Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
Cultura Bantu Parte 1 PDF
Cultura Bantu Parte 1 PDF
NGOLA Parte 1
CULTURA BANTU
NGOLA
NDICE
E B DE CAMINHO
(PARA LIMPEZA E PREPARAO)
Fazer em estrada. Se fizer no barraco tem que saber varrer.
1 CAMINHO DE EB - PAMBUNJILA
Material:
1m morim preto
1m morim vermelho
2m morim branco (1m para cobrir a pessoa)
1 alguidar grande, nmero 8
11 velas brancas
1 pemba branca
1 caxixi (ou maraca pequena)
1 pad pequeno de dend
1 pad pequeno de oti
1 pad pequeno de mel (se for o caso)
1 pad pequeno de gua
7 ovos de cor
1 copinho de feijo preto
1 copinho de feijo roxo
1 copinho de feijo fradinho
1 copinho de amendoim cru
1 copinho de milho de galinha
1 copinho de arroz branco
1 copinho de semente de girassol
(as sementes so levemente torradas)
Um pouco de sal grosso
1 casal de frangos brancos
1 faca virgem com cabo de madeira
1 doce escuro (bananada, mariola)
7 acarajs
7 acas brancos
7 acas amarelos (milho de canjica vermelho)
Os dois enrolados em mamona roxa.
Doburu de dend
Canjica branca cozida
7 buchas de plvora com algodo, sal e acar.
7 gotas de azougue (mercrio metlico)
1 vassourinha de piaava (ou vassourinha de relgio amarrada)
7 folhas grandes de mamona roxa (+- 2 palmos)
7 fios compridos de palha da costa
Modo de Fazer:
Quem ajuda a passar este eb tem que estar amarrado).
Forrar o cho com os morins preto, branco, vermelho, no sentido vertical ao cliente, da direita para a
esquerda, colocando o alguidar nas ponta do morim branco. Colocar a pessoa de frente para o
alguidar, com os ps no morim branco. Acender as 4 velas, em torno da pessoa, no sentido horrio.
2 3
1 4
Colocar as 7 folhas de mamona roxa frente dos morins, da direita para a esquerda do cliente.
Cruzar com a pemba o rosto e braos de todos (pai de santo, etc.) para transfigurar as pessoas (ou
coloca desodorante Barla) depois tira, para no ser reconhecido.
Cobrir o ori da pessoa com morim. Passar os pads na ordem dada. Ir colocando no alguidar e um
pouco em cada folha de mamona, fazendo tudo no sentido horrio sempre. Passar os ovos no
sentido horrio, e quebrar dentro do alguidar, NO SENTIDO ANTI-HORRIO. Passar os
ingredientes torrados e colocar dentro do alguidar. Passar todo o resto, exceto o caxixi e os frangos, e
ir colocando dentro do alguidar. Reservar apenas as buchas de plvora, a faca, a vassourinha e a
palha da costa.
Pegar o casal de frangos. Comear pelo sexo do primeiro santo da pessoa. Passar o bicho em todo o
corpo, da cabea aos ps. Cortar no alguidar, com a faquinha virgem. Cortar o pescoo, pingar ej
nas folhas. Esperar o bicho morrer no alto. Dividir nas 7 folhas do seguinte modo:
1 cabea
2 coxa, contra-coxa, p esquerdo
3 asa esquerda inteira
4 coxa, contra-coxa e p direito
5 asa direita inteira
partir o frango ao meio, na horizontal.
6 parte traseira do frango
7 parte dianteira do frango
Sacrifica-se o outro bicho, usando o mesmo processo, e coloca-se:
7 cabea
6 coxa, contra-coxa, p esquerdo
5 asa esquerda inteira
4 coxa, contra-coxa e p direito
3 asa direita inteira
partir o frango ao meio, na horizontal.
2 parte traseira do frango
1 parte dianteira do frango
Passar as gotas de azougue na pessoa, do pescoo para baixo. Pegar o caxixi (ou maraca) e bater do
lado da pessoa, at bater 7 vezes no cho e jogar no alguidar, de cabo para cima. A vassoura tambm
colocar no alguidar de cabo para cima. A roupa velha dever ser virada do avesso e colocada no
alguidar.
Com a palha da costa amarrar cada folha, formando uma trouxinha. Embrulhar o alguidar com o
morim que est no cho.
Um og confirmado ir correr 7 encruzilhadas (de preferncia de terra) deixando uma trouxinha e
uma vela acesa em cada uma. (As encruzilhadas sempre para a direita). Na ltima deixar o restante
do eb.
Enquanto o eb estiver sendo entregue na rua, a pessoa que passou o eb dever tomar banho da
cabea aos ps com sabo da costa e com jawa = agbo, em seguida colocar roupas claras e
descansar.
Material:
1m de morim branco
4 velas brancas
1 pad pequeno de dend
1 pad pequeno de mel (para filhos de Oxossi, acar, melado ou Karo)
1 pad pequeno de gua
1 pad pequeno de gua de flor de laranja (pode ferver a flor, ou cidreira, ou capim limo, ou
gua de melissa)
7 ovos brancos
1 pedacinho de fumo de rolo desfiado
doburu de dend
7 acas amarelos (canjica vermelha - cozinha a canjica e mi)
7 acas brancos (na Bahia se faz aca com maizena)
Enrolar os acas em folha nova de bananeira (queimar antes)
milho de galinha cozido
canjica cozida
1 pombo de cor clara
1 retrs vermelho
1 retrs branco
4 buchas de plvora simples, sem acar nem sal.
Modo de fazer:
Ao chegar na entrada da mata, no lado esquerdo de quem entra, arriar os pads. Sobre os pads
colocar 21 moedas correntes. Acender uma vela e oferecer aos guardies da entrada da mata.
Em seguida, ao p de uma rvore frondosa, acender uma vela pequena. Colocar as moedas (2, 14 ou
15) e oferecer a Katende. Pode levar uma comida para Ossain.
Escolher uma clareira dentro da mata, acender 4 velas em cruz, cobrir a pessoa com morim branco
(ou colocar uma folha de mamona branca na cabea).
Passa-se o eb da cabea aos ps na frente e nas costas. Por ltimo passar o pombo. Pegar s pelos
p. Rezar (toda vez que falar "Tata" roda o pombo na cabea). Pedir para a pessoa cuspir 3 vezes no
bico do pombo. Soltar o pombo para o interior da mata.
Dar uma volta com a linha desfiada, junta, ao redor da cintura (o chakra umbilical que
desembaraa tudo. Desenrolar as linhas na frente, aos ps da pessoa. Ir pedindo caminhos abertos,
paz, progresso, etc.
Em seguida queimar as 4 buchas em forma de cruz. A primeira na frente, e gira em sentido horrio.
Ao retornar todos passam por banhos de sabo da costa, jawa e gua de canjica. (todos os que vo
ajudar no eb devem usar sempre contra-egun ).
Colocar roupas claras e descansar.
ALU
1/2 KG DE CANJICA
5L DE GUA
4 RAZES DE GENGIBRE RALADAS
2 RAPADURAS RALADAS (OU MELADO)
Colocar a canjica de molho por 3 dias com o gengibre e a rapadura.(coberto), gerando uma semi-
fermentao. Aps 3 dias coar e beber. Se quiser pode colocar frutas.
jawa = agbo
Nos ebs, em vez de cobrir a pessoa com morim, pode-se usar mamona.
Para pessoas da linhagem de Lemba, trocar tudo que levar dend por azeite doce, nos ebs.
Ao assentar Kitembu assentar junto Katend e Angor. Tem que haver conexo com o cho. A forma
da grelha no importante.
Orix no gosta de sal, Exu gosta. Deve-se temperar sempre o pad com sal.
Para rasgar pano em eb deve ser usado o pok para dar o primeiro talho, e as mos para rasgar.
Se no meio do eb o santo virar, deixa-se, e continua o eb. S no pode ficar virado no caso de eb
com ponto de fogo e eb iku.
Quem feito deve evitar comer os axs (na feijoada, por exemplo.)
Material:
1m morim branco
1 broa de milho (substituir por fruta po)
6 acas brancos
6 acas amarelos (todos os acas enrolados em folha de bananeira)
6 ekuru
6 bolas de inhame cozido
6 bolas de farinha de mesa crua
6 ovos brancos
1 pad de dend (todos os pads em pequena quantidade - 1 copinho)
1 pad de mel
1 pad de vinho branco (ou vinho de palma)
1 pad de gua
6 palmas brancs
1 pouco de doburu em areia de rio
canjica branca cozida
5 patinhos novos, claros
1 pombo pintado claro
Modo de fazer:
Colocar a pessoa de frente para a correnteza (zelador fica de costas). Cobrir a cabea da pessoa com
o morim (prefervel folha de mamona). Passar os pads da cabea aos ps na ordem dada. A seguir
as bolas de farinha, depois os ovos, jogados por cima da pessoa.
Passar os ekurus, as bolas de inhame, o doburu, os acas amarelos e brancos, a canjica, partir a broa
em 6 pedaos passar e jogar nas guas.
Pegar os patinhos pelos ps, com as asas livres, passar na aura da pessoa e soltar nas guas. Passar as
palmas.
Pegar o pano ou mamona que est na cabea da pessoa e cortar em 5 tiras, soltando nas guas.
Tirar a pessoa para a margem do rio, de costas para o rio. Passar o pombo no corpo, da cabea aos
ps. Se a pessoa estiver virada entregar o pombo na mo da divindade, que ir solt-lo. Se no, a
pessoa cospe no bico do pombo e ele ser solto.
Material:
Modo de fazer:
Colocar a pessoa de frente para a cachoeira se [possvel sobre uma pedra. Acender em volta as 4
velas brancas, no sentido horrio. Cobrir a pessoa com morim. A seguir passar os pads da cabea
aos ps, os ovos e o resto do eb. Por ltimo oferecer as flores s gua, uma a uma, sempre pedindo
coisas boas para a pessoa (cada flor um pedido). Limpar a pessoa com o morim e rasg-lo ao meio,
jogando-o s guas. Logo em seguida levar a pessoa para o banho de cachoeira, na queda d'gua
mesmo, onde sero louvadas as foras do santo da pessoa.
Enrolar no lenol para trocar de roupa. Tem que haver critrio. Se for me de santo passando eb
num homem, levar algum para passar, e vice-versa.
A roupa que passou pelo eb ser rasgada e jogada nas guas. Enxugar-se na toalha virgem e vestir
roupas limpas.
Ao retornar ao barraco passar por banhos de dudu e jawa (agbo).
Vela de cera pode ser usada em tudo, menos para Oxossi. No tem nada a ver com egun.
1 vela chega para todos os orixs no quarto de santo. No preciso uma infinidade de velas.
A faca virgem dos ebs quando para iyawo - levar de volta, lavar e guardar para cortar para os exus
da pessoa. Se no for iyawo lavar e dar para a pessoa guardar. No se deve jogar fora para no
inquizilar Ogum.
Ids, moedas, bzios, obi, orogbo, de presentes no se despacham. Os bzios guardar para outros
presentes, e vai energizando. Moedas servem de talism. obi, orogbo, ralar e fazer p. Sementes
idem.
Pad para filhos de Oxal colocar azeite doce, leo de palma, algodo ou amndoa)
Os legumes dos ebs devem levar um pouco de farinha ou fub para tirar a resina, que quizila do
eb.
Abbora quizila de Kaiangu e couve quizila de Ogun.
Modo de fazer:
Colocar a pessoa de frente para o mar (mar calmo) bem prximo gua. Acender as 9 velas por trs
da pessoa. Cobrir a cabea da pessoa com morim ou mamona. Passar da cabea aos ps os acas
(passa, desenrola, despacha); o doburu; dividir o manjar em 9 e passar (sujando mesmo); passar as
moedas 1 por 1 despachando e fazendo um pedido bom para a pessoa (9 pedidos ou 9 vezes um
pedido); com a faca cortar as frutas em pedaos e passar na pessoa; a faca no se joga fora. lavada
de acordo com o caso (ver); passar a canjica; passar as 9 palmas e jogar no mar, oferecendo a Kaiala.
Limpar a pessoa toda, por cima do ori opede coisas boas. Rasgar o morim (ou mamona) em 9 com o
auxlio da faca. Jogar no mar, pedindo sempre.
Tirar a pessoa: 1 passo com o p direito e girando 9 vezes no sentido horrio.
A pessoa que passou pelo eb deve evitar ir ao mar por 9 meses.
Material:
1m morim preto
1m morim vermelho
2m morim branco
1 alguidar grande (10)
11 velas brancas
7 buchas de plvora
7 bonequinhos de pano preto (identificar o sexo dos bonecos de acordo com o sexo da pessoa)
7 facas pequenas, com cabo de madeira, sem serra
7 amarradinhos de vassourinha ( ou 7 piassavas)
1 pemba branca
1 pad de dend (Lemba: azeite doce, leo de algodo, palma ou amndoas)
1 pad de cachaa
1 pad de vinho tinto ou ros
1 pad de vinagre
1 pad de cebola (ralada)
1 pad de mel (Oxossi - melado de cana)
7 ovos brancos
7 efurs enrolados em mamona (bolas de feijo fradinho)
7 bolas de farinha com olhos de carvo
1 miolo de boi
1 lngua de boi
1 rim de boi
1 bife de fgado de boi
1 pedao de bofe de boi
1 corao de boi inteiro
1 costela de boi cortada em 7 sem separar os pedaos
7 sardinhas inteiras
7 qualidades de legumes picados com um pouco de fub ou farinha (Kaiangu evitar abbora)
7 qualidades de verduras (Ogun evitar couve)
7 qualidades de feijo cru (1 copinho)
1 copinho de sal grosso
1 copinho de arroz com casca
1 copinho de amendoim
1 copinho de girassol
1 copinho de alpiste
1 copinho de milho de galinha cozido
pipoca de dend (menos Lemba)
7 acas amarelos
7 acas brancos (todos enrolados em folha de mamona)
1 pouco de arroz branco cozido
50g canjica branca cozida
1 casal de frangos brancos
7 gotas de azougue
roupa suada da pessoa
Modo de fazer:
Arrumar os morins, preto, branco, vermelho. As pontas do branco por cima. Em volta acender 4
velas. Passar os pads na ordem; as bolas de farinha e feijo fradinho. Ir arrumando tudo no alguidar.
