Você está na página 1de 15

InterfaceComunicao,Sade,Educao

ServicesonDemand

PrintversionISSN14143283
OnlineversionISSN18075762

Article

Interface(Botucatu)vol.5no.9BotucatuAug.2001

Portuguese(pdf)

http://dx.doi.org/10.1590/S141432832001000200005

Portuguese(epdf)

ENSAIOS

OconceitodeEducaoemHegel

TheHegelianconceptofeducation

Articleinxmlformat
Articlereferences
Howtocitethisarticle
Automatictranslation
Sendthisarticlebyemail
Indicators

CitedbySciELO

ElconceptohegelianodeEducacin

Accessstatistics

Relatedlinks
Share

PedroGeraldoNovelli

More

ProfessordoDepartamentodeEducao,InstitutodeBiocincias,
UniversidadeEstadualPaulista,Unesp/Botucatu,SP

More

Permalink

RESUMO
Aeducaosempremereceuatenoporpartedosfilsofos.BastacitaroexemplodeScratesensinandoem
praapblica.Suaatividadeeraumconviteaosaber.OfilsofoalemoG.W.F.Hegel(17701834)tambm
noficouindiferenteaessaquestomuitoemboranotenhasemanifestadodetidamentesobreelaemsua
obra.Noentanto,Hegelsempreocupoucargosoudesempenhoufunesrelacionadaseducao.Porisso
possvelapontaressapreocupaoemsuafilosofiaesugeriraspossveiscontribuies.ParaHegelnoh
sociedadequesesustentesemaeducao,poiselaexpressodarazoquebuscaestabeleceraliberdadee
implantlaenquantoprticacorrente.Dissoderivaaconcepohegelianadehomemquesecaracterizapela
construodesicomseussemelhantesatravsdahistria.Essehomemresponsvelpeloseudestinoepor
suafelicidadequenoseidentificadeformaabsolutacomqualquerestruturamaterial.NessesentidoHegel
atribuicentralidadeaocontedoenoaosmtodosetcnicas.Ocontedodeveserministradoenquantodireito
etambmnecessidade,poisporelequeohomemaprendeaserlivre,isto,racional.Aliberdadecomofim
daeducaosomenteserealizanatotalidadedacomunidadeoqueimplicaasuperaodeposicionamentos
individualistas.
Palavraschaves:Filosofiaeducaoliberdadeformaodeconceito.
ABSTRACT
Educationhasalwaysheldtheattentionofphilosophers.SufficeittorefertotheexampleofSocratesteaching
thepublicinopenspaces.Hisactivitywasaninvitationtolearning.TheGermanphilosopherG.W.F.Hegel
(17701834)alsowasnotindifferenttothisissue,eventhoughhedidnotrefertoitindetailinhisworks.
However,Hegelalwaysheldpositionsorcarriedoutfunctionsrelatedwitheducation.Therefore,onecanpoint

atthisconcerninhisphilosophyandsuggestwhathispossiblecontributionstothefieldwere.AsfarasHegelis
concerned,nosocietycansurvivewithouteducation,asitistheexpressionofreasontryingtobothestablish
freedomandimplementitasacommonpractice.ThisiswhattheHegelianideaofmanderivesfrom,itsbeing
characterizedbytheconstructionoftheselfwithitspeersthroughouthistory.Thismanisresponsibleforhis
destinyandforhishappiness,whichisnotidentifiedwithanymaterialstructure.Inthissense,Hegelattributes
centralitytocontentratherthantomethodsandtechniques.Contentmustbeofferedasarightandaneed,
becauseitisthroughcontentthatmanlearnstobefree,i.e.,rational.Freedomasthepurposeofeducationcan
onlycomeaboutacrossthetotalityofthecommunity,whichimpliesinovercomingindividualisticpositions.
Keywords:Philosophyeducationfreedomconceptdevelopment.
RESUMEN
LaEducacinsiempremerecilaatencindelosfilsofos.BastacitarelejemplodeScratesqueenseabaen
plazapblica.Suactividaderaunapropuesta,unainvitacinalasabidura.ElfilsofoalemnG.W.F.Hegel
(17701834)tampocofueindiferenteaestacuestin,aunsinhabersemanifestadoexhaustivamenteensuobra
sobrelaeducacin.Noobstante,Hegelsiempreocuppuestosydesempefuncionesrelacionadasconla
educacin.Poresoesposiblereconoceresapreocupacinensufilosofayasapuntarsusposibles
contribuciones.ParaHegelnohaysociedadsineducacin,puesellaeslaexpresindelaraznqueintenta
establecerlalibertadyhacerdeellaunaprcticacorriente.Deaquderivalaconcepcinhegelianadehombre,
quesecaracterizaporlaconstruccindesteconsussemejantesatravsdelahistoria.Estehombrees
responsableporsudestinoyfelicidad,quenoseidentificaenabsolutoconningunacuestinmaterial.Eneste
sentidoHegeldacentralidadalcontenidoynoalmtodoytcnica.Elcontenidodebeserimpartidoporderecho
ynecesidad,puesesporlqueelhombreaprendeaserlibre,osea,racional.Lalibertadcomofindela
educacinsolamenteserealizaenlatotalidaddelacomunidad,loqueimplicalasuperacindelasposiciones
individualistas.
Palabrasclave:Filosofaeducacinlibertadformacindeconcepto.

Introduo
Aolongodediversaspocasafilosofia,sistematicamenteconsiderada,referiuseeducaotomandoacomo
umaquestopertinentenasociedadehumana.Tomese,comoexemplosaRepblicadePlato,aticaa
NicmacodeAristteles,DeMagistrodeSantoAgostinho,oEmliodeRousseau,dentreoutros.
OfilsofoalemoGeorgWilhelmFriedrichHegel(17701834)noficouindiferenteeducaoemsuapoca,
mesmoporqueosefeitosdoIluminismonaFranaenaInglaterrafizeramsesentirnaAlemanha.A
necessidadedelibertarohomemretirandoodesuaminoridadepassavapelapossibilidadederecepodo
sabersegundooIluminismo.DamentequetemgravadaemsiosaberemLockeaKantqueposicionavaa
capacidadeorganizadoradarazoconfirmavaseaaprendizagemhumana.MaisparticularmentenaAlemanha
podesecitarLessingcomsua"Educaodognerohumano"instigandosuapocapeloesforodeconstruo
dahumanidadesegundoospostuladosiluministas.Asobras"Idiassobreafilosofiadahistriadahumanidade"
e"Cartasparaoincentivodahumanidade"deHerder,contemporneodeLessing,tambmcontriburampara
criarumambientepropcioconsideraodaeducao."Todosossucessosdohomem,todasascinciase
todasasartes,seestiveremdevidamentefundamentadas,noterosenooutrafinalidadequenoshumanizar,
isto,converteremhumanoonohumanoouosemihumano."(Herder,1970,p.27).
ApocahegelianaaindafoimarcadapeloRomantismoqueexpressavagrandeinteressepelanatureza,pelo
indivduo,pelaeducaopopularetc.(AbbagnanoeVisalberghi,1978).Umoutrocontemporneoecolegade
Hegel,Schleiermacher(1957)tambmdedicouatenoaoproblemaeducacionalemseus"Escritos
Pedaggicos"(1957).Os"Discursosnaoalem"deFichteeas"Liessobreomtododosestudos
acadmicos"deSchellingsotextosdemaiorproximidadeparaHegel,postoqueemsuaobraeleconsidera
taisautoresdetidamente.
Logoapsaconclusodeseusestudosformais,Hegeltrabalhoucomopreceptoremalgumasfamlias.Essefato
esuaidaparaavidaacadmica,principalmenteemBerlim,contribuemparasustentaratesedapreocupao
hegelianacomaeducao.Poroutrolado,umtratamentonoexplcitodaeducaoporHegeldevesermotivo
paraindagarseporqueelenoteriasedebruadosobretalquestomaisintensamente.Issoaindaconduzao
cuidadodenose"pedagogizar"osistemafilosficohegeliano.Apesardissotudo,precisoreconhecerqueos
encargosassumidosporHegeleminstituiesdeensinoalemseomaterialproduzidoanodeixamde
guardarumarelaosignificativacomoqueelehaviaproduzidoatento.Provavelmentesepossafalarmais
tranqilamentedeumapolticaeducacionalemHegeleque,svezes,perpassaporaspectosassim
denominados"menores"comometodologiaserecursos.
Almdasquestesataquimencionadas,caberecordarqueHegelempreendeuumesforosignificativo
recuperandoadialticacomomtodoerevelandosuapertinncia.NocabemaisemHegelmaniquesmode

sortealgumaassimtambmcomonocabeapolarizaoquedesconsideraatotalidadedarelao.Nesse
sentidofazsenecessriocogitarsobreadialetizaodaeducaosegundoHegel,vistoque,paraele,a
totalidadedorealenglobaaeducao.Hegellanadesafioscontundentessobreacompreensodoreale,de
igualmodo,taisdesafiospodemafetaraprticapedaggicaassimcomosuaconceituao.Certamenteseria
vlidoinvestigarcomoadialticahegelianaproporcionacontribuiesparaoqueocorreemsaladeaula.Alis,
estranhodentrodohegelianismo,desvincularasaladeauladasconcepesepolticaseducacionais.
AprticapedaggicamotivadaemHegelporumavisoespecficadehomemquesevinculapocado
filsofo,masquepossuitraduesquelhesoparticulares.Oespritouniversaltraduzidopeloesprito
particular.Aparticularizaodouniversalsempreumadegradao,umempobrecimentodoabsoluto,masno
senoassimqueoparticularpodeexistir.Seassimnoforoabsolutodeixadeganharconsistncia,
existncia(!),completude.
Traduzirafilosofiahegelianaparaaconsideraodatemticaeducacionalparecemerecerateno.Nose
trata,conformejmencionado,depraauradepedaggiconosistemahegeliano,masbuscarexplicitarcomo
afilosofiadessepensadorpodefazerserelevanteparaasdiscussesenvolvendoapedagogia.A
"FenomenologiadoEsprito",escritaporHegelem1806,apresentamuitomaisodesenvolvimentoda
conscinciadoqueseusurgimento.Issosignificaquenohhomem,lugarporexcelnciadaconscincia,que
nopossuaconscinciaouquenopartilhedarealidadedoser,ouseja,doque.Noentanto,essaexistncia,
paraHegel,nosuficiente,poisoquesenoseresumeaopresente.Porqueecomosuperartalestado
inicialdeconscinciasoquestesqueHegelprocuraresolveremsuaobra.
Oqueseassumedesdejaatualidadedosistemafilosficohegelianoedesuapertinentecontribuiopara
umamaisamplacompreensodaeducao.Tratasedeumclssicoecomotalpossvelquefaleaoshomens
detodosostempose,portanto,aosinteressadosnaproblemticaeducacional.

