 in Lear, Jonathan. Aristotle: The Desire to Understand. Cambridge:
Cambridge University Press, 1988, s.p.
57) Cf. e.g.: In Sent., IV, d. 49, q. 1, a. 2, qc. 1, co.: “Unde ultimum desideratum ab omnibus est esse per-
fectum, secundum quod est possibile in natura illa”.
58) Cf. Maimonides. Guia dos perplexos, <Dalālatul ḥā’irīn>, parte III, cap. 51.
59) Claramente contra as teses de filósofos árabes e judeus do séc. XIII, São Tomás se opõe a Avicena,
por exemplo, a este respeito, no Comentário às Sentenças (IV, d. 49, q. 2, a. 1, co.): “Et ideo alius mo-
dus intelligendi substantias separatas ponitur ab Avicenna in sua Metaph., scilicet quod substantiae se-
paratae intelliguntur a nobis per intentiones suarum quidditatum, quae sunt quaedam eorum similitudi-
nes non abstractae ab eis, quia ipsaemet sunt immateriales, sed impressae ab eis in animabus nostris.
Sed hic modus etiam non videtur nobis sufficere ad visionem divinam quam quaerimus”.
60) Cf. Torrell, Jean-Pierre. La vision de Dieu “per essentiam” selon Saint Thomas d’Aquin. In: Re-
cherches thomasiennes: études revues et augmentées. Paris: Vrin, 2000, p. 190.
61) Cf. SCG, III, cap. 45, n. 7: “Propter quod et Aristoteles congruo exemplo usus est: nam oculus vesper-
tilionis nunquam potest videre lucem solis. Quamvis Averroes hoc exemplum depravare nitatur, dicens
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388 325
O Desejo de Deus
mais importante seria talvez a sua posição no sentido que no cume do movi-
mento ascensional do conhecimento intelectual se conclui que a felicidade
perfeita, que acompanha a vontade, é a visão da própria essência divina e seu
consequente deleite (delectatio). 62
Por outro lado, a respeito do desejo natural, São Tomás veio em oposição
à tradição de cunho agostiniano, muito tendente à centralização da vontade.
Desde o falecimento do Doutor Angélico (1274), e sobretudo após o adven-
to da filosofia de Duns Scotus (1266-1308), uma boa parte da doutrina sobre
o desejo natural passou a ter a marca escotista ou nominalista, com uma níti-
da centralização na vontade. Para o filósofo franciscano existe propriamente
uma voluntas naturalis sem a necessidade de qualquer relação com o conhe-
cimento. 63 Ainda quando o Aquinate era interpretado a partir de suas pró-
prias fontes, não era raro que os autores seguissem de certa forma a posição
do Doctor Subtilis. A consequência é que o conceito de natureza passou a ser
interpretado cada vez mais destacado de sua orientação teológica. 64
No meio de variadas opiniões, São Tomás de Aquino fez a sua análise no
campo filosófico, considerando as tradições platônica e aristotélica. Como
raiz profundíssima de sua opinião sobre o desiderium naturale, cabe citar
um trecho em que já se vislumbra a constituição metafísica desse desejo, e
no qual o Aquinate nos faz crer que até os seres inanimados possuem cer-
to “desejo” (neste caso fala do amor, mas mais adiante veremos a intrínseca
relação com o desejo):
quod simile non est de intellectu nostro ad substantias separatas, et oculo vespertilionis ad lucem solis,
quantum ad impossibilitatem, sed solum quantum ad difficultatem”.
62) Cf. S. Th., I-II, q. 4, a. 2, co. Cf. etiam: Ghisalberti, Alessandro. Il compimento della felicità in Tom-
maso d’Aquino. Quaestio, vol. 15, 2015, p. 536.
63) Cf. Feingold, Lawrence. The Natural Desire to See God According to St. Thomas and His Interpret-
ers. Ave Maria, FL: Sapientia, 2010, p. 62.
64) Cf. Dupré, Louis. Philosophy and The Natural Desire for God: An Historical Reflection. International
Philosophical Quaterly, 40, 2000, p. 142: “The concept of nature thereby became detached from its
original, theological orientation. But the problem did not become acute until he relation of nature with
its transcendent basis came to be viewed exclusively in terms of efficient causality and thus deprived
of its intrinsic union with God. Fifteenth-century nominalist theology occasionaed this move, which
affected the entire philosophical theology of the 17th and 18th centuries”. Cf. etiam: Wolter, Allan.
Duns Scotus on the Natural Desire for the Supernatural. The New Scholasticism, 23, 1949, p. 281-317.
326 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388
Felipe de Azevedo Ramos, EP
65) S. Th., I-II, q. 26, a. 3, co.: “Amor naturalis, quo non solum homo in suae integritate naturae super om-
nia diligit Deum et plus quam seipsum, sed etiam quaelibet creatura suo modo, idest vel intellectuali vel
rationali vel animali, vel saltem naturali amore, sicut lapides et alia quae cognitione carent, quia una-
quaeque pars naturaliter plus amat commune bonum totius quam particulare bonum proprium”.
66) Cf. Super Io., cap. 14, l. 2: “Nam terminus huius viae finis est desiderii humani, homo autem duo
praecipue desiderat: primo quidem veritatis cognitionem, quae est sibi propria; secundo sui esse conti-
nuationem, quod est commune omnibus rebus”.
67) Cf. Clá Dias, João Scognamiglio. Pode-se servir a Deus e às riquezas? Arautos do Evangelho, n. 77,
2008, p. 13.
68) Cf. De Anima, III, 8, 431b21s.
69) In De anima, q. 2, ad resp.
70) De Virt., q. 1, a. 8, ad 10: “pervenire ad perfectum bonum secundum virtutem”.
71) Cf. Girau Reverter, Jordi. Homo quodammodo omnia según Santo Tomás de Aquino. Toledo: Estu-
dio Teológico de San Ildefonso, 1995, p. 182.
72) Lobato, Abelardo. L’anima nell’antropologia di S. Tommaso d’Aquino: atti del Congresso della so-
cietà internazionale S. Tommaso d’Aquino (SITA), Roma, 2-5 gennaio 1986. Studia Universitatis S.
Thomae in Urbe, 28. Milano: Massimo, 1987, 540.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388 327
O Desejo de Deus
1.6. Conclusão
2.1. Introdução
Veremos a seguir como a metafísica é indispensável não apenas para o dis-
curso filosófico em si (o qual é comprovado pela história da filosofia), mas
também para a melhor compreensão do desejo de Deus.
De início, convém frisar a importância do senso do ser na vida do homem,
para depois indicar como este senso ocorre em relação ao Ser Absoluto. Assim,
é de suma importância tratar dos primeiros princípios (evidentes e certíssimos
segundo a expressão de São Tomás) e do princípio de causalidade. Dessa for-
ma, é possível chegar com segurança a novos raciocínios e conclusões.
Por fim, trataremos da intrínseca relação entre o conhecimento das reali-
dades naturais, a partir do senso do ser, para chegar ao conhecimento do Ser
absoluto.
328 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388
Felipe de Azevedo Ramos, EP
73) Cf. In Sent., I, d. 8, q. 1, a. 3, s.c. 2: “[I]llud quod est ultimum in resolutione, est primum in esse. Sed
ens, ultimum est in resolutione intellectus: quia remotis omnibus aliis, ultimo remanet ens”.
74) De ver., q. 1, a. 1, co.: “Illud autem quod primo intellectus concipit quasi notissimum, et in quod con-
ceptiones omnes resolvit, est ens”; Cf. De ver., q. 21, a. 1, co.; S. Th., I, q. 5, a. 2, co.; S. Th., I, q. 16, a.
4, ad 2; S. Th., I-II, q. 94, a. 2, co.
75) Cf. De veritate, q. 14, a. 1, co.: “Operatio intellectus est secundum quam componit et dividit, affir-
mando vel negando: et in hac iam invenitur verum et falsum, sicut et in voce complexa, quae est eius
signum”. Cf. etiam: Sent. Met., VI, l. 2, n. 1; S. Th., q. 48, a. 2, ad 2: “Alio modo dicitur ens, idem quod
verum propositionis; quo respondetur ad quaestionem an est”.
76) Cf. Super De Trinitate, III q. 5, a. 3, co. 5: “Sic ergo in operatione intellectus triplex distinctio inveni-
tur. Una secundum operationem intellectus componentis et dividentis, quae separatio dicitur proprie; et
haec competit scientiae divinae sive metaphysicae”.
77) Cf. Weisheipl, James A. Friar Thomas d’Aquino: His Life, Thought, and Work. New York: Double-
day & Company, 1974, p. 136.
78) Expositio Peryermeneias, lib. 1, l. 5, n. 22: “Ideo autem dicit quod hoc verbum est consignificat com-
positionem, quia non eam principaliter significat, sed ex consequenti; significat enim primo illud quod
cadit in intellectu per modum actualitatis absolute: nam est, simpliciter dictum, significat in actu esse;
et ideo significat per modum verbi”.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388 329
O Desejo de Deus
Tal é a preeminência do senso do ser que, se ele fosse negado, seria impos-
sível qualquer tipo de comunicação entre os homens. Um filósofo antigo não
poderia ser compreendido por um moderno e este por um contemporâneo.
Seríamos como seres sem sentido e sem possibilidades, como que jogados no
mundo; não poderíamos nos relacionar nem com o mundo nem sequer conos-
co mesmos. Em outras palavras, qualquer conhecimento seria impossível,
pois este deriva sempre de algo que acontece hic et nunc. 79 Ou seja, na pers-
pectiva tomista, quando temos a ideia de algo, abstraímos, em primeiro lugar,
a quidditas rei materialis das coisas concretas. 80 Com efeito, através dos sen-
tidos externos, tomamos um primeiro contato com as coisas, seguindo a abs-
tração e o conhecimento universal delas. Formamos a partir daí o esse com-
mune, existente apenas no intelecto. 81
Ora, a metafísica é a ciência que tem como objeto o ser enquanto ser (ens in
quantum ens ou ens commune), ou seja, enquanto é comum a todas as coisas,
sem considerar este ou aquele aspecto do ser, mas tratando per se do próprio
ser (sem evidentemente cair nos erros de uma mera tautologia). Dessa forma,
é especificada como ciência que busca a causa do ser. 82 Ademais, sob esta
ótica, Étienne Gilson sustenta que o homem bem poderia ser definido como
“animal metafísico”. 83 Logo, a metafísica é própria ao homem; pertence-lhe
de modo inerente. Talvez esta fosse a intenção de Martin Heidegger quando
assinalava que pertence ao homem guardar a Verdade do ser (Wahrheit des
Seins). 84 No próprio plano do objeto, este mesmo filósofo tratou também do
ser enquanto manifestando a verdade do ser (ἀλήθεια) e de seu aspecto ilumi-
nativo (Lichtung). 85
Cumpre notar que a filosofia sempre procurou dar a explicação para a pro-
blemática da metafísica, ainda quando sua intenção era voltada a pondera-
ções críticas. Dois filósofos divergentes na questão do ato e potência estão na
79) Cf. Sentencia De sensu, tr. 2, l. 2, n. 4: “Phantasma autem oportet quod sit cum continuo et tempore,
eo quod est similitudo rei singularis, quae est hic et nunc”.
80) Cf. S. Th., I, q. 85, a. 5, ad 3. Cf. etiam: S. Th., I, q. 85, a. 8, co.; S. Th., I, q. 86, a. 2, co.; S. Th., I, q.
88, a. 3, co.
81) Cf. SCG, lib. 1, cap. 26, n. 5.
82) É neste sentido que, de acordo com o Aquinate, a Metafísica não tem como objeto exclusivo o que
se conclui da própria etimologia da palavra “metafísica” (o que está além física), mas do próprio ser.
83) Gilson, Étienne. The Unity of Philosophical Experience. New York: Scribner, 1937, p. 307.
84) Heidegger, Martin. Über den Humanismus. Frankfurt am Main: Klostermann, 2000, 24-25.
85) Idem. Sein und Zeit. Frankfurt am Main: Klostermann, 1977, 226: “Die Erschlossenheit des In-Seins
die Lichtung des Daseins genannt”.
330 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388
Felipe de Azevedo Ramos, EP
origem das primeiras indagações sobre o ser. De uma parte, Parmênides com
a sua consideração do movimento (devir), segundo a qual, este seria inexis-
tente: em outras palavras a sua teoria procurava “deter” o universo; de outra,
Heráclito, para quem a admissão da existência do movimento deveria ser de
capital importância para a doutrina do ser, a tal ponto que o ser se identifica-
ria como próprio movimento. Assim, é possível qualificar que a sua tese, na
prática, “niilificava” o universo. 86
Platão se aferrou à tese de que a coisa não coincide com a ideia; contudo,
tem a forma daquela. 87 Ademais buscava distinguir o que era simples aparên-
cia (sem ser) daquilo que seria propriamente falso. 88
Aristóteles fez sua reflexão, em grande parte graças a sua análise meta-
física, sobre o ser enquanto ser, nos dois primeiros capítulos do quarto livro
da Metafísica. Enquanto outras ciências tratam de atributos ou gêneros do
ser (como a zoologia, que trata dos animais, e a matemática, dos números),
a “Filosofia Primeira” trata do ὂν ᾗ ὂν (ser enquanto ser). 89 E entre todos
os significados de “ser”, o Estagirita considera que o seu primeiro significa-
do é o da essência (que indica a substância, prioridade sobre todas as outras
categorias). 90
Como sabemos, a distinção entre ser em potência (δυνάμει ὄν) e ser em ato
(ἐνεργείᾳ ὄν) foi de capital importância para a filosofia aristotélica. 91 Resol-
vendo a questão do ato e potência, lançou ele a definição clássica de movi-
mento na Física: “Motus est actus entis in potentia secundum quod in poten-
tia”. 92 A partir da análise desse mesmo livro encontramos a formulação
86) Cf. Kaulbach, F. Bewegung. In: Historisches Wörterbuch der Philosophie. I. Basel: Schwabe, 1970,
p. 864-865.
87) Cf. Phaedus, LII, 103e: ἔστιν ἄρα, ἦ δ᾽ ὅς, περὶ ἔνια τῶν τοιούτων, ὥστε μὴ μόνον αὐτὸ τὸ εἶδος
ἀξιοῦσθαι τοῦ αὑτοῦ ὀνόματος εἰς τὸν ἀεὶ χρόνον, ἀλλὰ καὶ ἄλλο τι ὃ ἔστι μὲν οὐκ ἐκεῖνο, ἔχει δὲ τὴν
ἐκείνου μορφὴν ἀεί, ὅτανπερ ᾖ. ἔτι δὲ ἐν τῷδε ἴσως ἔσται σαφέστερον ὃ λέγω.
88) Cf. Sophista, 233c, 236ce; Phaedus, 65d-e.
89) Cf. Met., IV, 1, 1003a21-22. Cf. etiam: Reale, Giovanni. Il concetto di “filosofia prima” e l’unità del-
la metafisica di Aristotele: con due saggi sui concetti di potenza-atto e di essere. Milano: Vita e Pensie-
ro, 1994, p. 99-142.
90) Cf. Met., VII, 1, 1028a13-15.
91) Cf. Met., IX, 8, 1049b24-25.
92) Cf. Phys., III, 1, 201a10-11: ἡ τοῦ δυνάμει ὄντος ἐντελέχεια, ᾗ τοιοῦτον, κίνησίς ἐστιν. Fórmula lati-
na apud: Hamesse, Jacqueline (ed.). Les Auctoritates Aristotelis. Un florilège médiéval. Louvain; Paris:
Publications Universitaires; Béatrice-Nauwelaerts, 1974, p. 148).
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388 331
O Desejo de Deus
tomista mais frequente que daí se deriva: “motus est actus existentis in poten-
tia”. 93
É inegável que São Tomás possui uma noção muito forte do ser. Isso pode
ser comprovado pela análise da filosofia de Cornelio Fabro, no que diz respei-
to à sua teoria do esse intensivo como perfeição absoluta. 94 A noção tomis-
ta do ser, enriquecida pela teoria metafísica e bíblica da criação do mundo,
exprime-se em toda a sua radicalidade com a questão da contingência. 95 Por
outro lado, como esclarece Mondin, 96 é possível notar variedade quanto ao
posto que ocupa a metafísica para diversos filósofos. Podemos considerar: a
metafísica das ideias (Platão), a metafísica das formas e da substância (Aris-
tóteles), do Uno (Plotino), da Verdade (Santo Agostinho), do Bem (Pseudo-
-Dionísio). Já São Tomás pode ser considerado um verdadeiro metafísico gra-
ças à sua vigorosa defesa do esse ut actus (como actus essendi). 97 Portanto,
é possível desde logo notar que para o Aquinate o ser é ato, 98 a atualidade de
toda forma ou natureza, 99 o que é mais formal em todas as coisas, 100 ou atua-
lidade de todos os atos e perfeição de todas as perfeições. 101
Também esta busca do ser foi tema de discussão na filosofia moderna.
Assim o pai da reviravolta filosófica pós-medieval, René Descartes (1596-
1650) apesar de uma interpretação diversa em relação à metafísica, na qual
enfatizava a intuição em detrimento da abstração, e as naturezas simples
em comparação com a universalidade, considerava a seu modo a existência
da metafísica e inclusive sua importância: “Assim toda a filosofia é como
uma árvore, cujas raízes são a Metafísica, o tronco é a Física, e os ramos que
332 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388
Felipe de Azevedo Ramos, EP
saem deste tronco são todas as outras ciências”. 102 Contudo, na prática, atra-
vés de sua metodologia baseada na dúvida metódica, acabou por subestimar
a transcendência.
Mesmo Kant (1724-1804), embora defendendo a impossibilidade da meta-
física (dogmática, como ele entendia), ou seja, racionalista e realista — sobre-
tudo a partir de sua análise da filosofia sob o pondo de vista de Christian
Wolff (1679-1754) —, aceitava-a de alguma forma em sua filosofia, buscando
conhecer com “independência de toda experiência, as realidades metafísicas”. 103
De modo que, conforme Verneaux, sua “intenção não era fechar a porta para
a metafísica; ao contrário, sua intenção era sempre fundar uma metafísica
científica”. 104 Em contrapartida, queria pretender que fosse possível fundar
uma metafísica como ciência, na linha da utilização da metodologia aplicada
à matemática ou à física moderna. Ao comparar estas duas ciências (a mate-
mática e a física) — as quais segundo ele são provadas pela sua realidade
(denn daß sie möglich sein müssen, wird durch ihre Wirklichkeit bewiesen) —
queria fazer notar que não havia lugar para a metafísica, por opinar que houve
nela um progresso defeituoso (schlechter Fortgang). 105
Malgrado, ao mesmo tempo, defender que deveria haver na humanidade
uma espécie de metafísica natural (Naturanlage) 106 que se baseia na utilização
da razão, pela qual permitia a existência da metafísica, que perdurará
enquanto existirem os homens e sua capacidade especulativa. 107 Todavia,
reitera-se que para ele a metafísica não pode ser considerada uma ciência
propriamente dita porque (nas palavras de Verneaux): “não alcança seu
objetivo, não progride e não é capaz de se pôr de acordo com os espíritos”. 108
Dessa forma, a peculiaridade para Kant seria que o objeto dessa ciência seria
102) Descartes, René. Les principes de la philosophie (première partie) [Principia Philosophiae]. Ed.
Durandin. Paris: J. Vrin, 1950, p. 36: “Ainsi toute la philosophie est comme un arbre, dont les racines
sont la Métaphysique, le tronc est la Physique, et les branches que sortent de ce tronc sont toutes les
autres sciences”.
103) Verneaux, Roger. Crítica de la “Crítica de la razón pura”. Madrid: Rialp, 1978, p. 16.
104) Ibid., p. 29.
105) Kant, Immanuel. Kritik der reinen Vernunft: 2. Auflage 1787. Kants Werke Bd. 3. Berlin: De Gruy-
ter, 1968, p. 40.
106) Ibid., p. 40.
107) Ibid.: “…und so ist wirklich in allen Menschen, so bald Vernunft sich in ihnen bis zur Spekulation
erweitert, irgend eine Metaphysik zu aller Zeit gewesen, und wird auch immer darin bleiben”.
108) Verneaux, Roger. Crítica de la “crítica de la razón pura”. Madrid: Rialp, 1978, p. 33 (tradução nos-
sa).
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388 333
O Desejo de Deus
109) Cf. Elders, Leo. La metafisica dell’essere di San Tommaso d’Aquino in una prospettiva storica. Cit-
tà del Vaticano: LEV, 1995, vol. 1, p. 14.
110) Heidegger, Martin. Kant und das Problem der Metaphysik. Frankfurt am Main: Klostermann, 1998,
p. 230.
111) Idem. Was ist Metaphysik?. Frankfurt am Main: Klostermann, 1998, p. 24: “Warum ist überhaupt
Seiendes und nicht vielmehr Nichts?”
112) Cf. idem. Sein und Zeit, I, § 44; II, § 56 (ed. Klostermann, 1977). Heidegger emprega diversos outros
termos para indicar esta abertura: Unverborgenheit, Enthülltheit, Offenbarkeit. Cf. Inwood, Michael J.
A Heidegger Dictionary. Malden, Mass.: Blackwell Publishers, 1999, p. 237-239.
113) Cf. Fides et ratio, n. 75: “De fato, o trabalho filosófico, como busca da verdade no âmbito natural,
pelo menos implicitamente permanece aberto ao sobrenatural”.
114) Mt. 4, 4.
115) Cf. Ortega y Gasset, José. Obras completas. 5ª. ed. Madrid: Revista de Occidente, 1983, vol. 5, p.
301.
116) Q. d. de anima, a. 14 co.: “Intellectus vero quo intelligimus est cognoscitivus omnium sensibilium
naturarum”.
334 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388
Felipe de Azevedo Ramos, EP
117) Ibid.: “Quod declaratur ex hoc quod intellectus est universalium, quae considerantur in abstractione
a materia et a materialibus conditionibus”.
118) Sent. De anima, III, l. 9, n. 5: “Non enim cognoscimus intellectum nostrum nisi per hoc, quod inte-
lligimus nos intelligere”. Cf. Putallaz, François-Xavier. Le sens de la réflexion chez Thomas d’Aquin.
Paris: Vrin, 1991, p. 66. Note-se que é basicamente através destes argumentos que São Tomás prova ra-
cionalmente a imortalidade da alma.
119) Sent. Met., I, lectio 1, n. 2.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388 335
O Desejo de Deus
2) Ora, qualquer coisa tem uma inclinação natural à sua própria operação
(quaelibet res naturalem inclinationem habet ad suam propriam operatio-
nem). Portanto: o desejo do homem está inclinado naturalmente a conhecer
(naturaliter desiderium hominis inclinatur ad intelligendum). 120
3) Por fim, qualquer coisa deseja alcançar seu fim, no qual consiste sua
perfeição (“quia unicuique rei desiderabile est, ut suo principio coniunga-
tur; in hoc enim uniuscuiusque perfectio consistit”). E um desejo natural não
pode ser em vão (cum naturale desiderium vanum esse non possit). 121
Esses fundamentos tomistas são de capital importância, como se verá.
Com base neles é possível construir uma sólida estrutura metafísica para a
dedução de ulteriores verdades. De fato, seguindo a linha tomista confirma-
da por diversos outros filósofos, esta busca do ser, reitere-se, é tão natural no
homem que ainda que passem os séculos, as circunstâncias culturais, sócio-
-políticas ou antropológicas ― e mesmo considerando-se a situação pesso-
al de cada um (psicológica inclusive) ―, essa verdade poderá ser provada de
modo incontestável.
Nesses termos, é necessário deixar claro desde logo que “o desejo de
conhecer é uma característica comum a todos os homens”. 122 Podemos inven-
tar, criar e modificar relativamente o ambiente em torno de nós, mas jamais
poderemos apagar o desejo natural de conhecer, próprio à constituição huma-
na.
336 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388
Felipe de Azevedo Ramos, EP
meio da criação: “Sua realidade invisível — seu eterno poder e sua divindade
— tornou-se inteligível, desde a criação do mundo, através das criaturas, de
sorte que [os homens] não têm desculpa [de desconhecer a Deus]”.
É necessário acrescentar, outrossim, que existe uma universalidade e trans-
cendência do problema teológico, ou ainda, que esta é uma questão — como
afirma Eucken — do homem por completo (des ganzen Menschen). 124
Neste sentido, Garrigou-Lagrange, baseado no realismo tomista, prova
pela teoria do primeiro olhar da inteligência (le premier regard de l’intelli-
gence) que o homem vai à busca do ser a partir das realidades experimen-
tais que o circundam. Desse modo, através dos sensíveis externos, isto é, das
cores, dos sons, dos gostos, etc., a criança, já nos seus primeiros lampejos da
razão, enceta sua investigação sobre o ser e o verdadeiro (se bem que não de
modo muito explícito). 125 Ao contrário do que se pode pensar, a psicologia
hodierna atesta cada vez mais que os bebês já exercem “algumas das mais
sofisticadas e filosoficamente profundas capacidades da natureza humana”. 126
De onde vão se formando os primeiros princípios universais e necessários
na mente infantil. Quando a criança experimenta pelos sentidos, por exemplo,
uma esfera azul, percebe instintivamente que esta bola é individual (unum) e
que não é tal outra vermelha (aliquid). Ao perscrutar cada uma das realidades
externas, dá-se conta do senso do ser e de sua própria existência. Assim, con-
siderando todo o fundo de quadro desses primeiros contatos com a realidade,
notamos também que os princípios de não-contradição e de identidade jogam
um papel fundamental.
De posse dessas primícias, o pequeno aprendiz procura não somente o que
é cada coisa (quid), mas também, num segundo momento, as razões das coi-
sas (cur), do movimento, etc. Trata-se da peculiar fase dos porquês: — “Por
que quando se clica no interruptor, a luz se acende?” “E por que se apaga
quando se clica novamente?” Em suma, até chegar, de proche en proche, a
inferências cada vez mais elaboradas.
124) Eucken, R. Hauptprobleme der Religionsphilosophie der Gegenwart. Berlin 1912, p. 5 apud: Fa-
bro, Cornelio. Dio introduzione al problema teologico. Opere Complete 10. Segni: EDIVI, 2007, p. 14.
125) Cf. Garrigou-Lagrange, Réginald. Le Sens Commun, la philosophie de l’être et les formules dog-
matiques. Paris: Desclée de Brouwer, 1936, p. 400-401.
126) Gopnik, Alison. The Philosophical Baby: What Children’s Minds Tell Us about Truth, Love, and the
Meaning of Life. New York: Picador, 2010, p. 53: “[Babies exercise] some of the most sophisticated and
philosophically profound capacities of human nature”.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388 337
O Desejo de Deus
127) Cf. In Sent., II, d. 39, q. 2, a. 2, ad 4: “Ex virtute primorum principiorum, quae sunt naturaliter cog-
nita, habet ut veritatem cognoscat”.
128) De ver., q. 11, a. 1, co.: “Quod praeexistunt in nobis quaedam scientiarum semina, scilicet primae
conceptiones intellectus, quae statim lumine intellectus agentis cognoscuntur per species a sensibili-
bus abstractas”.
129) In Sent., III, d. 21, q. 2, a. 3, co.: “Cognitio autem nostra naturaliter ex sensu oritur, et per principia
rationis procedit”.
130) Fabro, Cornelio. Dio. Introduzione al problema teologico. Opere Complete 10. Segni: EDIVI, 2007,
p. 17.
131) Garrigou-Lagrange, Réginald. Le réalisme du principe de finalité. Paris: Desclée de Brouwer,
1932, p. 272: “Tout d’abord ce bien, auquel tend notre désir naturel, n’est pas seulement une idée de
notre esprit, car comme l’a dit plusieurs fois Aristote tandis que le vrai est formellement dans l’esprit
qui juge, le bien est formellement dans les choses. Lorsque nous désirons la nourriture, il ne suffit pas
d’en avoir l’idée”.
338 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388
Felipe de Azevedo Ramos, EP
132) Fabro, Cornelio. Dio. Introduzione al problema teologico. Opere Complete 10. Segni: EDIVI, 2007,
p. 18-19: “E quel ch’è importante, e che potrebbe far giustizia delle teorie razionaliste sulla religione,
tale nozione non è affatto sostenuta o provocata nel bambino da paura e neppure dal concetto della mor-
te che viene molto dopo per la mentalità infantile. Si potrebbe dire che l’illazione di Dio nel bambino
segue il tragitto diretto, dal positivo (finito) al positivo (infinito) senza passare attraverso il momento
dialettico del negativo, della conoscenza riflessa dell’insufficienza e contingenza del finito, come fa l’a-
dulto e specialmente la filosofia. Dio entra a far parte del mondo del bambino senza incontrare difficol-
tà od opposizioni come un momento od un elemento indispensabile di questo stesso mondo”. Ver tam-
bém livro citado por Fabro: Clavier, Henri. L’idée de Dieu chez l’enfant: essai de psychologie appli-
quée à l’éducation. Montauban: Imprimerie coopérative, 1913.
133) In De caelo, II, l. 18, n. 4: “Ad beatitudinem praeexigitur primo conservatio vitae, deinde cognitio
sensibilium, et ultimo apprehensio universalis veritatis, in qua consistit finalis beatitudo”.
134) Cf. S. Th., I-II, q. 4, a. 7, co.
135) De regno, I, cap. 9, co.: “Nihil enim permanens invenitur in rebus terrenis, nihil igitur terrenum est
quod quietare desiderium possit”.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388 339
O Desejo de Deus
As criaturas não nascem com desejos que não podem ser satisfeitos. Um
bebê sente fome: então, existe o alimento. [...] Se encontro em mim um
desejo que nenhuma experiência deste mundo pode satisfazer, a explicação
mais provável é que fui criado para um outro mundo. Se nenhum dos pra-
zeres terrenos satisfaz tal desejo, isso não prova que o universo é uma frau-
de. Provavelmente, os prazeres terrenos não existem para satisfazer esse
desejo, mas só para despertá-lo e sugerir a verdadeira satisfação. 139
136) Ramírez, Santiago María. De ipsa philosophia in universum. I. Opera Omnia, 1. Madrid: Consejo
Superior de Investigaciones Científicas, Inst. de Filosofía “Luis Vives”, 1970, p. 385: “Nam proprius et
summus actus sapientiae naturalis sive Metaphysicae est demonstrative cognoscere Deum ut primam
causam et ultimum finem totius universi, ac specialiter ipsius animae rationalis qua homo; quod est cer-
to attingere ac firmiter assequi beatitudinem naturalem obiectivam. Haec est ratio propria et specifica
Metaphysicae et consequenter ratio ultima ac sensus profundus totius Philosophiae”.
137) S. Th., I-II, q. 32, a. 8, arg. 2.
138) Fides et Ratio, n. 33.
139) Lewis, C. S. Mere Christianity. London: Fount Books, 1997, p. 113: “Creatures are not born with de-
sires unless satisfaction for those desires exists. A baby feels hunger: well, there is such a thing as food.
[…] If I find in myself a desire which no experience in this world can satisfy, the most probable ex-
planation is that I was made for another world. If none of my earthly pleasures satisfy it, that does not
prove that the universe is a fraud. Probably earthly pleasures were never meant to satisfy it, but only to
arouse it, to suggest the real thing”.
340 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388
Felipe de Azevedo Ramos, EP
sa. 140 Como sabemos, esse tipo de argumentação é imposto sempre que a cau-
sa é menos evidente que os efeitos quoad nos.
A questão da existência de Deus é muito comentada na modernidade.
Entretanto, algo de não menos importância, que tem sido algumas vezes
deixado de lado pela própria filosofia de inspiração tomista, é a questão da
dimensão transcendental do homem.
Vale ressaltar, contudo, que, embora a teoria do desejo de Deus não seja
per se um argumento para provar a existência de Deus, ela colabora para vin-
car mais profundamente tal convicção explorada pelas cinco vias. A razão é
que estas falam muito mais à inteligência do que à vontade, enquanto que no
caso do desiderium naturale há uma grande ênfase no papel desta, contri-
buindo por certo a uma adesão mais profunda às verdades divinas. Ora, isso
pode ser bastante útil para a apologética. Deitando um olhar crítico, o ateís-
mo ocorre muito mais por um não querer crer na existência de Deus do que
por não compreendê-la. Ademais, nota-se que deste modo o ateísmo se vinca
numa barreira ainda mais sólida, ao impedir o homem in radice de se elevar
a Deus e até mesmo de procurar a felicidade nos desejos sensíveis. Trata-se
aqui de um profundo amesquinhamento da vontade e embotamento da inteli-
gência que o impede de exercer qualquer tipo de transcendência. Analisare-
mos este ponto mais adiante.