Acender as 7 velas, passar na aura da pessoa, quebrar e colocar no alguidar. Passar os 7 ovos,
quebrando no alguidar. Passar as sardinhas (pede para quebrar quizila, praga). Passar os legumes; as
verduras; passar os midos na ordem; (quando a pessoa est passando por problemas de fofoca de
linguarudos, chamar o og, e abrir a lngua ao meio na vertical aps passar na pessoa); Passar a
costela - (7 caminhos de sade (no pode partir) cabea, braos, pernas, frente, costas) - passa em
volta da cabea, membros, corpo. Passa os feijes, o sal, o amendoim, o girassol, na ordem at o
arroz cozido.
Passar as vassourinhas como se estivesse limpando o corpo da pessoa, pedindo ao orix da pessoa.
Arrumar tudo no alguidar, os bruxinhos de pano; juntar as 7 faquinhas e rezar pedindo proteo em
nome de Ogum, limpar os caminhos, etc.
Colocar as faquinhas no alguidar de cabo para cima. Pegar a canjica, louvar Lemba e passar,
(passando tambm no zelador); ralar bem a pemba e soprar na pessoa.
Enredo de entrega:
Abrir os azougues, passar cabea da pessoa com o vidro, despejar no alguidar. s outros deixa correr
no corpo da pessoa.
Preparar os frangos:
Comea com o do mesmo sexo da pessoa. Faz a reza de ax dos bichos. Passa na cabea, lados, bate
de leve no cho, frente, costas (bate de leve - no para matar o bicho) Copar - a menga cai no
alguidar.
Fazer o eb na rua (estrada de terra melhor, cho de barro, caminho de cachoeira, etc.) Ao terminar
de preparar a pessoa, toma banho. No podendo cercar com um lenol, virar todos de costas, soltar a
plvora e ir embora.
No barraco deixar preparado um banho para todos: folhas de algodo, betis cheiroso, boldo,
elevante.
Serve aroeira, S. Gonalinho, pelegun, mariwo (arruda, guin mangueira, umbaba)
A pessoa deve usar umbigueira e preceito por 3 dias.
ROTEIRO DO CURSO
ORIGEM DO CULTO
SAUDAES
NOES DE ANGOLA
O NMERO 7
OS SACRAMENTOS
ORDEM DE BARCO
CHO DE ANGOLA
LOCAIS SAGRADOS
NOMES DOS SANTOS
ENCANTAMENTOS
CRONOLOGIA
CENTROS MAGNTICOS
CURAS
NSABAS
CNTICOS DE RODA
CNTICOS DE SACRIFCIO
CNTICOS DE LOUVAO
LEVANTAMENTO DE KOTA (EKEDJI) E KAMBONDO (OG)
OBRIGAO DE 7 ANOS
NGOROSI
MASSANGU AMENGU (RITUAL DE DAR OBI CABEA)
RITUAL DE FEITURA
EBS
UAFU Z-KUIZA
RITUAL DE 14 ANOS
PRESENTE DE OBAR
Filhos de Oya
MELO
PSSEGO EM CALDA
DOCES CLAROS
BZIOS
IDS
CANJICA
OBI
OROGBO
MOEDAS CLARAS
abbora
acas
canjica
areia
ids
bzios
doces
7 CAMINHO DE EB - BRANCO
(Para Iyawo - pode tambm usar para Lemba)
Tudo sacramentado com iyfun
Obrigao s para rodantes, porque kota (ekedi) e kambondo (og) j esto prontos na
feitura.
Em Angola quem passa cargo so os enredos de Oxum. Isto , no preciso ser filho de
Oxum, mas Oxum quem autoriza aquela pessoa a receber o cargo.
Aps 7 anos as obrigaes se renovaro a cada ano, com rito de obi ou bori, conforme o
caso, repetindo-se as obrigaes maiores de 7 em 7 anos para renovar, e conservar o
indivduo forte, transformando-o em KUKALA NI NGUZU - um ser forte.
1 - KAMOXI
2 - KAIARI
3 - KATATU
4 - KAKUANAM
5 - KAKATUNO
6 - KASSAGULU
7 - KASSAMB
TTULOS HIERRQUICOS
6. KAMBONDOS - ogs
10. TATA MAVAMBU - og ou filho de santo que cuida da casa de Exu (homem.
Zeladora deve ter um, porque mulher no pode cuidar. Mulher s mexe depois que no
menstrua mais).
14. TATA NGANGA MUZAMB - babalawo - pessoa preparada para jogar bzios
Geral:
MONA MUKI AMASE - (dijina) Mona = filho; muki = fora; amase = guas
Dofono
Dofonitinho
Fomo
Fomotinho
Gamo
Gamotinho
Vimo
Qualquer barco s pode ser de 7. Se houver 8 iyawo, o oitavo dofono de outro barco.
Numa casa pode ter Hangolo e Hangoloma. O que no pode ter do mesmo sexo.
Quem bola deve ser deitado de bruos com a mo esquerda na terra para absorver
energia e a mo direita para cima.
O barraco da nao Angola recebe dentro do culto o nome de INZO (nzo) (tambm
SENZALA) - O termo Inzo oriundo da lngua Kimbundu, no dialeto umbundu, e quer dizer
CASA ou TERREIRO.
Divide-se em vrias partes rituais e outras litrgicas, com nomes prprios do culto Angola,
como veremos a seguir:
LEMBACI - quarto destinado aos santos do zelador, junto com o santo do primeiro og
e da primeira ekeji.
KASSIMBA - poo
INDEMBURO - runk
INZO JAW - Casa do agbo onde ficam os porres de agbo dos filhos.
INZO KALUNGOME - Casa dos santos de pais de santo mortos, tambm Oxal e
Xang dos filhos. (ILE IGBOSAIN) fica situado em locais mais isolados da roa.
Moedas para o culto tm que ter figura humana. louvada uma figura de egun.
energizada (antigamente se plantava no cho um cadver (de inimigo no Angola, de
parente no complexo iorub)
Xang deve ser alimentado no meio do barraco. Ele tambm dono da cumeeira, e
deve pegar as foras de cima e de baixo.
A comida dos orixs se serve fria, porm a comida de Xang se serve morna, e a de
Baru quente.
Dizer que Xang abandona o filho quando morre porque tem medo da morte lenda.
Xang no gosta de frio, por isso se afasta.
cho leva as 16 favas dos orixs, e as demais coisas. No cho comem eguns.
Entretanto em todo dia de toque deve ser colocada pelo menos uma canjica na
cumeeira. A canjica calada com quiabos tima opo (ver receitas)
Existe uma Oxum do poo, mas ela precisa ser assentada num poo parte, quando
for o caso.
KITEMBU - TEMPO
Para assentar Kitembu (Tempo) cava-se um buraco profundo (aprox. 1m) para
enterrar o bambu da bandeira. Quando se planta Tempo alimenta-se a terra. Tem
que colocar os elementos vitais: mel, dend, azeite doce (leo de algodo, de
amndoas), gua, sal, favas bsicas para a casa (santo da casa, vida,
prosperidade e divina). No se coloca Aridan, porque apodrece muito rpido e
tem que ser despachada, por isso no deve ser enterrada (se deixar Aridan
bichada sem despachar acaba com a casa).
Copar um frango, tirar as penas e chamuscar no fogo untado com dend (s
chamuscar, fica cru - a primeira vez tem que ver algum fazer primeiro). Esse
frango pendurado num galho da rvore que fica perto de Tempo (de preferncia
cajazeiro ou jenipapo). Ele seca, mumifica e no apodrece se tudo for feito
direito.
No alto do bambu amarra-se uma cebola com palha da costa (macho ou fmea
dependendo do sexo do zelador). Dura de 3 semanas a 2 meses amarrada. S
coloca outra quando trocar a bandeira (de longe parece uma cabaa pequena)
O bambu untado com azeite doce ou dend de acordo com o orix da casa.
Numa bacia prepara-se o ibos , que vai para o cho escorrendo pelo bambu. O
frango vai para cima da rvore chamuscado.
O assentamento de Boiadeiro na Jurema, pode ser feito num tronco, com o chapu,
um gamela redonda.
ATABAQUES
Todas as vezes que se trocar o couro, o velho no vai para o lixo. O de Angola
fica junto a Tempo, os demais vo para a cachoeira. bom utilizar o couro das
matanas de obrigaes feitas na casa para encourar atabaques.
O og ao pegar no atabaque para bater deve passar omier nas mos. (No
agbo, erva fresca: elevante, maca, etc.)
Era costume colocar uma quartinha com omier e uma bacia junto aos
atabaques.
No cho do Angola esto as energias dos ancestrais (Bukulu ou Akua Ukulu) = Baba
Egun ("energias que comem a carne e devolvem os ossos")
Esse local entre a cumeeira e o cho o melhor lugar para se dar obrigao.
Excremento de boi - elemento bsico da cultura Jeje. O estrume de boi a verdadeira
folha curtida.
Tata Numbi - Tem que ser de Kaiangu, Kavungu, Se no tiver colocar algum de Ogun
ou Oxossi, que deve ser devidamente preparado, com umbigueira, contra-egun, fazer
obrigaes, limpeza etc.)
O atabaque fica deitado com o couro para dentro do runk, coberto de branco.
Acende-se uma vela para cada um, uma quartinha com gua para cada um,
comida seca para cada um. Com a mo direita passa ibos no couro.
Semanalmente, ou todas as vezes que for ser tocado acende-se uma vela
embaixo do atabaque, ele vai para o sol, recebe banho de ervas, untado com
azeite, etc.
Cores de Zumb:
azul e branco - das lagoas lodaais de guas paradas - mais superfcie
roxo e branco - no meio das guas
lils e branco - lodo das profundezas da lagoa
pelos movimentos: mais gil - azul e branco, mdio - roxo, mais lentas - lils
tambm pelo conjunto: com Oxal - azul e branco, outros orixs - roxo, com obaluaiye -
lils.
Nan com Ogum - faz ibos para Ogun, assenta Oxal no meio, depois Nan. Intercala
Oxal para no dar problema.
OMOLU/OBALUAIYE KAV'UNGU
(LOGUNED) TELEKOMPENSU
OYA KAIANG
YEMOJ KAIALA
OXAL LEMB
IBEJI WUNJI
OGIYAN MALEMBA
NGUNZU VERDE
ZUMB AZUL E BRANCO (podem levar lils ou roxo, por idade - ver
nota)
LEMB BRANCO LEITOSO
PAMBUNJILA
TTULO: TATA MUBIKA (Pai Trabalhador) ou NGANGA NJILA (Senhor dos Caminhos)
Existem 24 linhagens de Exu macho.
QUALIDADES:
KOROB KUJANJO KIJANJA KUMBAKO
SINGANGARA SIGATANA INGU MAW
APAVENAN MAVILE MAVAMBO MANAK
GANGAI ALUV BIOLATAN MARABO
MALUNGU MANAWELE MAVILUTANGU(*) MALAG
ALUVAI TIBIRIRI KAJA ENGANGA MAV
A cultura Angola diferente da Iorub. No Angola um orix pode responder diferente (ex.
Pessoa de Katubelanguanje (tipo Jagun) pode responder Obaluai ou Oxal.)
MUJILO
TTULO: MAMETU MUBIKA (Me Trabalhadora) ou YASBA NJILA (Mais Velha dos
Caminhos ou Senhora dos Caminhos)
Existem 4 linhagens de Exu fmea.
QUALIDADES:
KAKURUKAIA (ou KAKARUKAIA) JILA MAVILE
JILA MAVAMBO JILA MANAK
NKOSI
NGUNZU
KATENDE
(*) Todo Og que mexe com folhas deve assentar um Marangombe. Por isso ele se chama
Kixikarangombe.
KAVUNGU
TTULOS: TATA NGOMA (Pai Senhor) ou TATA MUXINO OXI (Pai Rei da Terra)
(AKUA NGANGA MOXI - Senhor dono da terra)
QUALIDADES:
NSUMBU (*) ANGOSSARA DUNDE SALE (**)
DUNDAR (**) MALAIZO KINGONGO (***)
KAFUNAN KASSUENZO KAKAWANI
KATEN KATUL* KIMBONGO
KATUIZO(****)* KATURA GONGU * KALELE
KATULEMBARASSIMA* SUMBUNANGU KAFUNG
KATUBELANGUANGE* KAWUNDEN
* Os KATU - cor clara - preto e branco - tm idade - comem com Lemb
(*) Ligado vida
(**) Os que tm DUN no nome so perigosos.