Omomentohistrico
Aconsideraodaeducaosemprefoitemadafilosofiadeumjeitooudeoutro.
Hegelviveunumapocanaqualaeducaoeratematratadoapaixonadamente.OIluminismonopodeser
dissociadodesuavontadededivulgarosaberepopularizaroconhecimento.Issoestpresentetantoentreos
gregoscomoScrateseossofistascomonoIluminismoeuropeu.ARepblicadePlatoeoEmliodeRousseau
soobrasderefernciaquedenotamapreocupaocomatemticaeducacional.
OIluminismoeuropeumergulhanaeducaocomosdesafioslanadosporumaabordagemepistemolgica
empiristaqueressaltaopapeldasexperinciasvividaspeloshomens.Noentanto,omesmoempirismo,em
Locke,porexemplo,apontaparaaimportnciadaeducaoemelucidarovividoe/ouprepararpara
compreendlomaisplenamente.Portanto,aeducaoadquireaquiumpapeldesuperaoemrelaoao
antigoregimecaracterizadopelacentralizaodoensinoepelaconcentraodeconhecimentosentrepoucos
escolhidos.
OIluminismonaAlemanhanoseguiudireodistintaapesardesuasparticularidades,masdesenvolveu
iniciativasquebuscavamrompercomumdeterminadoestadodecoisas.
LessingumexemplofilosficonaAlemanhadosculoXVIIIqueseempenhavaemeducarconduzindoos
homensparaosideaisiluministas.Lessingentendiaquepeloserrosedesviosahumanidademesmoassim
avanariaemdireosuarealizaomaior.Assimcomoaverdadereveladatornarasepertinentee
determinanteparatodoognerohumano,deigualmodoaeducaoseriarelevanteparaumindivduo.
OprogressohumanopassaparaLessingpelacapacitaoparaaprtica.Issoproporcionadopelaeducao
queaomelhorarosindivduosatingetodaahumanidade.
Herdertambmconsideraaeducaodeformasingular,poiselaapossibilidadedesuperaoemelhoriada
condiohumanamarcadaporcarnciaselimitaes.Ofimdetodaequalquercinciahumanizar,isto,
promoverohomemdesuacondiohumanamenorparaamaior.
AlmdoIluminismodeveseatentaraindaparaapresenaeatuaodoRomantismoquetambminsistia
sobreodeterminantepapeldaeducao.ORomantismoconstituisenumareaocontraafriezaracionalista
doIluminismo,chamandoaatenosobreanatureza,avida,oinstinto,enfim,asensibilidade.Dessemodo
pretendiaseumhomemcompletamenterealizadoemtodasassuaspotencialidades.
Osprpriosrepresentantesdoidealismoalemoatentaramparaaimportnciadaeducao.Kantreconhecia
queaeducaoestavanabasedetodoaperfeioamentohumano.Fichteinsistenaeducaoeemsuarelao
comapolticasegundoaqualpoderseiaestabelecerofundamentoparaofuturodetodaumanao,pois
assimcomoaRevoluonaFranadesestruturoutodoumpasassimtambmaausnciadaeducaopoderia
significarocolapsodetodaumanao.
Fichte(1977)manifestasearespeitodePestalozzicomoalgumquepoderiasalvarahumanidadeenferma
pelaeducao.

Schelling(1984)procurouforneceraojovemestudantedesuapocaumguiasobreoestudo,oquerefletesua
crenanapossibilidadedeumaunidadeeuniversalidadedosaber.
Schiller(1963)emsuaobra"Cartassobreaeducaoestticadohomem"buscaumcaminhopelaartesegundo
oqualabelezaatingiriaindistintamentetodososhomensfazendocomquesuaslimitaesfossemsuplantadas.
Goethetambmnoseesquecedaeducao,pormquestionaacapacidadehumanadefazerosoutrosnossa
imagem.
HumboldtcomacriaodoGinsio,InstitutodeEnsinoMdio,epelaFundaodaUniversidadedeBerlin
contribuiusignificativamenteparaoavanoeducacionalemseupas.Hegelpassariaamaiorpartedesuavida
dedocnciaexatamentenaUniversidadedeBerlin.
APedagogiaganhacomPestalozzi,Richter,Frbel,Herbart,todossobainflunciadeRousseau,umgrande
impulsonessemomento,oqueconfiguratalpocacomoparticularmentericaemrelaosquestesvoltadas
educao.
NessecontextosituavaseHegelqueiriaconstruirumafilosofia,frutodesuapoca,ouseja,resultanteda
histriaeestaimpregnadapelaquestoeducacional.ParaHegelafilosofiaaprpriahistriaconcebidano
pensamentoe,dessemodo,aeducaoenquantomomentodahistrianecessariamenteteriatocadoseu
sistemafilosfico.

ApropostaHegeliana
Hegelafirmavaqueafilosofiafilhadeseutempoapontando,assim,aimportnciadahistria.Nessesentido
Hegelsituasedentrododebatesobreaeducaodesuapoca,pois,almdeencontrarsenessecontexto,
todaasuavidaficoumarcadapelaatividadedocente.Hegelfoipreceptor,professor,diretordeginsio,
conselheiroescolar,professorereitoruniversitrioeconsultordogovernoparaassuntoseducacionais.Hegel
viveudepertoasreformaseducacionaisnaAlemanhatantonoperododoginsiocomonauniversidade.
Todosistemafilosficodesenvolvesuavisodecomoarealidade,comoestaseconstituieporquedeveser
deumcertomodo.Encontraseaumaindicaodoseredeser.Portanto,todafilosofiapropeum
procedimentoparaaapreensoadequadadarealidade.Afilosofiahegelianaconsideraoprocessoeodevir
segundoosquaisarealidadeoquepelaalienao,pelamediaoepelotrabalho.Arealidadeprocesso
doviraser,isto,nodada,masvemasere,isso,constantemente.Searealidadeestsemprevindoaser
porqueelanuncadefinitivamente.Poroutrolado,arealidadevemaserporquepartedealgoquese
posicionacomooqueelano,masquetambmenquantoexistnciaquenegada,abandonada,deixada
paratrs.
Larealidadeslaunidaddelaesenciaylaexistenciaenellalaesenciasinconfiguracinyla
aparienciainconsistente,oseaelsubsistirsindeterminacinylainstablemultiplicidad,tienensu
verdad.Laexistenciaesporciertolainmediacinquehsalidodelfundamentoperotodavanoh
puestoenslaformaporcuantosedeterminayseforma,eslaaparienciayporcuantoeste
subsistir,determinadoslocomoreflexinenoutroseperfeccionaconvertiendoseenlareflexin
ens,seconvierteendosmundos,dostotalidadesdelcontenido,queestndeterminadasunacomo
reflejadaens,laotracomoreflejadaenoutro.
(Hegel,1968,p.467)
Umarealidadenodadaumarealidadenodeterminada,mastambmnoindeterminadae,caracterizada
poressaperspectiva,ouseja,suspensaentreoaquieoagoraeoleodepois.ParaHegelocompromissoda
filosofiapensaroqueeistosignificaconsideraratotalidade.Cadamomentorelevante,poispossibilitao
seguinte,oqueimplicaassumirahistria,atotalidade,oqueestporvir.Portanto,nosetratadereconhecer
umapresenaatemporalaolongodaexistnciahumana,masdeperceberaindeterminao,ono
esgotamento,nadeterminaohistrica.
Hegelafirmaqueohomemresultadodaintencionalidadeeistoocaracteriza.Ohomemoqueelefazdesi
mesmo.Obviamentenohocontroleouaconscinciaabsolutadetudooqueohomempossaserefazer.As
conseqnciasdeumatohumanonopodemserabsolutamentedeterminadas.Assimmesmoohomemsua
prpriaatividade,aformaoempreendidaerecebida,emoutraspalavras,asuaeducao.
Elhombreaparecedespusdelacreacindelanaturalezayconstituyeloopuestoalmundo
natural.Eselserqueseelevaalsegundomundo.Tenemosennuestraconcienciauniversaldos
reinos,eldelanaturalezayeldelespritu.Elreinodelespritueselcreadoporelhombre.
PodemosforjamostodaclasederepresentacionessobreloqueseaelreinodeDiossiemprehde
serunreinodelespritu,quedebeserrealizadoenelhombreyestablecidoenlaexistencia.(Hegel,
1989,p.59)
Ohomemno,paraHegel,determinadototalmentepelanatureza.Porisso,eleseconstrieaoconstruirse
realizaoesprito,porexemplo,presentenaculturadeumapocaeistosignificasuaprpriarealizao.Desse
modoohomemparticipadavidadoespritosendoaomesmotempooespritocujaindeterminaoresultado