Por agora, compete-nos estudar o princípio de causalidade, o qual nos
auxilia a compreender bem esta intrínseca relação humana com o Absoluto.
140) Cf. S. Th., I, q. 2, a. 2, ad 2: “Demonstrando Deum esse per effectum, accipere possumus pro medio
quid significet hoc nomen Deus”.
141) Met., I, 1, 980a.: Πάντες ἄνθρωποι τοῦ εἰδέναι ὀρέγονται φúσει.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388 341
O Desejo de Deus
Para muitos pais, a repetição e a insistência das perguntas dos jovens ino-
centes pode até causar fastio. “Por que isso?” “Mas por que não o contrário?”
Por que... Por certo, através deste simples vocábulo questionador, a criança
estabelece ab ovo a chave de ignição do conhecimento. Sem embargo, trata-
-se aqui simplesmente do método filosófico transposto para o âmbito da vida
comum: ou seja, o porquê das coisas é a questão precípua da filosofia, sobre-
tudo a de ordem metafísica, quando visa a causa enquanto tal como objeto de
estudo. A este respeito, afirma o Doutor Angélico: “Compete ao filósofo pri-
meiro a consideração das causas enquanto tais; de fato, a causa enquanto é
causa não depende da matéria para existir, porque se encontra a razão de cau-
sa também nas coisas que são separadas da matéria”. 142
Aqui entramos na questão da causalidade. Assim como é evidente que o
homem está à procura do ser, assim também encontramos nele a intrínse-
ca tendência de partir dos efeitos e remontar às causas, pois é manifesto que
tudo o que começa possui uma causa. 143 Com efeito, esse espírito de inquiri-
ção é inerente na natureza humana. Todavia, essa predisposição não repousa
enquanto não encontra a causa primeira em sua essência, 144 sua fundamenta-
ção e a própria razão de ser das coisas. 145
Nesse sentido, podemos dar um exemplo histórico para ilustrar a presen-
te argumentação. Para esta finalidade, ninguém melhor que o próprio Aqui-
nate para nos auxiliar. Quando ainda muito jovem, Tomás foi oblato da pujan-
te Ordem Beneditina. No mosteiro, se destacava por disparar perguntas aos
monges. Entre elas, encontramos aquela sobre a qual pautou toda a sua lumi-
nosa existência, isto é: “Quem é Deus?” 146 Ou seja, era a simples formulação
da inquirição inocente, à busca do conhecimento do Absoluto, causa do ser de
142) In Physic., II, l. 5, n. 1: “Considerare de causis inquantum huiusmodi, proprium est philosophi primi:
nam causa in eo quod causa est non dependet a materia secundum esse, eo quod in his etiam quae a ma-
teria sunt separata, invenitur ratio causae”.
143) Cf. S. Th., I-II, q. 75, a. 1, s.c.: “Omne quod fit, habet causam”.
144) Cf. C. Th., I, cap. 104: “Non igitur naturale desiderium sciendi potest quietari in nobis, quousque pri-
mam causam cognoscamus, non quocumque modo, sed per eius essentiam”.
145) Cf. Owens, Joseph. Metaphysics: The fulfillment of a Natural Desire. Modern Schoolman, vol. 65,
1987, p. 2.
146) Sertillanges glosa muito bem a respeito deste desejo de Deus em São Tomás: “Ce qu’il faut bien se
dire, ici surtout où nous cherchons les traces d’un «grand cœur», c’est que la puissance de construction
manifestée dans l’œuvre thomiste, en apparence si impersonnelle et si froide, est fille d’un grand désir.
Désir d’acquisition personnelle : «Qu’est-ce que Dieu?» et désir d’expansion de son trésor, vu que pour
lui «communiquer aux autres l’effet de sa contemplation» c’est l’idéal de l’activité humaine, et d’abord
le sien”. (Sertillanges, A. G. Saint Thomas d’Aquin. Paris: E. Flammarion, 1931, p. 36).
342 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388
Felipe de Azevedo Ramos, EP
147) Cf. Aertsen, Jan A. Aquinas and the Human Desire for Knowledge. American Catholic Philosophi-
cal Quarterly, vol. 79, 2005, p. 411.
148) Cf. Met., I, 1, 932b. Cf. etiam: Stancato, Gianmarco. Le concept de désir dans l’œuvre de Thomas
d’Aquin: analyse lexicographique et conceptuelle du desiderium. Paris: Librairie Philosophique J. Vrin,
2011, p. 93-94.
149) Cf. S. Th., I, q. 12, a. 1, co,: “Inest enim homini naturale desiderium cognoscendi causam, cum in-
tuetur effectum; et ex hoc admiratio in hominibus consurgit”. Cf. etiam: Super Evangelium s. Matthaei,
cap. 5, l. 2: “Naturale autem desiderium est, quod homo videns effectus inquirat de causa: unde etiam
admiratio philosophorum fuit origo philosophiae”; SCG, III, cap. 25, n. 11: “Naturaliter inest omni-
bus hominibus desiderium cognoscendi causas eorum quae videntur: unde propter admirationem eo-
rum quae videbantur, quorum causae latebant, homines primo philosophari coeperunt, invenientes au-
tem causam quiescebant. Nec sistit inquisitio quousque perveniatur ad primam causam: et tunc perfecte
nos scire arbitramur quando primam causam cognoscimus”.
150) Met., IV, 3, 1005b19-20: Τὸ γὰρ αὐτὸ ἅμα ὑπάρχειν τε καὶ μὴ ὑπάρχειν ἀδύνατον τῷ αὐτῷ καὶ κατὰ
τὸ αὐτό.
151) Cf. S. Th., I, q. 79, a. 8, co.: “Inde est quod ratiocinatio humana, secundum viam inquisitionis vel in-
ventionis, procedit a quibusdam simpliciter intellectis, quae sunt prima principia; et rursus, in via iudi-
cii, resolvendo redit ad prima principia, ad quae inventa examinat”.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388 343
O Desejo de Deus
152) Cf. Phys., I, 1, 248, 23. In: Muñoz Alonso, Adolfo. La trascendencia de Dios en la filosofía griega.
Murcia: Tip. Suc. de Nogues, 1947, p. 270.
153) Ibid., p. 278 (tradução pessoal).
154) In Symbolum Apostolorum, a. 1.: “Deus autem est universalis causa omnium rerum”.
155) Cf. De pot., q. 3, a. 5, co.: “Posteriores vero Philosophi, ut Plato, Aristoteles et eorum sequaces, per-
venerunt ad considerationem ipsius esse universalis; et ideo ipsi soli posuerunt aliquam universalem
causam rerum, a qua omnia alia in esse prodirent, ut patet per Augustinum”.
156) Cf. SCG, III, cap. 66, n. 7: “Quod est per essentiam tale, est propria causa eius quod est per partici-
pationem tale”.
157) Cf. Super librum de causis expositio, prop. 1ª, apud Thomas de Aquino. Super librum de causis ex-
positio [avant-propos et introduction : H.-D. Saffrey] Paris: J. Vrin, 2002, p. 7.
158) Cf. te Velde, Rudi A. Participation and Substantiality in Thomas Aquinas. Studien und Texte zur
Geistesgeschichte des Mittelalters, 46. Leiden: Brill, 1995, p. 169.
159) Cf. Quodlibet IX, q. 1, a. 1: “Causa essendi rem, et conservans rem in esse”.
344 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388
Felipe de Azevedo Ramos, EP
160) Cf. Weisheipl, James A. The Principle Omne quod movetur ab alio movetur in Medieval Physics.
Isis, vol. 56, 1965, p. 26-45.
161) S. Th., I, q. 44, a. 1, ad 1: “licet habitudo ad causam non intret definitionem entis quod est causatum,
tamen sequitur ad ea qua sunt de eius ratione, quia ex hoc quod aliquid per participationem est ens, se-
quitur quod sit causatum ab alio”.
162) Por ser talvez um princípio universalmente reconhecido na Idade Média, São Tomás não inquiriu so-
bre o princípio de causalidade como princípio primeiro, mas certamente o ligaria como fruto do princí-
pio de não-contradição.
163) S. Th., I, q. 105, a. 5, co.: “...causa ipsius esse universalis in rebus omnibus, quod inter omnia est ma-
gis intimum rebus; sequitur quod Deus in omnibus intime operetur”.
164) Cf. González, Ángel Luis. Ser y participación: estudio sobre la cuarta vía de Tomás de Aquino.
Pamplona: Ediciones Universidad de Navarra, 1979, p. 217.
165) Cf. SCG, lib. 1, cap. 49, n. 3: “Omnis effectus in sua causa aliqualiter praeexistit similitudo”. Es-
te princípio de similitude não é um princípio per se notum, segundo Wippel, mas é necessário em filo-
sofia fazer recurso à perfeição de Deus. Cf. Wippel, John F. Metaphysical Themes in Thomas Aquinas.
II. Studies in philosophy and the history of philosophy, 47, Washington, D.C.: Catholic University of
America Press, 2007, p. 170-171.
166) Cf. S. Th., I-II, q. 1, a. 1, co.; C. Th., I, cap. 104: “Unde semper remanet naturale desiderium respec-
tu perfectioris cognitionis”.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388 345
O Desejo de Deus
167) Cf. S. Th., I, q. 2, a. 3, co.: “Quod autem dicitur maxime tale in aliquo genere, est causa omnium quae
sunt illius generis”.
168) Cf. Owens, Joseph. Metaphysics — The Fulfillment of a Natural Desire. Modern Schoolman, vol.
65, 1987, p. 2.
169) Cf. S. Th., I, q. 86, a. 3.
170) Cf. Augustinus Hipponensis, Confessiones, IX, 10, 25 (CCSL, 27, 148, l. 34-39): “Dicebamus er-
go: Si cui sileat tumultus carnis, sileant phantasiae terrae et aquarum et aeris, sileant et poli et ipsa sibi
anima sileat et transeat se non se cogitando, sileant somnia et imaginariae revelationes, omnis lingua et
omne signum et quidquid transeundo fit si cui sileat omnino — quoniam si quis audiat, dicunt haec om-
nia: ‘non ipsa nos fecimus, sed fecit nos qui manet in aeternum’”.
171) Cf. Anselmus Cantuarensis. Monologion, cap. 6 (ed. Schmitt, vol. 1, p. 18, l. 23-24): “Et quoniam
id quod est per seipsum, et id quod est per aliud”. Ou ainda as formas ens ab alio (abalietas) ou ens a
se (Aseitas).
172) Garrigou-Lagrange, Réginald. Le désir naturel du bonheur prouve-t-il l’existence de Dieu? Ange-
licum, vol. 8, 1931, p. 130: “plus nous constatons nos limites, celles de notre sagesse et de notre bonté,
plus nous devons penser à Celui que est la Sagesse et la Bonté même”.
173) Cf. de Rijk, L.M., Middeleeuwse wijsbegeerte, 92. In: Aertsen, Jan. Nature and Creature: Thom-
as Aquinas’s Way of Thought. Studien und Texte zur Geistesgeschichte des Mittelalters, Bd. 21. Lei-
den: E.J. Brill, 1988, 240. O δημιουργός de Platão não é aquele que cria as coisas do nada, mas aquele
que ordena a matéria confusa. Cf. Timaeus, 30a. Inclusive Aristóteles não viu este conceito (ao menos
346 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388
Felipe de Azevedo Ramos, EP
na amplitude da filosofia cristã). Em seu livro da Física diz que nada pode vir a ser senão de “algo” que
já é. Cf. Physica, 187a33-35. De qualquer forma não se pode excluir a tendência natural da criatura,
pois diz Reale: “Essa limitação do Deus aristotélico deriva do fato de que ele não criou o mundo, mas
foi muito mais o mundo que, em certo sentido, se produziu tendendo para Deus, atraído pela perfeição”.
(Reale, Giovanni; Antiseri, Dario. História da filosofia. I. São Paulo: Paulus, 1991).
174) Cf. S. Th., I, q. 12, a. 1, arg. 1, 2, 3 e 4 respectivamente.
175) Cf. S. Th., I, q. 12, a. 1, co.
176) Ibid., q. 12 a. 1 ad 4: “Et sic potest esse proportio creaturae ad Deum, inquantum se habet ad ipsum
ut effectus ad causam, et ut potentia ad actum. Et secundum hoc, intellectus creatus proportionatus es-
se potest ad cognoscendum Deum”.
177) S. Th., I-II, q. 3, a. 8, co.: “Et ideo remanet naturaliter homini desiderium, cum cognoscit effectum, et
scit eum habere causam, ut etiam sciat de causa quid est”.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388 347
O Desejo de Deus
2.6. Conclusão
Chegamos ao fim desta parte essencial. É possível vislumbrar como São
Tomás parte de fundamentos metafísicos evidentes para construir o edifício
da doutrina do desejo natural de ver a Deus. Não basta enquadrar o absoluto
348 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388
Felipe de Azevedo Ramos, EP
— como queria Hegel — sem uma base clara e objetiva na realidade. Ora, ao
tomar a doutrina do desejo natural de Deus como uma decorrência da própria
metafísica, chega-se com facilidade e sem erro às conclusões gerais dessa
teoria no pensamento tomista. Em contrapartida, a recíproca também é ver-
dadeira, de acordo com as palavras do mesmo Aquinate: “Um pequeno erro
no princípio torna-se grande no fim”. 182
3.1. Introdução
Atingimos agora o cerne de nossa temática. Uma vez que já foram deitadas
as premissas metafísicas, adentra-se a seguir em algumas questões de ordem
mais especificamente antropológicas.
Neste contexto, para bem compreender a humana possibilidade de alcan-
çar a Deus, recorremos sobretudo à teoria do homem como ser capax Dei. De
sorte que se desejamos a Deus, e tal desejo não pode ser em vão, devemos,
por conseguinte, possuir uma intrínseca capacidade de nos elevar a Ele. Don-
de é mister aqui examinar não só o conhecimento da causa, mas também o
retorno à causa. Em seguida, se tratará sobre a ação das faculdades intelecti-
vas e volitivas quando ocorre tal desejo.
Por fim, exige-se ponderar a distinção entre o plano natural e o sobrenatu-
ral. Eis que ocorre versar, ainda que brevemente, do problema da graça para
delimitar os campos teológico e filosófico. Para isso, é mister avaliar o des-
dobramento deste conceito após a morte do Doutor Angélico. Em resumo,
as correntes de interpretação poderiam ser enquadradas em duas vertentes:
de um lado, a posição extrinsecista e, de outro, a posição imanentista. Nos-
so ponto de vista tomará como base as recentes explicitações de Feingold e do
cardeal Cottier sobre a presente questão.
182) De ente et essentia, pr.: “parvus error in principio magnus est in fine”.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388 349
O Desejo de Deus
183) Barzaghi, Giuseppe. “Desiderio e abbandono. Tommaso d’Aquino e Maestro Eckhart: le due fac-
ce di un’unica metafisica”. In: Ciancio, Claudio, ed. Metafisica del desiderio. Milano: Vita e Pensie-
ro, 2003, p. 173.
184) S. Th. I-II, q, 3, a. 4, co.: “[E]ssentia beatitudinis in actu intellectus consistit, sed ad voluntatem per-
tinet delectatio beatitudinem consequens”.
185) Cf. Barzaghi, Giuseppe. Op. cit., p. 173.
186) Ibid, p. 174: “Desiderio e abbandono sono due approcci esistenziali diametralmente opposti, perché
sono sintomo di un modo opposto di concepire la natura dell’anima e delle sue operazioni. E qui entria-
mo nella tesi che intendo sostenere, analizzando queste due posizioni. La posizione tomista sottolinea
l’ordine psicologico della considerazione del fondamento; la posizione eckhartiana, invece, sottolinea
l’ordine spirituale della stessa considerazione”.
187) Cf. ibid.
350 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388
Felipe de Azevedo Ramos, EP
188) Cf. Cottier, Georges. Le désir de Dieu: sur les traces de saint Thomas. Paris: Parole et silence,
2002, p. 190: “Le désir naturel désigne donc une tendance ontologique inscrite dans la nature de l’in-
telligence. Toute intelligence créée tend vers la connaissance parfaite, en quoi consiste la béatitude”.
189) S. Th., I, q. 62, a. 1, co.
190) Cf. In Sent., III, d. 26, q. 2, a. 3, qc. 2, co.
191) Cf. EN, X, 7, 1177a12-18: “Se a felicidade é atividade conforme à virtude, será razoável que ela este-
ja também em concordância com a mais alta virtude; e essa será a do que existe de melhor em nós. Quer
seja a razão, quer alguma outra coisa esse elemento que julgamos ser o nosso dirigente e guia natural,
tornando a seu cargo as coisas nobres e divinas, e quer seja ele mesmo divino, quer apenas o elemento
mais divino que existe em nós, sua atividade conforme à virtude que lhe é própria será a perfeita felici-
dade. Que essa atividade é contemplativa, já o dissemos anteriormente”. (tradução: Vallandro, Lean-
dro. In: Coleção Os pensadores: Aristóteles, vol. 2, São Paulo: Ed. Victor Civita, p. 228).
192) S. Th., I, q. 62, a. 1, co.: “Unde et Aristoteles perfectissimam hominis contemplationem, qua opti-
mum intelligibile, quod est Deus, contemplari potest in hac vita, dicit esse ultimam hominis felicita-
tem. Sed super hanc felicitatem est alia felicitas, quam in futuro expectamus, qua videbimus Deum si-
cuti est”.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388 351
O Desejo de Deus
193) S. Th., III, q. 9, a. 2, ad 3: “inquantum scilicet per naturam suam est capax eius, prout scilicet ad ima-
ginem Dei facta est”.
194) Aa. Vv. Communion and Stewardship: Human Persons Created in the Image of God in International
Theological Commission. Ignatius Pr, 2009, 334 (ed. Sharkey, Michael; Weinandy, Thomas): “Catho-
lic and Protestant exegetes today agree that the imago Dei cannot he totally destroyed by sin since it de-
fines the whole structure of human nature. For its part, Catholic tradition has always insisted that, while
the imago Dei is impaired or disfigured, it cannot be destroyed by sin. The dialogical or relational struc-
ture of the image of God cannot be lost but, under the reign of sin, it is disrupted in its orientation to-
wards its christological realization. Furthermore, the ontological structure of the image, while affected
in its historicity by sin, remains despite the reality of sinful actions” (grifo nosso).
195) Cf. Pinckaers, Servais. The Pinckaers Reader: Renewing Thomistic Moral Theology. Washington,
D.C.: Catholic University of America Press, 2005, p. 140.
196) De potentia, q. 3, a. 5, co.: “[C]um aliquid invenitur a pluribus diversimode participatum oportet
quod ab eo in quo perfectissime invenitur, attribuatur omnibus illis in quibus imperfectius invenitur”.
352 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388
Felipe de Azevedo Ramos, EP
Nesta mesma linha, Heinen defende que a mais íntima ligação com Deus
se dá através d’Ele mesmo, enquanto perfeito regente (perfectus in regendo)
de todas as coisas, ao infundir, a partir desta mesma conexão, o fundamento
do desejo natural. 198
Em conformidade com isso, através da metafísica da participação, pode-
mos fazer uma análise da constituição metafísica humana, pela qual se com-
preende mais claramente a teoria da participação em relação ao desiderium
naturale videndi Deum, tanto pela inerente semelhança do homem com Deus,
quanto pela própria constituição ontológica. 199 Como sabemos, esse princípio
é consonante com a doutrina neoplatônica (em especial Pseudo-Dionísio), a
qual afirma que a sabedoria divina une “os fins dos primeiros aos princípios
dos segundos”. 200 Como sabemos, num plano posterior, a natureza pode se
aperfeiçoar por sua própria operação sempre de modo participativo e segundo
o princípio tomista “agere sequitur ad esse in actu”. 201
É clássica a doutrina tomista de que a natureza humana, à diferença da
angélica, tem como objeto próprio a essência das coisas materiais. Contu-
do, ao refletir sobre a sua própria alma — a qual não é de nenhuma maneira
material —, não se utiliza de um órgão sensível, mas é capaz de colher o uni-
versal, além de estar em potência a todo o inteligível (enquanto que em Deus
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388 353
O Desejo de Deus
354 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388
Felipe de Azevedo Ramos, EP
mas pela atração que exerce sobre eles, como objeto infinitamente amável,
e termo último de todo desejo. 205
Por outro lado, é a mesma diversa participação dos entes ao esse que lhes
permite se ligarem segundo uma continuidade metafísica e, portanto, de os
apreender como um todo ordenado, seja considerados em seu conjunto seja
tomados individualmente. Tudo isso requer necessariamente uma interven-
ção cognoscitiva: não somente o ser, mas também o conhecer nas criatu-
ras é por participação. E isso deve ser compreendido no sentido de que as
criaturas não conhecem pela essência como Deus, absolutamente imaterial,
mas através de uma certa participação em relação a Ele. 206
205) Fabro, Cornelio. La nozione metafisica di partecipazione secondo S. Tommaso d’Aquino. Segni
(Roma): EDIVI, 2005, p. 70: “Il primo Essere gode nella sovrana possessione la pienezza di sé e non
può contaminarsi con il contatto degli esseri inferiori e se la sua azione arriva fino ad essi, ciò non av-
viene secondo il modo di questi esseri mescolandosi ad essi, ma per attrazione che su di essi esercita,
come oggetto infinitamente amabile, e termine ultimo di ogni desiderio”.
206) Pietrosanti, Romano. L’anima umana nei testi di S. Tommaso: partecipazione. Spiritualità. Immor-
talità. Collana Philosophia, 24. Bologna: Studio Domenicano, 1996, p. 16: “D’altro canto è proprio la
diversa partecipazione degli enti all’esse a consentire di legarli secondo una continuità metafisica e per-
ciò di coglierli come un tutto ordinato, sia considerati nel loro insieme che presi singolarmente. Tutto
ciò richiede necessariamente un intervento conoscitivo: non solo l’essere, ma anche il conoscere nel-
le creature è per partecipazione. E questo va inteso nel senso che le creature conoscono non per essenza
come Dio, assolutamente immateriale, ma mediante una qualche partecipazione rispetto a Lui”.
207) Cf. Pariente, Pietro. “Desiderio naturale di Dio”. In: Enciclopedia cattolica. Città del Vaticano:
L’Enciclopedia Cattolica, 1950, vol. 4, p. 1482.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388 355
O Desejo de Deus
Para São Tomás, não há nos entes criados a coincidência entre esse e essen-
tia, mas sim uma composição de ambos. Ou ainda: Deus é o Ser por essência
enquanto os demais o são por participação. Sobre esta base se sustenta a tese
de que a relação entre a criação e Deus é por participação.
Como já mencionamos, um princípio correlato a esta ideia é o da conti-
nuidade metafísica, por intermédio do qual São Tomás explica a gradualida-
de dos seres e a causalidade. Inspira-se ele principalmente em elementos filo-
sóficos dos neoplatônicos (em particular Proclo e Pseudo-Dionísio). Quanto a
este último, é possível sintetizar numa frase esta teoria expressa no comentá-
rio tomista ao De divinis nominibus: “É próprio, pois, ao efeito que se conver-
ta pelo desejo à sua causa”. 208 Daí que uma das definições de desejo é preci-
samente a seguinte: “O desejo nada mais é que a inclinação inerente às coisas
por disposição do primeiro motor, que não pode ser supérflua”. 209
Tais premissas se completam com a teoria segundo a qual o que é imperfei-
to se aperfeiçoa pela ação do mais perfeito, assim como a potência se comple-
ta pelo ato. Além disso, vale recordar outro princípio importante para o nos-
so tema, isto é, qualquer causa segunda influi menos nos efeitos que a pró-
pria causa primeira. 210 Exemplo deste princípio é a teoria da forma dat esse.
Ou seja, a forma que dá o ser participa da causalidade divina a fim de que
este esse ut actus possa se atualizar e determinar o esse in actu, como exigên-
cia última do ato aristotélico, 211 sempre pelo poder da mesma causa primeira.
Tudo isso considerado, sustenta São Tomás que o ato primeiro é a forma,
e o ato segundo seria a operação que é ordenada pela própria forma. 212 Tal
208) In De divinis nominibus, cap. 3: “Proprium autem est effectus ut convertatur per desiderium in suam
causam”.
209) S. Eth., I, l. 2, n. 3: “[D]esiderium nihil aliud est quam inclinatio inhaerens rebus ex ordinatione pri-
mi moventis, quae non potest esse supervacua”.
210) Super librum de causis expositio, prop. 5, lect. 5; prop. 1ª, lect. 1 [ed. H.-D. Saffrey]. Deriva-se aqui
o primeiro axioma do Liber de Causis §1, 2-3: “Omnis causa primaria plus est influens super suum cau-
satum quam causa universalis secunda” (Bardenhewer, Otto. Die pseudo-aristotelische Schrift über
das reine Gute bekannt unter dem Namen Liber de causis. Freiburg im Breisgau: Herdersche Verla-
gshandlung, 1882, p. 163). Cf. etiam: De malo, q. 4, a. 6, ad 15: “causa secunda non agit nisi ex virtu-
te causae primae”.
211) Cf. Fabro, Cornelio. Partecipazione e causalità secondo S. Tommaso d’Aquino. Torino: Soc. Editri-
ce Internazionale, 1960, p. 58.
212) Cf. e.g.: In Sent., II, d. 35, q. 1, a. 1, co.: “Actus primus est ipsa prima forma; actus secundus est ope-
ratio”.
356 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388
Felipe de Azevedo Ramos, EP
213) Cf. Sent. De anima, II, l. 5, n. 8: “Ex unaquaque autem forma sequitur aliqua inclinatio, et ex incli-
natione operatio; sicut ex forma naturali ignis, sequitur inclinatio ad locum qui est sursum, secundum
quam ignis dicitur levis; et ex hac inclinatione sequitur operatio, scilicet motus qui est sursum”.
214) Cf. In De caelo, II, l. 4, n. 5.
215) Cf. SCG, III, cap. 25, n. 1: “Cum autem omnes creaturae, etiam intellectu carentes, ordinentur in
Deum sicut in finem ultimum; ad hunc autem finem pertingunt omnia inquantum de similitudine eius
aliquid participant”.
216) Cf. In Sent., II, d. 1, q. 2, a. 2, co. “Sed aliqua similitudo ejus quae est in participatione alicujus bo-
nitatis; et ideo omnis appetitus naturae vel voluntatis tendit in assimilationem divinae bonitatis, et in ip-
sammet tenderet, si esset possibilis haberi ut perfectio essentialis, quae est forma rei”.
217) In De divinis nominibus, cap. 9, l. 3: “Quod omnia quae proveniunt a Deo, sicut effectus a causa,
convertuntur per desiderium ad ipsum, sicut ad propriam causam; quod non esset, nisi omnia haberent
aliquam similitudinem ad Deum: unumquodque enim amat et desiderat simile sibi”.
218) Para um maior aprofundamento sobre tal teoria em Dionísio veja o livro: Rico Pavés, José. Semejan-
za a Dios y divinización en el Corpus Dionysiacum: platonismo y cristianismo en Dionisio el Areopagi-
ta. Toledo: Estudio Teológico de San Ildefonso, 2001.
219) Cf. Theaetetus, 176b. Cf. etiam: Phaedrus, 253ab; Timaeus, 90d (noção de similitude e fim); Respu-
blica, 613a-b; Leges, 716c.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388 357
O Desejo de Deus
ἕνωσις 220 do homem com Deus. E, por fim, essa união, no pensamento dioni-
siano, é envolta de elementos da filosofia cristã. 221
No comentário de São Tomás de Aquino ao Liber de Causis, inspirado na
Elementatio Theologica de Proclo, o ordenamento de finalidade do deside-
rium se converte na redução à causalidade eficiente. 222
Por tudo isso, constata-se que a tese do retorno da criatura à causa é clara-
mente baseada na doutrina platônica e na de seus seguidores. Mas ao princí-
pio de semelhança e de finalidade São Tomás acrescenta o princípio de “assi-
milação”, por intermédio do qual tende toda criatura a unir-se a Deus. Ideia
que também está presente na filosofia de Avicena. 223
Ademais, como já foi visto, São Tomás se utiliza do princípio da reduc-
tio, pelo qual todas as criaturas naturalmente retornam a Deus pela similitu-
de e assimilação. Ora, como é evidente, a similitude ocorre no plano da ana-
logia, pois há entre Deus e a criatura uma infinita diferença, isto é, conforme
as expressões ens per essentiam e entia per participationem. 224
Entre os seres por participação se encontra o homem, o qual possui a sua
diferença específica na racionalidade. Fundamentando-nos nos princípios
de São Tomás, podemos afirmar que cada um dos homens se dirige a Deus,
unum commune, precisamente por aquilo que o diferencia. 225 Tudo somado, e
evitando o emanatismo dos neoplatônicos — que considerava, por exemplo,
que todos os seres, enquanto perfeitos, produzem-se ex necessitate 226 —, o
358 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388
Felipe de Azevedo Ramos, EP
ihre Wirkung auf Thomas von Aquin. I. Studien zur Problemgeschichte der antiken und mittelalterlichen
Philosophie. Leiden: Brill, 1966, p. 421-422.
227) Cf. SCG, II, cap. 16.
228) Cf. De pot., q. 7, a. 10, co. “Nec iterum aliquod bonum accrescit creatori ex creaturae productione,
unde sua actio est maxime liberalis, ut Avicenna dicit”.
229) Cf. De ver., q. 1, a. 10, ad s.c. 1: “Creaturae autem, quamvis aliquam Dei similitudinem gerant in
seipsis, tamen maxima dissimilitudo subest, ut non nisi ex magna insipientia contingat quod ex tali si-
militudine mens decipiatur”.
230) Cf. De immortalitate animae, co. 5: “In his vero quae cognitionem habent desiderium sive appetitum
consequitur cognitionem, sicut dirigentem. Unde oportet, quod secundum modum cognitionis sit et
desiderii modus. Animalia autem bruta, quae tantum cognitionem sensitivam habent, non cognoscunt
esse et bonum, nisi ut hic et nunc. Unde nec aliter fertur eorum desiderium ad esse et bonum nisi ad hic
et nunc”.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388 359
O Desejo de Deus
231) Cf. S. Th., I, q. 12, a. 1 co.: “Ultima perfectio rationalis creaturae, quia est ei principium essendi, in-
tantum enim unumquodque perfectum est, inquantum ad suum principium attingit. Similiter etiam est
praeter rationem”.
232) SCG, III, cap. 26, n. 12.
233) SCG, III, cap. 26, n. 15.
234) Cf. SCG, III, cap. 25, n. 10: “Inter omnes autem hominis partes, intellectus invenitur superior motor:
nam intellectus movet appetitum, proponendo ei suum obiectum; appetitus autem intellectivus, qui est
voluntas, movet appetitus sensitivos, qui sunt irascibilis et concupiscibilis, unde et concupiscentiae non
obedimus nisi voluntatis imperium adsit; appetitus autem sensitivus, adveniente consensu voluntatis,
movet iam corpus. Finis igitur intellectus est finis omnium actionum humanarum”.
235) Cf. S. Th., I-II, q. 9, a. 1, ad 3: “Voluntas movet intellectum quantum ad exercitium actus, quia et ip-
sum verum, quod est perfectio intellectus, continetur sub universali bono ut quoddam bonum particula-
re. Sed quantum ad determinationem actus, quae est ex parte obiecti, intellectus movet voluntatem, quia
et ipsum bonum apprehenditur secundum quandam specialem rationem comprehensam sub universa-
li ratione veri”.
360 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388
Felipe de Azevedo Ramos, EP
236) Cf. S. Th., I-II, q. 9, a. 1, co: “Primum autem principium formale est ens et verum universale, quod
est obiectum intellectus. Et ideo isto modo motionis intellectus movet voluntatem, sicut praesentans ei
obiectum suum”.
237) Cf. S. Th., I-II, q. 4, a. 2, co.
238) Cf. SCG, III, cap. 88, n. 3: “In solo autem bono divino quietatur desiderium voluntatis sicut in ulti-
mo fine, ut ex supra dictis patet. Solus igitur Deus potest movere voluntatem per modum agentis”. S.
Th., I-II, q. 9, a. 6, co.: “motus voluntarius eius sit ab aliquo principio extrinseco quod non est causa vo-
luntatis, est impossibile”.