(***) Ligado morte como Xapan
(****) Izo = fogo - ligado a Pambunjila e Kaiangu
HANGOL'O
HANGOLOMA
ZAZI ou KAMBARANGUANGE
KITEMBU
KAIANGU
DANDA ou DANDALUNDA
KAIALA
ZUMB ou ZUMBARAND
ZUMB
OU: os animais usados nas obrigaes deste santo devem ser sacrificados com uma faca
de bambu (*), (ou baob, ou concha tipo shell, chata). A faca de bambu denominada no
culto de IGUI. Pode ser usada tambm um instrumento feito da espinha central do peixe
POKUINAN. Esse instrumento chamado IGUIMOKINAN, devido ao nome do peixe.
com essa faquinha que se raspa a cabea quando necessrio.
Haja vista que o uso da navalha (POKO NDEMBA = Faca de cabelo) terminantemente
proibido no ritual de Zumb. Tambm as curas. Prepara-se um p ritualstico e faz-se s o
sinal, sem cortar. Para filhos de Zumb e Abiku. O primeiro ej para o ot das curas, mas
nesse caso os ots so alimentados com a saliva (sangue branco) (**)
Devido razo de seus princpios, fundamentos e funes este santo acaba sendo temido
pelas pessoas do culto, j que dizem que espalha a morte (erradamente). ZUMB ligada
sade, mente, estudos, menos morte.
Suas cores principais so o branco combinado com o roxo ou com o azul escuro,
demonstrando a situao das cores em relao s qualidades. Este santo domina as
lagoas na sua superfcie e tambm no fundo lodoso.
COMENTRIOS:
Para Ogum a faca deve ficar envolta no morim, s se mostra na hora do corte, com a
ponta para baixo, para no chamar Ogum para a briga.
(**) Da mesma forma, a primeira gua vai com a saliva do pai de santo, tanto no obi como
no Bori.
Para Zumb e Iku mulher no corta, s em ltimo caso. E deve ficar amarrada.
Pra Egun e Exu mulher s pode cortar se no menstruar mais. Pambunjila e Bara no
gostam de mulher. Mulher s pode cortar para exu de Umbanda.
GERAL:
Para louvar santo de Angola: PEMBELE...! (Viva! Salve!)
Pembele Mukongo ! Salve o Caador!
Pembele Muximo! Salve o Rei da Terra! e assim por diante.
Tempo recebeu o ttulo de Rei do Ngola, sendo um dos jinkisi mais importantes. As
mudanas climticas eram muito importantes para a vida comunitria. Havia tempo de
pesca, tempo de caa, plantio, de acordo com as estaes. As pessoas seguiam o que
indicava a bandeira do Tempo. O povo tornou-se nmade.
KAINGU - Este poderoso nkisi est associado ao culto aos numbis e tambm aos
fundamentos de carrego dos mortos. Tambm ao culto dos ancestrais. (Corisco -
ventos - chama do fogo)
QUALIDADE:
KIAHELA NGSU
QUALIDADE:
MONA LOM
TELEKOMPENSU - LOGUN (IJEX) - AJAUNSI (JEJE)
QUALIDADES:
KULOESSA (*) KUTOMBSSA (**) MAIONGU (***)
(*) Pescador
(**) Caador
(***) Das guas
Come em gamelas redondas. o nico nkisi que usa gamela redonda, os outros comem
em gamela oval.
PAMBUNJILA
KOROB PAMBUNJILA DA FOLHA. Na hora de dar a folha ao assentamento
de um Bara louva esta qualidade
KUJANJO PAMBUNJILA LOUVADO NA MATANA. Antes das rezas de
matana grita este pambunjila
KIJANJA Caminhos do bar de Kavungu / Zumb
KUMBAK Zumb/ Kavungu
SINGANGARA Kaiangu / Danda
SIGATANA Zumb / Kavungu
INGU Danda / Ngunsu
MAW Lemb / Kaiala
APAVENAN Lemb / Nkosi
MAVILE Nkosi / Kitembu / Kaiala
MAVAMBO Nkosi / Ngunsu
MANAK Katende / Ngunsu
GANGAI Katende / Ngunsu
ALUV Nkosi / Kaiangu
BIOLATAN Nkosi / Lemb / Danda
MARABO Zazi / Kaiangu / Mina Lugano
MALUNGU Ngunsu / Mina Lugano
MANAWEL Zazi / Mina Lugano
MAVILUTANGU(*) Recebe o pad
MALAG Mina Aganji / Telekompensu / Lemb
ALUVAI Hangol'o / Hangoloma
TIBIRIRI Zazi / Hangol'o / Hangoloma
KAJA ENGANGA Kaiangu
MAV Kavungu / Zumb
KUKUANA
(OLUBAJ IORUB) (ZANDR JEJE)
Se vamos fazer a homenagem num dia determinado, devemos comear as rezas 7 dias
antes. (Sendo dia 16, comea dia 10). NO IMPORTA A NAO, tem que completar os 7
dias.
Kavungu responde no 7, logo ficam 9 bzios fechados. Para resolver a quizila do 9, fazer
um balaio com comidas de Kiala, com 9 acarajs para Kaiangu.
Todos os filhos da casa que sejam de Olua devem cortar para o santo no penltimo dia
(vspera da festa). Pode ser um frango, no precisa bicho grande.
Nos 7 dias que precedem a Kukuana todos os filhos da casa devero ir ao or de
Kavungu.
No meio do barraco o zelador arria um balaio de doburu, com um buzangu com gua ao
lado. Cada pessoa da casa chega, toma banho, acende uma vela em volta do balaio e
senta em volta do balaio. Os banhos podem ser de BALAINHO ou CANA DO BREJO ou
CANELA DE VELHO ou JENIPAPO ou BARBA DE VELHO ou ABIU ou SAPOTI (uma erva
s basta, qualquer uma).
Na Gomia e numa casa da Bahia lanou-se o costume de ir visitar 7 casas, uma por
noite, com o balaio na cabea. Hoje no se faz mais isso.
O zelador senta ao lado do balaio e comea a rezar para o seu santo (da casa).
fundamental a reza de Kavungu que transcrevemos abaixo.
REZA DE KAVUNGU:
A FAKOTI
EWI EWI
MANUKENUN
TATA KAVUNGU
SINAVURUSY
KE DEMINANGUANGE
ORO KENUN
A faca da cotia
Ewi, ewi manuquenu
Tatetu Kaviungo
Sinavuruce
Ke deminanguange
Oro Kenun)
Aps as rezas o zelador passa doburu do cesto em todos os filhos. Cada um toma a
bno e vai para sua casa.
No final faz-se uma trouxa com o doburu e coloca-se junto a Kitembu at o final da
Kukuana.
RITUAL INTERNO:
O zelador com uma pessoa de confiana faz comida pra: Pambunjila, Nkosi, Ngunsu,
Katende, ZAZI, Hangol, Kavungu, Kitembu, Telekompensu, Lemb, Kaiangu, Danda,
Kaiala, Zumb, Mina Lugano, Mina Aganji, Wunji.
Se for fazer toque, com assistncia, na cozinha prepara-se a comida ritual para o povo.
Deve levar tempero. Faz-se de 10 a 16 pratos. Claro que se no houver toque faz s o
ritual interno.
Os filhos de santo entram com as comidas, tudo em alguidar nmero 4 para ficar mais
bonito, com um oj estampado amarrado no alguidar. Vo formando a roda. O filho que
carrega a comida de Zazi, ao passar pela porta, sai de fininho e deposita o alguidar em
Kitembu.
As comidas devem ser servidas em folha de mamona BRANCA. Deve ser conversado com
os filhos e os santos deles a tradio de cada casa, os filhos trazem a comida. No final, na
hora d suspender, os santos viram e levam as comidas que sobraram, formando a mesma
roda, cada santo com a comida que a pessoa trouxe.
NGOROSSI:
1. PARA ARRIAR A COMIDA NO NDEMBURO:
A SAMBAN GOL
KUKUANA LEL
SAMBAN GOL
A SAMBANGOL
KUKUANA LEL
SAMBANGOL
DIAND
MAKUL
MAKUL TLA
MULAKO
DIAND MAKUL
MAKULE TLA
MULAKO
A LAG
LAG NIL
A LAG
LAG NIL
PARA ENCANTAR A COMIDA: (Zelador abaixado, com adj tocando, repete a reza 3
vezes).
IZA DOBAR
BOSSINAN DO (^)
BOSSINAN DA (^)
BOSSINAN DO (^)
KE DAO (^) RUN RUN
PARA DESPERTAR:
M (^) BIOE(^)
MOBIJI BIAMUREX
PARA LEVANTAR: (Pode ser qualquer obrigao (bori, 7, 3, 14), a pessoa recolhida
levanta e vem junto at porta. Obrigao de 7 coloca na cabea.)
Essa reza para qualquer comida levantada em qualquer ritual.
A JANIPP (^)
K MI BAMBOXI
K MI BAMBOX
REZAS (3) PARA OFERECER COMIDA (NA HORA QUE ACABA DE COZINHAR)
Nkosi Kongo Mukongo (ou Kaja Mukongo) Come com Ngunsu Taw Mugongo e
Kitala Mungongo
GERAL
Quando se assenta Olua deve-se assentar Nan; Oxum Pond - Ogum; Ogum -
Oxossi.
Qualidade de santo um estgio daquele santo prximo ao outro.
Lemba Akrizil - usa cabaa - perigoso - ligado a Iku - sua comida deve levar aca
no fundo da vasilha, e deve ser tratado com todo o cuidado.
Para arriar comida para Nkosi no barraco, o car sempre descascado, e sempre
colocado em p. Na rua pode colocar com casca e deitado (para cortar demanda).
sempre oferecido inteiro e assado. deve ficar cru por dentro (assar ou cozinhar aprox.
10 minutos).
Na comida de santo os legumes devem ser cozinhados com casca e depois
descascados.
Quando se usam elementos ligados terra, batata doce, inhame, car, pode ser usado
tambm o aipim. Bolinhos de aipim cozido amassado fritos no dend comida de
Obaluaiy.
VOCABULRIO
AKAN = OJ
AKUA UKULU = ANCESTRAIS
BAKULU = ANCESTRAIS (PLANTADOS)
"AWETO"(^) = "OBRIGADO" - AGRADECIMENTO
APAXI OTOZI = FRONTE DIREITA
OTOZI = DIREITO
IEPE(') = ESQUERDO
APAXI IEP = FRONTE ESQUERDA
ALUBOSA = ALOBAA - CEBOLA
AI = ALHO
AKU NGANGA = BRUXO, FEITICEIRO
BAMBI = FRIO
BUZANGUE (^) = QUARTINHA
BOTS = CHAKRAS
BATUKOT = FESTA RITUAL
BATUKENJE(^) = RODA DE SANTO
BUNZI = COR ANIL
BENBI = BELDROEGA - ERVA PARA PAMBUNJILA
IMBU = CACHORRO
MUC KUENDESS = CAMINHADOR
LUTETLE (') = CANA
DISSANGA = CANECA
HLA (LA) = CARANGUEJO
KIHBA = (QUIHBA) CARRAPATO
MUMBA = CARRETO
MACLA = CARVO
TUCABLU = COELHO
GUNDULU = COENTRO
GUIUGUI = COGUMELO
QUIRIRI = COITO
NGGI (J) = CORDA
NBURI = CORDEIRO
BNGA = CORNO (CHIFRE)
NGNDU = CROCODILO
NVLA = CHUVA
MULEMBO = DEDO
NGULUNG = VEADO
KAFUNDANKA = PLVORA
GIN = PIOLHO
TBIA = FOGO
KITTUL = FLOR
KITEMBU = VENTO
NZACHI = TROVO
KIL = SONO
NGUL = PORCO
KUFFU = MORRER
MATENA = CAF
MUCHITU = MATO
OCUTANHINHA = LUZ
KIRIMA = COR LARANJA
NGAND = LAGARTO
RITENDE = LAGARTIXA
DILENGUE = CONTRA EGUN
DENGUE = MINGAU
DIKELENGO = GARGANTA (ORIGEM DA PALAVRA KELE)
KESSO = DIKSSO = MAKSSO = MAKASSO = DIKASSO = OBI
MA = PLURAL ANGOLA
DI = PLURAL CONGO
DIKAJAJA = OBI - EM REP. CAMARES (SEMI-BANTUS)
DIEMBE(^) = POMBO
DIEMBE DIKOL = POMBA ROLA (P/OXUM)
DIEMBE MAVAMBO = POMBO PARA PAMBUNJILA
DIXISA = ESTEIRA RITUAL DE TABOA - DO PESSOAL MAIS NOVO
DIBLA = ESTEIRA RITUAL DE PALHA DE ARROZ - DOS MAIS VELHOS
DIZANGA = LAGOAS
DIKUMBI = SOL
DIALA = SANTO MASCULINO (OBOR)
DIZUNGO = RITUAL DE SADA
DIKUTU = UMBIGO
DIMBA NKISI = OBRIGAO RECEBIDA PELO ORIX DENTRO DO RONC
DIKAMBEL = FESTA RITUAL COM CNTICOS (ORIGEM DE CANDOMBL)
HXE = CAVALGADOR
HOMBO = CABRITO
IPARUB = CORTE DE ANIMAIS
NZO = CASA
OXI = IXI = TERRA
IK = ACA
ITRI = AO
IBR = BACIA DE GATA
JAW = AB (AGBO)
KIAND = CADEIRA
KIAL = BANQUINHO
KAXIT = PATO
KAFEJ = BOLA DE ARROZ OU ACA DURO QUE PROTEGE O ORI,
RITUAL DE RONC.