deumprocessoqueseexpressanaliberdade.Aquinosetratadeumconceitoabstrato,masdaconscincia
deserlivree,talconscincia,aconscinciadealgomais,deumarealidadeobjetiva.Portanto,tratasede
umarelaoquepe,enaqualposta,aliberdade.Aliberdade,porsuavez,atingidaporumprocessoque
exigeodesensimesmamentodosujeito,doindivduoparaencontrar,reconhecerooutro,paraalmdesi,mas
quepossibilitaoprpriosiesuaassuno.Peloobjeto,pelooutro,queocorreatomadadeconscinciadoeu.
Tratasedeumaperdaparaqueaconteaoganho,umdesencontroqueresultanoencontro.Hegelcondicionaa
liberdadecentralidadedoemsi,ouseja,dosujeito,pormfazsenecessriooprocessodapassagempelo
parasi,noobjeto,demodoqueocentrosejaalcanado.
Contudo,omomentodacentralidade,emborasejaomomentodaperfeio,nosecaracterizapelainabilidade,
mas,aocontrrio,pelacontnuaatividade.Essaamarcadoespritoqueexisteporsiporquepassapelooutro
desimesmo.Ascoisasnaturaisnoexistemporsi,pois,diferentementedoesprito,noultrapassamoestado
ensimesmadoindoemdireoaooutro.
Ohomem,segundoHegel,estsempreinteragindocomseumeiosendoconstantementeafetadopela
exterioridade.Comissoohomempodeaceitartalestmulocomodeterminanteouneglocomoinsignificante.
Ora,ohomempodereconheceroquelhevemdeforaeadequlossuasintenes.Hegelentendequea
naturezaencontraseenclausuradaemdeterminaesquelhesointrnsecasesobreasquaiselanoexerce
aoalguma.Ohomempodeextrapolaradeterminaodanecessidadeesatisfaoimediatas.Essaabertura
dohumanoexterioridadeoquepossibilitaaeducao,poisaquiresidearelao,oespaodacoletividade.
Deigualmodoasociedadetornaseumarealidadeporquedeixadefundamentarsesobreparticularidades
exclusivistas.
Elhombre,comoespritu,noesalgoinmediato,sinoesencialmenteunserquehvueltosobres
mismo.Estemovimientodemediacinesunrasgoesencialdelespritu.Suactividadconsisteen
superarlainmediatez,ennegarestay,porconsiguiente,envolversobresmismo.Es,portanto,el
hombreaquelloquelsehace,mediantesuactividad.Sololoquevuelvesobresmismoessujeto,
efectividadreal.(Hegel,1989,p.64)
Ohomemahistriae,porissoumdeversermesmooquepodeser.umdeverserporquelhepedido
queseadequeaomomentoesuascircunstnciasequeasassumacomosendodesuaautoria.Deforma
imediata,isto,semmediao,ohomemtosomenteapossibilidadedeser,ouseja,serlivreeracional.
Contrariamenteaoanimal,ohomemnoseeducapeloseusimples"robustecimento",maspelanecessidadede
serqueeleobtmpelasuperaodonatural.Hegelaludeaissonaaquisioenodesenvolvimentoda
disciplinaqueexpressodoregramentoaceitoecultivado.
Afirmarahistoricidadedohomemafirmarsuacondiodepovovistoqueahistrianuncaatividadeisolada
eexclusivadeindivduos.Assim,cadahomemeducasedentrodeseupovopeloquefazpensandoemsi,mas
quenaverdadeopensardeumpovo,doseupovo.
Aconscinciadeagirpelopertenceraumpovonoserestringeaodeumensinamentoouprocesso
educativoexterioraoindivduo.muitomaisumagirorientadopelocontextonoqualoindivduoestinserido.
ParaHegeloquesetemaquiaprpriasubstnciadoindivduocontraaqualnosepodelutarequepode
apresentarsedistintamenteemdiferentesindivduos.Algunsindivduospodemdistinguirseporquecaptaramo
espritodeseupovoenoofariamestandoforadessepovo.Mesmoassimosindivduosdemaiordestaque
norealizamoqueintencionamporsiprprios,mastosomenteoqueencontraeconopovojqueaestoas
condiesnecessriasparatanto.
Maisumavezevidenciasequeohomemfrutodaatividadedeformaodaqualeleparticipanavidadeseu
povo.Talparticipaopodesermuitooupoucopercebidaeoquantopercebidadeterminaoenvolvimentocom
atotalidadedosindivduosexpressanaatuaodoindivduoparticular.Ocomportamentodistintivodoindivduo
marcadopelainseroeconsonnciacomoespritodeseupovodenotaseucrescentenascimentodonaturalao
espiritual:"Elnionoestodavaunhombreracional,slotienedisposiciones,sloesrazn,esprituens
nicamentemediantesuculturaydesarolloseconvierteenespritu"(Hegel,1992,p.123).
Areligiorepresentaoapreendidoempiricamente.Arepresentaoestpresaaocontedosensvelea
superaodesseestgiomanifestasenacompreensodorepresentado.Todohomemapreendeomundo
sensivelmente.Representaparasioqueexperimentou.Apossedoapreendidoquesetornasaber,
conhecimentoexigeaaquisiodeformaideal.Estasemanifestanasupressodafragmentao,da
diversidadeedaparticularidade.Todaexperinciaindividualtemsuaverdadenatotalidadequecongregaas
maisdiversasexperinciasdoindivduoedetodososindivduos.Adiferenadeapreensoederepresentao
reduzseunidadedoconceito,doesprito.Temseaquiumprocedimentometodolgicopeloqualosaber
obtido.Opontodepartidaamanifestaoempricaquejrevelaaidealidadequeinclusivepermitea
determinaodaprpriaempiria.Aseqnciadomtodorevelapoucoapoucoaidealidadeesua
universalidade.ResultadissoamediaoqueHegelcolocacomofundamentodoser.Oserumvirasereisso
ofazconseqncia,produto,efeito.Poroutrolado,oquefazaconseqncia,oqueproduz,oquecausa,
tambmmediadoenquantoorigematravsdoquerealiza.Amediaonoseapresentasenopela
imediao.Aimediao,porsuavez,noescapadamediao,poisadquiresuaexpressonasuamanifestao
ounoseuacontecer.PodeseindicaraquiqueemHegelhumainsuficinciadoqueemsiquebuscasua
satisfaonoreconhecimentodaprpriainsuficincia.Ohomememsieparasietambmemsieparasi
nooutro,poisconstituiarealidadeeporelaconstitudo.Arelaodecontradiomaisumavezevocada

vistoqueainterdependnciaeacomplementaridadeaparecemcomoelementosqueconduzemtotalidade.
Nessesentido,aeducaonoumameratransmissoouumamerarecepo,poisoindivduotambmj
sabeeoferece,deixandodeserreceptorpassivo:"(...)laeducacinconsisteenqueelindividuovivaenla
atmsferadesupueblo."(Hegel,1992,p.300).
"Viveravidadeseupovo"nosignificaodesaparecimentodoemsinoparasi,masaassunoativae
participativadavidadeseupovo.Comisso,oemsiparasidoindivduoconstituioemsieparasideseu
povo,estabelecendoaafirmaodesinasuanegao.Oeunotueeste,porsuavez,possibilitaoeuque
tambmsuapossibilidade.Oeuquesereconheceafirmaseasimesmoe,aofazlo,revelaque,paraser,
necessrioreconhecerasimesmocomoumoutro.Namedidaemqueoeusereconhece,elerevelaasi
mesmoalimitaoeinsuficinciadepermaneceremsiquepodereduzilonulidade,aonada,inexistncia.
Oreconhecimentoemsinoparasi,oudoeunasuaexterioridade,criaaliberdadeeagarantejquefundaa
relaosituandooeueooutro.Paratantooestadonaturalprecisasersuperadonamedidaemqueseorienta
pelasingularidade,pelaparticularidadequesobrepeoindivduoaocoletivo.Aparticipaonavidadopovo
implicaemsereducado,conduzidoeticidadedesejadae,portanto,propagada.Emquepeseaquiaafirmao
deumaeducaoinconsciente,oindivduodeterminadopelavidaquevivenavidadeseupovo.
Oindivduorepresentaparasioquenavidadopovoestrepresentadoemsi,isto,arepresentaoexigea
sadadosujeitodesiindonadireodoobjetoparaquesomenteentopossavoltarasie,libertodesi,
permitirseseremsi.
Aeducaoproporcionaosegundonascimentodoindivduoporqueotornaautnomo,senhordesinoconvvio
deseupovo.Aautonomiaumaconquistadoindivduoporqueesteprecisaaderirpropostadeseupovoe
renunciarsuasparticularidadeseexclusivismos.Issonosednombitodanaturezareduzidaaoemsidesi
mesmo,ouseja,enclausuradanumaexistnciadeterminada.Portanto,aeducaodizrespeitoexistnciade
indivduosedecomoestesvmaserindividualidadecoletivizadaecoletividadeindividualizada.
Oprocessodeformaodoindivduoassemelhaseaoprprioprocessodeformaodoesprito,isto,davida.
Oprimeiromomentodesteomomentodaconscinciacomotalcaracterizadapelaimediatezeseuobjeto
comoalgosensvel.Essaaconscinciasensvelimpressionadapelamultiplicidadededadossensveisosquais
aconscinciaentendecomoexterioresaela,masnoaindacomo"serforadesi",ouseja,sabedordesi.Essa
experinciadoobjetoassimcomoavastagamadedadosempricosrecebidosporumindivduo,apresentamse
emsimesmosetornamsealgo.Aconscinciadesdobraseemperceponamedidaemquerefletesobreo
objetofazendooumaexistnciasabedoradesi.Oobjetoafastadodaconscinciaecompreendidomaiscomo
algosabidodoquerefletido.Humainsistnciadosdiferentesobjetospercebidosdeserestringiremasuas
respectivasposiesnegandoaconstituiodealgoqueasaglutinanumauniversalidade.Asnteseoperada
entreosujeitoeoobjeto,oconhecedoreoconhecido,encarnaseaquinaleiqueassumeasparticularidadese
elevaastotalidade.Esseomomentodoentendimentoqueaindafragmentaarealidadecomapretensode
domnio.
Dasuperaodadistinoabsolutaedoconseqenteestabelecimentodacomplementaridade,chegaseao
reconhecimentodoobjetopelosujeitonocomoooutroabsolutodesi:
Averdadedaconscinciaaautoconscincia,eestaofundamentodaquele,peloque,na
existncia,todaaconscinciadeumoutroobjectoautoconscinciaeuseioobjectocomomeu(
representaominha),porisso,neleseidemimmesmo.
(Hegel,1988,424,p.55)
Aconscinciacientedesiaautoconscinciaquesereconhecenodesdobramentodesimesma.Contudo,a
realidadedeconscinciaresumesenaequaodoeu=eunaqualaliberdadepermanecenombitoda
abstrao.Arealidadedessaconscinciainexisteemsi,poisremeteautosuficinciadaconscinciana
identidadeplenaconsigomesma.Aconscinciacompreendesecomosujeitodesijqueobjetodesi,poiso
queelaconsideraelamesma.Tratasedeserporsimesmaquesenumprimeiromomentopassapela
negaodesiparaquesedescubranooutrodesi,nomomentoseguinteempreendearetomadadesimesma
pelaidentificaodesicomooutrodesi.Aindaqueoindivduonoatinjaaalteridadeabsolutadoobjeto,
porqueseencontrapresoalteridadeemsimesmadesiprprio,anegaodesiaindanoabsolutaporque
ooutroaalteridadeparasimesmodeumoutro.O"tu"aindareflexodo"eu"enoumoutro"eu"para
almdaidentidade.
Comoencontrodeautoconscincias,ganhacorpooprocessodereconhecimentopleno.Individualidadee
coletividadeiniciamsuasmanifestaes.Aperdaseestabelecedesdequeaoutraconscinciano
naturalmenteassimilvelenoseentregapassivamente.Odesconhecimentodooutro,aexpectativasobrea
aodooutro,opossvelperigorepresentadopelooutro,noproporcionamqualquerseguranaemrelaoa
ele.Aomesmotempoocorreoreconhecimentodesi,apercepodoprprioagiredopossveldanosobresi.
Essereconhecimentodesirevelatambmodesconhecimentodesi,poissevemaconheceroquesee,
sobretudo,quese.Arelaoestposta,masnoseexplicitouaindacomoelaservivenciadaoucomoser
estruturada.Oeuoutrosearticulacomooutroeueasociedadegeradaeadquiriexpressessingulares.
Mesmoasexpressesbalizadaspelaequanimidadepossuemadivisoeodesequilbrioemseuseioporque
ambasasconscinciasprecisamcedereescolherentreaafirmaodesinodomniocontraoriscodaprpria
existnciae,anegaodesinasubordinaopelapreservaodaprpriaexistncia.Ojogoentreaidentidade