239) Cf. De pot., q. 3, a. 7, ad 13: “Voluntas dicitur habere dominium sui actus non per exclusionem cau-
sae primae, sed quia causa prima non ita agit in voluntate ut eam de necessitate ad unum determinet si-
cut determinat naturam; et ideo determinatio actus relinquitur in potestate rationis et voluntatis”.
240) Cf. e.g. Kent, Bonnie. Virtues of the Will: The Transformation of Ethics in the Late Thirteenth Cen-
tury. Washington, DC: Catholic Univ. of America Press, 1995, p. 128: “William [de la Mare] thinks that
if ‘reason itself or reason’s apprehension’ moved the will, sin would lie more in the ignorance of the in-
tellect than in the perversity of the will. William himself holds, as Walter [de Brügge] does, that an ob-
ject is apprehended as good because the will wills it, not vice versa. He accordingly argues that the pre-
sentation of the object by the intellect is merely a cause sine qua non of action by the will. In the tradi-
tion of Bernard, intellect is made the handmaid of the will. William retains the moved mover formula,
but, like Walter, he places a thoroughly voluntarist interpretation on Aristotle’s words”.
241) Cf. Ficino, Marsilio. Theologia Platonica, XIV, II, 2: “Non possumus autem deo per intellectum
similes effici nisi deum intellegendo, quippe cum quibuslibet aliis rebus intellectus tunc fiat similis,
quando eas intelligendo se in earum imagines transfigurat. [...]. Finis ergo noster est per intellectum
Deum videre, per voluntatem viso Deo frui” (In: Platonic Theology, IV. Books 12-14. <ed. Michael J.
B. Allen, John Warden, James Hankins, and William Roy Bowen>. Cambridge, Mass: Harvard Univer-
sity Press, 2004, p. 226-228).
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388 361
O Desejo de Deus
242) Cf. Collins, Ardis B. Love and Natural Desire in Ficino’s Platonic Theology. Journal of the History
of Philosophy, vol. 9, 1971, p. 435-436. Em realidade, Cornelio Fabro faz notar através de diversas pro-
vas que Ficino não pode ser considerado como um puro neoplatônico, mas como alguém que leu e as-
similou a síntese tomista, embora sempre fiel a Platão (cf. Fabro, Cornelio. Partecipazione e causalità
secondo S. Tommaso d’Aquino. Torino: Società Editrice Internazionale, 1960, p. 567-580).
243) Roland-Gosselin, Marie Dominique. Béatitude et désir naturel. Revue des sciences philosophi-
ques et théologiques. vol. 18, 1929, p. 193-222 : “Qu’un homme ou que plusieurs aient un jour souhai-
té de voir Dieu, que conclure sur la possibilité de cette vision? Que conclure, sinon, peut-être que ces
hommes étaient hors de leurs sens et voulaient l’impossible?”
244) De ver., q. 10, a. 11, ad 7: “[I]ntellectus noster quamvis sit factus ad videndum Deum, non tamen ut
naturali sua virtute Deum videre possit, sed per lumen gloriae sibi infusum”. N.B.: a questão da não ne-
cessidade da elevação do intelecto para a visão de Deus pelo lumen gloriae foi condenada pelo Concílio
de Viena, em 1311 (cf. DS, n. 895). Cf. etiam: SCG, III, cap. 57, n. 4: “omnis intellectus naturaliter desi-
derat divinae substantiae visionem”. Esta tese se opõe a certos comentadores árabes, que defendiam que
esta não era uma capacidade receptiva de todas as inteligências. Cf. Rousselot, Pierre. The Intellectu-
alism of Saint Thomas. (Trad. James E. O’Mahony). New York: Sheed & Ward, 1935. Cf. etiam: Do-
ckx, Stanislas. Du désir naturel de voir l’essence divine selon Saint Thomas d’Aquin. Archives de Phi-
losophie, vol. 27, 1964, p. 53.
362 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388
Felipe de Azevedo Ramos, EP
245) Cf. de Finance, Joseph. Ricerca del fondamento della moralità. Sapienza, vol. 28, 1975, p. 309:
“Nous retrouvons la complémentarité intelligence/volonté que nous avons étudiée plus haut: tant qu’il
n’y a pas actuation parfaite dans la présence intelligible la volonté ne cessera de chercher. Et tant qu’il y
a mouvement de la volonté, il n’y a pas béatitude”.
246) Cf. SCG, III, cap. 46, 12.
247) de Finance, Joseph. Ricerca del fondamento della moralità. Sapienza, vol. 28, 1975, p. 309: “Le dé-
sir de la vision de Dieu signifie négativement que l’intelligence ne peut trouver sa fin et son repos nulle
part ailleurs qu’en Dieu. Il faut surtout bien remarquer le caractère hypothétique du raisonnement: s’il y
a une fin, s’il y a une béatitude de la créature intellectuelle, ce ne peut être que la vision de l’essence di-
vine, car tout autre objet ne saurait susciter qu’une béatitude imparfaite et participée”.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388 363
O Desejo de Deus
gência (no sentido de que deve estar de acordo com a natureza). Ora, sem esta
profunda união e ordenação, a vontade tende ao ofuscamento. 248 Contudo, o
desejar a Deus não se circunscreve à pura compreensão humana, pois o dese-
jo puro da mente consiste num amor que nos eleva às dimensões do mistério
divino, que supera toda e qualquer possibilidade de compreensão humana.
Assim, na raiz, a má vontade não é apenas uma incoerência contra a própria
consciência, mas é também um pecado contra o próprio Deus. 249
No plano gnosiológico, podemos definir o que foi dito até agora com as
palavras de Nardone: “O desejo de ver a essência divina é o desejo do fim
último, por obra da vontade, enquanto e de modo que o objeto deste fim (a
essência divina) foi determinado pelo intelecto como possível de se alcançar
somente em virtude de um ato próprio (visão)”. 250 Com isso, há de se concluir
que — seguindo ainda a reflexão tomista — o intelecto é superior à vontade
para alcançar a Deus, porém, está sempre em união intrínseca com a vontade. 251
A própria essência da felicidade encontra-se num ato do intelecto, mas toca à
vontade a delectatio proveniente dessa consecução. 252 Portanto, cabe à vonta-
de o movimento em direção à felicidade e o gaudium proveniente da consu-
mação da beatitude.
248) Cf. Lonergan, Bernard Joseph Francis. Insight: A Study of Human Understanding. New York: Phil-
osophical Library, 1967, p. 691-692: “Will is good by its conformity to intelligence. It is good in the
measure that antecedently and without persuasion it matches the pure desire both in its detachment
from the sensitive subject and in its incessant dedication to complete intelligibility. A will less good is
less than genuine; it is ready for the obnubilation that takes flight from self-knowledge; it is inclined to
the rationalization that makes out wrong to be right; it is infected with the renunciation that approves
the good yet knows itself to be evil. In brief, as man’s intelligence has to be developed, so also must his
will”.
249) Ibid.: “There is a deeper level to the problem. In an earlier paragraph it was concluded that the pu-
re desire of the mind is a desire of God, that the goodness of man’s will consists in a consuming love
of God, that the world of sense is, more than all else, a mystery that signifies God as we know him and
symbolizes the further depths that lie beyond our comprehension. There is a theological dimension that
must be added to our detached analysis of the compounding of man’s progress with man’s decline. Bad
will is not the merely inconsistency of rational self-consciousness; it is also sin against God”.
250) Nardone, Marco. Il problema del ‘Desiderium naturale videndi Deum’ nell’ottica tomista della par-
tecipazione secondo la prospettiva di Cornelio Fabro. Sapienza, vol. 50, 1997, p. 202: “Il desiderio di
vedere l’essenza divina è desiderio del fine ultimo ad opera della volontà in quanto e nel modo in cui
l’oggetto di questo fine (l’essenza divina) è stato determinato dall’intelletto come possibile da conse-
guire solo in virtù di un atto proprio (visione)”.
251) Cf. De malo, q. 16, a. 6, ad 6: “Beatitudo activa consistit in intellectu, ad quem pertinet visio Dei,
magis quam in voluntate, ad quam pertinet delectatio: quia delectatio consequitur operationem sicut
causam, et adiungitur ei sicut quaedam superveniens perfectio”.
252) Cf. S. Th., I-II, q. 3, a. 4, co.: “Sic igitur essentia beatitudinis in actu intellectus consistit, sed ad vo-
luntatem pertinet delectatio beatitudinem consequens”.
364 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388
Felipe de Azevedo Ramos, EP
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388 365
O Desejo de Deus
256) Cf. S. Th., I, q. 12, a. 4, s.c.: “Ergo videre Dei essentiam convenit intellectui creato per gratiam, et
non per naturam”. S. Th., I, q. 12, a. 5 co.: “Cum igitur virtus naturalis intellectus creati non sufficiat ad
Dei essentiam videndam, ut ostensum est, oportet quod ex divina gratia superaccrescat ei virtus intelli-
genti”. Cf. etiam: S. Th., I-II, q. 5, a. 5, s.c.
257) Occhipinti, Garcia. “Desiderium naturale visionis Dei”. In: Aa. Vv. Lexicon. Dicionário Teológico
Enciclopédico. São Paulo: Loyola, 2003, p. 184.
258) Cf. Caietanus. Commentaria in prima parte S. Theol., q. 12, a. 1, n. 9. In: Opera omnia Sancti Tho-
mae Aquinatis iussu impensaque Leonis XIII edita. t. 4: Pars prima Summae theologiae. Roma: Typo-
graphia Polyglotta S. C. de Propaganda Fide, 1888, p. 116: “Primum est simpliciter et ad hominem.
Non enim videtur verum quod intellectus creatus naturaliter desideret videro Deum: quoniam natura
non largitur inclinationem ad aliquid ad quod tota vis naturae perducere nequit. Cuius signum est, quod
organa natura dedit cuilibet potentiae quam intus in anima posuit. Et in II Caeli dicitur quod, si astra
haberent vim progressivum, natura dedisset eis organa opportuna. Implicare igitur videtur, quod natura
det desiderium visioni divinae, et quod non possit dare requisita ad visionem illam, pura lumen gloriae.
Apud s. Thomae quoque doctrinam, ut dictum est in primo articulo huius operis, homo non naturaliter,
sed obedientialiter ordinatur in felicitatem illam”.
259) Occhipinti, Garcia. Op. cit., p. 184.
260) Cf. Borde, Marie-Bruno. Le désir naturel de voir Dieu, chez les Salmanticenses. Revue thomiste,
vol. 101, 2001, p. 282.
366 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388
Felipe de Azevedo Ramos, EP
261) Cf. Rosenthal, Alexander S. The Problem of the Desiderium Naturale in the Thomistic Tradition.
Verbum, vol. 6, 2004, p. 344.
262) Turiel García, Quintín. Fundamentación desde el hombre de la cultura cristiana. Sapientia, vol. 51,
1996, p. 124.
263) O’Connor, William Richard. The Eternal Quest. New York: Longnmans, Green, 1947, p. 31. Cf.
etiam: Feingold, Lawrence. The Natural Desire to See God According to St. Thomas and His Inter-
preters. Ave Maria, FL: Sapientia, 2010, p. 270-272.
264) Cf. Denzinger-Schönmetzer, 1901-1980.
265) Dockx, Stanislas. Du désir naturel de voir l’essence divine selon Saint Thomas d’Aquin. Archives de
Philosophie, vol. 27, 1964, p. 50-51.
266) Occhipinti, Garcia. Op. cit., p. 184.
267) de Lubac, Henri. Surnaturel: études historiques. Paris: Aubier, 1946, p. 154: “Tenant, les uns que le
surnaturel n’est gratuit que par rapport à nous pécheurs, les autres qu’il l’était déjà par rapport à Adam,
partisans et adversaires de Baius s’entendaient trop souvent pour ne définir ce surnaturel que d’une fa-
çon extrinsèque et relative, par son caractère d’inaccessibilité ou de gratuité, sans remonter à la raison
dernière de cette gratuité, qui le rend innaturalisable en toute hypothèse et pour quelque nature que ce
soit, c’est-à-dire à son caractère intrinsèquement divin”.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388 367
O Desejo de Deus
268) Blondel, Maurice. L’Action. Paris: F. Alcan, 1893, n. 388: “Absolument nécessaire et absolument
impossible à l’homme, c’est là proprement la notion du surnaturel: l’action de l’homme passe l’homme;
et tout l’effort de sa raison, c’est de voir qu’il ne peut, qu’il ne doit pas s’y tenir”.
269) Denzinger-Schönmetzer, n. 3891: “Alii veram ‘gratuitatem’ ordinis supernaturalis corrumpunt,
cum autument Deum entia intellectu praedita condere non posse, quin eadem ad beatificam visionem
ordinet et vocet”.
270) De malo, q. 2, a. 11, co. Em outro lugar diz que a graça é “participatio divinae naturae” (S. Th. I-II,
q. 112, a. 1, co).
271) De ver., q. 23, a. 4, s.c. 2: “Necessitas opponitur gratuitae voluntati. Sed Deus vult salutem hominum
ex gratuita voluntate. Ergo non vult ex necessitate”.
272) De ver., q. 23, a. 4, co.: “Patet igitur ex dictis, quod quidquid Deus vult in seipso, de necessitate vult;
quidquid autem vult circa creaturam, non de necessitate vult”.
368 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388
Felipe de Azevedo Ramos, EP
273) de Broglie, Guy. De fine ultimo humanae vitae. Paris: Beauchesne, 1948.
274) Boyer, Charles. Nature pure et surnaturel dans le ‘Surnaturel’ du Père De Lubac. Gregorianum, vol.
28, 1947, p. 379-395.
275) Caietanus. Commentaria in prima secundae parte S. Theol., q. 3, a. 8, n. 1 in Opera omnia Sanc-
ti Thomae Aquinatis iussu impensaque Leonis XIII edita. t. 6: Pars prima secundae Summae theologiae.
Roma: Typographia Polyglotta S. C. de Propaganda Fide, 1891, p. 36: “Specialiter tamen ad hanc huius
articuli materiam descendendo, dici potest quod intellectus humanus sciens an est de Deo et communia,
desiderat naturaliter scire de Deo quid est, inquantum sub numero causarum comprehenditur: et non ab-
solute, nisi per quandam consequentiam. Et hoc est verum : quia inditum est naturaliter ut, viso effectu,
desideremus nosse quid est causa, quidquid sit illa”.
276) Feingold, Lawrence. The Natural Desire to See God According to St. Thomas and His Interpreters.
Ave Maria, FL: Sapientia, 2010, p. 180: “In Cajetan’s commentary on ST I-II, q. 3, a. 8, on the other
hand, the natural desire to see God does not come directly from man’s elevation to a supernatural desti-
ny (as for de Lubac), or from the possibility of such a perfection (Scotus), or from the revelation of su-
pernatural effects of God. It comes simply from having an intellectual nature with a natural desire to
know the essence of a cause, having seen its effect. This produces a natural desire to see God in anyone
who considers that there must be a first cause of all natural effects. This view is the only one that is in
harmony with the texts of St. Thomas”.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388 369
O Desejo de Deus
370 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388
Felipe de Azevedo Ramos, EP
281) Veja também. Long, Steven A. Natura Pura: On the Recovery of Nature in the Doctrine of Grace.
New York: Fordham University Press, 2010, p. 204-207. Este autor critica a perda da noção de nature-
za, filosofia da natureza e metafísica no método teológico. Isto traz a exigência de um método genuíno
do tomismo clássico em oposição ao que ele chama de “tomismo analítico” e “meta-filosofia”.
282) Cottier, Georges. Le désir de Dieu: sur les traces de saint Thomas. Paris: Parole et Silence, 2002, p.
232: Il convient ici de dissiper une équivoque. “Le maintien de la notion de nature pure, nous dit le P.
Le Guillou, a une double valeur: elle met en valeur la structure créée de l’esprit et insiste fortement sur
le clivage créé-incréé; elle nous permet de rendre compte de la gratuité du plan actuel de Dieu sur no-
tre monde”. Car c’est la gratuité actuelle du plan de Dieu, et non celle d’un plan hypothétique, que nous
avons besoin de comprendre. C’est le plan actuel de Dieu qui est le véritable objet de contemplation du
théologien et nous pouvons dire avec J. Maritain, ici cité: “de fait, il (Dieu) n’aurait pas créée la natu-
re s’il ne l’avait pas ordonnée à la grâce”. On comprend aussi à l’inverse pourquoi il est malheureux de
parler avec le P. de Lubac, “d’un désir naturel du surnaturel”. La doctrine du désir naturel de voir Dieu
met en lumière tout ensemble le dynamisme intrinsèque de l’esprit créé et la gratuité du don de la vi-
sion béatifique.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388 371
O Desejo de Deus
3.6. Conclusão
As palavras do cardeal Cottier falam por si. Existe uma fundamentação do
desejo de Deus que é intrínseca na natureza humana, ou seja, reside em sua
própria estrutura. Por outro lado, é necessário distinguir com nitidez os pla-
nos natural e sobrenatural para compreender os diversos comprimentos de
onda de nossa transcendentalidade em relação a Deus. Esta perspectiva final
ficará ainda mais clara quando considerarmos a metafísica da participação e
suas diversas implicações.
4.1. Introdução
Entremos agora no ponto mais original de nossa pesquisa.
No início se enquadra o nosso tema na vexata quaestio da teoria da partici-
pação em São Tomás.
Dentro da concepção tomista da participação podemos entrever que há
uma distinção, nas substâncias espirituais, entre participação por similitude
(comum a todos os entes segundo a participação maior ou menor), e por ope-
ração, a qual detém dois comprimentos de onda: um, através de uma vida
virtuosa, sobretudo pela virtude da caridade; e outro, no plano propriamente
sobrenatural. Por fim, caberá uma breve consideração sobre a relação da ética
e do amor a Deus com este tema.
283) Cf. Pariente, Pietro. Desiderio naturale di Dio. In: Enciclopedia cattolica, IV. Città del Vaticano:
L’Enciclopedia Cattolica, 1950, p. 1482.
372 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388
Felipe de Azevedo Ramos, EP
284) S. Th., I-II, q. 9, a. 6, co.: “Unde nihil aliud potest esse voluntatis causa, nisi ipse Deus, qui est uni-
versale bonum. Omne autem aliud bonum per participationem dicitur, et est quoddam particulare bo-
num, particularis autem causa non dat inclinationem universalem”.
285) Cf. S. Th., I, q. 44, a. 4, co.: “Unaquaeque creatura intendit consequi suam perfectionem, quae est si-
militudo perfectionis et bonitatis divinae”.
286) In De divinis nominibus, cap. 3: “Proprium autem est effectus ut convertatur per desiderium in suam
causam”.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388 373
O Desejo de Deus
jo” de Deus. Ora, se tais seres não possuem inteligência, torna-se evidente
que aqui se trata de algo puramente natural, segundo a metafísica da partici-
pação. Todavia, sendo o homem animal racional, tal desejo de Deus ocorrerá
segundo suas potências intelectivas e volitivas e, portanto, de modo conscien-
te (embora também de modo inconsciente, isto é, na radicalidade de ser cria-
tura e, mais ainda, imagem de Deus). Com efeito, quando se fala de imagem,
se espera que esta reflita de maneira fiel o seu objeto, ou seja, o próprio Deus.
Cumpre agora aplicar os princípios da metafísica da participação a este
desejo. Assim compreendido, há dois planos de desejo no homem: um natu-
ral, que é consequência da “re-ductio” da criatura em direção à Primeira Cau-
sa, fenômeno que se dá de modo eminente no caso do homem por sua facul-
dade intelectual. Neste primeiro aspecto, e seguindo de perto Cornelio Fabro,
dar-se-ia um “atingir” a Deus per similitudinem. Ou seja, conforme a partici-
pação inerente à própria constituição ontológica proveniente da própria cria-
ção de Deus como Causa Primeira. Como é evidente, esta ocorre em todas as
criaturas de acordo com a semelhança maior ou menor com Deus. 287
Num plano ulterior e sempre seguindo Fabro, há também o que chama-
mos de participação sobrenatural. Esta, por sua parte, ocorre per operatio-
nem, ou seja, pela atuação de uma potencialidade na criatura racional, sobre-
tudo através da virtude da caridade, nesta terra, e pelo lumen gloriae, na futu-
ra in Patria. 288
Vejamos como São Tomás sintetiza essa perspectiva. Inspira-se uma vez
mais no neoplatonismo dionisiano:
287) Cf. S. Th., I, q. 15, a. 2, co.: “Unaquaeque autem creatura habet propriam speciem, secundum quod
aliquo modo participat divinae essentiae similitudinem”.
288) Garrigou-Lagrange divide (se bem que sem utilizar a linguagem da participação) em sobrenatural
enquanto substância (segundo a causa formal): o lumen gloriae; e sobrenatural segundo o modo (ou pe-
la finalidade): a caridade (ato natural ordenado à vida eterna). Cf. Garrigou-Lagrange, Réginald. Le
sens du mystère et le clair-obscur intellectuel: nature et surnaturel. Paris: Desclée de Brouwer, 1934, p.
243-244.
374 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388
Felipe de Azevedo Ramos, EP
Este duplo modo de “atingir” é ilustrado por São Tomás com uma outra
terminologia, que esclarece e especifica a precedente: “attingere per simi-
289) Quodlibet, X, q. 8, co.: “Nihil autem est finaliter perfectum, nisi attingat ad suum principium secun-
dum modum suum. Quod ideo dico, quia ad principium, quod est Deus, attingit aliquid dupliciter. Uno
modo per similitudinem, quod est commune omni creaturae; quae tantum habet de perfectione, quan-
tum consequitur de divina similitudine. Alio modo per operationem: [...] Dico autem per operationem,
in quantum rationalis creatura cognoscit et amat Deum. Et quia anima immediate facta est a Deo, ideo
beata esse non poterit nisi immediate videat Deum, scilicet absque medio quod sit similitudo rei cogni-
tae, sicut species visibilis in pupilla vel in speculo; non autem absque medio quod est lumen confortans
intellectum, quod est lumen gloriae, de quo in Psalm. XXXV, 10, dicitur: in lumine tuo videbimus lu-
men. Hoc autem est per essentiam Deum videre”.
290) Cf. S. Th., I, q. 2, a. 3, co.
291) S. Th., I-II, q. 3, a. 7, ad 3: “Attingi superiorem naturam ab inferiori contingit dupliciter. Uno modo,
secundum gradum potentiae participantis, et sic ultima perfectio hominis erit in hoc quod homo attinget
ad contemplandum sicut Angeli contemplantur. Alio modo, sicut obiectum attingitur a potentia, et hoc
modo ultima perfectio cuiuslibet potentiae est ut attingat ad id in quo plene invenitur ratio sui obiecti”.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388 375
O Desejo de Deus
Além disso, essa tese pode ser melhor visualizada com um esquema ofere-
cido pelo próprio Fabro em sua consagrada obra sobre a noção de participa-
ção segundo São Tomás de Aquino: 293
292) Fabro, Cornelio. La nozione metafisica di partecipazione secondo S. Tommaso d’Aquino. Segni
(Roma): EDIVI, 2005, p. 313: “Questo doppio modo di “attingere” è illustrato da S. Tommaso con
un’altra terminologia, che chiarisce e specifica la precedente: “attingere per similitudinem”, e “attinge-
re per operationem”, ove il primo termine segna l’apice della partecipazione naturale, mentre il secon-
do indica l’apice di quelle soprannaturali”.
293) Cf. ibid., p. 315.
294) Considerando particularmente o erro de Malebranche. Recherche de la verité, III; e Rosmini, o
qual foi condenado explicitamente pelo Santo Ofício em 1887 (cf. especialmente DS 3201-3202).
295) SCG, III, cap. 19.
296) Cottier, Georges. Le désir de Dieu: sur les traces de saint Thomas. Paris: Parole et Silence, 2002,
p. 228.
376 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388
Felipe de Azevedo Ramos, EP
uma síntese entre pensamento, ação e vontade. Seu problema está justamen-
te em suspender a perspectiva ontológica para dar lugar apenas aos fenôme-
nos. Este defeito provém do fato de subestimar a aplicação da dependência e
da causalidade. 297 Sua preocupação com a dinamicidade talvez o tenha leva-
do a se esquecer de que esta provém propriamente da estaticidade (da poten-
cialidade), que no plano do attingere ocorre de modo específico na participa-
ção per similitudinem.
2) Ademais, não se deve entender a concepção de natura pura, como um
estado em que Deus não exerceria em absoluto sua ação sobre o homem. Isso
é manifestamente impossível e até contraditório: Deus poderia não ter reali-
zado a criação, mas uma vez que a fez, é inevitável que seja a causa primeira
de todas as coisas, imprimindo, agora sim, ex necessitate a sua marca sobre
cada uma delas; contudo, disso não se conclui que seja intrinsecamente obri-
gatório da parte de Deus a elevação do homem pela graça, como se compro-
vou mais acima.
De resto, convém reiterar que a possibilidade de atingir a Deus não é mera-
mente teórica ou uma mera não contradição, mas ocorre de fato na realidade. 298
297) Cf. de Tonquédec, Joseph. Deux Études sur ‘La pensée’ de M. Maurice Blondel. Paris: G.
Beauchesne et ses fils, 1936, p. 73: “L’auteur de La Pensée confond sans cesse dans son ouvrage divers
modes de dépendance et, par exemple, le rapport causal avec le rapport d’inhérence. La substance créée
est un absolu en ce sens qu’elle ne dépend, pour exister, d’aucun sujet d’inhérence ; elle ne l’est pas en
ce sens qu’elle dépend de ses causes et d’abord de la Cause première : elle existe en elle-même (ens in
se) et non par elle-même (ens a se). M. Blondel commet ici la même confusion qui a conduit Spinoza
au panthéisme (ce qui montre que des esprits puissants et éminemment philosophiques peuvent passer,
sans les voir, sur des distinctions élémentaires); mais il en tire la conclusion inverse qui est de refuser
aux êtres finis toute consistance propre”.
298) Cf. Dockx, Stanislas. Du désir naturel de voir l’essence divine selon Saint Thomas d’Aquin. Archi-
ves de Philosophie. vol. 27, 1964, p. 86.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388 377
O Desejo de Deus
299) Fabro, Cornelio. La nozione metafisica di partecipazione secondo S. Tommaso d’Aquino. Segni
(Roma): EDIVI, 2005, p. 313: “[N]elle partecipazioni soprannaturali, ed in particolare nella visione be-
ata, non si ha propriamente un ‘participare similitudinem’, quale si verifica nelle partecipazioni natura-
li, ma è alla stessa Divinità, quale è in sé, che termina l’atto della creatura”.
300) Cf. In Sent., III, d. 26, q. 1, a. 2, co.: “Quia autem, ut dicit Dionysius, 7 capit. de Divin. Nomin. di-
vina sapientia conjungit fines primorum principiis secundorum, quia omnis natura inferior in sui supre-
mo attingit ad infimum naturae superioris, secundum quod participat aliquid de natura superioris, qua-
mvis deficienter”.
301) Cf. Super De Trinitate, III, q. 6, a. 4, ad 5: “Nobis sunt indita principia, quibus nos possimus prae-
parare ad illam cognitionem perfectam substantiarum separatarum, non autem quibus ad eam possimus
pertingere. Quamvis enim homo naturaliter inclinetur in finem ultimum, non tamen potest naturaliter
illum consequi, sed solum per gratiam, et hoc est propter eminentiam illius finis”.
302) Fabro, Cornelio. Partecipazione e causalità secondo S. Tommaso d’Aquino. Torino: Società Editrice
Internazionale, 1960, p. 267-268: “Sappiamo già dalla prop. I che l’efficacia di qualsiasi causa è sospe-
sa all’influsso della Causa Prima: ora nella discesa verticale dell’essere si verifica fra i gradi continui un
378 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388
Felipe de Azevedo Ramos, EP
Ademais, essa participação é ainda mais elevada quanto maior for a ordem
da operação, e assim aproxima-se ainda mais da causa prima. 303 Vale recordar
que, do ponto de vista ôntico, o inteligir (intelligere) é superior ao ser (esse).
Tendo isso em consideração, podemos dizer que o homem através dessa ope-
ração “atinge” de modo mais perfeito a Deus, já como prenúncio participati-
vo (pela contemplação) da futura vida beata. 304 Seja como for, a mais perfei-
ta participação consiste na própria visão de sua essência, 305 onde a semelhan-
ça e a operação se fundem.
Comenta ainda Cornelio Fabro:
rapporto simile a quello fra la Causa Prima e le altre cause ch’essa crea e sorregge nell’essere e nell’a-
zione: è in questa solidarietà dinamica che si attua e si comprende meglio il principio di contiguità. Nel-
la terminologia tomistica l’atto della saldatura del grado inferiore nel superiore è detto “attingere”, se-
condo il quale si compie la forma più alta ovvero il modo più intimo della partecipazione”.
303) Cf. Super De causis, l. 9: “Quia vero causa prima est maxime una, quanto aliqua res fuerit magis
simplex et una, tanto magis appropinquat ad causam primam et magis participat propriam operationem
ipsius”.
304) S. Th., I-II, q. 3, a. 6, co.: “[C]onsideratio scientiarum speculativarum est quaedam participatio verae
et perfectae beatitudinis”. Cf. etiam: SCG¸ III, cap. 63, n. 2: “Est enim quoddam desiderium hominis
inquantum intellectualis est, de cognitione veritatis: quod quidem desiderium homines prosequuntur
per studium contemplativae vitae”.
305) Cf. In Sent., III, d. 19, q. 1, a. 5, qc. 1, co. “Ultima autem et completissima participatio suae bonita-
tis consistit in visione essentiae ipsius, secundum quam ei convivimus socialiter, quasi amici, cum in ea
suavitate beatitudo consistat”.
306) Fabro, Cornelio. La nozione metafisica di partecipazione secondo S. Tommaso d’Aquino. Segni
(Roma): EDIVI, 2005, p. 313: “Questo termine ‘attingere’, θιγγάνειν che è squisitamente platonico e
agostiniano, ma che è noto anche ad Aristotele, caratterizza il modo più perfetto di ‘partecipare’; esso
indica come di fatto si effettui quel ‘vinculum’ metafisico che ordina e connette sia gli esseri fra di loro,
sia alcune creature privilegiate, quelle intellettuali, direttamente a Dio”. Ver também: Metaphysica, IX,
10, 1051b, 17-28. N.B.: Há uma discussão sobre tradução desta palavra em Aristóteles. Reale prefere a
palavra “intuir”. E. Berti (in Melchiorre, Virgilio. I luoghi del comprendere. Milano: Vita e Pensiero,
2000, p. 11) prefere a palavra “atingir” (do latim tangere) mais própria à metáfora do “tocar” segundo
Aristóteles. Tricot é também consoante com Berti (cf. La métaphysique. Paris: J. Vrin, 1986, p. 856).
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388 379
O Desejo de Deus
307) Cf. S. Th., I, q. 93, a. 4, co.: “Unde imago Dei tripliciter potest considerari in homine. Uno quidem
modo, secundum quod homo habet aptitudinem naturalem ad intelligendum et amandum Deum, et haec
aptitudo consistit in ipsa natura mentis, quae est communis omnibus hominibus. Alio modo, secundum
quod homo actu vel habitu Deum cognoscit et amat, sed tamen imperfecte, et haec est imago per con-
formitatem gratiae. Tertio modo, secundum quod homo Deum actu cognoscit et amat perfecte, et sic at-
tenditur imago secundum similitudinem gloriae”.
308) S. Th., I-II, q. 110, a. 3, co.: “Lumen gratiae, quod est participatio divinae naturae”.
309) Cf. e.g.: S. Th., I, q. 5, a. 1, co.: “Bonum est quod omnia appetunt”. Cf. EN, III, 6, 1113a21.
310) Cf. Ethica Nichomachea, II, 2, 1103b, 26ss.
311) In Sent., I, d. 17, q. 2, a. 2, s.c. 2.