KARAMUNAN = INHAME CAR
KATU KUALUNDA = NASCER DA LUA
KAFU KUALUNDA = POR DA LUA
KATU DIKUMBI = NASCER DO SOL
KAFU DIKUMBI = POR DO SOL
KATU = NASCER, RAIAR, DESPONTAR
KAFU = POR-SE
M M M
KONGO DIMBAND
TUDI
(2 VEZES)
KAMBONDO INGURA
HOMBO
KONGO DI MBAND
TUDI
CURAS - GBER
A introduo de foras de foras no corpo (kalla) feita atravs dos bhots, que
so interligados no corpo atravs de pequenas incises feitas com a ximan,
sempre no sentido de cima para baixo, sempre rezando, sempre pedindo muita
fora e sade para a pessoa, colocando nos cortes pos sagrados (monkong).
O ritual do OBER feito com a ximan: no centro da cabea, no peito, nas costas,
sobre a stima vrtebra, nos braos, nos ps e sola dos ps, e em alguns casos na
lngua.
MONAKONG
DIZUNGU NKISI
RITUAL DE SADA DE SANTO
Aps o perodo de 21 dias no ndemburu, depois de realizado o sacrifcio animal,
no bengu do ndumbi, ser feita a apresentao do santo no salo do barraco
(sambile).
PRIMEIRA SADA
A primeira sada realizada com o ndumbi vestido de branco, com calolu e saia
comprida se for nkisi muhatu, e saiote de for nkisi diala, tendo no peito um akan
atado para a frente com lao para nkisi muhatu, e laarote para trs se for nkisi
diala, tendo no centro da cabea (mutu) uma massa cnica confeccionada com
ingredientes da prpria obrigao, colocando-se no centro desta massa uma
pequena pena de galinha d'angola. (O cone tem um furinho no meio, que faz
conexo com a cabea), e um gro de areia, que significa ser um elemento que
nasce para progredir e construir outros da mesma espcie. Esta massa cnica
recebe no Ngola o nome de Kutunda. O iniciado recebe ainda, no centro da testa,
uma pena vermelha de um pssaro africano chamado Okan, podendo ser
substituda por pena vermelha de papagaio. Na cultura Bantu esta pena recebe o
nome de Kurupira (em outras naes ik odid).
O iniciado sair todo pintado de branco, com uma tinta confeccionada com menha
di jawa e iyefun ralado. A pintura realizada em forma de pequenas bolinhas,
usando-se para isso a pena de galinha d'angola da primeira matana do iniciado,
com a ponta cortada.
Cores:
Pega potinhos com menha di jawa e iyfun e dilui as tintas.
azul - waji
vermelho - osun ou beterraba
amarelo - yerosun
verde - espinafre d um tom muito bom.
Esta sada tambm realizada com a roupa branca, devendo o santo sair com
uma folha de pelegun verde em cada mo, trazendo no pescoo as contas brancas,
o mokan, e nos braos as impulsas e s senzalas com bzios. Para santo diala, 7
bzios verticais. Para santo muhatu 8 bzios horizontais.
Nesta segunda sada o santo simplesmente dar uma volta dentro do salo.
Durante este ato entoada a seguinte cantiga:
MUZENZA DI LEKONGO E A
E E EA (BIS)
MUZENZA DI LEKONGO E A
TERCEIRA SADA
designada de DIZUNGU SUNA NKISI. Esta sada realizada com o santo vestido
com roupa estampada (nas cores do santo). (sem kurupira, sem pintura, sem
kutunda) Este ato a parte culminante do dizungu, pois simboliza dentro do culto
o nascimento do nkisi (o santo nasce na realidade na hora de dar o nome). Seria o
sopro vital (ofu), o momento em que o santo grita a suna no salo, pedida pelo
padrinho ou madrinha, pessoas essas escolhidas entre os visitantes da casa
considerados ilustres dignatrios do culto.
O momento que antecede a tirada do nome realiza-se dentro do quarto de santo
preceitos litrgicos de que trataremos a seguir.
Logo aps esse ato ser confeccionada uma mistura na dilonga (fundamento para
soltar a fala do iniciado), composta de: aca diludo, vinho moscatel, um pouco
de mel (depende do santo), um pouco do ab da casa, um pouco do ibos (h
quem coloque obi ralado). Pega um ovo, estala a ponta, abre uma tampinha, o
santo pega o ovo, leva boca, bebe e bebe tambm o contedo da dilonga. A solta
a fala. O santo estar pronto para azuelar (falar).
BEREKET, BEREKINAN E A
E E EA
BEREKET, BEREKINAN E A
Recolhe-se o santo.
QUARTA SADA
Pra esta quarta sada escolhe-se uma das cantigas abaixo, para puxar o santo
para o salo:
2 - A ZENZE
ZENZA
MUZENZA DE LEKONGO
UN XAUEND (ritmo Muzenza)
3 - TOT TOT
DI MAIONGA
MAIONGAMBE (^)
TOT TOT
DI MAIONGA
MAIONGOLE (^)
Depois que o nkisi trazido para o meio do sambil com uma das cantigas acima,
so entoados os cnticos prprios de louvao quela divindade.
Obs.: Se a pessoa bolada entrar no ndemburo com a cabea frente, indicar que
a mesma no permanecer recolhida. J se entrar com os ps frente indicar
imediato recolhimento. Em Salvador, por exemplo, corta-se logo o cabelo, e j fica
recolhida.
Existem 7 cores primitivas, que misturadas entre si formam outras cores, que so
chamadas de secundrias. Essas cores so usadas pelos jinkisi em seus rituais.
Essas cores so usadas em contas, roupagem dos iniciados, etc. Cores para
identificar e caracterizar, dando origem s suas espcies e qualidades.
As cores produzem, de acordo com sua intensidade, energias diferentes, que se
refletem nos corpos fsicos.
As cores primitivas tm valores prprios, que so os seguintes:
VERMELHO
Indica pensamento potente, sentimento apaixonado e virilidade fsica.
Atua no sistema emocional. A debilidade desta cor representada pelo tom ROXO.
ALARANJADO
Mostra gozo, sentimento alegre e sade robusta. Atua no racional. A debilidade
desta cor indica o predomnio do AZUL CELESTE.
AMARELO
Indica lgica, intuio, desejo de saber, sabedoria, sensibilidade.
Atua no sistema reprodutor. Sua debilidade assinala o predomnio do ANIL.
Por exemplo, uma grvida com problemas no deve usar cor anil.
VERDE
Indica otimismo, confiana, sistema nervoso equilibrado. Atua junto ao sistema
nervoso, prximo coluna vertebral. Na debilidade manifesta-se com o
ALARANJADO.
ANIL
Indica pensamento concentrado, tranquilidade. Atua na cabea, principalmente
no centro da mesma. Na debilidade desta cor predomina o AMARELO.
ROXO
Denota misticismo, devoo, boa digesto e assimilao. Atua no plexo solar e no
estmago. Na sua debilidade acentua-se o VERMELHO.
BRANCO
Reunio das outras 6 cores primitivas. Indica fluxo espiritual elevado, paz,
sabedoria e harmonia. Sua debilidade o PRETO, que indica ausncia de cor.
Como fcil de se ver, a debilidade de uma cor ressalta as vibraes da cor que
lhe oposta, da os temperamentos variados, as personalidades diferentes, os
caracteres, os valores morais, etc.
Os sete centros magnticos chamados chakras pelos esotricos e bhots pelos
angolanos, vibram de maneira a produzir em sua essncia cores que ressaltam
suas vibraes e as mesmas so assimiladas como um envoltrio do corpo fsico.
GERAL:
ICNOGRAFIA
Planta de um edifcio. Arte de traar essas plantas.
ICONOGRAFIA
Arte de representar por meio de imagem. Conhecimento e descrio de imagens.
JUREMA - a fava serve para socar e colocar dentro do cachimbo. Dizem que a
semente socada alucingena. Serve para colocar na bebida e em atin de
caboclos. Serve para Ossain. Colocar dentro do cachimbo.
R.:(bis) OI , OI
KONGO MONUGANDU
MUIZANG DIDE
2. MI KAKURUKAJ
KAKURUKAJU
OI A MILONGA (OU MAIONGA)
KATENDE P P
MANAN OKANDEME
DI KAKURUKAJE
2. AE(^) SENZE
AE(^) SENZ
TATA DI MAKONGO (ou KOTA, se for o caso)
UN XAUEND
BANDA XAUER, A
BANDA XAUER DONGU (^)
BANDA XAUER
BANDA XAUER
A TATETU
BANDA XAUER
BANDA XAUER
A MAMETU
2. KONGO UM GANDU
ORE RE (^)
(bis) AI AI AI EL (^)
KAMBONDO TATA
DA MUXIMA AG
1. AMENDOEIRA
2. ALFACE
3. AIPO
4. AVELS
5. QUARANA DE LEITE
6. BAMBU
7. BELDROEGA BRANCA
8. CRAVO ROXO (LILS)
9. TAIOBA ROXA
10.AMOREIRA
11.FIGUEIRA DO INFERNO
12.ARREBENTA CAVALO DE ESPINHO
KISABA PAMBUNJILA
KISABA NKOSI
1. AOITA CAVALO
2. AMENDOIM
3. ANGICO (DA CASCA FAZ BEBIDA DE BOIADEIRO)
4. AROEIRA
5. BICO DE PAPAGAIO
6. BRIO DE ESTUDANTE (DA RAIZ SE EXTRAI TINTA AZUL COM QUE SE
FABRICA WAJI)
7. CAJAZEIRO
8. CANJERANA
9. CARQUEJA
10.DENDEZEIRO
11.DRACENA VERDE (PAU D'GUA - PELEGUN)
12.ERVA TOSTO
13.ESPADA DE OGUM
14.OFICIAL DE SALA
15.EUCALIPTO GRADO (OU MACHO)
16.HELICNIA
17.JABOTICABA
18.JAMBO
19.JUC (PAU-FERRO)
20.GUARAB
21.PATA DE VACA
22.PINGO DE LACRE
23.PITANGA BRANCA
24.CANDEIA BRANCA
25.INHAME BRANCO
26.SO GONALINHO
27.TAIOBA BRANCA
28.TRANSAGEM (PARECE UMA ALFACEZINHA, D NO CHO)
29.VASSOURINHA DE IGREJA
30.MURICI
31.CANSANO BRANCO
32.MANGUEIRA (ESPADA)
33.LANA D'OGUN
34.PINHO BRANCO
35.CALISTNIO FNICO
1. ACACIA JUREMA
2. ALECRIM DE CABOCLO
3. ALFAVACA DO CAMPO
4. ARRUDA MIDA
5. BREDO DE SANTO ANTNIO (*) (PEGA PINTO - PARECIDO COM CARURU)
6. CAIARA
7. CAPIM LIMO
8. ERVA CURRALEIRA
9. DESATA N (CURA TOMBO)
10.ERVA MOURA (ANILEIRA)
11.ESPINHO CHEIROSO (*)
12.GOIABEIRA
13.PITANGA (CH PARA GRIPE)
14.GROSELHA
15.GUIN PIPIU (PEQUENO)
16.GUAXIMBA ROSA
17.JACUATIRO
18.MANAC BRANCO
19.RABO DE TATU
20.MALVA ROSA (PARA AFECES DA BOCA, GENGIVAS, NEVRALGIA)
21.CIRTOPODIUM (SUMAR)
22.CAMBAR
23.PARIPARBA (CAAPEBA)
24.ABRI CAMINHO (COLOCA NO FERRO DE OGUN PARA ENCANTAR COM
OXOSSI)
25.LNGUA DE VACA (ENROLA-SE O EF DE ZUMB)
26.PATCHULI
27.PINDOBA
28.ARCO DE PIPA
29.JO
30.TIRA TEIMA
31.DRACENA RAJADA
32.BAUNILHA
33.JIBIA
(*) FOLHAS DE FUNDAMENTO - NO PODE FALTAR
KISABA KATENDE
1. AMENDOIM (MANDOBI)
2. ANGLICA (ENCANTAMENTO, BANHOS P/ PROBLEMAS AMOROSOS,
DIFICULDADES)
3. ANIS
4. AROEIRA
5. BILREIRO (JIT) - VERDADEIRA FOLHA DA VIDNCIA
6. CAFERANA (ALUM OU BOLDO LISO - LEMB E KAVUNGU)
7. CAJAZEIRO
8. CAF
9. CAROBINHA DO CAMPO
10.CELIDNIA (PARA LAVAR OS OLHOS E RECEBER O JOGO)
11.ERVA DE PASSARINHO (EM RVORE E ESPINHO NO SERVE, S EM
FRUTFERA).
KISABA NKISI
KISABA KATENDE
12.AMENDOIM (MANDOBI)
13.ANGLICA (ENCANTAMENTO, BANHOS P/ PROBLEMAS AMOROSOS,
DIFICULDADES)
14.ANIS
15.AROEIRA
16.BILREIRO (JIT) - VERDADEIRA FOLHA DA VIDNCIA
17.CAFERANA (ALUM OU BOLDO LISO - LEMB E KAVUNGU)
18.CAJAZEIRO
19.CAF
20.CAROBINHA DO CAMPO
21.CELIDNIA (PARA LAVAR OS OLHOS E RECEBER O JOGO)
22.ERVA DE PASSARINHO (EM RVORE E ESPINHO NO SERVE, S EM
FRUTFERA).