eadiferenaestnaraizdarelao.Oreconhecimentodooutropassanecessariamentepelaidentificaodo
outroeissosignificadeterminar,delimitarooutrodemodoquepossaserrelacionado,referidoaum
enquadramento.Apossarsedooutropossvelporqueaidentificaoestcalcadanumavisoestticadoque
querqueseconsidere.Ooutroenopodedeixardesersobpenadejamaistersido.Arealidadepode
sempresercapturadaedelapodesetercertezasqueexpressamverdades.Poroutrolado,ooutro
reconhecidoporserdistinto,diverso,comoo"noeu",poisnamedidaemquedestoadoeutidocomoum
estranhoquenopertencesrefernciasatentoconhecidaseaceitas.Comoaparecimentodooutro,oeu
obrigadoarearranjarsuapercepodarealidadeprocurandolocalizlodealgummodo.Pormeiodesse
procedimento,oprprioeureveladoparasimesmo.Obviamente,nosetratadequalquerdiferenapresente
nesseprocesso,masdadiferenalevadaaoextremocomoabsoluta.Portanto,instauraseumconflitodevidae
morteconformeoprprioHegelodenomina.Seseestabeleceumequilbrioentreessasduasinstnciasissose
deveaofatodequeodesequilbrioestsendosuperadoaomesmotempoemquepodevirapredominara
qualquermomento.Ganhoseperdasestoenvolvidosnesseprocesso,poistantooeuquantoooutro
necessitame,tambmsoforados,aabrirmodeseusisolamentose,emltimainstncia,desimesmos.
Ganharganharooutroeasimesmopelaperdadesimesmoeperderperdersenooutroeasimesmo
paraoganhodesi.Oqueregearelaoacontradioquenocontingente,masintrnsecarelaode
modoqueanegaopeaafirmaoevocandoaextremadinamicidadedarealidade.
Adiferenaentreosindivduosestnaidentidade,poisumapareceparaooutroenesseaparecer,nessa
manifestao,estpresenteoqueooutro.Noentanto,ooutronoseresumenesseaparecer,oqueindica
queelenoseencontraatotalmente.Oreconhecimentodauniversalidadenaobjetividadeedessanaquela
desembocanaconscinciamarcadapelarazo.
ArazoenquantoIdiasurgeaquinaseguintedeterminao:aoposiodoconceitoedarealidade
emgeral,cujaunidade,conseguiuaquiaformamaisprecisadoconceito,parasiexistente,da
conscinciaedoobjetoqueexternamenteperanteelaexiste.(Hegel,1988,437,p.60)
Arazoasuperaodadicotomiaentreauniversalidadeeaparticularidade,osujeitoeoobjeto,a
experinciasensveleaespeculao.Aconscinciareconheceseemseuobjetoesedistinguedelesabendose
neleeporelee,precisandonegloenquantoabsolutoemsi,oqueimplicasuaconcomitantenegao,para
chegaraoparasidesiedoprprioobjeto.
ParaHegel,aprenderaprendercomalgummais,porintermdiodealgum,isto,porumprocesso
necessariamentemediado.Oindivduoprecisapassarpordiversosestgiosemsuaformao.Taisestgios
podemsercaracterizadosnaparticularidadeenauniversalidadedoespritodecujaexistnciaoindivduo
participa.Oespritosedesenvolvenavidadoindivduoeodesenvolvimentodoindivduoocorrenoesprito.
Atarefadoindivduoadquiriroquelheapresentadoeapropriarsedaculturadesuapoca.Essa
apropriaooacessoculturauniversaldaqualparticipamtodosospovos.Conhecerefazerseuo
conhecimentoconstrudoporoutrospovostornaoindivduomembrodauniversalidade.Dessemodo,oesprito
atualizadoeconfirmadopeloindivduoque,conseqentemente,seconfirmaa.Oespritonoatropelao
indivduoemseulento,pormnecessriopercursoporquecadaetapaencerraemsiatotalidadequese
constripassoapasso.Oindivduoatingeomximopossvelemcadaumadasetapas,poisoqueobtmest
condicionadoasuascapacidadesescontribuiesdomomento.Otrabalhodoindivduojestfacilitado
porqueelenoprecisarefazertodooconhecimentoaoqualapresentado,masapartirdelepodeempreender
suaatuaodeinvestigao.Oindivduonecessitarepresentaraculturaadquiridaeessapresentificaoda
culturaaprpriapresentificaodoindivduo.
Apedagogiahegelianaremetemuitomaisaumaantropologia,ouseja,acompreensodoqueecomovema
serohomem.Ohomem,emHegel,contnuapassagem,contnuovirasersemprefilhodeseutempo,doque
oprecedeuedoqueestporvirenquantoresultadodesuaprpriaatividade.Certamentedessaconcepode
homemquesedeveerguertodaumapropostapedaggicaquetosomenteviabilizeessehomem.
ProvavelmenteporissonoseencontraemHegelumasistematizaodaquestopedaggicaetalvezsejaum
exageroprocurarremeterpassagensdaobradeHegelreferidaquesto.Noentanto,podeseoperarum
esforonosentidodepensarcomoafilosofiahegelianaapresentacontribuiestemticaeducacional.
A"PropeduticaFilosfica"deHegeldenotaumapreocupaomarcantecomocontedodaprticadocentesem
considerarmuitoaquestometodolgica.HemHegelumacertadesconfianaemrelaoPedagogiana
medidaemqueestaseresumeemformalismos,mtodosetcnicas.Kantteriaafirmadoquenosepode
aprenderFilosofia,massomenteafilosofar.HegelretrucouafirmandoqueaprenderFilosofiaseriafilosofare
quefilosofarestariapresentenoaprenderFilosofia.ParaHegel,ocontedotornasedeterminante,poisdeve
seraapresentaodasverdadeirasriquezascriadaspeloshomensaolongodesuaexistncia.Entrarem
contatocomissoalarseuniversalidadenaqualresidearealizaoltimadaindividualidade.
Entre1808e1816HegelatuoucomoprofessornomeadoereitordoGinsiodacidadedeNurenbergsendo
obrigadoatratardaeducaomaisdetidamente.NosltimosanosdesseperodoHegelassumiuopostode
conselheiroescolardacidade,tornandosuarelaocomaeducaomaisestreitaeexplcita.