380 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388
Felipe de Azevedo Ramos, EP
Ouvimos Tomás afirmar que a visão beatífica constitui o único fim últi-
mo da natureza intelectual: omnis intellectus naturaliter desiderat divinae
substantiae visionem. Poder-se-ia também afirmar: omnis intellectus natu-
raliter amat visionem beatificam. Bem entendido, tratar-se-ia, portanto,
não da atividade da vontade, mas do amor natural tal qual existe em todo
ser: sua finalidade, o simples destino de sua natureza. 313
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388 381
O Desejo de Deus
a Deus sobre todas as coisas mais do que a si mesmo é natural não somente ao
anjo ou ao homem, mas também a qualquer criatura, segundo a possibilidade
de amar, seja sensivelmente seja naturalmente”. 316 Ora, isso ocorre de modo
análogo à participação per similitudinem. E, no caso do homem, como ima-
go Dei, esta se verifica de modo especialíssimo por sua intrínseca semelhan-
ça com o Criador. Além disso, o homem possui razão e livre arbítrio, poden-
do superar as capacidades dos seres desprovidos de racionalidade: “De fato,
as inclinações naturais podem ser maximamente conhecidas nas coisas que
agem naturalmente sem a deliberação da razão; assim, de fato, todas as coisas
agem na natureza segundo as suas disposições naturais”. 317
Nesse âmbito, São Tomás passa para o plano da participação per operatio-
nem. Desse modo, o homem não só é imago Dei pela semelhança, mas tam-
bém é capax Dei, pois é capaz de conhecer e amar a Deus de modo voluntá-
rio: “Somente a criatura racional é capaz de Deus, porque somente esta pode
conhecê-lo e amá-lo explicitamente; mas também as outras criaturas parti-
cipam da semelhança divina, e assim desejam o próprio Deus”. 318 Portan-
to, o último fim consiste no conhecer e amar a Deus (per operationem), à
diferença das criaturas irracionais: “O homem e as outras criaturas racionais
conseguem o último fim conhecendo e amando a Deus. Mas isto não cabe às
outras criaturas, que conseguem o último fim enquanto participam de algu-
ma semelhança de Deus, enquanto são, ou vivem, ou também conhecem”. 319
Ao analisarmos a doutrina de que o homem é capax Dei, através de suas
inclinações naturais em direção à verdade, podemos também considerar o
ponto de vista da beatitude como atualização de tal capacidade, por intermé-
dio da caridade e da graça, mas também pelo princípio mais fundante (o de
316) Quodlibet I, q. 4, a. 3, co.: “Diligere Deum super omnia plus quam seipsum, est naturale non solum
angelo et homini, sed etiam cuilibet creaturae, secundum quod potest amare aut sensibiliter aut natu-
raliter”.
317) Quodlibet I, q. 4, a. 3, co.: “Inclinationes enim naturales maxime cognosci possunt in his quae
naturaliter aguntur absque rationis deliberatione; sic enim agit unumquodque in natura, sicut aptum
natum est agi”.
318) De ver., q. 22, a. 2, ad 5: “[S]ola creatura rationalis est capax Dei, quia ipsa sola potest ipsum
cognoscere et amare explicite; sed aliae creaturae participant divinam similitudinem, et sic ipsum
Deum appetunt”.
319) S. Th., I-II, q. 1, a. 8, co.: “Homo et aliae rationales creaturae consequuntur ultimum finem cognos-
cendo et amando Deum, quod non competit aliis creaturis, quae adipiscuntur ultimum finem inquantum
participant aliquam similitudinem Dei, secundum quod sunt, vel vivunt, vel etiam cognoscunt”.
382 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388
Felipe de Azevedo Ramos, EP
320) Cf. In Sent., III, d. 27, q. 1, a. 1, ad 3: “amoris radix, per se loquendo, est similitudo amati ad aman-
tem”; S. Th., I, q. 27, a. 4, ad 2: “similitudo est principium amandi”; S. Th., I-II, q. 27, a. 3, co.: “simili-
tudo, proprie loquendo, est causa amoris”.
321) Cf. C. Th., I, cap. 117, co.
322) S. Th., I, q. 62, a. 1, co.: “Quia unumquodque naturaliter desiderat suam ultimam perfectionem”.
323) S. Th., I-II, q. 3, a. 6, ad 2: “Naturaliter desideratur non solum perfecta beatitudo, sed etiam qualis-
cumque similitudo vel participatio ipsius”.
324) Cf. Super Psalmo 26, n. 3: “Desiderii ergo qualitas in duobus consistit: scilicet in unitate et solici-
tudine: et utrumque pertinet ad perfectionem desiderii. Perfectio enim desiderii dependet ex perfectio-
ne causae suae, scilicet amoris, qui quando est perfectus, primo congregat in unum omnes vires, et mo-
vet eas in amatum”.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388 383
O Desejo de Deus
4.5. Conclusão
Conclusão geral
Ao final deste estudo cabe tecer ainda algumas breves considerações.
Como ilustração, vale recordar um caso ocorrido na Itália no início da
década de 90 com uma jovem universitária de nome Francesca, filha de um
casal de grandes posses materiais. Aconteceu que ela se suicidou numa esta-
ção de metrô em Roma. O fato teve ampla difusão na mídia daquele país, pois
foi bastante chocante e surpreendente. Contudo, por outro lado, poder-se-ia
objetar: hoje em dia este é mais um destes fatos tão comuns, que quase não se
explicaria tal alarde...
Entretanto, algo marcou este caso notoriamente: a suicida havia deixado
junto de si um bilhete dirigido a seus pais. Nele estava escrito: “Vocês me
deram todo o necessário, deram-me inclusive o supérfluo, mas não me deram
o indispensável”. Ora, o que seria este indispensável que a inconformada
estudante clamava em sua derradeira mensagem? Dias depois, descobriram
entre suas anotações a pungente frase: “Só o Absoluto é indispensável”.
De fato, esse acontecimento faz eco aos sublimes anseios de Santo Agosti-
nho, refletindo perfeitamente a situação não só desta “pobre jovem rica”, mas
384 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388
Felipe de Azevedo Ramos, EP
325) Augustinus Hipponensis. Confessiones, I, 1, 1 (CCSL 27, 1, l. 6-7): “Fecisti nos ad te et inquietum
est cor nostrum, donec requiescat in te”.
326) Bento XVI. Discurso aos bispos das regionais Oeste 1 e 2 da CNBB, Brasil (7/9/2009). Arautos do
Evangelho, vol. 95, 2009, p. 7.
327) Cf. Augustinus Hipponensis. De civitate Dei, XIX, 13, 1 (CCSL 48, 679, l. 10-11): “Pax omnium
rerum tranquillitas ordinis”.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388 385
O Desejo de Deus
328) Cf. Corrêa de Oliveira, Plinio. Revolução e Contra Revolução. 5ª. ed. São Paulo: Retornarei,
2002, p. 189: “A aversão ao esforço intelectual, notadamente à abstração, à teorização, ao pensamento
doutrinário, só pode induzir, em última análise, a uma hipertrofia dos sentidos e da imaginação, a essa
‘civilização da imagem’ para a qual Paulo VI julgou dever advertir a humanidade”.
329) Cf. Augustinus Hipponensis. Confessiones¸ I, 4. (CCSL 27, 2, l. 4).
386 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388
Felipe de Azevedo Ramos, EP
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388 387
O Desejo de Deus
388 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 313-388
Notas sobre la tesis de la luz primordial
según Plinio Corrêa de Oliveira
Notes on the Theory of Primordial Light according to
Plinio Corrêa de Oliveira
Antonio Jakosch Ilija, EP 1
Resumen
Plinio Corrêa de Oliveira explicitó, a lo largo de su vida, un aspecto inédito del con-
cepto de luz primordial. Para el, la luz primordial sería un llamado particular e irre-
petible que Dios concede a cada persona, siendo el vicio capital el aspecto del alma
que más atracción ejerce sobre el mismo hombre para llevarlo al pecado y alejar-
lo de Dios.
La particularidad irrepetible de éste llamado se basa en el principio de Santo Tomás
de Aquino sobre la necesidad que Dios tiene de crear en la diversidad, con la fina-
lidad de representar atributos divinos adecuadamente (cf. Summa Theologiae, I, q.
47). A partir de ese principio, se van delineando las características de ambos con-
ceptos utilizando argumentos teológicos, filosóficos, antropológicos, sociológicos
y psicológicos.
En este artículo —parte de la Tesis De una Mística Teológica a un Proyecto Pasto-
ral a la luz de los conceptos “Luz Primordial” y “Vicio Capital” en la Obra de Pli-
nio Corrêa de Oliveira”— desarrollaremos, aunque de modo resumido, las expli-
citaciones del Prof. Oliveira sobre ambos temas, bien como la fundamentación de
estas explicitaciones en Santo Tomás y otros autores.
Palabras clave: Plinio Corrêa de Oliveira, Luz Primordial, Personalidad.
Abstract
In the course of his life, Plinio Corrêa de Oliveira explained a novel concept: the
‘primordial light’, which, according to him, is the specific and unique vocation
that every person receives from God [to represent Himself in some manner], and is
opposed to the ‘capital vice’ — that aspect of the soul that exerts the greatest attrac-
tion on the same person leading him to sin and so shun God.
The uniqueness of this divine call stems from the principle, pointed out by St.
Thomas Aquinas, of the necessity that God create a diversity of beings in order to
adequately mirror His divine attributes (cf. Summa Theologiae, I, q. 47). Starting
out with this principle, both concepts are then chalked out, using theological, philo-
sophical, anthropological, sociological and psychological arguments. In this article,
which is a part of the thesis entitled From a Mystical Theology to a Pastoral Plan:
in the Light of the Concepts of ‘Primordial Light’ and ‘Capital Vice’ in the Work of
Plinio Corrêa de Oliveira, we shall study, albeit briefly, the explanations of Pro-
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 389-424 389
Notas sobre la tesis de la luz primordial
fessor Oliveira on both subjects, as well as the basis for these explanations in St.
Thomas Aquinas and other authors.
Keywords: Plinio Corrêa de Oliveira, Primordial Light, Personality.
Santo Tomás de Aquino afirma que cada ser fue creado para reflejar un
atributo divino. Este principio, válido para las criaturas más simples como
los minerales, se aplica a los animales y a los vegetales, pero se da de modo
eminente en las criaturas racionales. Según Santo Tomás, Dios no podría
haber creado una única criatura para representarse adecuadamente; y crean-
do varias, éstas deberían ser necesariamente diferentes. Existe entonces una
necesidad ontológica de irrepetible diversidad en la Creación, pues de lo con-
trario, Dios como que tartamudearía. Esta inmensa variedad tiene una fina-
lidad escatológica, y bajo el punto de vista humano, teniendo la mirada en el
plano salvífico de Dios, no puede ésta ser reducida apenas a una concatena-
ción de factores biológicos, sin nexo con lo sobrenatural. Según las palabras
del Aquinate:
Dios creó las cosas en el ser para comunicar su bondad a las criaturas, bon-
dad ésta que ellas deben reflejar. Como una única criatura sería incapaz de
representarlo suficientemente, Él produjo muchas y diversas criaturas, a fin
de que lo que falte a una para representar la bondad divina, sea completa-
do por otra. 2
El enunciado está allí, pero una vez hecho, hay la posibilidad de hacer un
desdoblamiento muy grande a partir de esa formulación. Existiendo un nexo
de representatividad del ser en relación a Dios, hay también un nexo y una
finalidad necesariamente teológica. Siendo el alma la parte más noble del
hombre, es en ella que esta finalidad se percibe de forma particularmente
feliz. De hecho, el Verbo se encarnó para salvar al hombre porque éste tiene
alma y si el ser humano no tuviera la capacidad de entender, Dios no se habría
encarnado.
Así como el cuerpo, para fines didácticos, es separado en miembros, órga-
nos o sistemas, pero continúa siendo una unidad llamada cuerpo, así tam-
bién podemos considerar el alma en cuanto su constituyente psicológico, para
fines de este trabajo, puesto que, es cuando hablamos de las psicologías en
el sentido natural, de las virtudes en el sentido moral, o de las gracias en el
2) Tomás de Aquino, Summa Theologiae, I, q. 47, a. 1: “Produxit enim res in esse propter suam bonita-
tem communicandam creaturis, et per eas repraesentandam. Et quia per unam creaturam sufficienter re-
praesentari non potest, produxit multas creaturas et diversas, ut quod deest uni ad repraesentandam di-
vinam bonitatem, suppleatur ex alia”.
390 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 389-424
Antonio Jakosch Ilija, EP
3) Royo Marín, Antonio. Teología de la perfección cristiana. Madrid: B.A.C., 1998, p. 760.
4) Buscarlet, Jean-Marc. Chemins intérieurs. Psychologie de la grâce. Neuchâtel: Delachaux et Nestlé,
1965, p. 66: “La psychologie chrétienne est une psychologie de la grâce et la grâce n’est pas une don-
née statique, de même que l’Éternel est le Dieu vivant. La grâce est le mouvement divin qui établit l’al-
liance et accomplit les promesses”.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 389-424 391
Notas sobre la tesis de la luz primordial
esa vocación, abarca todos los aspectos del alma y se exterioriza en todas las
posibles manifestaciones de la personalidad.
No se puede decir que la luz primordial de una persona es apenas una per-
fección, como la fortaleza, o la justicia, o cualquier otra virtud: la luz pri-
mordial constituye, antes que nada, una determinada jerarquización de per-
fecciones. Por ejemplo, la persona admira, antes que cualquier otra virtud,
la fortaleza; después, la justicia; después la prudencia, etc. O admira prime-
ro la honra, después el coraje, después la humildad, etc. Es necesario, entre-
tanto, observar que la perfección dominante da a las secundarias una cierta
tonalidad, de tal modo que todas las otras tienen un tono de la principal. Es
lo que Santa Teresita decía, cuando observaba que para ella, incluso la jus-
ticia de Dios, (perfecciones secundarias) estaba embebida de amor (luz pri-
mordial o perfección principal). 5
Es decir, la forma como son practicadas las virtudes está supeditada a esa
influencia de la luz primordial, que es concedida por Dios a cada alma, y en
la cual ella está presente de forma tan real como lo están los principios sinde-
réticos. De allí, ser comprensible que la luz primordial da un cierto tonus para
la comprensión del universo y de Dios. Y es admirable que Dios haya dis-
puesto las cosas de tal forma que de esta multifacética capacidad de interpre-
tación no nazca el caos, pero por el contrario, la variedad en la unidad. Es lo
que se constata incluso en la vida mística cuando se trata de explicar sus fenó-
menos en función de
5) Corrêa de Oliveira, Plinio. Reunião [MNF], 10/8/1975: “Não se pode dizer que a luz primordial de
uma pessoa é apenas uma perfeição: a fortaleza, ou a justiça, ou qualquer outra: a luz primordial cons-
titui, antes de mais nada, uma determinada hierarquização de perfeições: por exemplo, a pessoa admi-
ra, antes de qualquer outra virtude, a fortaleza; depois, a justiça; depois a prudência, etc. Ou admira pri-
meiro a honra, depois a coragem, depois a humildade, etc. É preciso entretanto, observar que a perfei-
ção dominante dá às secundárias uma certa tonalidade, de tal modo que todas as outras têm um tom da
principal. É o que Santa Terezinha dizia, quando observava que para ela, até a justiça de Deus (perfei-
ções secundárias) estava embebida de amor (luz primordial ou perfeição principal)”.
6) Bernard, Charles André. Théologie Mystique. Paris: Les Éditions du Cerf, 2005, p. 60-61: “...une loi
générale: plus le chercheur considère les processus de l’expérience mystique, plus aussi il est frappé de
leur parenté et enclin à discerner une convergence fondamentale; en revanche, plus il est sensible au
contexte objectif et idéologique dans lequel elle se déroule, plus aussi il note les différences”.
392 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 389-424
Antonio Jakosch Ilija, EP
Y algo más adelante, el mismo autor concluye afirmando que “la vía místi-
ca necesariamente coloca cuestiones antropológicas generales”. 7
Es necesario tomar en consideración que a pesar de haber leyes universa-
les que puedan regir la especulación sobre la mística, existen aspectos antro-
pológicos particulares que caen en el mundo de la casuística: “En efecto, no
se puede separar la inclinación subjetiva de la vida mística de su inclinación
objetiva, culturalmente preexistente”. 8 Notemos que si bien aquí se habla en
mística, la formulación puede ser aplicada a cualquier acto intelectivo, y por
ende, al operar de la luz primordial.
Enunciado el tema, el lector perspicaz percibe que habría un mundo de
consideraciones para hacer sobre la luz primordial y su relación con temas
como la psicología, la sindéresis de la razón, los primeros principios, el sen-
tido del ser, las potencias del alma, las virtudes, los dones y los carismas,
sólo por mencionar algunos aspectos. Esto lamentablemente no es posible en
los límites de este trabajo, donde se trata de exponer los elementos necesa-
rios para enfocarlo en la línea pastoral y además, se asume que los principios
enunciados son verdaderos para efectos de elucubración teórica, sin pretender
darles un carácter dogmático.
7) Ibid., p. 64: “... la vie mystique pose nécessairement des questions anthropologiques générales”.
8) Ibid., p. 78-79: “On ne peut en effet séparer le versant subjectif de la vie mystique de son versant objec-
tif, culturellement préexistant”.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 389-424 393
Notas sobre la tesis de la luz primordial
El hecho que el alma nace con una inclinación propia para ver con mayor
interés y nitidez ciertas virtudes o cualidades, más que otras, se puede expli-
car en el hecho que Dios tiene un designio para cada persona humana, y para
realizarlo convenientemente, el hombre toma los elementos necesarios de la
luz primordial para que ese designio se cumpla.
El alma nace con una propensión por una capacidad para determinada luz
primordial. Además de la capacidad que el alma tiene de contemplar, la luz
primordial es un conjunto de absolutos [...], esa capacidad existe de modo
genérico en el alma y va a delinearse después por una porción de circuns-
tancias concretas dentro de las cuales el alma vive. De manera que no se
puede decir que una persona, igualmente fiel a su luz primordial en dos
hipótesis [diferentes], llegue a tener exactamente la misma personalidad en
todos los puntos. 10
9) Corrêa de Oliveira, Plinio. Reunião [MNF], 10/8/1957: “Objetivamente, luz primordial é o conjun-
to de perfeições de Deus correspondente ao mais ardente ponto de aplicação da inteligência e da von-
tade de cada homem. Subjetivamente, é o conjunto de virtudes necessárias para satisfazer o dinamismo
hierarquizado de suas melhores apetências e compreensões. Se ele é virtuoso, a maior e melhor curio-
sidade da inteligência, a maior e melhor apetência da vontade, aplicam-se com todas as suas forças pa-
ra o conhecimento desses pontos”.
10) Corrêa de Oliveira, Plinio. Reunião [Pastas MNF 01-10]: “A alma nasce com uma propensão de
uma capacidade para uma determinada luz primordial. Além da capacidade que a alma tem de contem-
plar, a luz primordial é um conjunto de absolutos, [...], essa capacidade existe de modo genérico na al-
ma e vai se determinar depois por uma porção de circunstâncias concretas dentro das quais a alma vive.
394 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 389-424
Antonio Jakosch Ilija, EP
De maneira que não se pode dizer que uma pessoa, igualmente fiel à sua luz primordial em duas hipóte-
ses [...], chegue a ter exatamente a mesma personalidade em todos os pontos”.
11) Cf. Agustín. Confesiones. In: Obras de San Agustín. 7. ed. Madrid: BAC, vol. 2, 2005.
12) Idem. Soliloquia. In: Obras de San Agustín. Madrid: BAC, 1946, vol. 1, p. 494: “Adspectus animae
ratio est: sed quia non sequitur ut omnis qui adspicit videat, adspectus rectus atque perfectus, id est,
quem visio sequitur, virtus vocatur”.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 389-424 395
Notas sobre la tesis de la luz primordial
quia, sin llegar a delimitar hasta qué punto llega la iluminación divina y hasta
qué punto llega el papel de la criatura racional y de las causas segundas. 13 En
todo caso, ésta incógnita queda fuera de nuestro tema.
Considerando que la luz primordial objetiva está presente en el alma
humana como un germen, concedida por Dios al hombre desde su concep-
ción, veremos cómo Dios la supedita a factores hereditarios, lo que es admi-
rable tanto como admisible y comprensible. La luz primordial subjetiva,
como ya vimos, depende de la interacción de la persona con el mundo en el
cual vive, siempre en función de su última finalidad, que es conocer, amar y
servir a Dios.
396 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 389-424
Antonio Jakosch Ilija, EP
15) Corrêa de Oliveira, Plinio. Reunião [MNF], 15/11/1957: “Acontece que se eu amo uma determina-
da perfeição, eu amo, por um sistema de constelação, as várias outras que são como que corolários ou
aspectos mais próximos desta. E depois, mais outras e mais outras, à maneira de grupos de constelações
hierarquizadas. De maneira que concretamente pode dar-se que uma pessoa não tenha ainda trazido ao
consciente sua luz primordial inteira. Ela então nota em si várias apetências que, até mesmo, podem pa-
recer um tanto díspares entre si e que se ligam por um fio de ouro, que está no subconsciente, e que se
trata de desenterrar para saber qual é o ponto do qual esses fios procedem. Então, aí se encontraria a es-
pécie de coisa suprema que a pessoa procura. Mas a luz primordial em si mesma acaba sendo una, em-
bora brilhe em aspectos secundários bem diversos, em certa fase do desenvolvimento da pessoa”.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 389-424 397
Notas sobre la tesis de la luz primordial
tencia. Por eso, para cada persona, sea la luz primordial subjetiva, sea la obje-
tiva, son personalísimas”. 16
Por otro lado, la luz primordial subjetiva puede ser favorecida o atacada
por el medio, haciendo que el desenvolvimiento de la luz primordial sea más
o menos difícil. Esto traerá la posibilidad de desarrollar métodos pastorales
de gran eficacia para la formación tanto de personas cuanto de conjuntos. El
medio favorecerá de modo más perfecto la luz primordial, en la medida en
que éste coloque a la persona en la actividad más armónica con su luz primor-
dial.
Hay en ella [el alma] un núcleo estático que son las tendencias innatas y que
es el plan divino en relación a aquella persona. Pero hay un aspecto dinámi-
co: influencia del ambiente, etc. Así como el ambiente influye en la luz pri-
mordial [...], la luz primordial influye sobre el ambiente, moldeándolo. Hay
una reversibilidad entre esos elementos. 18
16) Corrêa de Oliveira, Plinio. Reunião [MNF], 10/1957: “A objetiva são as perfeições de Deus ana-
logicamente expressas na Criação e na Igreja que constituem o objeto [próprio] da apetência. Portanto,
para cada pessoa, quer a luz primordial subjetiva, quer a objetiva são personalíssimas”.
17) Idem. Reunião [MNF], 15/11/1957: “Subjetivamente falando, a luz primordial é aquilo que é necessá-
rio para o homem, para que o dinamismo hierarquizado de suas melhores apetências e de suas melhores
compreensões, encontrem satisfação. De maneira que a maior e melhor curiosidade intelectual, a maior
e melhor apetência da vontade aplicam-se com todas as suas forças, quando o homem é virtuoso, para o
conhecimento desses pontos”.
18) Idem. Reunião [MNF], 08/10/1957: “Há nela um núcleo estático que são as tendências inatas, e que é
o plano divino em relação àquela pessoa. Mas há um aspecto dinâmico: influência do ambiente, etc. As-
sim como o ambiente influi sobre a luz primordial, [...], a luz primordial influi sobre o ambiente, mol-
dando-o. Há uma reversibilidade entre todos esses elementos”.
398 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 389-424
Antonio Jakosch Ilija, EP
19) Idem. Reunião [MNF], 10/1957: “A luz primordial subjetiva é uma apetência”.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 389-424 399
Notas sobre la tesis de la luz primordial
20) Idem. Reunião [MNF], 10/1957: “A luz primordial subjetiva é verdadeira luz, porque além de exer-
cer a função visual — comparável à função do olho que apenas vê e, portanto, não é luz — é também
ela que ilumina as coisas tornando-as compreensíveis para aquela pessoa. Um caipira, por exemplo, co-
locado diante de uma obra de arte, vê o mesmo que um homem culto; mas as perfeições da cultura que
existem naquela obra são incompreensíveis para ele, a sua luz primordial subjetiva precisaria antes ilu-
minar aquela obra para depois ele a poder compreender”.
400 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 389-424
Antonio Jakosch Ilija, EP
Así como el hombre tiene una luz primordial y una forma de ser de su espí-
ritu muy acentuados, en la medida en que él se aproxima del Dios revelado
y de las verdades de carácter sobrenatural, cuanto más él sube en el orden
sobrenatural, tanto más él ama y comprende mejor esas verdades natura-
les para cuyo amor su espíritu fue creado. Imaginemos un metafísico que
se vuelva hacia la consideración de las verdades naturales, de los datos filo-
sóficos de la religión, por propensión de su espíritu. Cuanto más piadoso él
sea y más él suba en la fe, tanto más aquellas verdades naturales se ilumi-
nan, y tanto mejor metafísico él será. En sentido opuesto, podemos imagi-
nar cómo funcionaría en relación al desorden. El individuo podría recha-
zar su luz primordial, o rechazaría su forma de ser, para adoptar una otra, lo
que ya es una manera de rechazar la luz primordial. 21
En la contemplación de esas verdades en el orden natural o sobrenatural
en función de la luz primordial, entra una reversible conjunción de gracia y
naturaleza que se manifiesta en la personalidad, de suerte que “la luz primor-
dial es en sí un fenómeno, un hecho natural, pero completamente vuelto hacia
lo sobrenatural y que nunca existe sin lo sobrenatural”, 22 de tal manera que
la luz primordial en cuanto a su aspecto natural se refiere, al estar relaciona-
da con la personalidad, tiene unas características biológicas y genéticas sobre
21) Idem. Reunião [MNF], 17/06/1958: “Assim como o homem tem uma luz primordial e um feitio de
espírito muito marcados, na medida em que ele se aproxima de Deus revelado e das verdades de ca-
ráter sobrenatural, quanto mais ele sobe na ordem sobrenatural, tanto mais ele ama e compreende me-
lhor essas verdades naturais para cujo amor seu espírito foi criado. Suponhamos um metafísico que se
volta para a consideração das verdades naturais, dos dados filosóficos da religião, por feitio de espíri-
to. Quanto mais ele fica piedoso e sobe na fé, tanto mais aquelas verdades naturais para ele se iluminam
e tanto mais esplêndido metafísico ele vai ficar. Em sentido oposto podemos imaginar como funciona-
riam as desordens. O indivíduo ou recusaria a sua luz primordial, ou recusaria o seu feitio de espírito
para adotar um diferente, o que já é uma maneira de recusa da luz primordial”.
22) Idem. Reunião [MNF], 18/04/1974: “A luz primordial é de si um fenômeno, um fato natural, mas todo
voltado para o sobrenatural e que nunca existe sem o sobrenatural”.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 389-424 401
Notas sobre la tesis de la luz primordial
las cuales nos detendremos. San Agustín afirma que las criaturas racionales
se forman ideas peculiares, (nosotros diríamos según personalidades diferen-
tes, o más precisamente, bajo el prisma de luces primordiales diversas), pero
sin destruir la unidad esencial de la Verdad inmutable y eterna, dando como
resultado una gran diversidad de ideas sobre Dios, aprehendidas por inteli-
gencias diferentes. 23
Conviene resaltar en el aspecto epistemológico del desarrollo de la luz pri-
mordial que se está estudiando, que hay siempre una conjugación entre lo
natural (alma, espíritu, personalidad, carácter, temperamento, circunstancias
históricas o sociales) y lo sobrenatural (gracia). El lado natural, el lado huma-
no, puede estar muy deteriorado, pero siempre habrá algo que cintila en la
persona y es un reflejo divino innegable, a partir del cual se puede restablecer
la llama que todavía humea y se puede recomponer la vara quebrada (cf. Mt
12, 20). En este sentido, observando en una iglesia a un pobre hombre, digno
de piedad, el Dr. Plinio comentaba:
Vi pasar delante de mí un hombre que era la última cosa que se puede decir
en materia de hombre; no se podía ser menos [...] veo que no estoy con-
siguiendo explicar toda la pobreza, toda la nulidad de esa pobre criatura
humana. Era visiblemente un bautizado. Se movía en el ambiente de la igle-
sia con una cierta naturalidad [...]. Ese hombre existe y por lo tanto, a su
modo, es una obra prima de Dios, desfigurado por los efectos del peca-
do original, por los efectos de los pecados próximos, de los ancestros de él
y otras cosas. Por defectos de él probablemente también, pero él, en el fon-
do, es una maravilla. Esa maravilla yo la encontraría y le prestaría homena-
je, porque hay en él una cintilación de Dios, que Dios había puesto en él y
en más nadie en toda la historia, y que, ni antes ni después, puso ni pondrá.
Cada hombre es por así decir un momento único de la historia de Dios. Y en
aquel pobre detrito había esto, que es necesario mirar y encontrar [...]. Fijé
mi mirada en él para descubrir qué forma de maravilla luciría allí e hice un
acto de fe: ¡Señor, él es hombre! ¡Tú te encarnaste hijo de Adán y eres Hom-
bre también! ¡Él es, por lo tanto, de la naturaleza humana que Vos asumis-
teis! ¡En él hay una maravilla! ¡Yo te respeto! 24
23) Cf. Alesanco Reinares, Tirso. Filosofía de San Agustín. Síntesis de su pensamiento. Madrid: Augus-
tinus, 2004, p.108-111.
24) Corrêa de Oliveira, Plinio. Reunião [Santo do Dia], 23/10/1985.
402 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 389-424
Antonio Jakosch Ilija, EP
25) Pichot, Amédée. Souvenirs intimes sur M. de Talleyrand. Paris: Dentu, 1870, p. 329.
26) Corrêa de Oliveira, Plinio. Reunião [MNF], 1957: “A luz primordial é sempre um complexo de
virtudes, como o cavalheirismo, por exemplo, que não consiste apenas na justiça ou na fortaleza, mas
compreende as outras virtudes: é um determinado modo de prudência, de justiça, etc. A ‘luz primordial’
é um complexo de virtudes ordenadas e coordenadas entre si, conforme um princípio fundamental”.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 389-424 403
Notas sobre la tesis de la luz primordial
27) Trstenjak, Anton. Dobro je biti človek. Ljubljana: Tiskarna Novo Mesto, 1988, p. 120: “Človek kot
umno bitje je po svojem bistvu (specifičnem seveda) res misel ali beseda sama. Toda kot umno bitje je
obenem svobodno bitje”.
404 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 389-424
Antonio Jakosch Ilija, EP
es más movible: hay una especie de apetencia de aquello, que está en el fon-
do del ser, y que hace que la voluntad, en cuanto voluntad, sea más movi-
ble por aquello. De tal manera que, si un hombre fuese obligado a estudiar
muchas cosas ajenas a su luz primordial —por ejemplo, para no morir de
hambre—y conociese poco de su luz primordial, su voluntad sería continu-
amente solicitada más hacia lo que él conoce poco, de que para aquello que
él conoce mucho. Hay una especie de apetencia radical del ser que es armó-
nica con esta radical capacidad de comprender. 28
Hay una luz primordial en germen en la persona humana que con la con-
templación de Dios va a desenvolverse; esta capacidad contemplativa, en el
sentido de ver, comprender, asimilar o rechazar, la amplía el intelecto. Ya
vimos algunos aspectos que relacionan la luz primordial con la teoría del
conocimiento de San Agustín y no estaría de más agregar algunas considera-
ciones en ese sentido, mostrando, por otra parte, la congruencia de esa teoría
con la psicología moderna.
El proceso humano para conocer a Dios se desdobla en función de esta
fuerza motriz que es la luz primordial, la cual inspira la inteligencia, con base
en ciertos principios innatos. El aumento de esos conocimientos será orienta-
do y condicionado por la percepción de los reflejos divinos en la Creación, o
sea, en la realidad extrínseca que rodea a la persona. Este aumento parece no
diferenciarse del enunciado por San Agustín, al describir en De Trinitate el
proceso de conocimiento de la Verdad, o sea, de Dios:
Como pude, traté de explicar que esto no sucede cara a cara [con Dios],
pero sí por imágenes, por más débiles que sean, las cuales colocamos en la
conjunción de la memoria y la inteligencia de nuestra mente [...] Pero hay
una profundidad más secreta de nuestra memoria, donde encontramos esto
antes de pensarlo, donde es generado el verbo íntimo, que no pertenece a
28) Corrêa de Oliveira, Plinio. Reunião [MNF], 8/5/1959: “No nosso conceito de luz primordial está
envolvido algo em que há um ponto de encontro entre a inteligência e a vontade. A luz primordial não
é apenas aquilo que o homem compreende melhor, mas é aquilo por onde a vontade é mais movível: há
uma espécie de apetência daquilo, que está no fundo do ser, e que faz com que a vontade, enquanto von-
tade seja mais movível por aquilo. De tal maneira que, se um homem fosse obrigado a estudar muitas
coisas alheias à sua luz primordial — por exemplo, para não morrer de fome — e conhecesse pouco de
sua luz primordial, sua vontade seria continuamente solicitada mais para o que ele conhece pouco do
que por aquilo que ele conhece muito. Há uma espécie de apetência radical do ser que é harmônica com
esta radical capacidade de compreender”.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 389-424 405
Notas sobre la tesis de la luz primordial
ningún idioma, como si fuese una ciencia aprendida, [...] y que estaba laten-
te. 29
29) Agustín. De Trinitate. In: Œuvres complètes de Saint Augustin. Paris: Vivès, 1871, v. 27, p. 547:
“Quemadmodum potui, non ut illud iam facie ad faciem, sed per hanc similitudinem in aenigmate
quantulumcumque coniciendo videretur in memoria et intellegentia mentis nostrae, significare curavi:
[...] Sed illa est abstrusior profunditas nostrae memoriae, ubi hoc etiam primum cum cogitaremus inve-
nimus, et gignitur intimum verbum, quod nullius linguae sit, tamquam scientia de scientia, [...] sed la-
tebat”.