23.ERVA DE CABRITO
24.ERVA DE SANTA LUZIA (USADA PARA OS OLHOS)
25.FOLHA DO JUZO (OGB)
26.JENJIROBA (FAVA DE SANTO INCIO - FAVA DE ASSENTAMENTO QUE
PERTENCE A TODOS OS ORIXS - ENTRA NA MASSA)
27.FOLHA DE FUMO (BOA PARA PUXAR FURNCULOS)
28. JENIPAPO (FOLHA SAGRADA DE KATENDE)
29.LGRIMA DE NOSSA SENHORA
30.FOLHA DE MOB
31. JACINTO (NARCISO - FOLHA DE MAIOR FUNDAMENTO -AGU, KATENDE,
OSANYIN)
32. PITEIRA IMPERIAL (FUNDAMENTO PARA ASSENTAMENTO)
33.PELEGUN VERDE
34.PAU DE COLHER
35. OFER (UMA DAS PRINCIPAIS FOLHAS DE KATENDE)
36.ARA (UMA GOIABA PEQUENINA)
37.ABBORA D'ANTA
38.ZANGA TEMPO (ANTRIO - PARA QUEDA DE CABELO
39.CABACEIRA
1. ALCAPARREIRA
2. ANGELIC (CIP MILHOMENS)
3. PAPO DE PERU (CASSA - PARA ERISIPELA)
4. MALELE (ARATICUM)
5. AFOMAN (ERVA DE PASSARINHO)
6. ERVA CAVALINHA
7. ERVA CONDESSA
8. PELEGUM RAJADO
9. ERVA DE SANGUE (OU SANGUE LAVOU)
10.LNGUA DE VACA
11.CANA DO BREJO
12.DEDO DE MOA
13.GUACO CHEIROSO
14.ERVA DAS SERPENTES (MELO DE SO CAETANO)
15.GRAVIOLA
16.MALVARISCO
17.ING BRAVO
18.CIP CABELUDO
19.CIP CABEA DE PREGO
20.CIP CRAVO
21.CIP CABOCLO
22.GUANDO
23.FOLHA DE CHUCHU
1. AGAPANTO
2. ALAMANDA
3. ANDASS
4. COTIEIRA
5. AROEIRA
6. CAJUEIRO
7. CAJAZEIRO
8. CAPIM XIGUI
9. AMOR DO CAMPO
10. COENTRO (Para a casa de Angola)
11.ESPINHEIRA SANTA
12.GAMELEIRA (qualquer uma, preferncia a branca)
13. JENIPAPO (folha ritual)
14.JURUBEBA SEM ESPINHO
15.MANGUE CEBOLA
16.MUSGO
17.BARBA DE VELHO
18.PARACARI
19.PITEIRA IMPERIAL
20.PINGO DE LACRE
21.SABUGUEIRO
22.TABACARANA
23.TAPIRIRA (FRUTA DE POMBA)
24.TROMBETA BRANCA
25.MELANCIA
NSABAS KAIANGU (OY)
1. ALTIA
2. ASSA PEIXE
3. ARA
4. AKOK FMEA
5. BAMBU
6. BELDROEGA VERMELHA
7. CAMBUCAZEIRO
8. CAMAR (quando vemos na mata aquela extenso de rvores com flor amarela)
9. CAMBU
10.CORDO DE FRADE
11.ESPIRRADEIRA VERMELHA (tem flor bonita e cheirosa. veneno, no pode
por na boca)
12.EUCALIPTO FMEA (redondo)
13.FLAMBOIAN
14.FOLHA DE FOGO
15.GENEUNA
16.GERNIO
17.GIGOGA VERMELHA (AGUAP)
18.ELEVANTE ROXO
19.DORMIDEIRA
20. ERVA SANTA (NGA MINA)
21. LOURO
22.MACASS
23.MANJERICO ROXO
24.MARAVILHA ( OU BONINA - VERMELHA, LILS, LARANJA)
25.AMOR AGARRADINHO (OU MIMO DE VENTO)
26.MORANGUEIRO
27.ROM (TAMBM A FRUTA)
28.PITANGA VERMELHA
29.PAPOULA VERMELHA
30.UMBABA VERMELHA
31.PAPOULA BRANCA
32.ALMEIRO
33.VASSOURINHA BRANCA
34.PELEGUN RAJADO
35. PARA RAIO
36. ERVA PRATA
1. ASSAFRO (URUCUM)
2. AMOR DO CAMPO
3. AGRIO
4. ALAMANDA
5. ALMEIRO
6. ALFAVAQUINHA (ORIRI)
7. ALTIA
8. ANDUZEIRO (ERVILHA DNGOLA - GUANDO)
9. ARAPOCA BRANCA
10. ARNICA
11.AZEDINHA (TREVO COM FLOR AMARELA)
12. CAJ MIRIM (SIRIGUELA - CAJAPRIKU)
13.CAMAR AMARELO
14.CAMOMILA
15. XIBAT
16.CANA FSTULA (OU CHUVA DE OURO)
17.ERVA CIDREIRA
18. ERVA DE SANTA LUZIA
19.FOLHA DA COSTA BRANCA (SAIO)
20.GIGOGA AMARELA
21.ICA
22.DOURADINHA DO CAMPO
23.IP AMARELO
24.MACASS (CATINGA DE MULATA)
25.ME BOA
26. MAL-ME-QUER
27.MARCELA
28.MASTRUO
29.MATRICRIA
30.ERVA DE SANTA MARIA
31.MONSENHOR AMARELO
32. ORIPEP
33.TINHORO
34. ABEB DE OXUM
35.JO DE CAPOTE
36. PARIETRIA
37. PATCHULI
1. ALTIA
2. ANIZ
3. ARATICUM DE BREJO
4. ARA
5. COLNIA
6. CAVALINHA
7. ERVA DE SANTA MARIA
8. GALEATA (ALCAPARRA)
9. GOLFO
10. GRAVIOLA
11.JASMIM BRANCO
12.JEQUITIB ROSA
13.LGRIMA DE NOSSA SENHORA
14.ME BOA
15.MUSGO MARINHO
16.MESINHA
17. ALGA MARINHA
18.NENUFAR
19.OLHOS DE SANTA LUZIA
20.PATA DE VACA
21. TRAPOERABA AZUL (MARIANINHA)
22.UNHA DE VACA
23.UMBABA PRATEADA
24. TROMBETA
1. FRUTA DE CONDE
2. FOLHA DE CHUCHU
3. PELEGUM RAJADO
4. BARBA TIMO
5. CAMAR AMARELO
6. FOLHA DA INDEPENDNCIA
7. PARREIRA BRANCA
8. CAMBAR AMARELO
9. ANGICO
10. IP AMARELO
11. JUNTA-SE UMA FOLHA DE OXUM E OUTRA DE OXOSSI.
1. RABO DE GALO
2. NA FALTA JUNTA-SE FOLHAS DE KAIANGU E ZAZI
NSABAS ZUMB
1. AGAPANTO LILS
2. ALFAVACA ROXA
3. ASSA PEIXE ROXO
4. AVENCA
5. CIPRESTE
6. ERVA CIDREIRA
7. ERVA MACA
8. LGRIMAS DE NOSSA SENHORA
9. MACASS
10. MANAC ROXO
11. LNGUA DE VACA COMPRIDA
12. ANGELIM AMARGO (MORCEGUEIRA)
13. QUARESMA
14. ORELHA DE LEBRE
15. UNHA DE VACA
16. CASUARINA
17. TAIOBA ROXA
18. MOSTARDA
19. SABUGUEIRO
20. ABACATEIRO
21. JITIRAMA
22. TRAPOERABA VERMELH
23. GIGOGA VERMELHA
24. CIP CHUMBO
Primeiro colocar numa praa limpa presente para Iku. Se tiver barraco coloca atrs do porto.
- folhas de alface - no meio feijo fradinho cozido.
Para Oworin:
11 bzios abertos
11 moedas
11 aca ou bolas de canjica
1/2 kg feijo fradinho cozido
1 obi rosa
flores brancas
1 vela
quartinha com gua
MBUNDU
MUSELE
OLUANEKA
KWAAMA
KIMBUNDU
OMUMBWI
TCHOKWE
LWENA
TYINGANGELA
KIKONGO
NSABAS LEMBA
1. ALECRIM DE CABOCLO
2. ALECRIM DE HORTA
3. ALECRIM DO MATO
4. ALECRIM DO CAMPO
5. ALECRIM DO NORTE
6. ALFAVACA BRANCA
7. ALFAZEMA
8. ALGODOEIRO
9. ANIZ ESTRELADO
10. BARBA DE VELHO (TB JAGUM)
11. BAUNILHA
12. TAPETE (BOLDO)
13. CAAPEBA
14. CAMOMILA
15. COLNIA
16. CARNABA
17. CHAPU DE COURO
18. CINCO FOLHAS (CINCO CHAGAS)
19. ESPIRRADEIRA BRANCA
20. ESPINHEIRA SANTA
21. FOLHA DA COSTA (SAIO)
22. GIRASSOL
23. HORTEL DA HORTA (HORTEL MIDA PARA CULINRIA)
24. JASMIM BRANCO
25. ELEVANTA BRANCO
26. LRIO DO BREJO
27. MANJERICO BRANCO
28. MALVA CHEIROSA
29. MANJERONA
30. NEVE BRANCA
31. PATCHULI
32. POEJO
33. TAMARINDEIRO
34. MONSENHOR BRANCO
35. ERVA CIDREIRA (CAPIM LIMO - CAPIM SANTO)
36. DAMA DA NOITE (FOLHA MIDA)
NSABAS WUNJI
1. ANIZ DOCE
2. EUCALIPTO MIDO
3. GUACO CHEIROSO
4. LARANJEIRA (TODAS)
5. MAL-ME-QUER
6. JASMIM DE CABO (TODAS AS CORES)
7. MARACUJ
8. PALMA BRANCA
9. ERVA DOCE
10. MACA
FOLHAS DE ORI
1. EUCALIPTO
2. ELEVANTE
3. POEJO
4. BOLDO
5. ALGODO
6. MANJERICO
7. MACA
8. SAIO
9. TODAS AS DE OXAL E YEMOJ
SAMBOR IPARUB
Usa-se:
sal - dend - mel - aca - bebidas - gua
'AKETU SAMBANGOLA
SARARANDU AKETU SAMBE (^)!"
Quando for a gua (menha), pe-se na boca e vai da boca para o assentamento.
Coloca uma vasilha de barro (ober) ou gata (ibri) com gua e um pouco de sal (para tirar o
carrego), uma vela e um copo com gua.
Comea a lavar os ps, a cabea, o peito, as costas e o rabo.
S segura e lava os bichos pessoa de santo muhatu.
A gua jogada logo na rua.
REZA:
J depois de mortos.
Antes da matana os ferros so limpos, passado dend, depois da matana so enfeitados com penas.
"ORONI POPO
ORONI POPO (^) KUAB (alto) (')
ORONI POPO KUAJ (baixo)
ORONI POPO"
M, M, M
KONGO DI MBANDA TUDI (BIS)
KAMBONDO NGURA HOMBO
KONGO DI MBANDA TUDI
M, M, M
KONGO DI MBANDA TUDI (BIS)
LAMBARANGUANGE, TATETU, MAMETU
KONGO DI MBANDA TUDI
O ato de sacrificar o cabrito requer seriedade e conhecimento. Usa-se uma corda nova
Corta mas no solta a cabea. Quando morre segura a cabea e corta na vrtebra certa. A outra
reza:
Nas obrigaes de feitura, 7, 14, etc. d a cabea na mo do santo para ele fazer o que deve.
A cabea do bicho deve ser separada pela terceira vrtebra, retirando-se a carne que envolve a
mesma com a faca. Em seguida corta-se e libera a cabea.
corta-se as patas nas articulaes dos joelhos (nas juntas. no pode quebrar osso), na seguinte
ordem:
1. pata dianteira direita
2. pata traseira esquerda
3. pata dianteira esquerda
4. pata traseira direita
Em seguida o rabo.
A pele com pelos que ser colada nos bengu. Os pelos retirados so fundamentos.
Na ocasio em que se abre o animal retira-se inteira uma pele branca e transparente que recobre
o estmago e o intestino do bicho, pele essa popularmente chamada de bandeira, cu, alma ou
renda, que dever ser colocada aberta sobre o assentamento que recebeu a matana.
Tem 3 estgios:
1. Para retirar as penas do pescoo com pok. No se corta. Rezar 3 vezes no mnimo.
2. Para o primeiro corte. Deixa a faca, escorre o sangue pela faca, direciona
POKOI MI KABAND
DEND BURU NANGU
BATULA LA SANJI
BATULA
I (DI) SANJI
BATULA
Tem que preparar o bicho. Tem que tapar os olhos com 2 folhas da costa e enrolar o bicho no oj
branco
Proibido o uso de faca
Pegou em konkm tem que fazer culto terra.
Primeiro sangue - perigoso - vai para a terra (desperta a ancestralidade, a menga alimenta)
Tem que fazer ibos - gua, ik, mel, azeite doce ou dend, batido por pessoa de santo fmea
Mulher no deve copar, por causa da dureza da fora do pescoo do bicho
Fica molhando o pescoo no ibos
DIAN IAN
ET KONKEM
NKISI GUDI
GUDI KONKEM
3. Ibos em tigela ou vasilha com menha fresca, majudidum, uemba ou uiki, ik. H situaes em
que se coloca vinu,
Numa obrigao grande, tocar as curas da pessoa, em ordem, com o pescoo da konkm.
Angola fmea - (t fraco) - testa, nuca, fronte direita, fronte esquerda, trax, corao, stima
vrtebra, sola dos ps.