AatividadedeHegelenNurenberg

Em1806HegeldeixaIenapelasdificuldadesdetrabalhotantoemtermoseconmicosquantointelectuais.Por
intermdiodeseuamigoNiethammer,assumearedaodoJornaldeBambergnoqualpermanecepor
aproximadamenteumano.Tambmporajudadesseamigo,passaaenfrentarodesafiodeensinarFilosofia
parapradolescenteseadolescentes.
OscursosdadosporHegel,nesseperodo,resultaramemsua"PropeduticaFilosfica"quesocompilaes
feitaspelosalunos.EssasanotaesrevelamumesforoconsiderveldapartedeHegelemtentaradequar
idiasda"FenomenologiadoEsprito",da"CinciadaLgica",EnciclopdiadasCinciasFilosficas"e"Filosofia
doDireito".A"PropeduticaFilosfica"indicaqueHegelprocurouadequarsuafilosofiaaosseusjovensalunos.
Poroutrolado,omesmotextomostraqueelenodescuidavadocontedoedoqueseusalunosprecisariam
saber.Elediscorriana5sriedo1ciclosobreasbasesdoDireito,daMoraledaReligionas6e7sries
lecionavaLgicaePsicologiaena8srierevisavaostemasanteriores,aprofundandooserelacionandoos.
Pornosepreocuparcomosmtodosdeensino,Hegelacabavaporadotaromaiscomumemsuapoca:
ditavaparaseusalunoseemseguidafaziacomentriosqueprocuravamesclarecer.Tratavaseusalunosda8
sriepor"senhor"eestimulavaperguntasduranteasaulas.Procuravasempreaconciliaoentreosalunos,
evitandotodapolmica.Hegelreconheceasdificuldadesdetrabalharcomosjovensetornapblicasua
posio.
(...)maisfcilfazerseincompreensveldeumaformasublime,quesercompreensveldeuma
formacoerente,eque,ainstruodajuventudeeapreparaodamatriaparaelaconstituia
ltimapedradetoquedaclaridade.(Hegel,1952,p.176)
AessadificuldadedeensinarFilosofiaagregaseafunodereitordoGinsioqueimplicavaaexplicitaode
suacompreensodofenmenoeducativo.NessemesmoperodoHegelelaborasua"CinciadaLgica",
caracterizadapelovisintensamentemetafsico.Apesardisso,ocargodereitorobrigaoaencarnarse,a
responderaonveldosensvel.OGinsiojseencontravanocontextodeumareformaeducacionalquese
tentavaimplantarnaAlemanha.AclienteladoGinsiopossuaumperfildeterminadoquecultivavao
humanismocomdestaqueparaoestudodaslnguasedasliteraturasgregaelatina.Osalunosteriam
propensoaoaprendizadodaslnguasassimcomoaostemasvoltadosespeculaoeaoconhecimento
intelectual.Apresenadomundoclssiconaeducaodohomemocidentalsugerearecuperaoda
universalidadenasriquezashumanas.CertamentenosemjustificativaqueHegelenfatizaaimportnciado
mundogregoelatinoemsuas"LiessobreaFilosofiadaHistriaUniversal".Nohpresenteparaumpovo
quenoreconheaseupassado.Opresenteumviraserqueencontrasuarazodesernummomento
superado,elevadoaoalmdesinomomentoseguinte.Da,opassadorealizasenopresenteque,porsuavez,
brotadoquesupera.
Aatenodispensadaaoensinodosclssicos,assimcomooesmeronapreparaoeapresentaodo
contedo,encontraeconaobradeHegel,poisjqueaverdadeencontrasenoesprito,porserestea
totalidade,desvencilhadadetodadeterminaoemprica,aadequaoprticasinnimodeentraveparao
desenvolvimentohumano.
Otrabalhoterico,convenomecadadiamais,temmaiorincidncianomundodoqueotrabalho
prtico,poisseserevolucionaprimeiramenteoreinodasrepresentaes,arealidadeno
permanecemaisamesma.(Hegel,1952,p.253)
NosedeveaplicaraHegelapressadamenteadenominaodeidealistaabsolutoporprivilegiaraatividade
tericaemdetrimentodaprtica.ParaHegelnohteoriaqueseestabeleasenopormeiodeumaprtica.
HegelrepresentaessanovidadetantoemsuapocaquantoemsuaFilosofia,ouseja,queteoriaeprticano
podemsercompreendidasisoladamenteumadaoutra.Pelocontrrio,existeumantimaeintensarelaode
complementaridadeentreteoriaeprtica.umarelaomarcadapeloconflitoemqueumapretendeimporse
aoutraereinardeformaabsoluta.Asmudanastericasquandosoexternadasestonarealidadedandovoz
ecorposmudanaspropiciadasejpresentesnaprtica.Estas,porsuavez,resultamdeumesfacelamento
queseoperanombitodateoria,poisadissoluodoqueoshomenspensamaconcomitantedissoluodo
queelestmfeito,sentidoedesejado.
Oquesepodeinferir,apesardetudo,sobreaposturahegeliana,queeleinsistenacontribuioqueoacesso
aoconhecimentoacumuladopodeproporcionaraoaluno.Nessesentido,apreocupaocomocontedo
sintomtica,poisaseencontraalgoasersabidoeaoqualsetemdireito.Ametodologia,atcnicaadotada,o
processodecomunicaodessecontedoacabasendosecundrio.Contudo,Hegelentendequenobasta
comunicar,masnecessriogarantirqueocorraacomunicao.Porisso,seuscursosemNurenbergnoGinsio
foramestruturadosagarantiradequaoaosseusalunosassimcomopraoalcancedosmesmosoqueera
comunicado.
OperododeNurenbergsignificativoaindapelaassunopblicadeHegeldoprotestantismo.Issoocorre
numalocalidadedemaioriacatlicaqueolhavacomsuspeitaaformaodoginsio.Hegelpassaaidentificaro
protestantismocomaprpriamodernidadepelasuaposturalibertriaeinquiridora.
Emsuas"LiessobreaFilosofiadaHistriaUniversal",Hegelapontaapassagemparaaidademoderna
relacionadatambmcorrupoequedadodomniodaIgrejaCatlica.Areformainseresenessecontexto
comoummovimentodesuperaoeprovocadordesntese."(...)LaReformacomotal,elsolquesigueala

auroradelfinaldelaEdadMediaytodoloilumina(...)"(Hegel,1989,p.657).OencontrocomDeuspassapela
naturezanamedidaemqueestasuperada.Da,aliberdadehumanaumabuscainteriorejamaisafixao
nosensvelcomoLuteroteriarevelado.Deusencontradonomundoenquantotranscendnciaeassimuma
conscinciarealedorealquenosereduzexterioridadesensvel.Aquiohomemprivilegiadoemrelao
sestruturasmesmoemsetratandodeestruturasconceituais.nocoraoenoespritoqueseachaa
salvao,aliberdade.Osensvelmeioenofim,passagemenochegada.Afumsaltoqualitativoque
reconheceaexterioridadeeoqueasustenta.Porisso,vaialmdelaeapiasenoquesustentatodae
qualquerexterioridade,isto,Deus.
Asuperaodafixaodoconceitosuaexterioridadesensveloudasubjetividadesuaobjetividaderesultou,
nacompreensohegeliana,naextensodaliberdadeatodososhomensporqueapossedaliberdadeno
estariamaisvinculadamaterialidadequeserestringeaalgunsindivduos.
SeDeusserealizaemseuFilho,talrealizaonoplenaantesquevenhaoEsprito,poisestea
transcendnciadetodaexterioridadeeaelevaodestasuarealizaonainterioridade.Apesardadiferena,
quepermiteaidentidade,ainterioridadeeaexterioridadepassamacoexistirnatotalidadeda
complementaridadeentreelas.Nahistriapersisteoconflitoentreelaseatendnciamtuadeumaimporse
sobreaoutra,masoconflitoeapretensodesupremaciapassamasercompreendidoscomonecessriose
vitais.Issotrazanovidadedequeaexclusoeaerradicaodooutronopodeterrealizaoabsoluta.A
exterioridadenosensvel,notemporal,dentrodavisoreformadora,assumidanatotalidadeestabelecida
paracomoreligiosoquenosedesvinculadaquele,masquevaimbricaoentreambos.
ApesardeaReformaterrepresentadoumavanoparaahumanidade,suamudanadeuseinicialmentepela
supressodeinstnciasfsicaseestruturais.Amudanapertinenteacontecerianaassunodeumanovatica,
poissomentenonveldopensamentoosignificativoepertinentetomamlugar.
MesmoassimHegelassumearelaoentreamodernidadeeaReformanamedidaemqueestasinnimoda
autonomiadopensamentomoderno.
Umagrandeobstinao,masquedhonraaohomem,aderecusarreconheceroquequerqueseja
dosnossossentimentosquenoestejajustificadopelopensamento,obstinaocaractersticados
temposmodernos.essealis.oprincpiodoprotestantismo.OqueLuterocomearaaapreender,
comocrena,nosentimentoenotestemunhodoespritooqueoesprito,posteriormente
amadurecido,seesforouporconcebernaformadeconceitoparaassimnopresenteselibertare
reeencontrar.(Hegel,2000,p.38)

Ohomemeoabsoluto
Todaconcepodeeducaopossuinecessariamenteumaconcepodehomem,poisofimdaeducaoo
homemquesedesejaformar.ParaHegel,atotalidaderesumesenoabsolutoeohomemparaser
compreendidoenquantotalprecisaservistonessecontextototalizante.Oesforohegelianoresideembuscar
reconciliarosextremosotempotodo.Porisso,oabsolutopassanecessariamentepelahistriaeestase
encontrafundadaemsuatranscendncia,isto,noviraser.Odivinoobtmconsistnciaporseraessnciado
homemedanatureza.Sercomoessnciadooutrooquegarantearealidadedoeu.
Oabsolutoocorrepeloviraser,pelasuanegao,pelamanifestaodadiferenanohomemenanaturezaque
participamdoprprioabsolutosendoomesmoenoomesmoconcomitantemente.
Aautosuficinciadoabsolutosomenteocorrepelamanifestao,doaparecerdoabsolutoquerevelasua
insuficincianocomoautonegadora,mascomomediaoecondiodaprpriaautosuficincia.Tratasede
ummovimentodereconciliaodoabsolutoqueseabandonaparatornarse.
Enquantoconscinciadesiexpressa,ohomemapresentasecomoamediaoporexcelncia,poisemborao
absolutosejamediadopelanatureza,estanorompesuadeterminaoexternaporsicomoprojeodesua
intencionalidade.
Afinitudeadiferenciaodainfinitudequeseneganaprimeira,masquenoseanulanela.Noh
identificaonemdiferenciaoentreoabsolutoeohomem,masapermannciadadialticaentreas
instnciascitadas.Auniversalidadeasubjetividadedecadasujeitodecadahomem.peloespritohumano
queoespritouniversaladquireconscinciadesi.Ohomemderivadanaturezaesuperatalmomentona
superaodaexistnciadeterminadaconstruindosualiberdade,suaverdadeiranatureza.Nessesentido,o
homemconfigurasecomoomediadorentreonaturaleodivino.Portanto,suaformaoacontecepelodevirdo
qualcomunganoabsoluto.