30) Cf. Oroz Reta, Jose; Galindo, Rodrigo. El pensamiento de san Agustín para el hombre de hoy. I. La
filosofía agustiniana. Valencia: Edicep, 1998, p. 430-431.
31) Cf. Rielo, Fernando. Rielo: poeta y filósofo. Madrid: Fundación Fernando Rielo, 1991, p. 270.
32) Cf. Runge, Marshall Stevens; Patterson, Cam. Principles of Molecular Medicine. Totowa: Humana
Press, 2006; Bennett, Robin L. The Practical Guide to the Genetic Family History. New Jersey: John
Wiley and Sons, 1999, p. 251.
406 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 389-424
Antonio Jakosch Ilija, EP
las personas tienen un plano diseñado para las partes básicas de sí mismo,
pero el sí mismo es construido a través de la interacción con el medio con
el cual se tiene contacto. [...] Se da forma a la personalidad a través de los
factores genéticos y de los factores del medio; entre los más importantes
de éste último, están las influencias culturales [...]. La cultura consiste en
compartir sistemas de significados que proveen las referencias para perci-
bir, creer, evaluar, comunicar y actuar entre aquellos que comparten un len-
guaje, un período histórico y una situación geográfica. La cultura [...] tra-
ta especialmente con los valores y las normas que gobiernan y organizan un
grupo humano [...], definiendo características y comportamientos que son
33) Deary, Ian J. Foundations of Personality. Dordrecht: Kluwer Academic Publishers, 1993, p. 5; 157;
176: “Genes influence the way we respond to the environment, but they do not construct an organism
that is insensitive to outside pressures. [...] As a result, behavior is seen as an ongoing stream of per-
son-situation transactions, affected by characteristics of the person and the situation. [...] Initially, per-
sonality development will be governed mainly by the genotypic structures of the individual. [...] A
long-standing dogma in this century’s social science has been that the nature of humans is that they
have no nature [...] Evidence has been accumulating over the past decade that this view is untenable
empirically”.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 389-424 407
Notas sobre la tesis de la luz primordial
Nosotros percibimos que otros seres viven por causa del movimiento de
los cuerpos, porque los conocemos por analogía con nosotros, siendo que
es gracias a la vida que nosotros también movemos nuestro cuerpo, como
vemos que se mueven los otros. Ahora bien, con el movimiento de un cuer-
po viviente, no se nos abren de ninguna manera los ojos para ver el alma, la
cual no puede ser vista con los ojos, pero sentimos haber algo en esa masa
que está también dentro de nosotros y que se mueve de forma semejante, es
decir, la vida y el alma [...]. Los ojos ven apenas los cuerpos: pero es el alma
la que puede ser justa en el hombre, y cuando decimos que alguien es jus-
to, nos referimos al alma, no al cuerpo. Hay pues una belleza del alma jus-
ta que hace bellos a los hombres, aunque muchos puedan tener defectos y
34) John, Oliver P.; Robins, Richard W.; Pervin, Lawrence A. Handbook of Personality: Theory and Re-
search. Nueva York: The Guilford Press, 2008, p. 437; 542: “... people have a genetic blueprint for the
basic parts of the self, but the self is assembled through interaction with the current environment [...]
Personality is shaped by both genetic and environmental factors; among the most important of the lat-
ter are cultural influences [...] Culture consists of shared meaning systems that provide the standards for
perceiving, believing, evaluating, communicating, and acting among those who share a language, a his-
toric period, and a geographic location. Culture [...] deals specifically with the values and norms that
govern and organize a group of people [...], defining characteristics and behaviors that are deemed ap-
propriate or inappropriate for an organized group. [...] Culture also specifies the context and environ-
ment (i.e., specific place, time, and stimuli) in which ethnicity exists”.
408 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 389-424
Antonio Jakosch Ilija, EP
35) Agustín. De Trinitate. In: Œuvres complètes de Saint Augustin. v. 27, Paris: Vivès, 1871, p. 351:
“Nam et motus corporum, quibus praeter nos alios vivere sentimus, ex nostra similitudine agnoscimus;
quia et nos ita movemus corpus vivendo, sicut illa corpora moveri advertimus. Neque enim cum cor-
pus vivum movetur, aperitur ut ulla via oculis nostris ad videndum animum, rem quae oculis videri non
potest; sed illi moli aliquid inesse sentimus, quale nobis inest ad movendam similiter molem nostram,
quod est vita et anima. [...] At oculis non vidit nisi corpora; iustus autem in homine non est nisi animus,
et cum homo iustus dicitur, ex animo dicitur, non ex corpore. Est enim quaedam pulchritudo animi ius-
titia, qua pulchri sunt homines, plerique etiam qui corpore distorti atque deformes sunt. [...] Illud mi-
rabile ut apud se animus videat quod alibi nusquam vidit, et verum videat, et ipsum verum iustum ani-
mum videat”.
36) Tomás de Aquino. Summa Theologiae, I-II, q. 63, a. 1, co.: “Alii vero dixerunt quod secundum apti-
tudinem scientiae et virtutes sunt in nobis a natura, non autem secundum perfectionem: ut Philosophus
dicit, in Ethic. Et hoc verius est”.
37) Ibid.: “Quod enim est naturale homini ex parte corporis secundum speciem, quodammodo refertur ad
animam: inquantum scilicet tale corpus est tali animae proportionatum”.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 389-424 409
Notas sobre la tesis de la luz primordial
38) Ibid.: “In ratione hominis insunt naturaliter quaedam principia naturaliter cognita tam scibilium quam
agendorum, quae sunt quaedam seminalia intellectualium virtutum et moralium. [...] Et secundum hoc,
unus homo habet naturalem aptitudinem ad scientiam, alius ad fortitudinem, alius ad temperantiam. Et
his modis tam virtutes intelectuales quam morales, secundum quandam aptitudinis inchoationem, sunt
in nobis a natura”.
39) Cf. Pegueroles, Juan. Pensamiento filosófico de San Agustín. Barcelona: Labor, 1972, p. 39-40.
410 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 389-424
Antonio Jakosch Ilija, EP
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 389-424 411
Notas sobre la tesis de la luz primordial
Así pues, hay claros indicios acerca de una influencia genética sobre la per-
sonalidad; esa influencia se hace visible por diferencias individuales en el
sistema biológico (y de allí seguramente en las funciones del cerebro). Los
descubrimientos en relación con muchas de las características de la per-
sonalidad mencionados en este capítulo demuestran que los individuos se
diferencian en sus reacciones biológicamente determinadas y que esas dife-
rencias tienen efectos en el comportamiento social. Por eso, una compren-
sión total de las diferencias de personalidad sin recurrir a conceptos biopsi-
cológicos no es posible. 45
cados e daí vem a luz primordial, e quer absolutos que estão em conexão com isso. [...] De maneira que
por mais incrível que seja, o ponto de partida da luz primordial é o corpo. Agora, esse ritmo fundamen-
tal, por sua vez é uma decorrência de um elemento anterior comum a todo o corpo, o qual elemento é o
ponto de partida da luz primordial”.
43) Vial Mena, Wenceslao. La antropología de Viktor Frankl. Santiago de Chile: Universitaria, 2000, p.
124.
44) Cf. Amelang, Manfred; Bartussek, Dieter; Stemmler, Gerhard; Hagemann, Dirk. Differentielle
Psychologie und Persönlichkeitsforschung. 6.ed. Stuttgart: Kohlhammer, 2006, p. 338-339.
45) Ibid.: “So gibt es beispielsweise klare Belege für einen genetischen Einfluss auf die Persönlichkeit;
dieser Einfluss muss durch individuelle Unterschiede in den biologischen Systemen (und damit sicher-
lich auch in den Funktionen des Gehirns) vermittelt werden. Die Befunde im Zusammenhang mit vie-
len der in diesem Kapitel angesprochenen Persönlichkeitsmerkmale zeigen ja, dass sich Individuen in
412 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 389-424
Antonio Jakosch Ilija, EP
ihren biologisch determinierten Reaktionen unterscheiden und dass diese Unterschiede Auswirkungen
auf das soziale Verhalten haben. Deshalb wird ein volles Verständnis von Persönlichkeitsunterschieden
ohne Rückgriff auf biopsychologische Konzepte nicht möglich sein”.
46) Cf. Kretschmer, Ernst. Geniale Menschen. Berlin: Springer, 1958, p. 59.
47) Cattell, Raymond. Intelligence: Its Structure, Growth and Action. Amsterdam: Elsevier Science
Publishers, 1991, p. 31: “Spearman, at a meeting of the British Association in 1928 [...] delivered a lec-
ture pointing out the likelihood that every individual is a genius at something”.
48) Cf. Ibid., p. 355-365
49) Batthyány, Dominik; Zsok, Otto. Viktor Frankl und die Philosophie. Viena: Springer, 2005, p. 138:
“Und auch die Rede von‚ ‘Geist’ kommt nicht von ungefähr: Schon für Scheler ist die ‘individuelle Be-
stimmung’ aufs engste mit der geistigen Dimension des Menschen verknüpft, ja sie ‘besteht [...] nur für
die geistige Persönlichkeit in uns’. Umwelt und Schicksal hingegen hängen ursprünglich mit den vita-
len und psychischen Schichten des Menschen zusammen”.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 389-424 413
Notas sobre la tesis de la luz primordial
50) Badillo, Robert P. The Emancipative Theory of Jürgen Habermas and Metaphysics. Washington:
George McLean, 1991, p. 132: “The transcendental that reflect these modes of perfection are not the
product of either a priori/deductive or a posteriori/inductive procedure; i.e., they are neither deduced
nor induced from, but, rather, reflect further intuitions, i.e., immediate insights, into the character of be-
ing as esse [...]. With this realization are added other immediate intuitions, such that the truth and good-
ness of being is not its essence properly speaking, since this implies limitations”.
51) Jachnow, Helmut; Dönninghas, Sabine. Personalität und Person. Wiesbaden: Harrossowitz, 1999,
p. 7: “Kommunizieren bedeutet, Informationen über mental projizierte Welt zu geben. Dies kann — den
menschlichen Fähigkeiten entsprechend — nur geschehen, wenn die Informationen sich auf Konstitu-
414 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 389-424
Antonio Jakosch Ilija, EP
enten von Welt beziehen. Eine ‘total Information’ über die Welt ist dem Menschen nicht möglich. Hin-
gegen ist, wie bereits erwähnt, eine gliedernde konzeptuelle Kategorisierung der Welt möglich, die ih-
rer Reflex im Sprachlichen finde kann. Die Kategorisierung erfolgt primär aus naiv-anthropozentri-
scher Sicht, d.h. aus der Perspektive der phylogenetisch bedingten Existenz des Menschen”.
52) Budi Kleden, Paulus. Christologie in Fragmenten. Münster: LIT Verlag, 2001, p. 400: “In dieser kri-
tische Funktion kann die Theologie verschiedene Gestalten annehmen, je nachdem, welche kulturelle
und herrschende Plausibilität sie vor sich hat”.
53) Bernard, Charles André. Théologie Mystique. Paris: Les Éditions du Cerf, 2005, p. 184: “La diffé-
rence des interprétations se situe au niveau culturel et théologique”.
54) Cf. Villanueva, J. Intorno al body-mind problem. Acta Philosophica, 3, 1994, p. 135-143.
55) Cf. Frankl, Victor. Die Psychotherapie in der Praxis. In: Gesammelte Werke 3. Viena: Böhlau, 2008,
p. 386.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 389-424 415
Notas sobre la tesis de la luz primordial
drío. En relación con eso, el papel preponderante que ejerce la luz primordial
en los actos de intelección humana, en la capacidad de escogerlos libremente,
así como en los criterios de selección, en la aplicación de su voluntad y en la
manifestación de su sensibilidad viene regido por un principio:
56) Corrêa de Oliveira, Plinio. Reunião [Santo do Dia], 17/10/1980: “O ponto de partida desta ideia é
o seguinte: que as coisas congêneres se influenciam mutuamente; e quando o homem tem uma virtu-
de dominante, esta virtude é dominante não só porque domina o homem, mas sobretudo porque na par-
te boa do homem ela exerce um domínio eminente, e tudo quanto há de bom no homem é impulsiona-
do por essa virtude dominante. É a luz primordial do homem, no nosso caso. Agora, quando o homem
se entrega a um pecado que é um pecado supereminente, tudo quanto há de ruim nele é contagiado por
esse pecado supereminente, pela natural intercomunicação que há entre os congêneres. Ora, o pecado
é congênere do pecado e a virtude é congênere da virtude. Logo, nos respectivos gêneros, o mais emi-
nente deve dominar”.
416 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 389-424
Antonio Jakosch Ilija, EP
57) Corrêa de Oliveira, Plinio. Reunião [MNF], 12/11/1957: “Note-se que, conforme o enunciado das
questões a luz primordial primeiro modela a mentalidade, e depois a mentalidade modela os hábitos,
instintos, etc. Por que isso? Por que não dizemos, diretamente, que a luz primordial modela os hábitos,
instintos, etc.? Dado que a inteligência é o elemento mais nobre do espírito humano, sobretudo se a con-
siderarmos enquanto sede da sabedoria, é evidente que qualquer ação profunda que se exerça sobre o
homem deve começar por dominar a sua inteligência; só depois é que passará as suas demais faculda-
des, modelando-se”.
58) Brugger, Walter. Diccionario de filosofía. Barcelona: Herder, 1983, p. 423-424.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 389-424 417
Notas sobre la tesis de la luz primordial
¿Por qué? Porque indican una matriz biológica que uno percibe que proyec-
ta su efecto sobre toda la vida espiritual. 59
Vale la pena constatar que no solo desde el punto de vista teológico, sino
también comunitario, es indispensable considerar al ser humano como emi-
nentemente sociable. Una formulación particularmente adaptada al presen-
te estudio, vista bajo el prisma científico, la presenta H. Wheeler Robinson,
quien desenvuelve un concepto que puede ser asociado sin dificultad a la
necesidad de manifestación de la luz primordial en conjuntos sociales: Per-
sonalidad corporativa, así como sus cuatro componentes: identificación (los
individuos deben ser considerados dentro de su contexto social), extensión
(el estudio de las fronteras personales debe ser ampliado hasta abarcar otros
individuos de un mismo grupo social, siendo que las fronteras pueden ser
atemporales, abarcando ascendencia y descendencia), realismo (la relación
entre el individuo y su sociedad es real) y oscilación (hay una relación varia-
ble y no petrificada entre individuo y sociedad). 60
Parece que hasta aquí se ha dado una visión de conjunto suficientemente
satisfactoria que armoniza el concepto de luz primordial objetiva y subjetiva,
junto con elementos que la viabilizan tanto social como teológicamente, todo
esto en función de la necesidad que Dios tiene de crear seres diversos. Desde
una perspectiva estrictamente teológica también habría algunas consideracio-
nes a ser hechas.
59) Corrêa de Oliveira, Plinio. Reunião [MNF], 11/06/1973: “E a menor das coisas, entretanto é indica-
tiva. Em certas pessoas, não em todas: o modo de piscar... Em última análise por quê? Porque esse mo-
do de piscar traduz algo do elemento fundamental primeiro; tem relação com certas pulsações, com cer-
tas coisas assim. Muito mais indicativo do que o modo de piscar, é o movimento desse feixe de múscu-
los, que constituem a boca. Por quê? Porque indica uma matriz biológica que a gente percebe que proje-
ta seu efeito sobre toda a vida espiritual”.
60) Cf. Robinson, H. Wheeler. Corporate Personality in Ancient Israel. Edinburgh: T. & T. Clark, 1981.
418 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 389-424
Antonio Jakosch Ilija, EP
Cada vez más los teólogos aceptan la posibilidad de una vocación univer-
sal de todos los hombres para llevar una vida mística, sólidamente fundados
en trabajos de grandes teólogos como Arintero, Garrigou-Lagrange, Illanes.
A esto se puede añadir que la ciencia teológica sobre los carismas no los con-
sidera exclusivamente como refiriéndose a un fenómeno puntual extraordina-
rio: el término carisma no tiene un sentido exclusivamente técnico y extraor-
dinario en las cartas de San Pablo como frecuentemente se le atribuye. 61 Esto
tiene su importancia, porque es básicamente a partir de sus epístolas que se
desarrolló la teología de los carismas. U. Brockhaus y K.S. Hemphill demues-
tran en sus eruditos estudios que por más de dos siglos el término carisma
no tuvo en ellas el sentido técnico que más tarde adoptó: “Ellos examinan la
palabra χάρισμα y acentúan que en Pablo no es todavía un término especiali-
zado ni hace parte de los conceptos centrales de la teología paulina [...] lo que
no se modifica [...] en los Padres hasta más o menos el año 200”. 62
El Cardenal Vanhoye concuerda con Brockhaus y de Hemphill, así como
numerosos estudiosos contemporáneos, de suerte que el terminus technicus
de lo que su significado original podría haber sido [...]. El término no implica
nada de anormal o irregular. Es [...] un don de Dios que Él concede de acuer-
do con Su propia soberana decisión”. 63
Según esto, se puede pensar en la posibilidad de proponer la luz primor-
dial en función de la teología de los carismas. En el sentido estricto, clásico,
de una gracia extraordinaria, digamos que maior, la luz primordial sin duda
no es un carisma, pero si en un sentido minor, porque la evolución pneuma-
tológica del concepto se ha ampliado enormemente, a tal punto que es posib-
le aproximar las nociones de luz primordial y carisma, dadas sus característi-
cas comunes, en cuanto a la finalidad, a los efectos y a su presencia universal
en todos los hombres.
61) Cf. Vanhoye, Albert. L’Apôtre Paul, personnalité, style et conception du ministère. Leuven: Univer-
sity Press, 1986, p. 474.
62) Baumert, Norbert. Charisma und Amt bei Paulus. In: Vanhoye, Albert. L‘Apôtre Paul, personnali-
té, style et conception du ministère. University Press: Leuven, 1986, p. 474: “Sie untersuchen das Wort
χάρισμα und betonen, daß es bei Paulus noch kein Fachausdruck sei und auch nicht zu den zentralen
Begriffen der paulinischen Theologie gehört ... und die ändert sich auch nicht ... bei den Vätern bis um
200”.
63) Ibid.: “Auch C. Piepcorn sucht den späteren terminus technicus abzuheben von dem, ‘what their orig-
inal meaning may have been: ... The term does not imply anything that is abnormal or irregular. It is ... a
gift of God which He bestows in accordance with His own sovereign decision’”.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 389-424 419
Notas sobre la tesis de la luz primordial
64) Codina, Victor. Teología y mundo contemporáneo: homenaje a K. Rahner. Madrid: Vargas-Machu-
ca, 1975, p. 122.
65) Corrêa de Oliveira, Plinio. Luz primordial e discernimento. Dr. Plinio, n. 54, p. 4: “Esse louvor se
faz pela contemplação de certas verdades, virtudes e perfeições divinas. A luz primordial é a aspiração
existente na alma de cada pessoa para contemplar a Deus de um modo próprio”.
66) Fosbery, Anibal. El carisma de Fasta. Mar del Plata: Universidad Fasta, 2010, p. 18.
420 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 389-424
Antonio Jakosch Ilija, EP
67) Lakeland, Paul. The Liberation of the Laity: In Search of an Accountable Church. New York: Con-
tinuum, 2004, p. 53: “In virtue of their baptism and confirmation, laypeople exercise roles within the
church both sacramentally and apostolically”.
68) Ibid., p. 55: “The layperson is called to life in the world, showing respect for the true inwardness of
things, though referring them to God”.
69) Ibid., p. 53: “... are priestly roles. While the hierarchical ministry is a priesthood of a different order
from that of the priesthood of the laity, lay priesthood is real in itself”.
70) Cf. Weber, Max; Winckelmann, Johannes. Wirtschaft und Gesellschaft: Grundriß der Verstehenden
Soziologie. Tübingen: Mohr Siebeck, 1980, p. 896.
71) Konfisakhor, Alexander Grigorievich. Психология власти. 2.ed. San Petersburgo: Питер, 2004, p.
234: “Харизматическая власть в отличие от нормативной в своей основе, имеет психологические
особенности и качества субъекта”.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 389-424 421
Notas sobre la tesis de la luz primordial
Parece inclusive que las elaboraciones teológicas a partir del Concilio Vati-
cano II sobre la noción de carisma permiten hacer una aproximación entre
ésta y la luz primordial en cuanto a contener aspectos nítidamente carismá-
ticos. La idea que tiende a imponerse hoy en día, es la existencia de caris-
mas extraordinarios y comunes. En todo caso, los postulados de luz primor-
dial y los nuevos aportes a la pneumatología pueden enriquecer el concepto
de carisma en el ámbito eclesiológico.
72) Hegge, Christoph; Ghirlanda, Gianfranco. Il Vaticano II e i movimenti ecclesiali: Una recezione ca-
rismatica. Roma: Città Nuova, 2001, p. 55: “I carismi non sono doni dello Spirito solamente straordi-
nari e rari. Lo Spirito dona infatti carismi che sono ‘clarissima’ e carismi ‘simpliciora et altius diffu-
sa’. Questa diversa concezione dei carismi si impose solo dopo lunga discussioni e fu poi mantenuta”.
73) Ibid., p. 56: “L’agire umano può essere quindi definite come azione sacramentale”.
74) Cf. Baumert, Norbert. Charisma. Würzburg: Echter, 2000, vol. 1, p. 20-28.
75) Bernard, Charles André. Théologie Mystique. Paris: Les Éditions du Cerf, 2005, p. 145: “Mais plus
encore que la perspective du retour au paradis, est importante pour dom Stolz le caractère sacramentel
et liturgique de la vie chrétienne”. Cf. Stolz, Anselm. Theologie der Mystik. Regensburg: Pustet, 1936.
76) Catecismo de la Iglesia Católica. Bogotá: San Pablo, 2000, p. 283.
422 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 389-424
Antonio Jakosch Ilija, EP
La gracia es, ante todo y principalmente, el don del Espíritu Santo que nos
justifica y nos santifica. Pero la gracia comprende también los dones que el
Espíritu Santo nos concede para asociarnos a su obra, para hacernos capa-
ces de colaborar en la salvación de los otros y en el crecimiento del Cuer-
po de Cristo, que es la Iglesia. Estas son las gracias sacramentales, dones
propios de los distintos sacramentos. Son además las gracias especiales,
llamadas también “carismas” según el término griego empleado por san
Pablo, y que significa favor, don gratuito, beneficio (cf. LG 12). Cualquie-
ra que sea su carácter, a veces extraordinario, como el don de milagros o de
lenguas, los carismas están ordenados a la gracia santificante y tienen por
fin el bien común de la Iglesia. Están al servicio de la caridad, que edifica
la Iglesia. 77
La constitución dogmática Lumen gentium llega a extender el munus pro-
fético a todo el Pueblo de Dios, siendo todos los cristianos beneficiados por
el mismo, en virtud de la unción de Jesús Cristo (cf. I Jn 2, 20.27), 78 y el Papa
Juan Pablo II afirma que querer separar como dos entes diversos la noción de
Iglesia carismática e institucional es “lamentable y nocivo”. 79
Es así que la familiaridad o parentesco conceptual con lo carismático pare-
ce ineludible. Tarea que extrapola los límites de éste estudio será establecer la
naturaleza exacta de la relación entre luz primordial y carisma. Se diría que
la luz primordial fuese un tipo de carisma presente en todas las personas, con
el carácter específico de ser ordenadora de las potencias naturales y sobrena-
turales de toda criatura humana. Esta naturaleza jerarquizante, específica de
la luz primordial, tal vez la haga distinta por su especie, frente a la posibili-
dad total de la gama de carismas que parecen no tener que ser, en principio y
necesariamente, ordenadores, sino que, antes bien, pueden estar subordina-
dos a otras potencialidades del alma.
77) Ibid.
78) Cf. Concílio Vaticano II. Lumen Gentium, n. 12 (AAS 52).
79) Cf. Juan Pablo II. Discurso a los participantes en el II Coloquio internacional de los movimientos
eclesiales, 2 de marzo de 1987, n. 4. s.l.: L’Osservatore Romano, p. 24.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 389-424 423
Notas sobre la tesis de la luz primordial
Parece claro, según los textos expuestos, que la luz primordial tiene una
dimensión social y carismática en lo que al individuo se refiere. En efecto,
no se entiende ella a no ser en función de una convivencia fraterna. Aquí está
su pleno significado eclesial, pues la Iglesia es una comunidad. Finalmen-
te, si bien hay base para mostrar la congruencia entre la moderna teología de
los carismas y la luz primordial, hay que hacer el resalvo que el Dr. Plinio no
entró en este tema y queda abierta una propuesta para el diálogo teológico.
424 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 389-424
L’intention apologétique de Maurice
Blondel
Maurice Blondel’s Apologetical Intention
François Bandet, EP 1
Résumé
L’auteur étudie la proposition philosophique de Maurice Blondel à propos du sens
de la vie en opposition à celle d’Emmanuel Kant. Le problème de la non-croyance
et de la mentalité positiviste portant l’homme à ne croire qu’à ce qu’il peut calcu-
ler ou mesurer est mis en contraste avec la possibilité de l’existence du surnaturel
dans la vie de l’homme. La notion du surnaturelle comme quelque chose d’impos-
sible, mais s’avérant toutefois absolument nécessaire et indispensable à l’homme.
En partant de l’expérience générale de la vie, la catégorie de l’action y est intro-
duite comme un déterminisme qui réunit plus de choses et d’éléments dans la vie
de l’homme que la science et la raison. L’action de l’homme est présentée telle une
expression de la vie humaine constamment secouée entre l’inquiétude religieuse et
son désir illimité. Le sens de la vie ne se trouve pas dans l’action de l’homme, mais
nous croyons que l’action est une forme de connaissance qui peut contribuer à sa
découverte. Y a-t-il au-delà de l’ordre humain un ordre transcendant? L’homme
peut-il vivre sans la possibilité du surnaturel? Dans ce contexte, le dialogue entre
la foi et la raison dans le cadre de l’étude du sens de la vie de l’homme possède un
rôle indispensable.
Mots-clés: Sens de la vie, Action, Surnaturel, Apologétique, Croyance, Foi et rai-
son.
Abstract
The author studies the philosophical proposal of Maurice Blondel with regards to
the meaning of life in opposition to that of Emmanuel Kant. The problem of unbe-
lief and of the positivistic mentality bringing man to only believing that which he
can calculate or measure is put into contrast with the possibility of the existence of
the supernatural dimension in man’s life. This supernatural notion, which appears
to be impossible to man, is absolutely necessary and indispensable to him. Begin-
ning from the general experience of life, the category of the action of man is intro-
duced as a contingency of his life that unites more things and elements in his exis-
tence than science and reason. The action of man is presented as an expression of
his life constantly shaken between his religious inquietude and his infinite desires.
The meaning of life does not find itself in the action of man, but we believe that his
action is a form of knowledge that can help him find it. Is there something beyond
the human order that we can call a transcendental order? Can man live without
the possibility of the supernatural dimension? It is in this context that the dialogue
1) L’auteur a obtenu sa licence (2009) et son doctorat (2015) en théologie à l’Université pontificale gré-
gorienne (Rome – Italie).
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 425-455 425
L’intention apologétique de Maurice Blondel
between faith and reason, under the prism of the study of the meaning of life, has
an indispensable role.
Keywords: Meaning of life, Action, Supernatural, Apologetics, Belief, Faith and
reason.
Introduction
2) Cf. Blondel, Maurice. L’Action – Essai d’une critique de la vie et d’une science de la pratique. In:
Œuvres complètes. Paris: PUF, 1995, v. 1, p. 149, 350, 352, 423, 474. Voir aussi: Carnets intimes I,
1883-1894. Paris: Cerf, 1961, v. 1, p. 85, note du 10 octobre 1886.
3) L’Action, p. XII; Carnets intimes I, p. 315, note du 27 janvier 1890.
426 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 425-455
François Bandet, EP
ment testé et provoqué pour aller au-delà de sa vie et de lui-même vers ce qui
est infini. L’homme découvre, par sa vie et par son action, qu’il y a plus que
ce qu’il voit et ce qu’il pense. Il est ouvert, mais incomplet, et il semble ne
jamais pouvoir s’égaler à lui-même, puisqu’il y a toujours en lui un plus qui le
hante et le poursuit. 4
La science peut être utile pour instruire et illuminer l’homme sur les consé-
quences de son action, mais il y a dans l’action beaucoup plus qu’une simple
faculté rationnelle. Sous ce qui peut être objectivement calculé et mesuré, se
retrouve une réalité organique de la vie subjective de confiance et de crois-
sance entre les créatures et les objets. Agir, selon notre auteur, c’est se confier
à l’univers, et l’action réunit plus de choses et d’éléments que la science et la
raison.
En deux mots, Blondel nous présente l’action comme le fil conducteur de
l’homme cheminant et vivant dans la vie du réel et du concret. Il voit dans
l’action le seul moyen de passer de la réalité phénoménologique à l’être onto-
logique. 5 Son œuvre est une étude anthropologique de l’homme considérant
aussi les dimensions phénoménologiques et transcendantes de la réalité glo-
bale de la vie. Ce n’est pas une anthropologie inédite que Blondel cherche à
nous présenter, mais bien l’anthropologie de la Bible, des Évangiles et des
Pères de l’Église — comme par exemple saint Augustin ou saint Bernard —
où les principes fondamentaux de l’homme sont présentés sous les auspices
de l’Incarnation de Notre Seigneur Jésus-Christ. Si Dieu s’est fait homme
par l’Incarnation du Verbe, alors il ne peut y avoir de séparation entre la foi
et la raison, entre le corps et l’esprit. L’idée chrétienne de l’Incarnation pro-
vient d’un médiateur envoyé par Dieu qui est “venu parmi nous” (Jn 1, 14). Ce
médiateur est le Christ Jésus, Fils de Dieu.
Pour le Christianisme, il n’y a pas de distance infranchissable entre
l’homme et Dieu, car Dieu infini est entré dans notre monde fini pour se faire
connaître et aimer. Dieu est donc présent et actif dans l’univers et dans le
monde. Saint Paul nous dit qu’“In Deo vivimus, movemur et sumus”. 6 C’est-
à-dire que Dieu n’est pas seulement présent dans le saint mystère de l’Eucha-
ristie, mais aussi dans l’univers entier et donc aussi dans l’homme. Contrai-
rement à la pensée antique où le corps se voyait séparé de l’âme, Blondel
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 425-455 427
L’intention apologétique de Maurice Blondel
7) L’Action, p. 196: “Tout acte est, à son origine, une unité indivisible en laquelle se rencontrent l’initia-
tive humaine et la contribution de l’univers”.
8) Cf. L’Action, p. 187-188. Voir aussi: Saint-Sernin, B. Blondel, Un univers chrétien. Paris: Vrin, 2009,
p. 173.
9) Blondel. M. Manuscrit 57. Centre d’archives Maurice Blondel à Louvain-la-Neuve, Belgique: “Seule
l’action [dit Blondel] est capable de porter la nature dans l’ordre surnaturel, parce que d’abord elle a ap-
porté le divin dans le monde; seule elle tient unis, dans une synthèse volontaire, l’univers, l’homme et
Dieu”. Voir aussi: L’Action, p. 99, 153, 200, 206-207, 326, 332, 345-346, 413, 455, 488; Blondel, M;
Valensin, A. Correspondance. Paris: Aubier-Montaigne, 1957, v. 1, p. 43-48 (note très documentée).