Angola macho (grita, no fala t fraco) - peito, sola do p direito, e o resto igual.
konkm - rajadinha
etu - branca
dass - muito velha
POKOIO MI KABANDO
DENDE BURU NANGUE
Algumas casas fazem culto terra ao copar pato para determinadas qualidades de Obaluai.
A pele do p do pato, entre os dedos, quizila e tem que ser cortada.
KURUPA UN ABEREW
UN ABERER
(BIS)
POKOIO MI KABANDO
DENDE BURU NANGUE
(3 vezes no mnimo)
O sacrifcio para este animal oferecido a Zazi s pode ser feito ao amanhecer, nas primeiras horas da
claridade. Jamais poder ser cortado noite. Oxal, Zazi e Ogui s esto ali ao amanhecer.
O animal dever ser enrolado em folhas de taioba branca ou inhame branco, podendo este sacrifcio
ser executado com faca virgem untada com mel ou pedra cortante, usando-se palha da Costa para
puxar o pescoo. S depois de 7 anos. No se d para iyawo.
O cgado, como qualquer animal de 4 patas, dever ser calado com frangos da cor correspondente
qualidade do santo. Entretanto receber para cada pata um mnimo de 3 frangos, pois o que
determina o ato de calar o cgado so as unhas.
Depois de executado o iparub, a cabea, patas e rabo sero arrumados no bengu do nkisi. Aps
retiradas as partes que vo para o bengu, o nbachi ser aberto pelas laterais de baixo, que formaro
uma tampa. (serrinha dente 18), retirando-se o restante do corpo. Este, excluindo os intestinos,
servir como carne para fazer um amal para o nkisi, servido na parte de cima do casco. Faz-se o
amal rpido, enfeita com quiabo com as cabeas para cima, coloca em cima o corao cru, quase
mexendo. Arria-se no bengu ainda quente, ou entrega-se nas mos do nkisi se estiver virado. Trs
dias depois, quando suspender, a cabea, patas e rabo so amarrados com palha da costa e
pendurados para secar. Depois de algum tempo socar e fazer um p. Acrescenta-se p da fogueira de
Ayr, dand, sndalo, etc.
Quem d Xang e tem mais de 7 anos, tem que ter recebido aos 7 anos uma cabaa com p de
nbachi.
O casco, depois de limpo e lavado com agbo fica prximo ao bengu do santo, ou pode ser usado
para tapar a gamela.
Obs.: Este tipo de animal s pode ser usado de 7 em 7 anos, no podendo ser usado para feitura de
ndumbi (iyawo, alako), s depois de 7 anos.
DIEMBE DIKOLA
DIKOLA DIEMBE
DIEMBE DIKOLA
RUNDIANDEMBE AM!
Obs.: da mesma forma que o cgado, o pombo requer para seu sacrifcio grande seriedade e
profundo conhecimento por parte de quem executa o ato.
Primeiramente o diembe ser tocado no mutu da pessoa. Ser tocado no mesu dulo (testa), no
odab duilo (nuca), no apaxi otusi (fronte direita), no aopaxi iep (fronte esquerda), no uakongo
mutue (chakra coronrio), no pumbulu (manbrio - altura do corao), muagongo (stima vrtebra),
luku luku (palmas das mos) e lukuaku (peito dos ps).
Antes de cortar leva ao tempo, mostra ao alto para o lado do nascer do sol (kutu ku luanha), sopra
trs vezes, pede para morrer tudo de ruim e nascerem boas perspectivas, ritual para cima (que nasa
sade, nasa coisas boas), depois volta o pombo para o por do sol (kufu ku dikulumbi) soprando
tambm 3 vezes na direo da cabea da pessoa, pedindo que morra tudo de ruim, o sofrimento,
morra ali.
No esquecer de enrolar o pombo com pano branco, 2 folhas de saio nos olhos, puxar com a mo
para a frente.
Prepara o pescoo:
POKOIO MI KAMBANDO
DENDE BURU NANGUE
Tem que ter perto de Tempo uma rvore seja tamarindo, jenipapo, iroko, cajazeiro. O bicho fica ali
mesmo. Tem que ser feito com fundamento, porque vai ficar inteiro e no pode dar bicho. Seca
inteiro tipo mmia. O frango fica pendurado na rvore.
Obs.: Como o nkisi Kitembu o rei da nao Ngola, possui o mesmo cantiga exclusiva para
sacrifcios. Esta reza para todos os bichos de penas ofertados a este nkisi.
O peru o seu principal fundamento, podendo ser ofertado qualquer outro animal. O peru de Tempo
branco. O pincel (tufo de pelo do meio das penas do peito do peru) de Tempo deve ser colocado no
fio de contas. Dizem que s o macho tem.
Serve para todos, por isso rpida, boa para quem est comeando. a decorar.
1. Limpar o pescoo
POKOIO MI KABANDO
DENDE BURU NANGUE!
2. Sacrificar
VORUNA, VORUNA SANJI
VORUNA, VORUNA SANJE (^)!
SAMBORO PARA LAVAR A CABEA COM SABO DA COSTA OU ERVAS DE MUTU (NA
CACHOEIRA, NO AX, ETC.)
Pegando em navalha para tirar o cabelo no pode deixar de rezar o tempo todo, at acabar de raspar.
O kesso antes de ser oferecido ao mutu dever ser aberto, retirando-se o embrio com faca prpria
ou com os dentes. No e usa faca nem navalha. Tem quem use a unha.
O embrio ser entregue a Exu de preferncia do lado de fora do porto. Pode colocar no pad do
Exu da pessoa.
Depois de aberto tocar a cabea nos 4 cantos com o kesso. Em seguida soprar o kesso 3 vezes em
direo ao nascer do sol e 3 vezes em direo da testa da pessoa.
Para jogar o kesso usa-se um prato de barro coberto com pemba branca ou efun ralado.
Joga-se o obi para dar alaafia = Banda le Kongo
Quando se juntam zeladores seja para o que for, coloca-se na mesa uma quartinha com gua e um
obi. D-se para o mais velho. Ele joga ga nos 4 cantos, reza, abre o obi, tira o embrio e joga.
Obi branco - ngudia mutue
O kesso para ori o de 4 gomos (obi abata)
Fora-se o pratinho com folhas, se no tiver efun ou pemba. Joga-se o obi. Possveis cadas:
OO OO OO O0 0 0 (O = aberto)
OO 0 0 O 0 0 0 0 0 (0 = fechado)
Jogou, deu BANDA LE KONGO, divide, dando pedacinhos s pessoas mais velhas do que quem
est recebendo a obrigao, para mastigar.
A massa resultante desse kesso mastigado colocada no centro do mutu, sobre uma folha de saio
(sexo do saio pode ser de acordo com o sexo do nkisi).
Quando a pessoa for de Zazi substituir o kesso por orolel.
Essas cantigas devem ser entoadas todas as vezes que se levar comida ao alto da cabea. Essas
cantigas no so usadas s para obi, mas tambm para ervas colocadas na cabea, em alguns casos
banha de ori, e tambm objetos (assentamentos, obrigaes). Tudo que se leva no alto da cabea.
A muzenza passa por uma srie de rituais de obrigao, como obrigaes de 1, 3 e 5 anos, visando
prepar-la para o recebimento do KIJINGU (grau sacerdotal), que acontece com a obrigao de 7
anos: nguece (^) kassamba (') muvu (').
Como a obrigao de 7 anos representa a iniciao de um novo grau, justamente o grau sacerdotal,
que confere ao homem o ttulo de Tata Nkisi, e mulher o grau de Mametu Nkisi, obriga uma srie
de fundamentos litrgicos, comeando pelos ebs, feitos no mnimo em nmero de 3. Como
exemplo: eb de rua (exu), eb iku (sade), eb branco (sade, misericrdia).
Logo depois dos ebs, o futuro(a) sacerdote(isa), ao som das cantigas (oros) prprias, ser recolhido
ACORDADO, ao ndemburo, onde passar por rituais que vo permitir elevar-se a um novo grau.
Dentro do ndemburo sero tambm realizados rituais de ngudia mutu, com sacrifcio de um casal
de diemb e um casal de et, tendo-se o cuidado anterior de fazer sacrifcios de frangos e frangas ao
casal de Pambunjila e Mujilo, que foram assentados anos atrs, na ocasio da obrigao de feitura.
Depois do ngudia mutu realizado, 7 dias aps, sero alimentados os bengu, devendo no mnimo
ser copados 3 bichos de 4 patas, destinados ao primeiro santo, ao segundo santo e a Oxal (Lemb).
Na CUIA DE 7 ANOS inclui-se: konkm macho e fmea para todos eles.
uma cuia de cabaa (de preferncia que fique em p), bem grande. confeccionada com a metade
de baixo de uma cabaa arredondada. Representao material de cu x terra = duilo x ixi = orun x
aiye, levando no seu interior os apetrechos que o futuro zelador ir usar dali por diante, em rzo do
novo grau aquirido, tais como:
KANGULA - TESOURA
XIMAN - NAVALHA
KESSO - OBI
OROLEL (OU OROL) - OROGBO
PS - DA PAZ, DO MAL (C/CARVO), EFUN, OSUN, WAJI
NDUQUE OU NDUKE - P DO BEM = NOSSO P
MADOQUE - P DO MAL
BZIOS, FOLHA PRINCIPAL DO NKISI,
POK PARA SACRIFCIO DALI POR DIANTE
Dentro pode forrar a cuia com tecido bom ou laise. Em cima vai a urupemba. Em cima de tudo uma
toalha branca, como se fosse um ala (mulele('))
Todos os bichos de 4 patas so calados. (4 frangos, 1 konkem, 1 diembe)
A entrega da cuia realizada no sambil, s vistas do pblico.
Nas naes Angola o ritual de obrigao de 7 anos requer um perodo de 21 dias para complementos
de aprendizado e ascenso de grau, ocasio em que receber no pescoo o kele de sua feitura inicial,
sendo sua cabea raspada com a ximan (ou poko nemba), por 3 vezes:
1 - o cabelo no serve para nada. aquele que levou tinta, hen, essas coisas.
2 - raspado com sabo da costa, coado, dado ao santo
3 - dado ao segundo santo.
Da por diante, nas outras obrigaes, no mais passar pelo ritual de raspagem.
Katubelanguanje = Jagun
H pessoas que resolvem tambm cortar para Exu. Normalmente catio d problema. D a festa
do catio 12 meses depois, e copa.
Na obrigao de 7 anos a pessoa s no recebe os rituais de pintura nem de kutunda (adoxu), rituais
que pertencem ao recm-iniciado (muzenza - ndumbe), e pelos quais deve ter passado quando foi
feita.
A quebra do kele sacerdotal acontecer 21 dias depois da entrega da cuia, em um ritual simples, sem
sacrifcio animal. (kel de 7 anos = smbolo de obedincia. O do iniciado para segurar a fala, o il).
NZAMBI
NZAMBI
KUENHA, KUENHA
KEL
, A, A, KOSENZE (^)
KATULANDIR
(BIS)
(O certo seria usar a roupa da primeira sada como muzenza, como despedida)
PRIMEIRA SADA
Esta sada inicial retorna a pessoa ao seu tempo de muzenza, sendo este ato a despedida simblica
desse grau inicial.
O futuro sacerdote(isa) vir vestido com roupa branca, com um akan (atakan = pano que encobre o
peito) da mesma cor, usando o kel, descalo, com a cabea raspada, e acordado.
Como acontece na feitura, a me pequena da casa (ou pai pequeno = mametu ou tatetu ndenge), sair
frente, trazendouma dixisa forrada, colocando-a na porta de entrada, centro do barraco (lamburu),
e aos ps das ngomas, sendo que os futuros sacerdotes se deitam na dixisa em cada um desses
lugares, acompanhando o ato com sequNCia de pas.
MUZENZA
MUZENZA KIOB
MUZENZA
MUZENZA MAKONGO
(ritmo: kongo)
SEGUNDA SADA
Representa o ato da entrega do kijingu (grau). Normalmente acontece do(a) dono(a) da casa fazer
um pequeno discurso alusivo s qualidades da pessoa durante o perodo de muzenza.
Momentos antes da cuia o zelador dono da casa coloca no pescoo da pessoa a conta que confere o
grau sacerdotal, chamada xumbet (enquanto novato usa aquele fio grande, que depois a cuia vai
para o jogo). O xumbet pode ser feito com 7 firmas do santo, um fio simples, pode at ser curto.
Da em diante no usar mais dilogun, mokan nem senzalas (passam a ser usadas pelo santo).
O ato da entrega da cuia um ritual realizado com o futuro zelador(a) vestido de branco, com
chinelos de muzenza (chinelo comum), sendo que as mulheres usaro camisu e pano da costa, e os
homens cala e camisa branca.
Na hora em que a cuia com a urupemba coberta so entregues ao novo sacerdote, o nkissi o apossa,
confirmando assim a obrigao e o novo grau.
Homem e mulher devem cobrir a cabea com um pano de cabea (tobosso).
Rungebre - da cultura jeje. Para poder ser usado, nasce da saliva do mdium. S depois de 7 anos.
Coloca na boca, depois pe no pescoo. Quando morre coloca na boca (jeje).
Depois que o nkisi se manifesta os tata ngoma cantam cantigas de agradecimento ao santo presente.