DoEstadodenaturezaedaEducao
Anaturezatemsidolargamentecitadacomoumantagonismoaohumano,poisdeterminaoelimitaoque
enclausuraerestringe.Anaturezaoreinodanecessidadeaoqualseopeohomempeloreinodaliberdade.

Hegelcolocaanaturezacomoumaoposionecessriaequepelaoposioserelevadaalmdesua
determinaoelimitao.Aeducaoomeiopeloqualohomemsuperaoestadodenaturezaoqualno
podeperderdevistaporquearefernciaparaasuperao.Tantoanaturezaquantoaeducaoso
ressaltadasacentuandoatensoentreambas.
Ohomemexisteentreadeterminaodonaturaleaindeterminaodoesprito.Anaturalizaodoespritoea
espiritualizaodanaturezasototalizaespelasquaisohomemavanaparaalmdoimanente.Anatureza
estmarcadapelodeverserenquantoohomemsituasenopoderser.Aeducaopotencializaadinamicidade
doespritofrentenaturezaque,caberepetir,deveserobjetoderupturaparaohomem.Estedeveimpor
limitesnaturezaparaassimcontribuirtambmparaatranscendnciadamesma.
Asociedaderepresentaumavanogigantescodohomememrelaonaturezae,socialmente,fazse
necessriooestabelecimentodecondutasquesejampassveisdeseremassumidasportodos.Esseoespao
daticacujaconstruotornaseatributodaeducao.Tratasedepredisporohomemaumoutroserdesi
mesmosomentepossveldestoandodanatureza.Portanto,Hegelnoempreendeabuscadaharmoniaentreo
homemeanatureza,masprecisamenteacisoentreessesmomentosquesoreconciliadosapartirdo
reconhecimentodasdiferenasentresi.
(...)acrianaexistecomohomem,masaindadeummodoimediato,natural:aeducao,em
seguida,anegaodestemodonatural,adisciplinaqueoespritoinfligeasimesmo,parase
elevarapartirdesuaimediatidade.(Hegel,1991,p.1234)
Hegelsituaainfncianoperododanatureza.Porisso,elerealamaisacarnciadessaetapadoquequalquer
positividadepresentea.ComparativamenteaHegel,opensadorfrancsRousseaumaispositivoesugerea
nodeterminaodainfnciaporsetratardealgopoucoconhecido.MesmoassimHegeleRousseau
aproximamseporapontaremainocnciadanaturezapresentenainfncia.Nestaperspectiva,anatureza
tornarseplenanamedidaemquesesituanocontextodacivilizao.Ainstauraodoprocessocivilizatrio
umaconstruolongaedemoradaquenoseestabelecepelaimediatez.Todanovageraoafrontaaatuale
surgecomoumaoutrapossibilidade.Noentanto,acriana,querepresentaanovidade,predominantemente
dirigidapeloinstinto,pelanatureza.Nosesaidessasituaonaturalmentemesmoporqueestatendea
perpetuarse.Anaturezaoperaumacoaoque,segundoHegel,precisadeumaoutracoaoparaser
vencida:"(...)temaeducaoumdestinonegativo,()odeconduzirascrianasdesdeanaturezaimediata
emqueprimitivamenteseencontramparaaindependnciaeapersonalidadelivre(...)"(Hegel,2000,p.160).
Assim,todaeducaoumacoao,poisvisalibertarepromoverohomemutilizandoosrecursosdadisciplina
quecontribuiparaoordenamentoderivadodarazo.Obviamente,Hegelpensaemtermosdeordenamento
socialquenoobtidoporosmose.
Aliberdadeabsolutaeirrestritamaisperigosaedanosaparaohomemquearestrioabsoluta,porquea
ausnciaderegramentoresultanumestadodeguerrageneralizado.Apedagogiacentradanabondadenatural
dohomemenaafirmaocabaldapositividadeeonipotnciadesteencontramemHegeladiscrdiaea
contestao.Ohomemoqueestporvire,nessesentido,indeterminaoque,parasuperarse,precisa
atuar,agir,fazer.Issosignificaqueaformaohumananoselimitaadesenvolveraspotencialidades
presentesnanatureza,poisestanooredutodobem.Anegatividadequeseimpenaturezaequemedia
seudesenrolarvistaporHegelcomoelementoprimordialdetodaformao.Contudo,anaturezano
tambmoredutodomal,masjguardaemsiapossibilidadedaliberdadeporqueaarazotempresenae
manifestase.Apesardetudo,Hegelinsistenarelaonaturezahumanidadecomopassagem,isto,anatureza
possibilitaoestgioseguintedahumanidadequenosepesenopormeiodesseexpediente.Conforme
mencionadoanteriormente,apassagemsomenteocorreporumempenhohumanoqueempreendetal
realizaomuitasvezesinconscientemente.Nohcontroledoresultadodaaohumanaque,pormais
programada,intencionadaeprevistaquesejanopodedeterminartodasasrepercussespossveis.Entretanto,
ohomemnopodefurtarseaotrabalhodesuaformaoqueadquireconfiguraomaiornahistria.O
trabalhoexclusividadehumanaedeveserpresenavivanaexistnciahumanaconcomitantemente
educao.
Oesprito,emessncia,intensadinamicidade,constantetransformao,processopermanente.Otrabalhoa
atividadedoespritoemsuaindividualidadequenoseresignaaoimediato,aodadoestanquesendo,assim,
feitordesinasuaexistncia.Oestgioinicialdasubjetividaderealizasenaobjetividadequecompletaociclo
noabsoluto,pormosestgiosiniciaistendemperpetuaodesiexcluindoooutro.Oresultadoaprpria
aniquilaoqueevitadaprecisamentenaaberturaaooutro.A,oeuseencontraeserealiza.Entretanto,
pelotrabalho,poresseempenhosignificativo,quetalrealizaoganhacorpo.Oestudoumtrabalhoexigente
eque,sepossvelconciliarcomoprazer,nodevenortearsepelabuscadomesmo.Hsempreumaparcela
desacrifcioenvolvidonaeducao.Issonojustificaorecrudescimentodosmtodosedadisciplina,masa
conscientizaodoprocessoeducativocomoalgoquedemandacompromisso,dedicao,rennciaeconvvio
prximocomamorte.Noentanto,deveseentenderaquique,paraHegel,amortenotemaltimapalavra,
masrepresentaoprocedimentonecessrioparaosurgimentodeumanovavida.

Educao,alienao,internalizao

Odesenvolvimentodoespritonoharmniconemretilneo,ouseja,noexcluioconflitoenoavana
somentepelossucessos.Oscontratempossoinevitveis,pormelesnoconstituemumparnteseno
processo.Osinsucessostrazememseubojoacondio,oselementoseareferncia,paraosdenominados
sucessos.
Oaugedoscontratemposencarnasenaalienaodoesprito.Aobjetivao,aexteriorizao,avoltaparao
mundo,situamoespritoforadesierevelamapertinnciadesseabandonarse."Reconocerenloextraolo
propio,yhacerlofamiliar,eselmovimientofundamentaldelespritu,cuyosernoessinoretornoasmismo
desdeelserotro"(Gadamer,1977,p.43).
Asadadesidoespritooqueproporcionaoreconhecimentodesi.omomentoemqueoespritopode
"olhar"parasi,podeperceberse.Porm,maisdoquesimplesmenteperceberse,aconteceoaprendizadodo
espritosobresimesmo.Essaafasedainteriorizao.Oespritonooperaunicamenteumareminiscncia,
masdescobresuaspotencialidades,ouseja,descobresenoviraser.
Arealidadeprecisaserentendida,segundoHegel,comoumresultado.Oqueelaencontrasenoqueser.Por
isso,oincioomaisabstrato,omaisinconsistentequeserevelaassimaofinal.Deigualmodoainfnciao
inciodohumanoquenaidadeadultaapresentarsuaverdade.Cadamomentosupera,porincorporao,o
momentoprecedente,oquesugereaformaodoacabadoeovoltarseconstantementeparaojconstitudo.
Oprocessodealienaopossui,emHegel,aconotao"natural"doespritoquetendeaooutrodesi,sua
sada.Odiferenteporessnciaatraenteechamativoeissoconduzoeuparaforadesi,paraooutroepor
esseoutrodevoltaparasi.Podeseidentificaradiferenacomprofundidade,comoconhecimentodomaior.
Emboraissopossaserumequvoco,inegvelqueproduzobenefciodoirparaalmdesi.Aeducao
expressaseaquipormeiodaidentificaoesedimentaodosujeito.Nohautosuficinciasenopela
dependncia,pelaaceitaodarelao.Nemprofessornemalunoadquiremaplenitudedesuasidentidades
apsoretornoasi,mascontribuemparaqueasmesmaspossamser,participandodoprocesso.