428 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 425-455
François Bandet, EP
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 425-455 429
L’intention apologétique de Maurice Blondel
Nous croyons que l’étude de sa vie nous aidera à mieux saisir sa pensée et
plus spécifiquement la notion qu’il conçoit du rapport entre la philosophie et
la religion chrétienne. Selon plusieurs auteurs, la vie et l’œuvre de Blondel,
pour avoir été vécues avec sincérité et intégrité, sont indissociables. 13
Blondel fut d’abord un homme profondément religieux et spirituel, mais
également très rationnel et scientifique. Sa vie active et professionnelle fut
toujours cohérente avec sa vie intérieure et méditative. C’est du fond de son
être et de son esprit que sont nées sa pensée et son œuvre, telle une fleur
s’épanouissant grâce à la sève de ses racines.
Il fut d’abord un chrétien de grande foi et en particulier un catholique pro-
fondément croyant, convaincu et pratiquant. 14 Nous pourrions même avancer
qu’il fut un catholique de foi et de pratique traditionnelle parce que pieux, reli-
gieux, tout en étant un grand adepte de la fréquentation des sacrements. 15 Il
fut encouragé maintes fois dans son œuvre philosophique par plusieurs philo-
sophes et théologiens catholiques. Sa personne et son œuvre ont même reçu le
soutien de plusieurs papes, dont Léon XIII, Pie X, Pie XI, Pie XII, et un éloge
de Jean-Paul II. 16 À un certain moment de sa vie, il en vint même à considé-
rer la prêtrise et pendant plusieurs années, il fut déchiré entre la vocation sacer-
dotale et la vocation de laïc chrétien engagé dans l’apostolat. 17 Blondel, catho-
lique convaincu et surtout apostolique, désirait servir l’Église et être utile à
Dieu du mieux qu’il put. Ses doutes par rapport à sa vocation émanaient surtout
13) Voir en particulier: Virgoulay, R. Philosophie et Théologie chez Maurice Blondel. Paris: Cerf, 2002,
p. 16-17; Leclerc, M. Il destino umano nella luce di Blondel. Assisi: Cittadella, 2000, p. 125.
14) Voyez ce qu’en dit ces auteurs par rapport à la foi de Blondel: Bagnard, G. “‘L’inquiétude du cher-
cheur sous la sérénité du croyant’ Les ‘Carnets intimes’ de Blondel”. Revue Philosophique de la Fran-
ce et de L’Étranger, v. 177, 1987, p. 22; Morado, G. J. También nosotros creemos porque amamos.
Tres concepciones del acto de fe: Newman, Blondel, Garrigou-Lagrange. Estudio comparativo desde
la perspectiva teológico-fundamental. TG/Teol. 66. Roma: PUG, 2000, p. 154; Saint-Sernin, B. Blon-
del, Un univers chrétien. Paris: Vrin, 2009, p. 9; Virgoulay, R. Philosophie et théologie chez Maurice
Blondel. Paris: Cerf, 2002, p. 17; Guitton, J. Le don de piété chez Blondel. Teoresi, v. 5, 1950, p. 61-
66.
15) Cf. Carnets intimes I, p. 71, note du 9 janvier 1886. Voir aussi: Henrici, P. Les “Carnets intimes” de
Maurice Blondel. Gregorianum, v. 43, 1962, p. 770.
16) Cf. Jean-Paul II. Lettre de sa sainteté Jean-Paul II. Une Dialectique du Salut, p. 411; Saint-Ser-
nin, B. Blondel, Un univers chrétien. Paris: Vrin, 2009, p. 8; Guitton, J. Le don de piété chez Blondel.
Teoresi, v. 5, 1950, p. 66.
17) Carnets intimes I, p. 23, note du 15 décembre 1883: “Le Christ est là, mais à qui le donner? où le por-
ter? Se dévouer, c’est la règle commune à tous comme le christianisme est le remède universel, mais
comment, comment? Est-ce par la lutte de l’esprit et dans la mêlée des idées? Je finirais par me faire
prêtre. Est-ce par les combats corps à corps, dans la guerre politique, sociale? La soutane est un épou-
vantail. Elle compromet et on la compromet. L’action personnelle en est gênée et amoindrie”.
430 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 425-455
François Bandet, EP
18) Cf. Antonelli, M. L’Eucaristia nell’“Action” (1893) di Blondel: La chiave di volta di un’apologe-
tica filosofica. Milano: PUG, 1993, p. 25-26; Henrici, P. Les “Carnets intimes” de Maurice Blondel.
Gregorianum, v. 43, 1962, p. 771.
19) Cf. Carnets intimes II, p. 19, note du 20 janvier 1885.
20) Lettre du 28 décembre 1903, à son ami, l’abbé Wehrlé, à qui il demandait: “Si Dieu par des voies que
vous connaissez mieux que personne, m’a détourné du sanctuaire, n’est-ce point pour me permettre cer-
taines initiatives qui eussent été impossibles à un prêtre menacé d’interdit, et astreint à une obéissance,
à une réserve particulières?” (Marlé, R. Au cœur de la crise moderniste. Paris: Montaigne, 1960, p.
174).
21) Maurice Blondel se mariera avec Rose Royer le 12 décembre 1894 avec qui il aura trois enfants, Char-
les, Elisabeth et André (Carnets intimes II, p. 13-14, 55, note du 17 octobre 1895; p. 64, note du 12 no-
vembre 1898).
22) Cf. Carnets intimes I, p. 494, note du 22 septembre 1893; Carnets intimes II, p. 40, note du 9 mai
1895; p. 43, note du 10 juin 1895; p. 63, note du 14 septembre 1898; p. 134, note du 4 juillet 1909; p.
171.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 425-455 431
L’intention apologétique de Maurice Blondel
gique pour ainsi “prendre l’âme par ses besoins intimes”. 23 Or, Blondel s’en
défendra vivement. Il se défendra effectivement, à plusieurs reprises, d’avoir
voulu faire une œuvre d’apologiste pour ainsi préserver le caractère philoso-
phique de sa thèse qu’il veut rationnel et scientifique. Il écrira, par exemple,
une lettre à M. l’abbé Denis en 1895, où il affirmera qu’il n’est pas “un apo-
logiste au sens où on l’a entendu”, mais bien un philosophe utilisant une
méthode originale pour ainsi renouveler la question du surnaturel présente
dans la vie de l’homme. 24 Le professeur Blondel considère d’ailleurs qu’il y a
certaines formes d’apologétiques qui s’avèrent insuffisantes et doivent donc
être suppléées par quelque chose de nouveau et d’inédit; c’est l’étude du “fait
de la révélation” divine qui doit être remplacée par l’étude du “sens de la révé-
lation” divine. 25 Le but de Blondel est de créer les conditions afin d’aborder
philosophiquement le problème de la révélation surnaturelle dans le monde
contemporain. Il veut mettre en accord sa foi et sa raison pour considérer le
problème religieux qui, à son époque, était en crise.
Les temps ont changé. Le monde religieux à l’époque du philosophe dijon-
nais n’est plus en paix. Nous ne sommes plus à une époque où la civilisation
chrétienne dominait toutes les sphères de la société comme ce fut le cas aux
temps heureux du Moyen Âge. 26 Nous sommes, à l’époque de Maurice Blon-
del, dans une France rationaliste et intellectuellement réfractaire à la foi chré-
tienne et à l’existence du surnaturel. C’est le positivisme de la fin du XIXe
siècle. Une époque où les dogmes, la tradition et la foi catholique sont consi-
dérés obscurantistes et intolérants par plus d’un. Le monde majoritairement
chrétien et catholique de l’époque de saint Anselme de Cantorbéry est bien
différent de celui des rationalistes et des libres-penseurs antireligieux issus
de la philosophie et de la pensée pragmatique d’Emmanuel Kant (1724-1804).
Le grand préjugé de ces nouveaux maîtres de la philosophie moderne est
la croyance que la philosophie doit être séparée de la religion pour être libre
23) Blondel, M. Lettre de M. Blondel à l’abbé Denis. In: Œuvres complètes. Paris: PUF, 1997, v. 2, p.
94.
24) Blondel, M. Lettre de M. Blondel à l’abbé Denis. In: Œuvres complètes, v. 2, 1895, p. 94.
25) Cf. Blondel, M. Lettre sur les exigences de la pensée contemporaine en matière d’apologétique
et sur la méthode de la philosophie dans l’étude du problème religieux [= Lettre sur l’apologétique].
Saint-Dizier: J. Thevenot, 1896, p. 108. Voir aussi: Bouillard, H. L’intention fondamentale de Mau-
rice Blondel et la théologie. Recherches de Science Religieuses, v. 36, 1949, p. 401; ainsi que: Idem.
Blondel et le christianisme. Paris: Seuil, 1961, p. 44; Capelle, P. (ed.). Philosophie et Apologétique,
Maurice Blondel cent ans après. Paris: Cerf, 1999, p. 67.
26) Cf. Léon XIII. Immortale Dei (ASS 18, 1885, p. 169).
432 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 425-455
François Bandet, EP
27) Cf. L’Action, p. 480-481; Blondel, M. L’Être et les êtres. Paris: Félix Alcan, 1935, p. 427-428. Il est
intéressant de noter que l’encyclique Fides et ratio (n. 81) aborde ce même thème (AAS 91, 1999, p.
68).
28) L’Action, p. 391.
29) L’Action, p. 391.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 425-455 433
L’intention apologétique de Maurice Blondel
la philosophie pour s’ouvrir à ce qui la dépasse, car selon Blondel, “pour res-
ter infiniment ouverte, la raison philosophique doit reconnaître ses limites”. 30
C’est pour cela que l’étude de la religion et de la foi humaine dans L’Ac-
tion ne surviendra qu’au cinquième et dernier chapitre de sa thèse. Sans vou-
loir faire le théologien, Blondel abordera la question religieuse du point de
vue philosophique. Il entreprendra ce parcours par une approche scientifique
en considérant comment l’action est en réalité une nécessité universelle pour
tous les hommes. La méthode qu’il emploiera sera négative et indirecte en
passant de l’intention subjective apologétique à une science admissible par
tous. Il commencera par examiner les positions les plus éloignées, négatives
et contraires à la religion, pour ensuite en dégager ce qu’il appellera “l’unique
nécessaire”. 31
Selon notre auteur, il y a dans l’homme un désir et une aspiration pour l’in-
fini qui ne semblent jamais comblés. La machine, qui propulse et actionne
cette recherche de l’infini est, selon Blondel, la volonté. Voyons exactement
ce qu’il en dit:
Blondel continue dans la même pensée en affirmant que: “on n’acquiert pas
l’infini comme une chose; on ne lui donne accès en soi que par le vide et la
mortification”. 33 Et encore que: “la foi n’est possible que sous l’espèce d’une
lettre déterminée et par l’efficacité d’une soumission pratique, et le véritable
infini ne saurait être immanent que dans l’action”. 34
434 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 425-455
François Bandet, EP
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 425-455 435
L’intention apologétique de Maurice Blondel
38) Blondel, M. Collaboration au “Vocabulaire” de Lalande, art. Volonté (1906). Bulletin de la société
française de philosophie, v. 25, 1922, p. 82-83.
39) L’Action, p. 430.
40) L’Action, p. 430.
41) Cf. Virgoulay, R. L’Action de Maurice Blondel (1893). Relecture pour un centenaire. Paris:
Beauchesne, 1992, p. 56.
436 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 425-455
François Bandet, EP
d’une vie et d’une personnalité égoïste et elle est limitée par l’aventure tou-
jours ouverte et dynamique de l’agir infini. 42
Dans sa thèse, Blondel nous introduit à la vraie vie de l’action qui engage
nécessairement le renoncement de soi-même. Une décentralisation de la
volonté propre pour être remplacée par la volonté vraie. Car l’homme doit
convenir qu’il ne peut être entièrement et complètement homme que s’il
s’ouvre à ce qui le dépasse afin de pouvoir saisir tout ce qu’il est. Cette action
d’ouverture implique un renoncement que Blondel qualifie de mortification
parce que, selon lui, la “mortification est […] la véritable expérimentation
métaphysique”. 43
En un sens, l’action doit être toute de l’homme, mais il faut d’abord qu’elle
soit voulue comme toute de Dieu. Dans cette parfaite synthèse de l’un avec
l’autre, on ne peut dire que la première part de l’acte vient de l’un et que la
seconde vient de l’autre: non, chacun doit agir pour le tout; il n’y a commu-
nion de deux volontés qu’à cette condition: l’une ne peut rien sans l’autre. Et
l’action, œuvre commune, procède pourtant tout entière de chacune. 46
42) Cf. L’Action, p. 422. Voir aussi cette même idée dans Virgoulay, R. Philosophie et Théologie chez
Maurice Blondel: Philosophie & Théologie. Paris: Cerf, 2002, p. 31.
43) L’Action, p. 383.
44) Cf. Leclercq, J. Maurice Blondel lecteur de Bernard de Clairvaux. Bruxelles: Lessius, 2001, p. 130.
45) Voir les observations à ce sujet de: Leclercq, J. Maurice Blondel lecteur de Bernard de Clairvaux.
Bruxelles: Lessius, 2001, p. 138; Virgoulay, R. Philosophie et Théologie chez Maurice Blondel. Pa-
ris: Cerf, 2002, p. 33.
46) L’Action, p. 385.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 425-455 437
L’intention apologétique de Maurice Blondel
438 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 425-455
François Bandet, EP
ce qui agit demeurent toujours supérieurs à ce qui est voulu et fait”. 52 C’est-à-
dire, puisque l’homme est naturellement limité dans son action et dans sa pen-
sée — car ni l’une ni l’autre ne le complète et ne le satisfait — il doit y avoir une
autre dimension qui puisse le combler. Cette dimension, selon Blondel, c’est le
surnaturel. Cependant, comme l’homme cherche fréquemment à échapper aux
périls de sa pensée, plus féconde que celle de son activité, l’homme se dépense
déraisonnablement dans l’action parce qu’il ne peut arrêter le temps ni le mou-
vement de sa vie. Les phénomènes constituent alors une sorte d’échappatoire à
l’action de l’homme qui le rend chaque fois plus matérialiste et pragmatique. Il
s’agit là d’une véritable atrophie de son être et de sa grandeur qui le frustre et
le décourage en limitant son ouverture naturelle et épanouissante d’être avec
une dimension infinie. “L’homme prétendait s’arranger tout seul, [dit Blondel]
et trouver dans l’ordre naturel sa suffisance et son tout: il n’y réussit pas; il
ne réussit ni à s’arrêter ni à passer outre”. 53 Le surnaturel devient alors néces-
saire à l’homme pour qu’il puisse passer au-delà des enlacements des phéno-
mènes. Ainsi, l’ordre surnaturel est introduit comme une possibilité qui doit
être sérieusement considérée par l’homme s’il veut vraiment s’épanouir et avoir
les coudées franches avec lui-même, comme l’explique Blondel:
52) L’Action, p. 323: “Ce mot antibolie, qui signifie si l’on peut dire “entre-choc”, exprime ici le mouve-
ment en apparence double et inconciliable de la volonté humaine”.
53) L’Action, p. 323-324.
54) L’Action, p. 388.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 425-455 439
L’intention apologétique de Maurice Blondel
ter parce que limitée par ses demi-vérités. Pour Blondel, être fidèle à la véri-
té est d’abord une conversion de soi comme il l’explique si bien dans les der-
nières pages de la Lettre sur l’apologétique.
Car, la philosophie étant telle qu’on l’a définie, la difficulté qu’elle rencontre
dans le problème de l’apologétique est de nature à intéresser les croyants
au même titre que les incrédules: il ne s’agit pas en effet d’une adhésion
théorique de l’esprit à un dogme extérieur à nous, mais de l’introduction
pratique d’une vérité vivifiante dans notre cœur et dans notre conduite —
d’une vérité qui, mieux pratiquée, est mieux connue, et qui, mieux connue,
est plus exigeante à mesure qu’elle devient plus libérale et plus secou-
rable. Lorsqu’il faut découvrir en quoi consiste la conversion intérieure et
où résident les obstacles à surmonter, c’est donc de nous-mêmes qu’il est
d’abord question. 55
Il faut d’abord dégager la vérité des exigences de la vie afin qu’elle soit
nécessaire et voulue et non pas imposée et soumise. Le progrès légitime,
néanmoins limité, de la volonté doit contraindre l’homme à admettre son
insuffisance et son besoin de s’ouvrir au baptême du désir. Ce serait une
“touche secrète de Dieu”, tel un sacrement intérieur et immanent à l’homme,
de constater la nécessité du surnaturel. 56 L’homme a tout ce qu’il faut pour
s’ouvrir et s’épanouir, car “si notre nature n’est pas chez elle dans le surnatu-
rel, le surnaturel est chez lui dans notre nature”. 57 Toutefois, seule la pratique
effective de la vie peut trancher dans l’homme la vraie notion du surnaturel
parce que, selon Blondel, “la pratique précède et prépare la croyance”. 58 La
vérité, selon notre auteur, doit naître du besoin de la vie en nous afin qu’elle
soit éclairante et non seulement éclairée. 59 La vérité est assurément effective
à la transformation et la conversion, vu son lien avec l’amour du surnaturel. 60
55) Lettre sur l’apologétique, p. 163. Voir aussi: Marty, F. La question de la vérité dans la Lettre sur
l’apologétique. In: Coutagne, M. J. Maurice Blondel et la quête du sens. Paris: Beauchesne, 1998, p.
106.
56) Lettre sur l’apologétique, p. 132.
57) Lettre sur l’apologétique, p. 133.
58) L’Action, p. 408.
59) Voici plus précisément ce qu’il en dit: “En parlant du progrès de la conscience religieuse, j’entends
qu’en nous certaines vérités s’éclairent, non en elles; et c’est même parce qu’en elles, elles sont immo-
biles que l’humanité, comme un tireur toujours en marche devant une mire fixe, ne peut les viser que
par un continuel mouvement” (Lettre sur l’apologétique, p. 139).
60) Selon l’affirmation de Blondel que “la véritable philosophie est la sainteté de la raison” (L’Action, p.
442). Et cette autre affirmation où il dit: “qu’après avoir d’abord écarté, pour définir la notion du sur-
naturel, toutes les questions de fait ou de personne, nous serions amenés enfin, par cette voie unique et
440 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 425-455
François Bandet, EP
Cette conversion de soi est en fait une ouverture et une sensibilité courageuse
envers toutes inspirations qui transforment la vie vers sa dimension surnatu-
relle.
d’une manière à la fois discrète et impérieuse, à susciter, sous sa forme la plus précise, le besoin de la
réalité concrète du Verbe, à préparer en ce point seul que seul le philosophe peut toucher l’insertion de
l’apologétique historique, et à justifier la nécessité pour l’homme d’étudier, d’admettre, de faire vivre
en soi un fait entre tous les autres, le fait divin du christianisme. Et ainsi ce postulat sublime de la rai-
son philosophique concorderait, sans confusion des rôles, avec la plus humaine des sciences, avec l’his-
toire, comme avec le plus haut enseignement de la théologie” (Lettre sur l’apologétique, p. 169). Voir
aussi à ce sujet: Gabellieri, S. Blondel, S. Weil et le panchristisme. Vers une “métaxologie”. In: Cou-
tagne, M. J. Maurice Blondel et la quête du sens. Paris: Beauchesne, 1998, p. 65.
61) L’Action, p. 390, 392, 400-404, 408.
62) Cf. Mallet, F. [= M. Blondel]. “L’œuvre du Cardinal Dechamps et la méthode de l’apologétique”.
Annales de philosophie chrétienne, v. 151, 1905, p. 74.
63) Il est important de bien saisir que Blondel parle du surnaturel comme vivre en présence de Dieu et non
pas comme un sacrement. Voici ce qu’il en dit: “Qu’on veuille bien ne pas m’attribuer ici une confusion
entre la vie surnaturelle, telle que le baptême et la grâce habituelle la constituent en nous, et l’état sur-
naturel où l’homme est placé avant et afin de pouvoir réaliser cette vie de grâce” (Blondel, M. Histoire
et dogme. Les lacunes philosophiques de l’exégèse moderne (1904). Œuvres complètes, v. 2, 1997, p.
449, note).
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 425-455 441
L’intention apologétique de Maurice Blondel
ne doit pas être défini ou catalogué, mais accueilli et reçu. 64 Le surnaturel est
d’abord présenté à l’homme tel un fait de conscience pouvant initialement être
vu au-dehors et qui doit être accueilli en dedans pour être distingué comme tel.
C’est de l’intérieur de l’homme que surgissent la voix et la lumière qui font dési-
rer profondément le surnaturel en réponse à la quête du sens de la vie. Il s’agit
d’une force intérieure qui désire accueillir et se faire embraser par l’amour qui
vient au-devant d’elle. Le surnaturel est surtout une œuvre d’amour car elle
est l’âme invisible de l’Église. Parce que le salut, selon le professeur dijonnais,
qui à son tour cite saint Thomas, dépend beaucoup moins d’une connaissance
objective de la vérité que d’une correspondance pratique aux inspirations inté-
rieures du désir d’être fidèle à la vérité. 65 Si les vérités théologiques sont ain-
si facilement et naturellement acceptées par les âmes, c’est parce que les âmes
sont heureusement plus théologiques qu’on ne le croit. C’est le sensus fidei de
tous les baptisés qui participent ainsi intérieurement à la mission prophétique
du Christ et de son Église.
Ce don, le sensus fidei, consiste en une sorte d’instinct surnaturel qui attri-
bue aux croyants une “intelligence intérieure qu’ils éprouvent des réalités spi-
rituelles”. 66 Une vie et une existence profondément unies avec l’objet de la
foi pour ainsi avoir “la pensée du Christ” (1 Co 2, 16), et l’“intelligence spi-
rituelle” (Col 1, 9), qui “éclaire les yeux du cœur” (Ep 1, 18; Jn 14, 17; 16, 13;
Ph 1, 9) et donne un sens à la vie (Ps 138, 8; Jr 1, 5; Mt 6, 33; Mc 12, 30-31;
Rm 12, 2; 8, 28; 1 Co 6, 19-20; Ep 1, 11; Ap 4, 11). C’est un critère surnaturel
qui donne au croyant un sens profond de la foi permettant ainsi de discerner si
une vérité fait partie du dépôt de la Tradition Apostolique ou non. Ce n’est pas
dans le sens que le croyant par lui-même ne peut se tromper en matière de foi
— ce serait une fausse interprétation du sensus fidei —, mais qu’il lui donne
un instinct surnaturel de discernement et de connaissance surnaturelle. 67 Ce
discernement, de la “collectivité des fidèles” participant à la vie de l’Église et
64) Cf. Mallet, F. [= M. Blondel]. “L’œuvre du Cardinal Dechamps et les progrès récents de
l’apologétique”. Annales de philosophie chrétienne, v. 153, 1907, p. 582.
65) Voici la citation de saint Thomas rapporté par Blondel: “les conditions du salut, ea quae sunt neces-
saria ad salutem [en ce qui concerne les choses nécessaires au salut], comme dit S. Thomas [...], dé-
pendent bien moins de connaissances objectives que d’une correspondance pratique aux attraits d’une
grâce indiscernée” (Mallet, F. [= M. Blondel]. “L’œuvre du Cardinal Dechamps et les progrès ré-
cents de l’apologétique”. Annales de philosophie chrétienne, v. 153, 1907, p. 582). Blondel s’inspire
probablement en partie de: Summa Theologiae, II-II, q. 8, a. 4.
66) Dei Verbum, n. 8 (AAS 58, 1966, p. 821).
67) Voir à ce sujet le Discours de Benoît XVI à la Commission Théologique International du 7 décembre
2012 (AAS 104, 2012).
442 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 425-455
François Bandet, EP
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 425-455 443
L’intention apologétique de Maurice Blondel
connu e défini du dedans, non comme représenté sous un aspect empirique ou logique, mais comme
présent et actif intimement” (Lettre au P. Valensin, le 24 mai 1907. In: Blondel, M., Lettres Philoso-
phiques. Aubier: Montaigne, Paris, 1961 p. 203).
73) Cf. Bouillard, H. Blondel et le christianisme. Paris: Seuil, 1961, p. 221.
74) Lettre sur l’apologétique, p. 132-133. Voir aussi: L’Action, p. 388.
75) Lettre sur l’apologétique, p. 102.
76) Cf. L’Action, p. 403-404, 408.
444 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 425-455
François Bandet, EP
77) Cf. Lettre sur l’apologétique, p. 136. Voir aussi: Virgoulay, R. “La philosophie de l’action et la théo-
logie fondamentale”. Recherches de Science Religieuses, v. 81/3, 1993, p. 391-392.
78) Lettre à Victor Delbos, le 6 mai 1889. In: Lettres Philosophiques, p. 18.
79) Blondel, M. Lettre au directeur des “Annales de philosophie chrétienne” (1895). In: Œuvres com-
plètes, v. 2, p. 94.
80) Blondel affirme, dans sa Lettre sur l’apologétique, que: “En ce temps de confusion et surtout d’igno-
rance religieuse, la première tâche de l’apologiste c’est d’exposer, dans son unité définie et dans sa
riche simplicité, la synthèse logique du dogme catholique”, et plus loin il dit: “Qu’il ne supprime, qu’il
n’ignore pas le naturel du surnaturel même. Autant donc il est nécessaire de ne pas mêler les rôles et les
compétences, autant il est urgent de briser les prétendues cloisons étanches qui sépareraient faussement
le chrétien, de l’homme et du citoyen, et l’homme de Dieu, des progrès du monde” (Lettre sur l’apolo-
gétique, p. 157). Voir aussi: Mallet, F. [= M. Blondel]. “Un entretien avec M. Blondel”. Revue du Cler-
gé Français, v. 27, 1901, p. 632; Virgoulay, R. Philosophie et Théologie chez Maurice Blondel. Paris:
Cerf, 2002, p. 45-46.
81) Lettre sur l’apologétique, p. 135-136.
82) Dans le deuxième article de la Lettre sur l’apologétique, Blondel parle de l’insuffisance philoso-
phique d’une apologétique fondée uniquement sur les vérités de la foi chrétienne et dit: “quand on a la
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 425-455 445
L’intention apologétique de Maurice Blondel
peut être bénéfique, mais seulement pour ceux qui ont déjà reçu ou ont déjà
fait l’expérience de la foi. C’est une méthode qui présuppose la foi pour ain-
si l’approfondir et l’éclairer en utilisant des arguments philosophiques pour
mieux approfondir les mystères de la réalité théologique.
La philosophie apologétique, au contraire, ne tire pas son origine de la foi,
mais de l’homme, et de sa capacité de raisonner. C’est pour cela qu’elle est
considérée, proprement dite, philosophique. Elle ne possède pas de liens for-
mels avec la foi, mais elle cherche à aboutir vers la foi en réponse au sens de
la vie. Sa méthode est immanente, car elle surgit de l’intérieur de l’homme
par sa pensée et son action pour ensuite converger au-delà de l’homme. Elle
considère l’homme dans sa vie et dans son action pour ensuite considérer la
nécessité qu’a l’homme de s’ouvrir et d’accueillir la foi. “La tâche perpétuelle
de la philosophie et de l’apologétique [selon Blondel], (pour moi, n’est-ce pas,
au fond, tout un?) c’est de découvrir que lui [le Christ], il est [le] plus grand et
incomparable”. 83 C’est parce qu’il y a dans l’homme une ouverture, un “point
d’insertion préparé” que la philosophie peut découvrir par elle-même (sans
être un instrument de la théologie), en étudiant les limites de la raison et de la
réalité humaine. 84
Cependant, ayant examiné et donné la primauté à l’élément subjectif, et
non à l’objectif, l’apologétique blondélienne a souvent été considérée une nou-
veauté dangereuse. Est-ce donc une approche relativiste que de se baser sur le
sujet et non sur l’objet? Blondel va s’expliquer et souligner la différence entre
subjectivité et subjectivisme.
D’une part, il y a chez l’individu des éléments variables, éphémères et incons-
tants comme la vie morale et sensible de l’homme. D’autre part, il y a aus-
si chez l’individu des éléments réglés et stables, sujets à des lois et à des règles
bien déterminées qui peuvent être l’objet de la science et de l’étude comme, par
exemple, sa logique intellectuelle. Selon Blondel, il n’y a pas de pensées abs-
traites qui puissent être dissociées de la vie et de l’action concrète de l’homme,
foi, quand on pratique ce qu’on croit, et quand on recouvre, par la réflexion, tout le sens de sa croyance
et de son action, le cercle est clos, il n’y a point de place au doute, la preuve est faite. Mais, pour cela, il
faut partir du fait d’une vie chrétienne; tandis que le grand besoin de l’apologétique aujourd’hui c’est de
partir du fait d’une incrédulité théorique et pratique. Il faut, par une hypothèse qui excède absolument le
domaine de la philosophie, supposer le surnaturel présent dans la vie, pour en retrouver l’expression re-
flétée dans la pensée; tandis qu’il faudrait supposer le surnaturel absent de la vie pour montrer qu’il est
postulé par la pensée et l’action” (Lettre sur l’apologétique, p. 113). Voir aussi: Capelle, P. Philosophie
et Apologétique, Maurice Blondel cent ans après. Paris: Cerf, 1999, p. 40.
83) Lettre à Victor Delbos, le 6 mai 1889. In: Lettres Philosophiques, p. 18-19.
84) Lettre sur l’apologétique, p. 133.
446 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 425-455
François Bandet, EP
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 425-455 447
L’intention apologétique de Maurice Blondel
89) Voyez, par exemple, ce texte de saint Augustin: “Sache donc où est l’accord parfait, mais ne va pas
au dehors, cherche en toi-même; la vérité réside dans l’homme intérieur; et si ta nature te paraît trop in-
constante, élève-toi plus haut” (Augustin. De la vraie religion, XXXIX, 72). Voir aussi à ce sujet: Au-
gustin. Discours sur le Psaume LV, 3.
90) Cf. Lettre sur l’apologétique, p. 132. Voir aussi les pages 28 et 43, de la Lettre sur l’apologétique, et
ce qu’en dit Philo et Apologétique, p. 42-43.
91) Cf. Blondel, M. L’apologétique et l’esprit chrétien, 2 août 1901, inédit, cité dans: Virgoulay, R.
Blondel et le modernisme. Paris: Cerf, 1980, p. 326-329.
92) Cf. Lettre sur l’apologétique, p. 131, (tiré à part à la page 42-43).
448 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 425-455
François Bandet, EP
vons ainsi nous ouvrir au “témoignage de Dieu envers nous”. 93 C’est parce
que le premier témoignage de Dieu crée un vide que le second témoignage
de Dieu peut être reçu et accepté dans sa plénitude. Il n’y a pas alors de jux-
taposition entre la transcendance et l’immanence, mais plutôt une intégration
totale et harmonique d’où l’un prépare et éclaire l’arrivée de l’autre.
Le philosophe d’Aix exprime leur complémentarité par l’image du libretto
utilisé dans les présentations musicales ou liturgiques. 94 Dans celui-ci, vous
retrouvez les paroles écrites de la musique chantée. Les paroles, ainsi repro-
duites dans le libretto, sont facilement captées, comprises et assimilées par
l’auditeur. L’auditeur peut ainsi intégrer harmonieusement la musique avec
les paroles et recevoir l’intégralité du message musical. Ceci serait impossible
sans le libretto, car la musique chantée, sans l’accompagnement des paroles
écrites et reproduites dans un libretto, n’est pas déchiffrable par la seule facul-
té de l’ouïe. Le témoignage extérieur (surnaturel connu par la révélation) per-
met de discerner et de déchiffrer le témoignage intérieur qui, sans cela, ne
pourrait être clairement distingué.
Il survient alors une question. Blondel, n’aurait-il pas franchi la ligne en consi-
dérant et en présentant l’homme ouvert et capable de surnaturel et d’entrer en dis-
cussion avec les rationalistes dans le domaine de la théologie? C’est ce que plu-
sieurs de ses détracteurs ont voulu croire et c’est d’ailleurs pour cela, comme nous
l’avons mentionné plus tôt, que ses plus grands adversaires furent certains théo-
logiens qui le qualifièrent de “pire pour l’Église que Luther” et d’autres, comme
“moderniste” ou “quasiment un hérétique”. 95 Ce fut une grande et douloureuse
surprise pour Blondel, car il s’attendait à une opposition du monde de la philoso-
phie, mais non pas de ses coreligionnaires catholiques. 96 À l’époque de Blondel,
le monde universitaire français était séparé en deux réalités bien distinctes: l’une
était ecclésiastique et l’autre laïque. L’Église Catholique avait ses universités et
l’État français avait les siennes. Très peu de contacts ou d’échanges intellectuels
93) Cf. L’Action p. 351-353, 491-492; Mallet, F. [= M. Blondel]. “Un entretien avec M. Blondel”. Revue
du Clergé Français, v. 27, 1901, p. 634.