Embora o rungebre seja da cultura jeje, foi estendido por concesso s outras naes. No se pode
esquecer que este fio da vida e da morte. Nasce na boca do iniciado e vai ao tmulo com ele.
confeccionado com contas (missangas) terracota, 23 corais, 1 segui azul e uma pequena firma de
terracota.
TERCEIRA SADA
A terceira sada acontece com o santo vestido de estampado, exceo feita a Lemb, que vir vestido
de branco, ter um akan atado ao peito, observando-se que o akan com lao para a frente para
santo feminino, e para trs, santo masculino.
A cabea estar envolta com um tobosso (^) tranado, trazendo o santo 2 folhas de pelegun nas
mos.
As cantigas entoadas nesta sada so relativas ao novo grau adquirido, por santos com mais de 7
anos.
SAL, LEMAN
(NKISI) TARUAND(^)
SAMBANGOL(^)
SALE, LEMAN
TARUANDE(^)
SAMBANGOL
QUARTA SADA
Esta sada indica a grande homenagem ao santo. a sada do Batukaj (xir), quando o santo
vestido com suas roupas prprias, caracterizando sua origem e qualidade, usando fios prprios do
grau adquirido, tipo xumbet, trazendo nas mos seus smbolos e na cabea o fil, ad, coroa,
tobosso, conforme o caso. H alguns que ainda usam peitaas de cobre ou lato.
Nesta sada est se informando a necessidade de paramentos. Em algumas casas ainda se usa
buqu de flores para santo fmea.
Na ocasio so cantadas cantigas que falam de suas lendas, de sua louvao, e agradecimento por
sua presena.
Depois de realizado todo o batukaj, retira-se mais uma vez o santo para o ndemburo, cantando-se
cantiga prpria.
Cantiga 1: DI
DI
SALE, LEMAN TATA MANU PAI
TARUAND SAMBANGOL SEREPEPE FILHO
SALE, LEMAN DE GANGAZUMBA ORIXAX
TARUAND SAMBANGOL (Est tudo errado!!!!!!!!)
GUIENU NZAMBI , DI
APONGO D(^) , DI A
UN SEKESSE(^), UM SEKESSE(^) (bis)
UN SEKESSE(^) TATA MANEP
SEREPEP (') UNFI
Cantiga 3: = ERRADA = UN GANGA ZUMB
ORIEX
QUINTA E LTIMA SADA
Talvez a mais importante, porque justamente a que consagra o novo grau sacerdotal.
Possui cantigas prprias de louvao ao novo tatetu ou mametu, evocando o grau.
O novo sacerdote(isa) sair do ndemburo acordado, sem transe. Vir vestido de branco com um abad com as
contas do grau, pano de cintura (muinha ou kinhonga), com a cabea coberta com um tobosso, chinelos prprios
para este ato ou sapatos brancos.
A sacerdotisa se apresentar com saia prpria para o evento, de bata para fora da saia, tobosso branco, com uma
ala para cima do lado direito se o santo for masculino, e duas alas para cima se o santo for feminino, usando
tambm as contas do grau recebido, pano de cintura e chinelos ou sandlias de salto.
Durante o ato de sua sada so entoadas tambm cantigas relativas ao cargo, momentos em que recebero
homenagem, e danaro.
Num alguidar ou folha de mamona, colocar um pad com 7 fatias ou 7 bolas de inhame.
Jogar com ma, em 4 sem tirar sementes, colocar os 4 pedaos virados, como uma flor, no meio do pad.
Colocar numa rvore, numa praa.
ERRADO:
EGBOMI UN KAIANGO (^)
XIKI XIKI UN ANGOL (^)
EGBOMI UN KAIANGO
XIKI XIKI UN ANGOL
ERRADO:
XIKIME (^) KURI GAMBE (^)
EGBOMI UN KAIANGO
XIKIME KURIA GAMBE
EGBOMI UN KAIANGO
2. CERTO:
XIKIME (^) KURI GAMBE (^)
MAMETU/TATETU/TATA UN KAIANGO
XIKIME KURIA GAMBE
MAMETU/TATETU/TATA UN KAIANGO
ERRADO:
EGBOMI , , ,
EGBOMI DUNDUN EU
EGBOMI DUNDUN AM(I)
EGBOMI DUNDUN EU
4. CERTO:
MAMETU/TATETU , , ,
MAMETU/TATETU DUNDUN EU
MAMETU/TATETU DUNDUN AM
MAMETU/TATETU DUNDUN EU
ERRADO:
INDO (^) IY, IYA
NDO FINDO MAL
MAMETU TARAMENS
INDO FINDO MAL
Depois de executadas as louvaes ao novo zelador, ele(a) ser sentado(a) no kial = cadeira (qualquer cadeira se
chama kialu), que pertence a ele e que poder passar a usar naquela casa ou em outra que abrir (leva a cadeira).
Nela s senta alm da pessoa, o pai de santo e o og dele.
Como a nao de Angola rica em rezas, o ato de sentar-se pela primeira vez na cadeira como zelador precedido
por uma cantiga de louvao. O pai de santo faz o ato de sentar a pessoa 3 vezes, at que senta.
REZA PARA SENTAR:
KONGO DI MBANDA A!
KONGO DI MBANDA AE!
(reza at sentar)
Terminada a reza e o ato de sentar, ser entoada uma nova reza referente troca de bnos com os novos
zeladores. Enquanto troca bnos reza:
KERE, KERE
KE BANDA ATOIZ
BANDA KE AM
(bis)
Terminados os pedidos de bno ao novo zelador, ir cantar-se o final do batukaj, com cantigas de Lemba.
KAJA NKISI
KE AM
KAJA NKISI
GANGA RUN
A, A, KAJA
NKISI GANGA RUN
BENGU
KAIANGU
Bsico:
KAVUNGU
cuscuzeiro okuta cobre
estanho bzios pimenta da costa
tatalecum dand da costa aridan
lanas guizos cabaas
orolel azeviche folhas de abiu (ou sapoti)
ARIDAN - perigoso. Tem que cortar, tirar a semente, jogar fora num lugar bem longe
NGUNZU
bzios okut ay
ids
Tem que fazer a massa bem mexida com:
desata n espinho cheiroso patchuli
caiara sumar capim cidreira
favas raladas: patchuli sorte
dand aridan s/semente bejerecum
tatarecum waji efun
osun
NKOSI (3 ou 7)
tabatinga favas m
caroo de dend ferro aroeira
mangns breu ids
pata do mar p de ferro okut
moedas bzios
BENGU
IGBA COMPLETO
OKUT - OT BRANCO, DE FORMA OVAL ALONGADA
9 CONCHAS
9 BZIOS ABERTOS
9 IDS - ABERTOS PARA SANTO FMEA
9 MOEDAS PRATA
9 ESPELHOS
1 IBASIN (CORRENTE)
9 PEIXES DE METAL BRANCO
1 KESSO
1 OROLELE
9 COLHERES DE PAU
FAVA
ZUMB (ZUMBARAND)
KITEMBU (7)
IBEJI OU ER
(DEVE SER ASSENTADO DESDE A FEITURA)
AOS 7 ANOS TEM QUE ARRUMAR DIREITO
HANGOL'O - MA
BENGU PAMBUNJILA
VULTO - ENCANTADO
BZIOS
OKUTS
MOEDAS
ORIGEM - PALHA PARA KAVUNGU, CABAA, ETC.
CABAAS
FAVAS DA ORIGEM
IM(S)
MASSA: COMO EXU NICA, A MASSA NO TEM CAMADAS. USA-SE ALGUIDAR, BACIA,
PRATO.
TABATINGA CLARA
DIEMBE, FRANGO OU IGBIN
KESSO
OROLELE
SAL
KURUPIRA (EKODID)
O VULTO PARTICIPA DAS OBRIGAES DE 7, 14, 21. S LEVA UMA NICA MATANA
DEPOIS USA-SE O IGBOS DO ORIX. COMIDA DA ORIGEM: ACARAJ, OU DOBURU,
ETC.
CNTICOS
PAMBUNJILA
1. PAMBUNJILA J MUKONGU
I I ORERE
PAMBUNJILA J MUKONGU
I I ORERE.
PAMBUNJILA KUJ KUJANJO
2. PAMBUNJILA A
PAMBUNJILA A
PAMBUNJILA J MUKONGU
PAMBUNJILA A
3. PAMBUNJILA A
PAMBUNJILA A
PAMBUNJILA A NGANGA
PAMBUNJILA J KONGU
INVOCAO
1. SINGANGA GANGAI
GANGAI LEKUE
PAMBUNJIL
SINGANGA GANGA I
GANGAI LEKUE
PAMBUNJILA
2. SINGANGARA A
SINGANGARA A
SINGANGARA (N)GNGA
SINGNGARA J KONGU
3. TENDA TENDA
TENDA I
INDO RERE E
RESP.: TENDA I O TENDA I
4. A PAMBUNJIL
A PAMBUNJIL
A PAMBUNJIL
PAMBUNJIL, PAMBUNJIL
QUALIDADE: MAVILE
1. MAVILE, MAVAMBO
INDO, INDO KEN
INDO, INDO KEN
2. MAVILEMALEMBE
NKOMPENSO
NKOMPENSOA
3. MAVILE MUNGANGA
O KIRANDA
O KIRANDA E
4. MAVILE MAVAMBO
REKENKENSOE,
HA HA HA
REKENKENSOE
5. BIOLE, BIOLE, BIOLA., TA
E DE MI DE MANAKO
BIOLE, BIOLE, BIOLA, TA
E DE MI DE MALAGO
CANTIGAS CONTINUAO
(Toque: muzenza)
KANJANJA
KANJANJA DE KAKAMENE
DE KAMUJIRE, KANJANJA
KANJANJA DE KAKAMENE
DE KAMURENDE KANJANJA
(Kongo)
MALUNGUM NZAMB (^)
O INGRETALA TAND(^)
MALUNGUN NZAMB(^)
RESP: MBEL(^)
MAIONG(^) MON
WEL
RESP: MAIONG(^)
Para acordar exu para o jogo, para colocar uma bebida na porteira, para roda, etc.
TOMAL ZK ZKU
ZEKURI
((bis) - (No serve para pad)
Para despachar pad:
MAVLE KONGO J KOTAIL
RESP: MAVIL
(bis) - Ir cantando at acabar
KIAMBOTE - ligado a beleza, pode ser usado para Kaiangu, Telekumpensu, Danda, Kaiala...
REZAS PARA PEMBA:
1. A primeira representa a ancestralidade, no soprada, jogada no cho, no meio do
barraco.
PEMB(^), PEMB
NGURA ZIL(^) PEMBE(^)
R: MONA, MONA KE(^) AME(^)
5. KE PEMBE(^), KE PEMBE(^)
KE PEMBE MONA GOIAMIM GANGOSO (oss)
KE PEMB MONA GOIAMIM GANGOSO AB
KE PEMB MONA GOIAMIM GANGOSO (oss)
6. O KE PEMBE
O KE PEMBE IZA D'ANGOLA (Tumba Junsara) (Bate Folha: KASSANGE)
IZA DI ANGOLA
O KE PEMBE SAMBA ANGOLA
Depois de soltar a pemba.
PEMBA RUIM
Pemba ruim, notcia ruim. Soprar a pemba para fora. Todos balanam as mos para a frente.
A me de santo vai at porta.
FOGO
Quando se mexe com fogo tem que tomar cuidado. Serve para limpar a casa, devolver
demanda. Quando se acende tuia no deve ser em papel, deve ser em algodo, e nunca
sozinha, sempre com outra coisa (acar, sal, carvo), dependendo da finalidade.
O fogo (para eb tambm) precedido por 3 cantigas do fogo. No Angola Kaiangu associada
diretamente ao fogo. Ao cantar juntam-se os 2 dedos indicadores, para juntar as polaridades.