Universalidadeeindividualizao
Todaequalquerteoriadaeducaonopodedeixardeapresentarsuacompreensodehomem,demundoeda
relaohomemmundo.Ohomempodesercompreendidocomoalgumativooupassivo,quejestprontoe
levadoadesenvolverseouqueprecisaparticiparativamentedesuaconstruo.Omundopodeservistocomo
umcosmostodoordenadooucomoumcaossemordemprestabelecida.Arelaohomemmundopodeser
entendidacomoharmnicaedecomplementaridadeouindeterminadacujaconfiguraoserdesenvolvidana
histria.Asteoriaspodemassimobjetivaraintegraoeaadaptaodoindivduonasociedadeoupreparlo
parainteragircomasociedadeinclusivemodificandoa.Tantoumaposioquantoaoutraenfocama
universalidadeeaindividualidade,pormumaououtraposturarecebemaiorconsiderao.
AorientaodoorculodeDelphospelo"Conheceteatimesmo"podealudiraoesforoqueoindivduo
chamadoaempreenderparaquedasurjasuarelaocomahumanidade.Avalorizaodoindivduoafirmao
investimentosobreesteque,porconseguinte,contribuiriacomsuaformaoparaaformaodahumanidade.
Hegelinsisteexatamentenocontrrio,isto,navalorizaodauniversalidadeexpressanasociedade,na
coletividadequetemcomoresultadoaindividualidadeenriquecidadesi.NosedevededuzirqueHegel
desconsidereoindivduoereduzaototalidadedouniversal.Naverdade,Hegelentendequeouniversaleo
individualdevemserreconciliadoseosopelovisdauniversalidadequeenglobatodasasindividualidades,
poisapercepodaindividualidadejestviabilizadanaprpriaidiadeuniversalidade.
Avalorizaodasubjetividade,compreendidaporHegel,comomomentodaliberdadedohomemmoderno,
garanteoespaodaindividualidadeque,entretanto,precisaenquadrarsenauniversalidade.Aquia
subjetividadeeaindividualidadeobtmverdadeedireito,pois,porumlado,confirmamsepelauniversalidade
e,poroutro,ouniversalrecebemanifestaonaalteridadedesseselementosparticulares.OEstado,para
Hegel,arealizaosupremadetodasasparticularidadesindividuais,poisatodososindivduosso
contempladoseissosomentepossvelporquedecertaformaaindividualidadenopostacomobaliza.
Dessemodo,oindivduotornasemediaoparaouniversalqueimpulsionaaposiohegelianacaracterizada
pelapaixopelatotalidade.CertamenteporissoHegelnosedetmmuitosobreoagirindividualque
momentoparaalgomaispleno,passagemparaalgomais.
EssetratamentodadoporHegelindividualidadeconduzbuscadoconhecimentodeformadesinteressada
porqueasprefernciasenecessidadesindividuaisnopodemprimarsobreoprocesso.
Oabandonodasrefernciasparticularescondiodoaprender,pois,assim,ingressasenombitodo
universalquerevelaalimitaodetodoparticularismocalcadonointeressedosingular.Comoohomemo
seuoutro,asuasociedade,entoeledevenortearseporesseprocedimentoeinteresse,ouseja,desejaro
desejodooutro.
NovamentedeveseevitaraconclusoapressadadapresenadeumaformaodespersonalizadaemHegelna
qualosindivduosseriamdespojadosdesuasidentidades.Hegelafirmaanecessidadedaidentidadeindividual,

poisapartirdelaquesepodeelevarseataidentidadeuniversal.Aanulaodaidentidadeindividualo
esvaziamentodauniversalidade.Hegelnoaceitaainvestidaexclusivistadaindividualidade,poisasociedade
nopodeserumconflitoexacerbado,masquerecebeumaresoluo.TalresoluoencarnasenoEstadoao
qualosindivduosseentregam,masquederivadeles.QueEstadoesse?UmEstadodeboasleisparaoqual
osindivduossoformados.

Aformaohumanistaeasexignciasdamodernidade
Hegelrecebeumuitainflunciadomundogregoeidentificaestecomarealizaodohumano.Portanto,o
estudodaculturagregaexpressanaslnguas,naFilosofia,pareceumprocedimentonatural.Ohomemderivado
domundogregoaquelequeseembrenhapelaeticidade,pelarazo,peloespritodespojadodesuas
contingncias.Sabereconheceroqueosgregossabiameconheciamsignificavagarantiraformaode
homensguiadospelarazoepeloesprito.
Operigodeseestabelecerumaeducaodescontextualizada,emparte,evitadoporHegelpelasuadialtica
queconjugatrabalhoealienao.Aafirmaohegelianadequeoindivduosemprefrutodesuapocaobriga
acolocaodohomemapartirdesuarealidade.Almdomais,Hegelnojulgaadequadooretornoaopassado
noqualseriaencontradooparasoperdido.Oprprioesprito,quejnoincioapresentaoquesomenteser
postoaofinal,devepercorrerocaminhodoabandonoemsiporintermdiodoparasiparapoderser,defato,
emsi,ilustraoqueanalogamentenecessitaserrealizadopeloindivduo,pelasociedade.
Oconhecimentodosclssicosjcontribuiparaqueoindivduodeixeseuestgionaturaledeparesecomas
riquezasdoespritoqueelevaomundonaturalporqueapartirdestequeelesemanifesta.Osprimeiros
homens(prsocrticos)foramlevadosafilosofarpelaadmiraodiantedonaturaleprocuraramrazesalm
dessadeterminao.Deigualmodooingressonomundodoespritomereceobanhopeloespritoclssicoque
preparaparaomaisplenonopresente.
Entreumaculturageneralizadaeinconscientedesieumaculturaeruditaeatomizada,Hegelindicaa
necessidadedalimitao,deescolhasquerenunciemtotalidadeemfavordaparticularidadeparaquese
possaalcanaratotalidade.Podeseedeveseconhecertudo,masnosemoregramentoadequado.Os
interessesdevemserlimitadosecontidosemsuarealizaoparaqueobtenhamefetividade.Dessemodo,no
secaminhaaesmoeaosabordosmodismos.
Awillwhichresolvesonnothingisnoactualwillacharacterlessmanneverreachesadecision.The
reasonforindecisionmayalsolieinafaintheartednesswhichknowsthat,inwillingsomething
determinate,itisengagingwithfinitude,imposingabarrieronitselfandsacrificingtheinfinite(...).
However'beautiful'suchadispositionmaybe,itisneverthelessdead.
(Hegel,1952,p.118) 1
Todaespecializao,paraHegel,precisaviracompanhadapeloenfoquehumanistaqueofereceavisoampla
dentrodaqualselocalizaaespecialidade.Estajamaisestisentadeoferecerumacompreensodehomeme
demundoeapresentaosrioriscodeenclausuraroindivduoemsuaabordagemededisseminara
fragmentaoparaasociedade.
Arupturaemrelaoespecialidadesed,segundoHegel,peloaprendizadodaslnguas,pelotrabalhoe
estudoparaoEstadoepelosestudosdosclssicos,ouseja,oestudohumanstico.Emprimeirolugar,oestudo
daslnguasexigeoreconhecimentodaparticularidadedaprprialnguaedequeumanovalnguatrazo
contatocomumnovopovo,umanovaculturaeummomentoconstituintedahistria.Emsegundolugar,o
Estadoatotalidadequedevesermantidapelosindivduos,poisrepresentaodireitodetodososlimitesdos
governoslocalizados.Finalmente,aabordagemhumanistavisaohomememsuacompletudeoquepe
restriesaoestudocientficonaturalpelapoucaexignciadesuainvestigaoeporserpresadaimediatez.O
segundovolumeda"Enciclopdia"tratadanatureza,masHegelreconhecequeajuventudedeseutempo
interessasepelascinciasnaturaisporentretenimentoterico.Possivelmenteissopossasercorrigidona
medidaemqueascinciashumanaspuseremsuasprovaesaoserviodaabordagemcientficonatural.

AEducaoeaintegraonoprpriotempo
Osistemafilosficohegelianoumatentativagigantescadeabraararealidadetodaemseusmaisremotos
desdobramentos.Hegelestpreocupadoemtraduzirorealnopensamentomaisdoquepensaroreal.Sua
tarefaresideemlidarcomarealidadepropriamentedita,eseupensamentoconcentrasesobreos
acontecimentosdahistriahumana.Afilosofiahegelianapossuiestapeculiaridade,isto,procuraresponders
questesdeseutempoquesooresultadodaatividadehumana.Emsua"CinciadaLgica",Hegelescreve
queascategoriasaliapresentadassoascategoriasdaprpriarealidade.Alis,nohFilosofiaquesearvore
emespaoemomentodoilusrioedodevaneio.Pelocontrrio,cadaumadelaspretendeserumaposio
pertinenteaodramadaexistnciahumana.Hegelassumesualigaocomarealidadedeformaexplcitano
temendoadiminuiodesuafilosofiaporestaenvolversecomaobjetividade.

Oconhecimentodalnguaalem,cujanecessidadeHegelaponta,dmostrasdavalorizaodopresenteem
contrapartidacomsuarecomendaodosclssicos.Umpovoapropriasedesinamedidaemquesualngua
desuapropriedadenocotidiano.
AeducaodeveencarnarseemseutempoesuametafavoreceroEstadoenoqualquerEstadocomojfoi
mencionadoe,issosetraduznacriaodeumaeticidadequeconfirmeosindivduoscomocidadosfeitoresde
simesmosnumainstituioquesejaencarnaodacidadania.ParaHegel,nohpreparaoparaavidaesim
paraumavidaqualificada,predominantementedeterminadanotempoenoespao.Oshomensmovidospor
objetivosquetranscendemoaquieoagora,porqueintentamapermanncia,jseencontraminseridosno
contextodoespritoeestejest,vistoqueprecisadisso,inseridonoresultadodasprodueshumanas.
Asconfiguraesqueumasociedadeadquireaolongodesuaexistnciajsoeducadorasparaoindivduo,
pois,nainformalidade,aformarecebesuasprimeirasdeterminaes.IssoindicaparaHegelquenenhuma
sociedadesesustentasemaeducaoepassaaconstruirsequandointencionalmenteformalizaseuprocesso
educacionaleinvestenomesmo.
Aescolaumaparticularidadedoabsolutoqueaparecenatotalidadedahistriahumana,pormtodaparte
constriatotalidadeaindaquenooqueira.Amissodaescolaadesermediaoentreafamliaeomundo
eistoimplicanapreparaoparaavidapblica.Afamliajoconvvioentrediferentes,mas,nasociedade,
oslaosqueunemasdiferenassuperamasdeterminaesparticularespeloselosdarazoedoesprito.
Contudo,aescolaconciliaoenvolvimentocomomundoeonecessrioisolamentodomesmoparaquea
reflexoeainvestigaotenhamvez.
Muitoemboracadamomentohistricorealizesuasntese,halgunsnosquaispredominamoconflito,a
anttese,aobjetividadeemtodaasuaintensidadee,assim,aquietudeeorecolhimentonecessriosrareiame
nosepodeterperspectivamelhordoquedesfrutardapreparaoparaofestim,paraogozo,paraobemque
seseguir.tambmpelaeducaoqueseadquireconscinciadomomentopresenteedesuasexigncias
parasituarseneledeformapertinente.