94) Cf. Mallet, F. [= M. Blondel]. “Un entretien avec M. Blondel”, p. 634.
95) Itinéraire philosophiques, p. 102. Voyez aussi à ce sujet: Aubert, R. Le problème de l’acte de foi, don-
nées traditionnelles et résultats des controverses récentes. Louvain: Nauwelaerts, 1969, p. 368; Vir-
goulay, R. Blondel et le modernisme. La philosophie de l’action et les sciences religieuses (1896-
1913). Paris: Cerf, 1980, p. 215-309; Leclercq, J. Maurice Blondel lecteur de Bernard de Clairvaux.
Bruxelles: Lessius, 2001, p. 31; Troisfontaines, C. “Le phénoménisme dans la Lettre de 1896”. Re-
cherches de Science Religieuses, v. 86, 1998, p. 517.
96) Virgoulay, R. La “Lettre” (1896) de Maurice Blondel. Philo et Apologétique, p. 19.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 425-455 449
L’intention apologétique de Maurice Blondel
97) Cf. Virgoulay, R. Blondel et le modernisme. La philosophie de l’action et les sciences religieuses
(1896-1913). Paris: Cerf, 1980, p. 181-204.
98) Blondel, M. Esquisse d’une reprise de “L’Action”. In: Paliard, J.; Archambault, P. (ed.). Études
Blondéliennes. PUF: Paris, 1951, v. 1, p. 23. Voir aussi: Virgoulay, R. Blondel et le modernisme. La
philosophie de l’action et les sciences religieuses (1896-1913). Paris: Cerf, 1980, p. 67.
99) Cf. Lettre sur l’apologétique, p. 104.
100) Cf. Virgoulay, R. Blondel et le modernisme. La philosophie de l’action et les sciences religieuses
(1896-1913). Paris: Cerf, 1980, p. 186.
101) Voyez ce qu’en disait un auteur par rapport aux idées philosophiques en France de cette époque: “Les
esprits qui pensent, écrivait A. Sabatier [protestant] en 1897, se peuvent aujourd’hui diviser en deux
classes: ceux qui datent d’avant Kant, et ceux qui ont reçu l’initiative philosophique et comme le bap-
tême philosophique de sa critique” (Aubert, R. Le problème de l’acte de foi, données traditionnelles et
résultats des controverses récentes. Louvain: Nauwelaerts, 1969, p. 267).
450 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 425-455
François Bandet, EP
faire usage de son vocabulaire pour être digne de note et compris. Blondel
voulait, par son œuvre L’Action, dépasser les propositions de Kant, comme
l’avait fait son maître de l’École Normale, et plus tard son grand ami, M. Léon
Ollé-Laprune. Tout en rejetant ces erreurs non productives, Blondel utilisa
quelques-unes des découvertes du kantisme en réponse aux chimères que
celui-ci soulevait. 102 C’est ce que plusieurs personnes, et surtout quelques
théologiens, ne comprirent pas. Blondel devait répondre au kantisme en uti-
lisant, en quelque sorte, le langage de Kant. C’est ce qu’il fit dans L’Action.
Il démontra que Kant avait eu d’abord quelques bonnes intuitions et même
fait quelques bonnes découvertes pour ensuite dénoncer la création par Kant
d’une dualité entre la raison pure et la raison pratique, entre la sensibilité et
l’entendement. 103 Blondel montra ensuite que l’action est la synthèse “de vou-
loir, de connaître et de l’être” qui renoue le lien entre la métaphysique et la
science, car l’idée n’est jamais exclue de l’activité de l’homme. 104
Pour le professeur Blondel, le fait d’avoir soulevé contre l’apologétique tra-
ditionnelle maintes objections et critiques et présenté l’acte de foi comme une
option libre en insistant sur le rôle de l’action intérieure de l’homme, pour s’ou-
vrir au surnaturel et à l’action de Dieu, sembla pour certains théologiens, une
influence incontestable de la philosophie de Kant dans celle de Blondel. 105 Tou-
tefois, Blondel n’avait pas l’intention de provoquer des hostilités envers les
théologiens néoscolastiques. Ce qu’il critiquait, était une certaine méthode
de l’apologétique d’alors, trop rationaliste et excessivement centrée sur l’ob-
jet de la foi comme objet, pensé, voulu, aimé, en oubliant de le voir comme
sujet qui invite et propose de croire en Lui. 106 Éventuellement, nous dit Hen-
ri Bouillard, Blondel s’excusera auprès des théologiens néoscolastiques de son
manque de nuances dans ses critiques contre eux. 107 L’Apologétique pour Blon-
del est nécessaire, mais ne doit pas être seulement philosophique et exclusive-
102) Cf. Aubert, R. Le problème de l’acte de foi, données traditionnelles et résultats des controverses ré-
centes. Louvain: Nauwelaerts, 1969, p. 268.
103) L’Action, p. 451-452.
104) Cf. L’Action, p. 27-28, 451-453, 457.
105) Cf. Virgoulay, R. Blondel et le modernisme. La philosophie de l’action et les sciences religieuses
(1896-1913). Paris: Cerf, 1980, p. 193.
106) Cf. Mallet, F. (= Blondel, M.). “La Foi et la Science”. Revue du clergé français, v. 47, 1906, p.
459.
107) Cf. Bouillard, H. Blondel et le christianisme. Paris: Seuil, 1961, p. 33. Voir aussi: Neufeld, K.
L’apologétique dans le monde germanophone. Philo et Apologétique, p. 149.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 425-455 451
L’intention apologétique de Maurice Blondel
ment rationnelle. 108 Bien des critiques soulevées par les néoscolastiques contre
Blondel étaient, généralement, dues à des incompréhensions et des erreurs d’in-
terprétation. Ce qui connut le plus de retentissement à la critique de Blondel
furent, sans aucun doute, les articles du père Schwalm et de l’abbé Gayraud. 109
Ces critiques contre lui manifestaient plus souvent qu’autrement une notion
simpliste du kantisme et une erreur d’entendement de la phénoménologie blon-
délienne de l’action.
Selon le philosophe d’Aix, la philosophie part du bas pour aller vers le haut
— vers le surnaturel — et la théologie part du haut pour descendre vers le bas
en partant du surnaturel. 110 Or, à un moment donné, les deux mouvements
doivent se rejoindre s’ils sont sur le même passage bas/haut — haut/bas. C’est
ainsi que la philosophie touche la théologie et la théologie touche la philo-
sophie. Josef Pieper (1904-1997), philosophe catholique allemand, affirme
lui aussi dans la présentation de son livre Liebe, Hoffen, Glauben que, mal-
gré l’évidence pour la philosophie de la nécessité de maintenir une séparation
salutaire avec la théologie — pour le bien et l’indépendance de chacun — il
demeure cependant convaincu qu’ils ne peuvent être complètement dissociés
l’un de l’autre. 111 L’important, est de rester tout un chacun dans son domaine
spécifique. Blondel l’indiquera lui aussi, mais brièvement, dans son œuvre
L’Action:
108) Cf. Virgoulay, R. Blondel et le modernisme. La philosophie de l’action et les sciences religieuses
(1896-1913). Paris: Cerf, 1980, p. 66.
109) Voici le titre de ces articles: Schwalm, P. M.-B. “Les Illusions de l’idéalisme et leurs dangers
pour la foi”. Revue thomiste, v. 4, 1896, p. 413-441; Gayraud, H. “Une nouvelle apologétique chré-
tienne”. Annales de philosophie chrétienne. décembre 1896 et janvier 1897. Il est à noter que beaucoup
plus tard, après que la polémique s’était finalement apaiser, le père Joseph de Tonquédec, jésuite, la
réanima en publiant son livre: Immanence. Essai critique sur la doctrine de M. Maurice Blondel. Paris:
Beauchesne, 1913. Il serait juste de rappeler ici que certains de ceux qui ont si durement critiqué Blon-
del se sont par la suite excusés auprès de lui. Voir aussi: Itinéraire philosophiques, p. 104.
110) En réponse au cardinal Henri De Lubac qui lui demanda un commentaire sur un écrit qui deviendra
plus tard son œuvre maîtresse Surnaturel, Blondel lui répondit: “J’ajoute maintenant qu’il ne m’appar-
tient pas de ‘faire le théologien’, ainsi que vos desiderata semblent l’impliquer. Veuillez en effet son-
ger que le surnaturel étant inconscient, je ne pouvais nullement l’observer et spéculer en philosophe
sur l’antécédence finaliste du dessein surnaturalisant et sur le contenu du plan surnaturel de Dieu ou
de l’état transnaturel de l’homme. Mon rôle, mon but ne comportaient pas un regard de haut en bas, je
ne pouvais que regarder de bas en haut sans percer la nue où le Dieu à révéler s’enveloppe” (Lettre du
5 avril 1932, citée dans Lubac, H. de. Mémoire sur l’occasion de mes écrits. Namur: Culture et Véri-
té, 1989, p. 190).
111) Pieper, J. Lieben, Hoffen, Glauben. Munich: Kösel-Verlag GmbH & Co., 1986, tr. an., Faith, Hope,
Love. San Francisco: Ignatius Press, 1997, p. 11.
452 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 425-455
François Bandet, EP
Conclusion
Blondel est un philosophe qui soustrait les notions de sa philosophie de
sa vie spirituelle et de son zèle apostolique. C’est un grand croyant désirant
transmettre sa foi en évangélisant le non-croyant. Le problème de la non-
croyance du temps de Blondel est surtout dû à la mentalité positiviste qui
porte l’homme à croire seulement à ce qu’il peut objectivement calculer ou
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 425-455 453
L’intention apologétique de Maurice Blondel
454 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 425-455
François Bandet, EP
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 425-455 455
Traduções
Sermão para o dia de Pentecostes:
“Emitte Spiritum tuum” – Envia o teu
Espírito
S. Tomás de Aquino 1
“Envia o teu Espírito e tudo será criado e renovarás a face da terra”
(Sl 103, 30).
Introdução
É necessário falar sobre Aquele sem o qual nada se pode falar retamente e
é Aquele que pode fazer ou faz falar abundantemente. De fato, sem Ele não
podemos falar retamente. Não é de se admirar o que é dito no livro da Sabe-
doria (cf. 9, 17): “Quem poderá conhecer o sentido da verdade de Deus, a não
ser que o seu Espírito a envie do mais alto?” Sem o sentido da verdade nin-
guém pode falar a verdade. Assim, o Espírito Santo faz a todos falar abun-
dantemente, conforme o que diz Gregório: “Àqueles que Ele cumula, fá-los
sábios”. 2 Hoje se manifesta o dia no qual os Apóstolos “ficaram cheios do
Espírito Santo e começaram a falar em diversas línguas” (At 2, 4). Rezemos a
Ele, pois, para que faça falar abundantemente até mesmo o mudo (cf. Is 35, 6)
e que me faça falar, etc.
Sermão
“Envia o teu Espírito e tudo será criado”, etc.
Hoje a Santa Madre Igreja celebra solenemente o envio do Espírito San-
to aos Apóstolos, o qual o Profeta, pelo espírito profético rogava, dizendo:
“Envia o teu Espírito e tudo será criado”, etc. A partir dessas palavras pode-
mos considerar quatro coisas, a saber: [1.] A propriedade do Espírito Santo;
[2.] a sua missão; [3.] a força deste Enviado e [4.] a matéria receptiva desta
1) Tradução, subtítulos e notas: Felipe de Azevedo Ramos, EP, a partir da versão latina em Thomas de
Aquino. Emitte Spiritum tuum (ed. Leonina, 44.1, p. 150-174). Cotejou-se as traduções para o francês
e para o inglês (em particular para a elaboração das notas): Thomas d’Aquin. Sermons. Tr. Jean-Pierre
Torrell. Paris: Cerf, 2014, p. 173-188; Thomas Aquinas. The Academic Sermons. Tr. Mark-Robin Hoo-
land. Washington: Catholic University of America Press, 2010, p. 138-158.
2) Gregório Magno. Hom. in Evang., XXX, 5 (CCL 141, 261: 135-136; PL 76, 1223B). Cf. etiam: idem.
Epist. I, 24 (CCL 140, 26:163; PL 77, 473A; idem. Regula pastoralis, II, 4 (SC 381, 190:45-46; PL 77,
31A).
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 457-474 457
Sermão para o dia de Pentecostes: “Emitte Spiritum tuum” – Envia o teu Espírito
força. Ele diz então: Envia, eis a missão; o teu Espírito, eis a pessoa enviada;
e tudo será criado e renovarás, eis o efeito do Enviado; a face da terra, eis a
matéria receptiva deste efeito. 3
3) Note-se que a estrutura do sermão se remente às quatro causas de Aristóteles (cf. Metafísica, V, 2), res-
pectivamente: final, formal, eficiente e material.
4) Cf. In I Sent., d. 10, q. 1, a. 4, sol.; ibid., d. 18, exp. textus; SCG, IV, c. 23; S. Th., I, q. 36, a. 1, ad 1; De
subst. sep., c. 19.
5) Cf. SCG, IV, c. 23; S. Th., I, q. 27, a. 4, co.; ibid., q. 36, a. 1, co.; In Ioh., 15, 26; In Epist. II ad Tim., 1, 7.
458 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 457-474
S. Tomás de Aquino
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 457-474 459
Sermão para o dia de Pentecostes: “Emitte Spiritum tuum” – Envia o teu Espírito
460 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 457-474
S. Tomás de Aquino
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 457-474 461
Sermão para o dia de Pentecostes: “Emitte Spiritum tuum” – Envia o teu Espírito
[ad 2.] Em quarto lugar, este Espírito Santo não somente dá o ser, o viver e
o mover, mas, mais ainda, torna-nos santos. Daí dizer o Apóstolo aos Roma-
nos (1, 4): “[O Filho de] Deus é predestinado ao poder segundo o Espírito de
santidade”. Ninguém é santo sem que o Espírito Santo o santifique. 17
Mas de que modo Ele o santifica? Digo que Ele faz aparecer naqueles que
santifica cada uma das coisas que foram ditas. Porque àqueles que santifica
torna sutis e cheios de desprezo pelas coisas temporais, conforme se diz em
João: “Não ameis o mundo nem o que há no mundo. Se alguém ama o mundo,
não está nele o amor do Pai” (I Jo 2, 15).
Ademais, Ele concede a vida espiritual àqueles que santifica, conforme diz
Ezequiel (37, 5): “Eis que farei com que sejais penetrados pelo espírito e vive-
reis”. A vida espiritual vem do Espírito Santo. Diz o Apóstolo (Gl 5, 25): “Se
viveis pelo Espírito, sejais também conduzidos pelo Espírito”.
Além disso, o Espírito Santo que santifica com o seu impulso, move para
agir bem: “Ele virá como um rio impetuoso conduzido pelo espírito do
Senhor” (Is 59, 19). Alguns são preguiçosos e parece que estes não são impe-
lidos pelo Espírito do Senhor. A este respeito diz os Atos dos Apóstolos (2, 2):
“De repente, veio do céu um ruído [como o agitar-se de um vendaval impe-
tuoso]”. Sobre isso diz a Glosa: “A graça do Espírito Santo desconhece len-
tos esforços”. 18
Também o Espírito Santo reconduz aqueles que santifica à origem oculta
pela qual nos unimos a Deus: “O Espírito do Senhor te transportará” (I Rs 18,
12) para um lugar que ignoras, isto é, à herança celeste. Diz o Salmista: “Que
teu bom Espírito me conduza [por uma terra aplanada]” (Sl 142, 10).
Fica então claro que a propriedade do Espírito Santo é ser a origem da
vida, do ser e do movimento (cf. At 17, 28).
17) Cf. S. Th., I, q. 36, a. 1, ad 1; ibid.; q. 43, a. 3; III, q. 2, a. 10; ibid., q. 62, a. 6, ad 2.
18) Glosa interl., in Act. 2, 2 (ed. Strasb., 1480/81, t. IV, p. 455a).
462 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 457-474
S. Tomás de Aquino
[2.1] sem ser-lhe necessário, [2.2] sem mudança de sua parte, [2.3] sem sujei-
ção e [2.4] sem separação. 19
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 457-474 463
Sermão para o dia de Pentecostes: “Emitte Spiritum tuum” – Envia o teu Espírito
464 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 457-474
S. Tomás de Aquino
Collacio in sero
“Envie o teu Espírito”, etc.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 457-474 465
Sermão para o dia de Pentecostes: “Emitte Spiritum tuum” – Envia o teu Espírito
3.1. A criação
Se nós quisermos tomar a acepção dessas palavras no sentido que a cria-
ção diz respeito à produção das coisas em seu ser de natureza, o Espírito San-
to é sim o Criador de todas as coisas, como sugere o livro de Judith (16, 17):
“Enviaste o teu espírito e foram criados”.
Mas falemos agora de outra criação. Conserva-se hoje o hábito de se dizer
daqueles que são promovidos a um estado mais elevado, como ao episcopa-
do ou a outra dignidade, que cada um foi “criado”. Do mesmo modo, daqueles
que foram promovidos e feitos filhos de Deus, se diz que foram criados, como
se eles fossem promovidos, conforme diz São Tiago (1, 18): “A fim de sermos
como primícias de suas criaturas”. O Senhor quis estabelecer uma nova cria-
tura, como se lê também no Livro da Sabedoria (1, 14): Deus “criou todas as
coisas para que sejam”, isto é, no ser da natureza, e as quis recriar para que
estejam no ser da graça. Os Apóstolos foram as primícias dessa recriação, e
é desta criação que fala a Epístola aos Gálatas (Vg. 6, 15): “Em Cristo Jesus
nem a circuncisão nem a incircuncisão tem algum valor, mas a nova criatu-
ra”. O que isso quer dizer? Antes havia os gentios, e por isso diz “incircunci-
são”. Depois os judeus foram circuncidados, mas assim mesmo tal condição
de nada valia, a não ser quando fossem recriados pela graça de Cristo. Esta
recriação é um efeito do Espírito Santo.
Deveis saber que esta recriação comporta graus: [3.1.1] primeiro, enquan-
to graça de caridade; [3.1.2] segundo, enquanto se estende à sabedoria do
conhecimento; [3.1.3] terceiro, enquanto concórdia para a paz; e [3.1.4] quar-
to, enquanto constância da firmeza.
466 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 457-474
S. Tomás de Aquino
31) Cf. Salústio. A conjuração de Catilina [Bellum catilinarium], XX, n. 4: “nam idem velle atque idem
nolle, ea demum firma amicitia est”. Cf. etiam: De ver., q. 23, a. 8, s.c. 2.
32) Gregório Magno. Hom. in Evang., XXX, 1 (CCL 141, p. 256: 14-15; PL 76, 1220C).
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 457-474 467
Sermão para o dia de Pentecostes: “Emitte Spiritum tuum” – Envia o teu Espírito
33) Cf. Cícero. De officiis, I, 16, 51. Cf. etiam: At 4, 32; In Ioh., 15, 15.
34) Cf. SCG, IV, c. 21. Cf. etiam: In Ioh., 15, 15.
35) Cf. Gregório Magno. Hom. in Evang., XXX, 3 (CCL 141, p. 258: 71-75; PL 76, 1222A). Cf. etiam:
Cat. in Ioh., 14, 26; In Ioh., 14, 26.
36) Cf. In Ioh., 14, 26; Cat. in Ioh., 14, 26.
468 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 457-474
S. Tomás de Aquino
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 457-474 469
Sermão para o dia de Pentecostes: “Emitte Spiritum tuum” – Envia o teu Espírito
3.2. A renovação
O segundo [efeito] é a renovação, a qual consiste em quatro vias, a saber:
conforme [3.2.1] a graça purificante, conforme [3.2.2] a justiça progressiva,
conforme [3.2.3] a sabedoria iluminativa e conforme [3.2.4] a glória que se
consuma.
41) Pseudo-Agostinho. Sermão XCVII, tomado de De verbis domini, 57 (PL 39, 1931). Cf. etiam: In
Epist. ad Ephesios, 2, 16; In Ioh., 14, 27; Cat. in Ioh., 14, 27.
42) Cf. In Epist. ad Rom., 6, 4; ibid. 6, 6; In Epist. II ad Cor., 4, 16. Cf. etiam: S. Th., I-II, q. 113, a. 1-2.
470 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 457-474
S. Tomás de Aquino
cado, mas porque, por sua misericórdia, fomos salvos pelo banho regenerador
e renovador [do Espírito Santo]”. Por este banho todos os pecados são perdoa-
dos e assim o homem é renovado.
43) Cf. Ambrósio. Hymnus 5, Intende qui regis Israel, v. 9. Cf. etiam: In Epist. ad Ephesios, 4, 24
44) Cf. S. Th., III, q. 28, a. 2-3.
45) Cf. S. Th., III, q. 47.
46) Cf. S. Th., III, q. 54, a. 2.
47) Cf. S. Th., III, q. 57, a. 3. Cf. etiam: Gn 5, 24; II Rs 2, 11.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 457-474 471
Sermão para o dia de Pentecostes: “Emitte Spiritum tuum” – Envia o teu Espírito
de que “cantemos um cântico novo ao Senhor” (Sl 32, 3; 95, 1; 97, 1; 143, 9;
149, 1) — como se dissesse que alguém se renova através da veste pela limpe-
za exterior, renova pela graça a mente interior. Diz o Apóstolo aos Colossen-
ses (3, 9-10): “Despojai-vos do homem velho”, isto é, do hábito dos pecadores
“com suas práticas e revesti-vos” com o hábito da virtude — que não é priva-
do de práticas — “do Homem Novo”, isto é, da mente racional. Este homem
novo “é renovado pelo conhecimento de Deus”, etc. Ele continua: “Revesti-
-vos do Homem Novo”, como disse acima. Diz a Epístola aos Romanos (13,
14): “Revesti-vos do Senhor Jesus Cristo”.
E de onde vem esta sabedoria? Do Espírito Santo, conforme Jó (32, 8):
“Para que eu veja, o Espírito está nos homens e a inspiração do Onipotente
que dá [inteligência]”. 48
472 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 457-474
S. Tomás de Aquino
Entretanto, a fim de que a mente humana receba esta renovação, deve pos-
suir quatro [características]. Deve, pois, estar: [4.1] pura, [4.2] descoberta,
[4.3] direcionada, [4.4] estável e firme.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 457-474 473
Sermão para o dia de Pentecostes: “Emitte Spiritum tuum” – Envia o teu Espírito
Quanto à quarta: a face da mente deve estar firme. Lê-se sobre Ana, mãe
de Samuel: “A sua face não mudava mais para diversas direções” (I Sm 1, 18).
E por isso ela recebeu o Espírito Santo. Diz Jó (11, 15): “Poderás então levan-
tar a tua face”. A estes o Espírito Santo é dado, conforme diz o Evangelho [na
realidade: At 1, 4; cf. Lc 24, 49]: “No decurso de uma refeição com eles, orde-
nou-lhes que não se afastassem de Jerusalém, mas que aguardassem a pro-
messa [do Pai]”. Se tivessem partido, não receberiam o Espírito Santo, con-
forme diz Mateus (10, 22; 24, 13): “Quem perseverar [até o fim] será salvo”.
Quanto a nós, rogamos ao Senhor, etc.
474 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 457-474
Card. Zenon Grocholewski
Introdução
1) Prefeito emérito da Congregação para a Educação Católica. Discurso durante o Ato de inauguração do
ano acadêmico 2014-2015 das Faculdades de Filosofia e Teologia da Catalunha. Barcelona, 2 de outu-
bro de 2014. Tradução do original espanhol: Jorge Filipe N. S. Teixeira Lopes, EP.
2) Agostinho, Santo. Confissões, livro X, XXVII, 38.
3) Francisco. Exortação Apostólica Evangelii gaudium, 24 de novembro de 2013, n. 167.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 475-486 475
A beleza que não se apaga
para o trabalho, o trabalho serve para ressurgir”. 4 Hoje, mais do que nunca,
quem estuda as ciências sagradas é chamado a trabalhar pelo ressurgimento
da sociedade em Cristo. Considero que a beleza é um caminho para alcançá-
-lo.
Por isso, para que a verdade seja autêntica e verdadeira, é necessário que
esteja unida à beleza e ao bem. Como nos recordou o Papa Francisco na sua
recente Exortação Apostólica Evangelii gaudium: “a verdade anda de mãos
dadas com a beleza e o bem” (n. 142). Por conseguinte, “o homem só se com-
preende a si mesmo em relação a Deus, que é plenitude de verdade, de bele-
za e de bondade”. 8 “Deus o criou como um ‘explorador’ (cf. Ecl 1, 13), cuja
missão é não deixar nada sem tentar, não obstante a contínua chantagem da
4) Norwid, Cyprian. Promtehidion: Bogumil, vv. 185-186. Vol. 2. Varsavia: Pisma wybrane, 1968, p. 216.
Citado por João Paulo II, Carta aos artistas, 4 de abril de 1999, n.3; Idem., Discurso ao grupo folcló-
rico da Universidade de Silésia, 30 de julho de 1982.
5) Concílio Vaticano II. Constituição pastoral Gaudium et spes, n. 76.
6) João Paulo II. Carta Encíclica Centesimus annus, 1 de maio de 1991, n. 36.
7) João Paulo II. Discurso aos representantes do mundo da cultura argentina, 12 de abril de 1987, n. 5.
8) João Paulo II. Discurso aos participantes do Congresso UNIV 2003, 14 de abril de 2003, n. 3.
476 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 475-486
Card. Zenon Grocholewski
9) João Paulo II. Carta Encíclica Fides et ratio, 14 de setembro de 1998, n. 21.
10) Pontifício Conselho para a Cultura. A Via pulchritudinis, caminho privilegiado de evangelização
e de diálogo. Documento final da Assembleia Plenária, 28 de março de 2005, n. II, 1.
11) João Paulo II. Carta Encíclica Veritatis splendor, 6 de agosto de 1993, n. 42.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 475-486 477
A beleza que não se apaga
considerar uma razão reta, ou, como era chamada pelos antigos, orthòs logos,
recta ratio”. 12
Quanto à liberdade, reconhecemos que ela depende fundamentalmente da
verdade. Dependência que foi expressa do modo mais claro e autorizado pelas
palavras de Cristo: “Conhecereis a verdade, e a verdade vos tornará livres”
(Jo 8, 32)”. 13 Afirmava São João Paulo II: “Segundo a fé cristã e a doutrina
da Igreja, ‘somente a liberdade que se submete à Verdade, conduz a pessoa
humana ao seu verdadeiro bem. O bem da pessoa é estar na Verdade e prati-
car a Verdade’”. 14
Por isso, negar ou absolutizar a liberdade ou a razão produz imediatamen-
te um prejuízo à verdade.
Que fazer então para que a verdade seja vivida na sua plenitude? A situ-
ação se apresenta para nós desafiante, pois, para chegar a viver a verdade,
é-nos pedido iniciar um iter formativo que tenha como objetivo alargar a
razão, onde o transcendental, a fé, encontre seu espaço justo e equilibrado.
Um caminho que busque ampliar os horizontes da razão para que a verdade
retome seu carácter exclusivo.
A partir dessa vivência da verdade, a beleza encontra sua realização ple-
na, pois, como escreveu o Papa emérito Bento XVI, “uma função essencial
da verdadeira beleza, já evidenciada por Platão, consiste em comunicar ao
homem um ‘sobressalto’ saudável, que o faz sair de si mesmo, o arranca à
resignação ao conformar-se com o quotidiano, fá-lo também sofrer, como
uma seta que o fere, mas precisamente desta forma o ‘desperta’ abrindo-lhe
de novo os olhos do coração e da mente, pondo-lhe asas, elevando-o”. 15
12) João Paulo II. Carta Encíclica Fides et ratio, 14 de setembro de 1998, n. 4.
13) João Paulo II. Carta Encíclica Veritatis splendor, 6 de agosto de 1993, n. 34.
14) João Paulo II. Carta Encíclica Veritatis splendor, 6 de agosto de 1993, n. 84. Citação tomada tam-
bém de Discurso aos participantes no Congresso internacional de teologia moral, 10 de abril de 1986,
n. 1. Original em italiano.
15) Bento XVI. Discurso aos artistas, 21 de novembro de 2009.
16) João Paulo II. Carta Encíclica Veritatis splendor, 6 de agosto de 1993, n. 84. Citação tomada tam-
bém de Discurso aos participantes no Congresso internacional de teologia moral, 10 de abril de 1986,
n. 1. Original em italiano.
478 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 475-486
Card. Zenon Grocholewski
sublinha que o verdadeiro bem é aquele com o qual, graças à luz da razão
natural, “o homem deve poder distinguir o bem do mal”. 17 De fato, segun-
do a doutrina da Igreja, o bem, tal como a verdade, não é algo subjetivo. Não
nos corresponde a nós determinar que coisa é boa ou que coisa é má. O bem
é algo objetivo, radicado na verdade objetiva. Tem, por conseguinte, um valor
universal. Corresponde à razão natural descobrir que coisa é boa ou que coi-
sa é má.
Infelizmente,
Só Deus pode responder à questão sobre o bem, porque Ele é o Bem. Inter-
rogar-se sobre o bem, com efeito, significa dirigir-se em última análise a
Deus, plenitude da bondade. Jesus mostra que […] a bondade que atrai e
simultaneamente vincula o homem, tem a sua fonte em Deus, mais, é o pró-
prio Deus, o único que é digno de ser amado “com todo o coração, com toda
a alma e com toda a mente” (Mt 22, 37). 20
17) João Paulo II. Carta Encíclica Veritatis splendor, 6 de agosto de 1993, n. 42.
18) João Paulo II. Carta Encíclica Veritatis splendor, 6 de agosto de 1993, n. 32.
19) Cf. Bento XVI. Carta Encíclica Caritas in veritate, 29 de junho de 2009, n 3-5.
20) João Paulo II. Carta Encíclica Veritatis splendor, 6 de agosto de 1993, n. 9.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 475-486 479
A beleza que não se apaga
Por isso, o bem, vivido na verdade, une-se à beleza e converte-se num ato
de comunicação real. De fato, o Papa Francisco escreveu:
480 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 475-486
Card. Zenon Grocholewski
Por outro lado, a Via pulchritudinis pode ser considerada como uma Via
pastoral. Com isso afirmamos que mediante a beleza a evangelização é pos-
sível e pode alcançar suas mais altas e sublimes expressões. Afirma o Papa
emérito:
Para entender ainda mais esta via pastoral, daí se deduz que, segundo as
palavras do Papa Francisco:
Então são dois os motivos que unem quem estuda filosofia ou teologia com
o caminho da beleza: o caminho da verdade e o caminho da pastoral. Ambos
estes caminhos estão presentes entre os objetivos principais das Faculdades
Eclesiásticas. Afirma a Constituição Apostólica Sapientia christiana que as
Faculdades Eclesiásticas devem: “alcançar um autêntico progresso no conhe-
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 475-486 481
A beleza que não se apaga
27) João Paulo II. Constituição Apostólica Sapientia christiana, 15 de abril de 1979, Segunda Parte,
Normas comuns, Art. 39 §§ 1.1; 2.
28) João Paulo II. Constituição Apostólica Sapientia christiana, 15 de abril de 1979, Segunda Parte,
Normas especiais, Art. 79 § 1.
29) Bento XVI. Mensagem pela XLIII Jornada mundial da paz, 1 de janeiro de 2010, n. 2.
30) Pontifício Conselho para a Cultura. A Via pulchritudinis, caminho privilegiado de evangelização e
de diálogo. Documento final da Assembleia Plenária, 28 de março de 2005, n. III, 1; Propostas pastorais.
482 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 475-486
Card. Zenon Grocholewski
Pois bem, não só Santa Teresa mas também muitíssimas pessoas ao longo
de todos os séculos encontraram a Verdade, o verdadeiro Deus, através das
artes. Alguns lendo uma poesia; outros contemplando uma pintura; muitos
outros graças aos vitrais de uma igreja, etc. Sabemos, por exemplo, como a
arte religiosa de Roma, particularmente a paleocristã, contribuiu para a con-
versão de Thomas Merton (1915-1968). Recebi pessoalmente o testemunho do
pintor alemão Heinrich G. Bücker (1922-2008), o qual me mostrou uma carta
de um homem que, contemplando a sua majestosa e impressionante via crucis
no Santuário de Telgte (Alemanha), converteu-se de sua vida cheia de vícios.