OEnsinodaFilosofia
CabeaindaconsideraraatividadedocentedeHegelcomoprofessordeFilosofiaqueeledesempenhoudurante
todasuavida.
OperodovividoporHegeltambmdemonstraaresistnciaFilosofiapelatendnciapragmticaquetinhaa
teoriacomoalgodanoso.HegelprocuradarFilosofiaolugarquelhepertenceenquantoexpressoqueest
presente,nosomentenanatureza,mastambmnombitodoesprito.
HegelestconvencidodequeaFilosofia,juntamentecomaArteeaReligio,ainvestigaoeaexpressodo
absoluto.AFilosofiaemrelaoArteeReligioseriaasuperaodasensibilidadeedarepresentaopelo
conceito.Oconceitopodeenfrentarosdesafiosdosensveleosquestionamentosdacrticailuminista.Almdo
mais,acompreensofilosficadeHegelpretendeaglutinarafragmentaodastendnciasfilosficasnum
denominadorcomum.
AFilosofialidacomassombrascriadaspelaatividadehumanatantoemseucotidianoquantonascincias.
Todasascinciaseoagirhumanopossuemumarcabouotericomaisoumenosconsciente,queservede
sustentaoedejustificativaparaquesefaacinciaesevivanodiaadiacomotemsidoatentopraticado.
Essasposturasfilosficasdevemseridentificadaseassimpossvelvisualizaroeloquesubjaznosubstratoda
realidade.
ComumentecompreendeseaFilosofiacomoalgodeacessoatodosoque,porconseguinte,noexigiria
grandesesforosparaconhecla,poisbastariafazerusodarazoparaemitirumjuzosobreela."Spara
filosofarquenoseexigemnemoestudo,nemaaprendizagem,nemoesforo"(Hegel,1988,5,p.73).
Contudo,aFilosofiaexigeempenhoreflexivoeanaltico,oquenoseobtmpresoavalanchedosinteresses
materiais.Dessaforma,aFilosofianodevesofrerumapopularizao,masopovodeveriaserelevadoao
nveldaFilosofia.AFilosofiapossuiumcontedosignificativoquedeveserapropriadopelosindivduos,oque
indicaqueossujeitosfilosficossosecundriosemrelaoaocontedo.Filosofarapropriarsedeum
contedoqueacessvelpelodesenvolvimentodeatitudescondizentescomoalmejado.Nohdiferenaentre
aprenderFilosofiaeaprenderafilosofar,poissomentepossvelaprenderafilosofaraprendendoFilosofia.
Pensarordenadamenteeclaramente,buscarconstruiroconhecimento,valorizarcondutas,normatizar
politicamentetaiscondutas,enfim,elegerobem,ojustoeobeloconstituemocontedodaFilosofia,ilustrado
nasdiversasabordagensdomesmo.
ParaHegel,noseaprendeFilosofiacomoseaprendeumaoutracinciaqualquer.AFilosofiademandaa
radicalidade,origoreatotalidade.Oconsensosempreumaposioassumidaquenoresolvetodasas
questes,emboratenhasempreapretensodedarcontadotodo.prpriodaFilosofiaoperguntar,oindagar
apartirdaquiloquedado,poisesteentendidocomoalgopassveldenovasediversasanlises.
Hegelidentificousuadocnciacomadocnciauniversitria,oqueofereceelementosinteressantessobreo

ensinosuperior.AsobrasdeHegelderivadasdesuaatividadenauniversidade,obrigaramnoaintroduzirsuas
questeseistoporqueoobjetivoeraprepararosindivduosparaarecepodecertoscontedosetambm
paraointeresseporeles.
OobjetivodoensinodaFilosofiaaosjovensseriadespertarnelesopensamentoespeculativoquegradualmente
conduziriaaoestudosistemticodaFilosofia.Osentidocomumatribudoespeculaoconsideraestacomoum
caminharaesmo,semdireoejamaisatingindoumapositividade.EmHegel,aespeculaocompreendida
comoasntesedasdeterminaesdareflexoedaintuiointelectual.OqueHegelpretendeasuperaoda
dicotomiateoriaprtica,anliseeempiria,eissooqueoperaaespeculaoquereconhecetantoumaquanto
aoutra,masqueindicaumarelaoabsolutaentreambas.Aseparaoentrerazoesentidos,sujeitoe
objeto,fictciaepretensiosaporqueafirmaocarterabsolutodeumedeoutro.IssoparaHegeluma
inverdade,poisnohsujeitosemobjeto,isto,adiferenaidentificadorapelaaproximaoenopela
separao.
ApesardeseuconvencimentosobreaimportnciadaFilosofia,Hegelprocuraadequarocontedoaosseus
jovensalunosinclusivereduzindoonmerodehorasdestinadasaoensinodaFilosofia.Poroutrolado,Hegel
julganecessriosermetdicoerigorosoemsuasaulasdemodoqueoalunorecebessecriticamenteocontedo
quejeradepossedoprofessor.MesmoassimaFilosofiateriaseulugarnaturalnauniversidadepelaqualse
poderiaesperarasistematicidadenecessria.Contudo,Hegeldeparousecompedidosdediversascomunidades
sobreainstalaodocursodeFilosofiaparaosginasianos,poisesteschegariamdespreparadosuniversidade
e,emparticular,paraoestudodaFilosofia.
Aconcepohegelianadeeducaoprecisasertomadaemseucontextodeorigem,masdevesereconheceras
limitaespresentesnasposturasassumidasporHegel.Entretanto,deveseigualmenteatentarparaos
desafiospostospelametodologiadialticaemHegel,pelassuascaractersticasdeatualidade,arelaocomo
mundoatravsdotrabalhoarelaoentreoindivduoeasociedadecomoelementoformadoraformao
humanistaeamodernidadeeavalorizaodorigoredocontedopodemconstituiraspectosqueapresentem
pertinnciaparaopresente.

Refernciasbibliogrficas
ABBAGNANO,N.,VISALBERGHI,A.AhistriadelaPedagogia.Mxico:AlianzaEditorial,1978.[Links]
GADAMER,H.G.Verdadymtodo:fundamentosdeumahermenuticafilosfica.Salamanca:Siqueme,1977.
[Links]
FICHTE,J.G.Discursosalanacinalemana.Trad.M.JessVarela,L.Acosta.Madrid:Alianza,1977.
[Links]
HEGEL,G.W.F.ThePhilosophyofRight:thePhilosophyofHistory.Trans.T.M.Knox.Chicago:WillianBenton,
1952.[Links](BritannicaGreatBooks,46)
HEGEL,G.W.F.Cienciadelalgica.Trad.A.R.Mondolfo.2.ed.BuenosAires:Solar/Hachette,1968.
[Links]
HEGEL,G.W.F.Enciclopdiadascinciasfilosficasemeptome.Trad.A.Moro.Lisboa:Edies70,1988.
3v.(TextosFilosficos).[Links]
HEGEL,G.W.F.Leccionessobrelafilosofadelahistoriauniversal.Trad.J.Gaos.4.ed.Madrid:Alianza
Editorial,1989.[Links]
HEGEL,G.W.F.IntroduohistriadaFilosofia.Trad.A.Moro.Lisboa:Edies70,1991.(Textos
Filosficos).[Links]
HEGEL,G.W.F.Elconceptodereligin.Trad.A.Guinzo.Mxico:FondodeCulturaEconmica,1992.
(Coleccindetextosclsicos).[Links]
HEGEL,G.W.F.PrincpiosdaFilosofiadoDireito.Trad.O.Vitorino.SoPaulo:MartinsFontes,2000.
[Links]
HERDER,J.G.BildungzurMenschlichkeit.BesagtundeingeleitetvonM.Mhlmeyer.Heidelberg:Suhrkamp,
1970.[Links]
SCHELLING,F.W.J.Leccionessobreelmtododelosestudiosacadmicos.Trad.M.A.SeijoCastroviejo.
Madrid:Alianza,1984.[Links]
SCHILLER,F.Cartassobrelaeducacinestticadelhombre.Trad.V.RonaroGarca.Madrid:Alianza,1963.
[Links]
SCHIEiERMACHER,F.Pdagogischeschriften.Mnchen:Suhrkamp,1957.[Links]

Recebidoparapublicaoem:22/02/01.
Aprovadoparapublicaoem:04/06/01.

1Umavontadequedecidesobreonadanoefetivaumhomemsemcarternuncaatingeumadeciso.A
razoparaindecisopodetambmresidirnumespritofracoquesabeque,aodesejaralgodeterminado,est
seenvolvendocomafinitude,impondoumabarreiraasimesmoesacrificandoainfinitude.(...)Emboratal
disposiopossaserbela,noentantomorta.(Traduodoautor)

Allthecontentsofthisjournal,exceptwhereotherwisenoted,islicensedunderaCreativeCommonsAttributionLicense

DistritodeRubioJr,s/n
18618000CampusdaUNESPBotucatuSPBrasil
CaixaPostal592
Tel.:(5514)38801927
intface@fmb.unesp.br

Você também pode gostar