Aqui, em Barcelona, temos a estupenda Basílica da Sagrada Família do Ser-
vo de Deus Antoni Gaudí, consagrada em 2010 pelo Papa Bento XVI; espe-
31) Bento XVI. Mensagem pela XLIII Jornada mundial da paz, 1 de janeiro de 2010, n. 11.
32) Teresa de Ávila. Autobiografía. Capítulo 9, n. 1.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 475-486 483
A beleza que não se apaga
remos que este belo templo possa elevar a mente dos visitantes até Deus. Por
isso, corresponde à próxima Faculdade de História, Arte e Arqueologia cris-
tãs, entre outras coisas, dizer ao homem que as artes, cheias da mais sublime
beleza e com um forte sentido teológico, são manifestações ou esplendores da
Verdade; nelas se possibilita contemplar a beleza de Deus.
A esse propósito, afirma a Gaudium et spes, falando da sã cultura, que
“dedicando-se às várias disciplinas da história, filosofia, ciências matemá-
ticas e naturais, e cultivando as artes, pode o homem ajudar muito a famí-
lia humana a elevar-se a concepções mais sublimes da verdade, do bem e da
beleza e a um juízo de valor universal, e ser assim luminosamente esclarecida
por aquela admirável sabedoria” (n. 57).
Por esta razão, “a Igreja, perita em humanidade, sempre defendeu e pro-
moveu as artes como um bem que enobrece os homens, porque conseguem
comunicar algo que é uma realidade inefável”. 33 Como disse o Documento do
Pontifício Conselho para a Cultura: “Cada obra de arte cristã tem um sentido:
ela é, por natureza, um ‘símbolo’, uma realidade que reenvia para algo além
de si mesma, que ajuda a avançar no caminho que revela o sentido, a origem
e a meta do nosso caminho terreno. Sua beleza caracteriza-se por uma capa-
cidade de mover interiormente do ‘por si mesmo’ para o ‘maior que si mes-
mo’” (n. III, 2).
Por conseguinte, o estudo das artes, da arqueologia, da filosofia, da teolo-
gia, etc., deve suscitar um afã em promover a beleza das artes. Como nos dis-
se recentemente o Papa Francisco:
É desejável que cada Igreja particular incentive o uso das artes na sua obra
evangelizadora, em continuidade com a riqueza do passado, mas também
na vastidão das suas múltiplas expressões atuais, a fim de transmitir a fé
numa nova “linguagem parabólica”. É preciso ter a coragem de encon-
trar os novos sinais, os novos símbolos, uma nova carne para a transmis-
são da Palavra, as diversas formas de beleza que se manifestam em dife-
rentes âmbitos culturais, incluindo aquelas modalidades não convencionais
de beleza que podem ser pouco significativas para os evangelizadores, mas
tornaram-se particularmente atraentes para os outros. 34
33) João Paulo II. Discurso às autoridades acadêmicas, professores e alunos da Universidade Católica
Dámaso Antonio Larrañaga, 7 de maio de 1988, n. 7.
34) Francisco. Exortação Apostólica Evangelii gaudium, 24 de novembro de 2013, n. 167.
484 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 475-486
Card. Zenon Grocholewski
Formoso por ser Deus, a Palavra com Deus; formoso no seio da Virgem,
onde não perdeu sua divindade e tomou a humanidade; formoso como a
Palavra recém-nascida, porque apesar de ser uma criança sem palavras, ao
mamar, ao ser levado nos braços, os céus falaram, os anjos cantaram louvo-
res, uma estrela guiou os Magos, foi adorado no presépio e foi o manjar dos
mansos. É, pois, formoso no céu, formoso na terra, formoso no seio mater-
no, formoso nos braços de seus pais; formoso nos seus milagres, formoso
em seus açoites; formoso ao convidar à vida, formoso não se preocupan-
do com a morte; formoso entregando a sua vida, formoso ao recuperá-la;
formoso na cruz, formoso no sepulcro, formoso no céu. Escutai este cânti-
co para entendê-lo, e que a debilidade da carne não afaste vossos olhos do
esplendor da sua formosura. A suprema e autêntica formosura é a justiça;
não verás ninguém formoso se o encontras malvado; se for totalmente jus-
to, será também belo (n. 3).
Cristo está sempre presente na sua Igreja, especialmente nas ações litúrgicas
[…] Com razão se considera a Liturgia como o exercício da função sacerdo-
tal de Cristo. Nela, os sinais sensíveis significam e, cada um à sua maneira,
35) João Paulo II. Constituição Apostólica Sapientia christiana, 15 de abril de 1979, Proêmio.
36) Francisco. Exortação Apostólica Evangelii gaudium, 24 de novembro de 2013, n. 167.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 475-486 485
A beleza que não se apaga
Por isso, essa presença de Cristo goza também de particular beleza. Don-
de que, “a Igreja evangeliza e se evangeliza com a beleza da liturgia, que é
também celebração da atividade evangelizadora e fonte dum renovado impul-
so para se dar”. 37 Graças à Providência, a Catalunha conta com um Instituto
Superior de Liturgia, o qual é chamado a ajudar “o povo santo de Deus a viver
a liturgia como expressão da Igreja em oração, como presença de Cristo entre
os homens e como atualidade constitutiva da história da salvação”. 38 Cristo é
belo na ação litúrgica da Igreja.
Conclusão
Para finalizar, gostaria de recordar que também a Igreja é bela e, como
afirmaram nossos Sumos Pontífices, ela não se cansa de nos mostrar a bele-
za de seu rosto pluriforme. Como asseverou o Papa Francisco: “através das
manifestações cristãs dum povo evangelizado, o Espírito Santo embeleza a
Igreja, mostrando-lhe novos aspectos da Revelação e presenteando-a com um
novo rosto. Pela inculturação, a Igreja ‘introduz os povos com as suas cultu-
ras na sua própria comunidade’, porque ‘cada cultura oferece formas e valo-
res positivos que podem enriquecer o modo como o Evangelho é pregado,
compreendido e vivido’. Assim, ‘a Igreja, assumindo os valores das diversas
culturas, torna-se sponsa ornata monilibus suis, a noiva que se adorna com
suas joias (cf. Is 61, 10)’”. 39
Imploro então a Deus que este novo ano acadêmico seja repleto de inúme-
ras bênçãos e de um frutuoso trabalho investigativo. Que a força do Espírito
Santo vos acompanhe sempre e que todos vós sejais “mensageiros alegres de
propostas altas, guardiões do bem e da beleza que resplandecem numa vida
fiel ao Evangelho”. 40 Como suplicou o Papa Francisco, peçamos ao Senhor
que nos dê “santa ousadia de buscar novos caminhos para que chegue a todos
o dom da beleza que não se apaga”. 41 Assim seja!
486 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 475-486
Resenhas
PORRO, Pasquale. Tommaso d’Aquino. Un profilo storico-filosofico. Roma:
Carocci, 2012, 535p. ISBN: 978-88-430-6534-9.
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 487-509 487
Resenhas
488 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 487-509
Resenhas
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 487-509 489
Resenhas
490 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 487-509
Resenhas
a relação entre fé e razão. Em síntese, essência coincide com o seu próprio ser.
é possível dizer que sem a fé: a) poucos Contudo, a razão humana não está capa-
homens alcançariam o conhecimento de citada para vislumbrar tal coincidência
Deus; b) além de isto ocorrer com muita (p. 163). Interessante e clara é a explica-
dificuldade e através de tirocínio; c) por ção sobre o porquê o Verbum se aplica
fim, poucos seriam imunes a dúvidas e apenas ao Filho e, em paralelo, o motivo
falsidades. Já a razão pode prestar à fé de sua aplicação ao conhecimento inte-
os seguintes auxílios: a) para demons- lectual (p. 179-180).
trar os preâmbulos da fé; b) para esclare- Em outro subtítulo o professor ita-
cer algumas verdades de fé; c) para refu- liano discute a “existência de criaturas
tar aqueles que se opõem à fé (apologéti- formalmente necessárias”. Aqui tam-
ca) (p. 157-159). bém a sua explicação tem grande valor.
A obra segue o esquema neoplatôni- A distinção oferecida no início é funda-
co da imanência (livro I, que considera mental: Deus conhece necessariamen-
Deus em si mesmo); da processão (livro te todas as coisas, mas isso não signi-
II, sobre a derivação das criaturas a par- fica que as quer necessariamente (em
tir de Deus) e do retorno (livro III, acer- outras palavras, Deus é onisciente, mas
ca da tendência das criaturas em direção não é “onivolente”). A vontade de Deus,
a Deus como fim). Quanto a este último, embora imutável, preserva a contingên-
se aplica às verdades também alcançá- cia das coisas (movidas, aliás, por cau-
veis com o mero uso da razão. Já o livro sas segundas também contingentes).
IV e último versa sobre as verdades de Aqui se aplica o exemplo clássico: se
fé que transcendem a razão (p. 161). Sócrates corre, é necessário que ele cor-
Enquanto a Summa Theologiae possui ra; todavia, isso não significa que é per
um caráter mais estritamente teológico, se necessário que ele corra. E conclui:
a Summa contra gentiles possui um esti- “assim, se e somente se Deus quer uma
lo híbrido, isto é, teológico e filosófico coisa, ela acontecerá necessariamente,
(p. 162). sem que isso comprometa a contingên-
Seguindo esse plano, Tomás se con- cia intrínseca das coisas” (p. 182).
fronta naturalmente com o tema da exis- Considerando as criaturas do ponto
tência de Deus, através de um primeiro de vista do filósofo e do teólogo, enfati-
esboço das cinco vias. Neste particular za que o primeiro trata-as como são em
é interessante que o Autor recorde que o si mesmas e o segundo como são orde-
argumento anselmiano não tinha inten- nadas a Deus. Ademais, um dos pontos
ção de provar a existência de Deus, mas relevantes apontados nesse sentido é o
sim revelar a sua evidência (p. 163). Ora, fato de que a Summa contra gentiles já
como sabemos, para o Aquinate, Deus defenda a impossibilidade de se provar
é evidente em si mesmo porque a sua pela razão a criação do mundo no tempo
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 487-509 491
Resenhas
(ao contrário do que pensavam os fran- intelecto agente tampouco é uma subs-
ciscanos). Ademais, o tema do intrínse- tância separada; 9) a alma é criada junto
co imperativo da incorruptibilidade das com o corpo (p. 198-199).
substâncias separadas leva à negação do Ademais, no subtítulo “felicida-
hilemorfismo universal (p. 192). Encon- de filosófica e beatitude ultraterrena”,
tramos, por outra parte, a estrutura onto- Porro revela que seu autor defende que
lógica já enunciada no De ente: a) num a felicidade pertence principalmente à
nível inferior, nas substâncias corpóreas, esfera intelectiva (o amor para o Aqui-
existe uma dupla composição de potên- nate deriva necessariamente do conheci-
cia e ato: uma entre forma e matéria, que mento): “a felicidade última do homem
constitui a essência, e outra entre a pró- consiste na contemplação da verda-
pria essência e o ser; num nível superior, de” (p. 205). Ora, esta verdade consis-
as substâncias separadas admitem ape- te no conhecimento de Deus por essên-
nas uma composição, isto é, entre forma cia e, portanto, inalcançável nesta vida
(neste caso a essência) e o ser; c) Deus é (p. 210).
o único Ser que não possui qualquer tipo Este capítulo se encerra com a abor-
de composição (nem potencialidade) (p. dagem de outros escritos do perío-
195). Em seguida menciona a “impossi- do de estadia em Orvieto (1261-1265).
bilidade de uma multiplicidade numé- Para tomar uma obra como exemplo: o
rica de anjos de uma mesma espécie”, Comentário a Jó é “inteiramente dedi-
lamentando-se não poder se estender na cado a mostrar com raciocínios prová-
“extremamente fascinante” angelologia veis que os eventos humanos são guia-
tomista (p. 196). dos pela providência divina” (p. 214).
No subtítulo “alma e formação do Também nesta época compõe a famosa
embrião” é interessante notar o quan- Catena aurea, exposição contínua sobre
to algumas teses de antropologia e psi- os quatro Evangelhos, segundo o sis-
cologia já estão delineadas ex professo tema de glosa. O Autor revela um dado
no início da carreira acadêmica do Dou- impressionante para um escritor medie-
tro Angélico: 1) a unidade da alma; 2) a val: nesta obra são citados nada menos
alma é a forma substancial do composto que 57 padres gregos e 22 latinos, entre
humano; 3) não existe um intelecto pos- os quais alguns até então desconheci-
sível separado da alma; 4) tese esta con- dos no Ocidente. Outros escritos des-
trária às intenções do próprio Aristóte- te período são: Expositio super primam
les; 5) refuta teses “organicísticas” (de et secundam decretalem, De emptione et
Alessandro de Afrodísia e Galeno); 6) o venditione ad tempus, De articulis fidei
intelecto possível não é único para todos et ecclesiae sacramentis, Contra errores
os homens; 7) é inegável a admissibili- Graecorum e o De rationibus fidei.
dade de uma memória intelectual; 8) o
492 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 487-509
Resenhas
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 487-509 493
Resenhas
tos”; “no dizer ‘ser’ se compreende a sabe, todas elas partem dos efeitos para
atualidade de todos os atos e a perfeição remontar à Causa (ou seja, são argumen-
de todas as perfeições”; “no dizer ‘ser’ tos a posteriori). É sedutor o argumen-
compreendo a perfeição máxima”, etc. to de Porro: a segunda via não é senão
Em seguida, Porro dedica algumas uma reproposta da primeira, substituin-
páginas à Prima pars da Summa Theo- do a ideia do motor imóvel por aquela da
logiae. Cita o lúcido prólogo, no qual causalidade eficiente, com provável ins-
transcreve a forma literária pretendida piração de Avicena, pois Aristóteles pre-
por Tomás nesta obra: uma síntese cla- feria não separar a causa motriz da efi-
ra, breve e ordenada e não repetitiva. ciente (p. 272). Mais clara ainda é ins-
Menciona também o público a quem se piração do autor persa na terceira via.
dirige, a saber, os principiantes na teolo- Além disso, vale notar o surpreenden-
gia. De fato, como reitera o Autor, pare- te silêncio do Autor acerca da indiscu-
ce que o Aquinate estava desconten- tível inspiração neoplatônica na quar-
te com os manuais de seu tempo, muito ta via, sem a qual é impossível compre-
concentrados na casuística (p. 265-266). endê-la. Por outro lado, é mister concor-
Trata-se, pois, de uma simples introdu- dar com ele no sentido de que a quin-
ção à teologia. Mas uma introdução que ta via é a mais simples e a mais intui-
contém nada menos que 512 questões tiva (embora, como sabemos, para São
e 2.669 artigos...! No entanto, confor- Tomás esses títulos seriam reservados à
me pondera o Autor, o opus magnum do primeira via).
Aquinate jamais deve ser considerado Em prevenção a críticas, Porro recor-
“abstrato”. Antes, verifica-se nele uma da ainda que as provas das vias são
redação bastante compreensível, alia- gerais e não conduzem a Deus tal como
da a uma límpida linguagem. A Summa Ele é em si mesmo (na amplitude revela-
Theologiae também segue o menciona- da pela Sagrada Bíblia, por exemplo). A
do modelo tripartido de inspiração neo- passagem do Deus dos filósofos para o
platônica (exitus-reditus) nos moldes da Deus da Revelação deve incluir um pas-
Summa contra gentiles: trata inicial- so ulterior não contido, como é óbvio,
mente da ordem de Deus e sua criação no texto das cinco vias. Por isso, con-
(Prima pars), em seguida do movimen- clui: “As cinco vias (enquanto demons-
to da criatura em direção a Ele (Secunda trações quia) não têm a ambição de pro-
pars) e, por fim, sobre a via que recon- var diretamente, apesar das aparências,
duz a Deus, isto é, o próprio Cristo (Ter- que Deus é, o ser de Deus, mas somente
tia pars). o fato de que (a partir dos efeitos) exis-
De grande destaque são as famo- te uma causa primeira que podemos de
sas cinco vias da segunda questão da qualquer modo identificar com Deus”
primeira parte da Summa. Como se (p. 276).
494 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 487-509
Resenhas
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 487-509 495
Resenhas
496 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 487-509
Resenhas
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 487-509 497
Resenhas
to e a prudência), enquanto que o con- tética não somente para redigir o pró-
trário não ocorre (à exceção da própria prio comentário a esta obra, mas tam-
prudência). Parte importante da Summa bém com vistas à elaboração da Secun-
para a filosofia é o tratado sobre a lei, da Secundae, como se pode perceber
como princípio externo do agir humano pelos temas conexos: “racionalidade do
(do ponto de vista estritamente sobrena- agir humano, papel moralmente neu-
tural encontra-se a graça). De particular tro das paixões, construção de uma éti-
valor é a precípua contribuição do Aqui- ca fundada sobre as virtudes como hábi-
nate à teoria da lei natural. Contudo, não tos ou disposições que inclinam a deter-
podemos concordar com Porro no senti- minados atos” (p. 363).
do de que, “por causa de possíveis impe- De menor importância são as ques-
dimentos oriundos das disposições natu- tões disputadas Sobre a virtude e Sobre
rais”, a lei natural se “registra na maior a união do Verbo encarnado, a respei-
parte e não na totalidade dos casos” (p. to das quais Porro dedica apenas duas
353-354). A razão de nossa opinião é for- páginas.
necida pelo próprio Aquinate: tais prin- As questões Quodlibeta I-VI e XII
cípios inatos (do ponto de vista especu- abarcam também o período da segun-
lativo ou prático) sempre existem, embo- da estadia em Paris. Os temas são bas-
ra, às vezes, simplesmente não podem tante variados, o que desfavorece na
passar ao ato (cf. S. Th., I, q. 84, a. 7, realização de uma abordagem unitá-
co.). Tomás segue, sem dúvida, o axio- ria. Contudo, Porro consegue ainda ofe-
ma aristotélico: “principia semper opor- recer alguns pontos fundamentais de
tet manere” (Phys. I, 6, 189a19-20). intercâmbio de temas, tais como o agir
A segunda parte da segunda parte da humano e a angelologia (em particular,
Summa é especialmente extensa, pois a operação dos anjos). O Quodlibet I (q.
trata de uma análise minuciosa de casos 7, a. 2) excogita uma pergunta peculiar:
particulares de virtudes e vícios, cujo “Se alguém deveria abandonar o estudo
exame detalhado seria impossível para a da teologia, mesmo sendo capaz de ensi-
presente resenha. Entre os temas desta- nar aos outros, para se dedicar à salva-
cados pelo Autor está o direito, a justiça, ção das almas”. A resposta se baseia no
a guerra justa e o primado da vida con- princípio segundo o qual aqueles que
templativa. dirigem ou guiam um trabalho possuem
É plausível que o Aquinate tenha um papel superior na ordem das coi-
decidido comentar a Ética a Nicômaco sas do que os que operam manualmen-
de Aristóteles neste período para se te (como o arquiteto em comparação ao
aprofundar no campo da moral. Por- pedreiro). De modo análogo, “no edi-
ro sintetiza o quanto o Doutor Angéli- fício espiritual — defende São Tomás
co se nutriu da filosofia prática peripa- — é melhor ensinar a sagrada doutrina
498 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 487-509
Resenhas
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 487-509 499
Resenhas
500 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 487-509
Resenhas
te como autoridade em matéria teológi- favor da filosofia, mas ainda mais pelo
ca, mas também na esfera filosófica e interesse da própria fé” (p. 438).
científica, ao responder, por exemplo, a Além disso, Tomás tomou parte em
um “cavaleiro ou soldado transalpino” polêmicas distintamente filosóficas
sobre “As operações ocultas da nature- (sem evitar conexões teológicas), como
za”. Sobre o insólito tema da influência se testemunha pelos opúsculos De uni-
dos corpos celestes nos acontecimentos tate intellectus e De aeternitate mun-
sublunares, encontra-se outro opúsculo, di. Dois aspectos relevantes apontados
a saber: A consulta dos astros. Paralelo pelo Autor em ambos escritos: em pri-
a este tema é o De sortibus, sem dúvida meiro lugar, a denúncia de erros que con-
um dos mais singulares da opera omnia trastam com a intenção de Aristóteles e,
tomista, pois pretende responder acer- em segundo lugar, a rejeição à pretensão
ca da licitude de tirar a sorte com vistas de se demonstrar o indemonstrável. Isso
a auxiliar numa determinada escolha. se verifica na impossibilidade de provar
Outros dois pequenos escritos de menor filosoficamente a criação temporal do
relevância são o De mixtione elemento- mundo, ou ainda, pelo abandono de cer-
rum e o De motu cordis. tas teses, por parecem à primeira vista
O mestre dominicano também ofere- absurdas (revela-se aqui, ademais, a sua
ce pareceres e respostas de natureza teo- honestidade intelectual).
lógica com fundo filosófico: um pare- O objeto de discussão do primeiro
cer sobre a fórmula de absolvição e as escrito polemista é a unidade do intelec-
ditas respostas a 36 artigos e a 43 arti- to possível, tema já discutido anterior-
gos. Para compreender o seu valor, bas- mente. Certas passagens chegam a pos-
ta citar a conclusão do professor italia- suir tons “duros e até mesmo violentos”
no: “Longe de serem textos para a oca- (p. 440). A prova oferecida se concentra
sião, de importância marginal, as Res- em demonstrar que a doutrina averroís-
ponsiones repropõem assim com grande ta — na realidade o que interpretavam
clareza dois aspectos essenciais do pen- certos autores a respeito dela — se opõe
samento tomasiano: a grande confiança neste particular à própria letra aristoté-
no curso ordenado da natureza, que liga lica. O Aquinate não hesita em apodar
Tomás à tradição peripatética greco-ára- Averróis de “depravador” de Aristóteles
be e deixa pouco espaço para aquilo que e investir contra o mestre secular Sigieri
as substâncias separadas poderiam fazer de Brabante, por este nem sequer conhe-
além desse próprio curso, e a reinvin- cer a doutrina e a tradição peripatéti-
dicação da plena e rigorosa autonomia cas. A síntese da argumentação tomis-
entre a doutrina da fé e a filosofia — ta é oferecida no livro, baseando-se em
autonomia a preservar não somente em três argumentos principais: 1) mostran-
do que a união do intelecto ao homem
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 487-509 501
Resenhas
502 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 487-509
Resenhas
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 487-509 503
Resenhas
preensão do tema. Com efeito, entendi- gado por volta de 315 vezes. Esclarece
dos os conceitos de Profecia, Profeta e também o significado do termo hebrai-
Livro Profético, já se delineia o percurso co nabi, utilizado de diversos modos, tais
pretendido pela Autora. como “nomear ou chamar” ou comportar-
Sob o ponto de vista etimológico, é -se como profeta, embora o sentido básico
possível entrever as riquezas da missão seja o de atuar em modo profético. Diver-
profética. Lê-se na página 13: “O vocá- sos outros termos são atribuídos à voca-
bulo [profeta] provém do grego προφήτης ção do profeta: ( חזהHozeh) visionário;
(prophétes), composto pela raiz do verbo ( ראהRoeh) vidente; ‘( אלה׳ם(ה) אישIs (ha)
φημί (phemí: falar, declarar) e pelo pre- ’elohim) homem de Deus; ( קסםQosem)
fixo προ- (pro). A partir dos significa- adivinho.
dos deste último, ‘profetizar’, em si, pode A análise de cada escrito profético nos
significar: -falar antes de, vaticinar, pre- ajuda a conhecer o seu particular contex-
dizer, interpretando προ- no sentido de to histórico, bem como a razão de seus
anterioridade temporal; -falar diante de oráculos. Assim, a Autora recolhe vários
alguém, com προ- considerado em seu documentos sobre os profetas, decom-
sentido espacial; -falar em lugar de, em pondo-os seja em forma de tabela ou tex-
nome de alguém (terceira possibilidade to corrido, de modo claro e acessível.
de sentido do prefixo)”. Lima também esclarece que a maioria
Após elucidar os conceitos basila- dos profetas clássicos da Bíblia não per-
res, o capítulo segundo se dedica a reve- tenceram a uma instituição profética, pois
lar como o fenômeno profético não se res- foram chamados individualmente por
tringia somente a Israel, pois se estendia Deus e por ele enviados. Mesmo assim
também às nações vizinhas no Oriente foram pilares fundamentais da socieda-
próximo. Com base em exemplos, como de israelita.
o do estrangeiro Balaão, demonstra sua O profeta é chamado por Deus em
posição com diversos textos das Sagradas situações as mais variadas, e dotado por
Escrituras, bem como seus comentários. Ele do dom de profecia para guiar o povo.
Contudo, o profetismo em Israel adquiriu Verdadeiros pilares da nação, foram res-
um simbolismo sem precedentes. ponsáveis pela fidelidade dos israelitas ao
O capítulo seguinte focaliza o fenôme- Senhor.
no profético em Israel. Todos os aconteci- O capítulo quinto versa sobre a parte
mentos daquele então estavam direciona- literária dos textos proféticos, bem como
dos por um profeta. Também aborda cer- a formação dos livros. Como eles atra-
tas características específicas de alguns vessaram mais de dois milênios e chega-
profetas. ram até nós? Só pode ser explicado por
Como evidencia a Autora, o termo um profundo interesse do povo de Israel
profeta no Antigo Testamento é empre- em custodiar tal preciosidade. Com efei-
504 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 487-509
Resenhas
to, guerras e catástrofes não foram capa- O último capítulo aborda a “Mensa-
zes de apagar as diretrizes de Deus para gem de Salvação na profecia Bíblica”.
com a sua Nação Santa. Dando à palavra “salvação” um cará-
Um pequeno quadro da página 96 nos ter fundamental não só nos escritos pro-
esclarece acerca da formação dos livros féticos, mas também em toda a Sagrada
proféticos: Profeta → Palavra concreta Escritura, assim se expressa: “Neste con-
→ Discípulos: recordação da palavra texto, chama a atenção que, no início do
ouvida → transmissão oral e escrita século II a. C., ao sintetizar a história de
→ colocação por escrito em pequenas Israel, o livro do Sirácida refira-se aos
coleções → reelaborações → formação profetas como anunciadores de consola-
de coleções maiores → reelaborações ção: Isaías, ‘com o poder do espírito, viu
maiores → escrito final. o fim dos tempos, consolou os aflitos de
Para um bom estudo exegético-bíblico Sião’ (Sir 48, 24); Ezequiel ‘favoreceu os
é importante o conhecimento dos gêneros que seguiam o caminho reto’ (Sir 49, 8);
literários respectivos. Nesse sentido, eis os doze profetas ‘consolaram Jacó, res-
alguns esquemas oferecidos pela Autora: gataram-no na fé e na esperança’ (Sir 49,
Gêneros oraculares → Oráculos de juízo 10b) e mesmo Jeremias foi consagrado
→ Oráculos de salvação → Exortações e por Deus não só ‘para erradicar, destruir
admoestações. Ou ainda: Gêneros narra- e arruinar, mas também para construir e
tivos → Relatos de visão → Relatos bio- plantar’ (Sir 49,7; cf. Jr 1, 10)” (p. 136).
gráficos → Relatos de ações simbólicas. Construir e plantar o quê? Trata-se
O tema do Juízo ocupa papel relevan- aqui de uma restauração. Esta ocorreria
te no profetismo bíblico, pois se trata de tanto na ordem física quanto espiritual,
uma expressão da justiça divina. O sex- ou seja, restauração da terra, das institui-
to capítulo oferece uma explanação sobre ções, das nações estrangeiras.
este tema. Recorda como o texto bíbli- Embora seja frequente, em diferen-
co se utiliza de recursos proféticos para tes períodos, a infidelidade do povo de
simbolizar a justiça de Deus, através de Israel — por culto a ídolos ou aposta-
elementos da natureza como “tempesta- sia, por exemplo —, a misericórdia do
de, furacão, chuva e granizo, terremoto, Senhor sempre se fez presente. Ele nun-
fogo” (p. 115). A maioria dos impropérios ca perdeu a esperança naquela nação elei-
divinos, se assim o podemos chamar, é ta. Ora, este tema foi reforçado pelos pró-
invocada sobre o povo de Israel. Note-se, prios profetas ao predizer que os oráculos
por fim, que Deus advertia o povo trans- se cumpririam no Messias. De fato, sabe-
viado a retornar ao bom caminho, servin- mos que todos os profetas possuem este
do-se de misericórdia mesmo na realiza- denominador comum em suas profecias:
ção do castigo. a Salvação de Israel e a Restauração do
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 487-509 505
Resenhas
Reino. Eis um tema que poderia ser mais fim, Zacarias prevê a entrada do Justo
explorado pela Autora. em Jerusalém montado em cima de um
Não é sem razão que muitos profetas simples potro, e Miquéias, que da cidade
foram prefiguras do próprio Messias em de Belém viria o Salvador.
determinados momentos de sua vida. A obra é repleta de exemplos e de lei-
Jeremias se assemelhou a Cristo de tura agradável. Para um estudo exegéti-
modo particular por seus sofrimentos co-bíblico possui, ao contrário de outros
devido à acirrada perseguição por parte mais especializados, um vocabulário
dos membros do sinédrio. Ora, isso se acessível, objetivo e claro. Serve muito
acentuou de tal maneira que quase o bem, pois, como introdução aos profetas
mataram no interior do próprio Templo. do Antigo Testamento.
Já o cântico de Isaías sobre o Servo de
Javé testemunha diversos passos da Alejandro Javier de Saint Amant
Paixão de Nosso Senhor Jesus Cristo. Por (Professor – ITTA)
ALETTI, Jean-Noël. New Approaches for Interpreting the Letters of Saint Paul.
Trad. Peggy Manning Meyer. Rome: Gregorian & Biblical Press, 2012. 403p.
ISBN: 978-88-7653-660-1.
506 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 487-509
Resenhas
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 487-509 507
Resenhas
508 Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 487-509
Resenhas
paulina. Este aspecto es ilustrado por la exégesis paulina. Además, sus comen-
la metáfora del cuerpo humano, la cual tarios toman en consideración el status
partiendo del principio de que así como quaestionis de cada uno de los temas
la cabeza no puede separarse del cuerpo, en diálogo con las novedosas teorías de
los cristianos también deben mantener- autores contemporáneos (más de ciento
se unidos por ser todos ellos miembros cincuenta, lo cual constituye una exce-
del Cuerpo Místico de Cristo. Median- lente bibliografía). No sin motivo el títu-
te este ejemplo, San Pablo establece las lo de la obra es “New Approaches” es
bases del relacionamiento intraeclesial, decir, “nuevas contribuciones” o “nue-
fundamentado exclusivamente en la per- vos enfoques”.
sona de Cristo (p. 349).
Es digna de nota la gran coheren- Leonardo Miguel Barraza Aranda, EP
cia de los temas y organización gene- (Professor – ITTA)
ral de la obra, a pesar de ser una com-
pilación de textos. Aletti demuestra en
todos capítulos un excelente dominio de
Lumen Veritatis - vol. 9 (3-4) - n. 36-37 - Julho a Dezembro - 2016, p. 487-509 509
Índice Geral - vol. 9 - 2016
Editoriais
n. 1 ............................................................................................. 5
n. 2 ......................................................................................... 257
Artigos
Aranda, ep, Leonardo Miguel Barraza. Un análisis exegético de Flp 4 (1) 2-3;
Flp 4, 4-7............................................................................259-312
Araújo, ep, Marcos Faes de. O gozo estético e seu contributo ao aperfeiçoamento
moral do homem, na perspectiva de São Tomás de Aquino.................7-86
Bandet, ep, François. L’intention apologétique de Maurice Blondel.......425-455
Campos, ep, Juliane Vasconcelos Almeida. O sensus pulchrum: chave da rela-
ção com o Absoluto...............................................................87-123
Jakosch Ilija, ep, Antonio. Notas sobre la tesis de la luz primordial según
Plinio Corrêa de Oliveira........................................................389-424
Ramos, ep, Felipe de Azevedo. O desejo de Deus sob a perspectiva tomista da
metafísica da participação......................................................313-388
Traduções
Garrigou-Lagrange, op, Réginald. A Via da Infância Espiritual......227-231
Osborne, Thomas M., Jr. Human Action in Thomas Aquinas, John Duns Sco-
tus & William of Ockham. (Kyla MacDonald, EP)...........................239-243
TRADUÇÕES
Sermão para o dia de Pentecostes: “Emitte Spiritum tuum” - S. Tomás de
Aquino
RESENHAS
PORRO, Pasquale. Tommaso d’Aquino. Un profilo storico-filosofico. (Felipe
de Azevedo Ramos, EP)