1. EZO MATAMBA NGOLA KREZO(BIS)
NKREN KRENZOC
NGREZO 3. MATAMBA NGOLA NGOLE(^)
MATAMBA NGOLA NGOL
2. NA MATAMBA MATAMBA NGOLA NGOLE(^)
SAMBA NGOLA KREZO, MATAMBA NGOLA NGOL
1. NKOSI, MUKUMBI
TRA MENS DANGE(^) 7. (enredo com Oxum ) Chama para
GOIA guerra
GOIA TABALA SIMBE, NTABALA(N)JO(^)
R: A NKOSI
2.KE MUZENZALA SENZA NKOSI NTABALA (N)JO
KAMUREDE ATUREMO r: A NKOSI
KE MUZENZALA SENZA NKOSI NTABALA (N)JO
KAMUREDE IA NKOSI
8. NKOSI TANO L
3. NKOSI MUKUMBI TANO L MARW
TRA MENS KAI NKOSI TANO L
KOSENZ NKOSI TANO L MAIONG
KOSENZ NKOSI
KOSENZ 9. NKOSI BAMBE
IA NKOSI
4. NLUANDE(^) NKOSI NKOSI BAMBE TUREMO(^)
KONGO TALANDE(^) IA O NKOSI
NLUNDE NKOSI
KONGO TALANDA 10. est na guerra
NKOSI BIOLE(^) NBIOL
5. A A BANDA MIM KONGO NKOSI BIOLE NBIOLA
DE TRA KOLE(^) NKOSI BIOLE NBIOL
DE TARA MENE(^) ME KAJ MUGONGO
NKOSI BIOL NBIOL
6. convida a ir aos atabaques
BAND MINIKONGO A A 11. NKOSI DI BREGEDE
A A SAMBANGOL
BANDA MINIKONGO SAMBANGOL(^)
E MINIKONGO NKOSI DI BEREGEDE
E KAJ NGOMA SAMBANGOL
SAMBANGOL(^)
9. INDO I I E E
INDO FINDO EMALA E TATA EME
TATETU TARAMESS E E MATAMBA
KAFUNJE FINDO EMALA E TATA EME
INDO IO IO
INDO FINDO 5. DANDALUNDA
EMAL EUA IZO (^)
MAMETU TARAMES DANDA EUA IZO (^)
INDO FINDO
EMAL 6. (Serve tb para Telekompensu)
SOE (^), SOE (^)
DANDA LUNDA SOE (^)
9. E DIN DIN
E DINDAI 7. TELEKOMPENSUE
MATAMBA DIARUE TELEKOMPENSU
MATAMBA DIARUAIA TELEKOMPENSU
DANDALUND
10. E JANJA KALUNGA
JINJE KAMUNAN 8. MONA MONA
DENDE KUI KUI
MONA MONA
KE KE MIK NBANDA KUI BEK
E MATAMBA
MIK NBANDA 9. DANDE(^), DANDE(^)
O DANDEUAR
9. ERRADA: O ME ZAMBE EUA DANDE(^)
ZAMBE QUE MANDA DANDE(^) O DANDEURA
AND
KAIANGO ANDANDO 10. KISSIMBI KISSIMBI
MATOU BOADI KISSIMBI MONA ME
KISSIMBI MONA ME 7. E, E, E, NGANGA
KISSIMBI VUNJI DITAMARAKA
O NGANGA
11. SAMB SAMB MONA ME
TAKUMBIRA KENAN 8. A A SAKELA
(bis) MONA VUNJI
UN SAMBA SAKELA MONA KESANJI
SAMBA MONA ME SAKELA MONA VUNJI
TAKUMBIRA KENAN
9. VUNJI MABI
12. (Kongo) AXOKE(^), AXOKE(QU) DILE, DILE
E DAND VUNJI MABI
AXOKE(^), DANDALUNDA
AXOKE(^) DAND 10. VUNJI MONA ME
VUNJI NAVUL
13. DANDALUNDA KE (^), KUAR
DANDALUNDA KE (^) JANJO(^) 11. SUNA VUNJI
AME
14. Cantiga que para Oxum em Bate Folha MONA VUNJI
e para Yemoj em Tumba Junara AME
(bis)
CANTIGAS DE VUNJI
CANTIGAS DE KAIALA:
1. VUNJI MONA ME (BIS)
KABILA DINGOMA 1. MIKAIA SELU BANDA
VUNJI KAUELE, KAUELE SELU BINDA
KABILA DINGOMA DA MAN MAN IE
ATOIZA MIKAIA
SELU BANDA SELU BINDA
2. VUNJI A, VUNJI A DE MAN MANIE
VUNJI DITAMARAKA O MIKAIA
TATETU VUNJI,
VUNJI A 2. KEVE, KEVE KAIA (bis)
MAMAN INGOMA
3. DANDA VUNJI SEGINGOMA
KABILA DINGOMA ENU TATA, AME, KAIA
(BIS)
VUNJI DANDA VUNJI 3. SAMBA NGUELE
SAMBA NGUELE MARU
4. KAUELE SIMBE (bis)
KAUELE SUZI
(bis) 4. SAMBA NARU
SAMBA NARU
5. AI, AI, AI KAIA
VUNJI, KAMUNAN KESANJI (bis)
VUNJI, KAMUNAN MONA ME
5. KONGO SAVASI
6. A SAKUELA E A TUNDE REN
VUNJI MONA ME KONGO SAVASI
(bis) E A TUNDE RANAHN
(bis)
A A KONGO SAVASI
REN 7. DANDA, DANDA
O KUABA, OKUAB
6. KAIALA NAVIT MONA MUCHITU
NAJ AKISI KONGO OKUABA OKUAB
(bis)
8. MULLE E (^)
7. KAIALA ABITE MULLE LEMB
KAIA, MA, KISIKO MULLE E (^)
(bis) NZO (^) E (^) (inzo)
8. A KONKUETO
A KONKUETO OI 9. KISSIMBI (Me Pond)
(bis) KUTALA (Pai Ibolama))
MIKAIA KONKUETO MAIM BANDA
MIKAIA KONKUETO OI MAIM BANDA KOKE (^)
1. ARUE GANGA
NO BOIAMIN
GANGA E
ARUE GANGA
NO BOIAMIN
GANG
2. SINGANGA
LUANGO
SINGANGA
LUANGO
4. O, O, O, O, MIKARIOL
MASANGANGA
ASANGANGA
MIKARIOL
5. OL KOMBELA
ZAZI
KOMBELA ZAZI
KOMBELA ANGOLA
6. LESI, LESI
MSANGANGA
MI, KARIOL
7. O ZAZI
O ZAZI A
O ZAZI
GERAL:
KATENDENGANGA = KAVUNGU
MARANGOMBE = (complicado, tem que assentar para filhos que vo mexer com folhas) =
DANDA, VUNJI, TELEKOMPENSU
GANGAMIN = PAMBUNJILA
KAFILEKONGO = NKOSI
GANGATAMBESI = ZAZI
GANGAFUN = KAIANGU
ASSENTAMENTO DE DANDA
BZIOS ABERTOS
CONCHAS DE RIO
MOEDAS AMARELAS
IDS ABERTOS (amarelos, exceto se vier pelo 10 que sero de prata, alpaca ou inox)
1 de cada:
1 OT oval ou alongado
1 IBASIN (correntinha ou palha da costa com coisas penduradas) PARA COLOCAR DO LADO DE FORA
DO IGBA
1 PEIXE DE METAL
1 FAVA SUCUPIRA (ABEB DA OXUM)
1 PEDAO DE CASCA DE TRAKAJ OU TARTARUGA FMEA
1 KSO e 1 OROLEL
(sempre abertos. O obi sagrado, d permisso e confirmao) Coloca num prato com um copo d'gua, salpica
N S L O por cima do prato. Despacha o umbigo na rua direita de quem sai, ou no pad. Depois de jogar
passa na gua e coloca no assentamento.
ENREDOS DE ZAZI
Angola Bantu
Sempre se forra a vasilha em que se oferece comida com folhas de mamona BRANCA, (mamona roxa serve
para Exu), colnia, bananeira.
Quando se oferece frutas para Exu deixa-se sempre os caroos. Para Orix tira-se os caroos.
No se pode descascar o car para Ogun com ferro nem ao. S metal. No se usa faca. Pode descascar com
colher ou com uma moeda.
CAR = karamunan
Numa casa de Santo s existe um feito na casa: BAR - OXUMAR - OSSAIN - XANG BARU - TEMPO
- XANG
(Quando o filho faz 7 anos leva seu santo, e a a casa pode ter outro filho feito daquele santo. Os que vm de
fora j feitos, tudo bem. O Bar s pode ter o da casa. Dos filhos coloca-se apenas o ot, e quando ele abrir a
sua casa o zelador leva o ot e assenta o Bar.
A casca do igbin vai para Exu (okoto)
No pode ser segundo santo de ningum: OY ONIRA - OXUMAR - LOGUN - OB - OGIYAN ( meji
com OGUN ALAGBED). OLUFON pode, porque ele sempre age como segundo.
O car para Ogun - presente colocado em p, ligao aiye - orun. Deitado para guerrear, demanda, etc.
Livro bom sobre Bantu - Real Gabinete Portugus de Leitura - estante 22 prateleira S, volume 27 - Jos
Redinha
Dicionrio de Angola Bantu - de um frei italiano
nsabas zambiri
O Tata Kisaba (og de folhas) recolhido na esteira forrada com 16 qualidades de folha. A faca (pok) das
nsabas recolhida junto, faz as mesmas obrigaes, durante 21 dias.
KATTA = AX
KATENDE - OSONYIN
Cada folha tirada de um jeito. Folhas quentes demais tm que ser arrancadas.
H horrios especficos para se colher as folhas.
OGB, MOB, OBI, AKOKO, MULUNGU, LOKO = ao serem colhidas as folhas devem descansar ao p da
rvore antes de ir para a roa. Coloca-se num cesto, respinga-se gua e cobre-se de branco. Deixa de um dia
para o outro.
O akoko no deve ser colocado no bolso ou bolsa, porque no deve deixar esfarelar.
O car para Ogun deve ser pouco assado, o interior deve ficar sempre semi-cru.
Camaro seco com sal no serve para Oxal e Ians. (assar no forno sem sal, com a porta aberta.
Para secar camaro - no forno, sem tempero, com a porta aberta. H quem faa com louro.
Toda a comida de Xang deve ser forrada com aca, mingau de farinha ou canjica.
Xang Baru - leva farinha de mesa
Xang ligado a Oxal - leva aca
Bandeirinha de morim no se costura, se fura o pano com a varinha de mariwo. Para orix no se d n.
Ao fazer comida para Xang ningum em volta deve brincar, nem conversar fiado.
O amal verdadeiro deve ser servido no casco do ajap.
tat'etu - nosso + pai
Kav'ungo = pai da Terra
Forrar vasilhas para os orixs = mamona, colnia, bananeira (BANANA D'GUA NO SERVE).
Toda pessoa canhota no deve cortar para orix. excelente para cortar para Exu.
Tem que identificar a positividade e positivar a m o. (Yin - Yang)
Ao abenoar algum sempre coloca a mo direita, mesmo sendo canhoto.
2. NGUDIA PAMBUNJILA
(para Exu de LEMBA e KAIALA (ou KAITUMBA) = Oxal e Yemoj - Ori, povo das guas
3. NGUDIA PAMBUNJILA
(para Exu de KAIANGO, ZAZE (menos LUANGO e LUVANGO), NKOSI, e alguns KAVUNGO = Oy,
Xang (menos Air), Ogun e Oxossi, e Xapan)
4. NGUDIA PAMBUNJILA
(para Exu de KAVUNGO)
5. NGUDIA PAMBUNJILA
(para acalmar qualquer Exu)
6. NGUDIA PAMBUNJILA
(para Exu Fmea - em Angola - Mavambo, etc.)
7. NGUDIA PAMBUNJILA
(Para todos os Exus de Angola, menos os ligados aos santos fun).
7 BOLAS DE ACA, 7 BOLAS DE FUB, 7 BOLAS DE ARROZ. TEMPERAR POR CIMA COM
DEND
1. NGUDIA NKOSI
NKOSI MAVAMBU = XOROK (JJE)
Um alguidar forrado com mamona (ewe lara). Colocar dentro farofa de dend. Enfiar no centro um car assado
descascado, virado para cima, enfeitado com 7 fibras de mariwo.
2. NGUDIA NKOSI
Forrar alguidar com mamona, encher de mingau duro de aca. Cortar um car assado descascado em 7 fatias
horizontais, enfiar as rodelas no aca.
Colocar de molho milho de galinha ou milho vermelho, de um dia para o outro. Escorrer bem. Em frigideira
grande ferver dend. Quando estiver bem quente fritar o miklho, cebola ralada, e camaro inteiro limpo (seco
ou fresco) (sem cabea, ferro, etc.)
4. NGUDIA NKOSI
Num alguidar forrado, encher com canjica branca bem cozida e colocar no centro um car assado, descascado,
enfeitado com fibra de mariwo. (7 - 14 - 21) serve para todas as qualidades de Ogun.
5. NGUDIA NKOSI
Bolas de inhame chins, recheadas de camaro frito e cebola ralada (do tamanho de bolas de ping-pong). Serve
para servir em festa, para o orix trazer no cesto e dar a todos.
6. NGUDIA NKOSI
Cozinhar feijo cavalo s na gua, no deixar desmanchar. Escorrer bem e fritar no dend com cebola ralada e
camaro.
7. NGUDIA NKOSI
Um alguidar forrado, dentro mingau de aca duro. No centro um car assado com casca. Enfeitar com 7 fibras
de mariwo e em volta colocar doburu.
1. NGUDIA NGUNS
Um alguidar forrado cheio de milho cozido, enfeitado com fatias ou pedacinhos de coco.
2. NGUDIA NGUNS
3. NGUDIA NGUNS
Para INLE (Oxossi do branco). Alguidar forrado cheio de canjica cozida formando um montinho. Cobrir com
milho verde ralado. (mais ou menos 6 espigas). Escorre como uma cobertura.
4. NGUDIA NGUNS
Alguidar forrado (pode ser com a palha do milho) cheio de mingau de aca duro. enfiar 6 espigas cruas
descascadas em p no aca.
5. NGUDIA NGUNS
Feijo fradinho cozido por 15min., sem desmanchar. Escorrer e fritar no dend ou azeite doce (conforme o
caso), com cebola ralada e camaro.
6. NGUDIA NGUNS
1 alguidar forrado cheio de canjica, 2 cocos verdes. Tira-se a tampa dos cocos, e coloca-se um com a prpria
gua e outro cheio de canjica. Junto uma quartinha com a gua do outro coco. Acender 2 velas. _ Comida boa
para amarrar o santo a voc, para juntar o santo da pessoa.
NGUDIA KATENDE - OSSAIN
1. NGUDIA KATENDE
Alguidar forrado, cheio de mingau de aca. Por cima bastante fumo de rolo picado (Rachando ao meio os
pedaos de fumo, na vertical, fica umas cobrinhas muito bonitas).
2. NGUDIA KATENDE
Alguidar forrado, aca, e por cima 14 bolas de batata baroa cozida, amassada. (Pode enfeitar as bolas com
pedacinhos de fumo)
3. NGUDIA KATENDE
Alguidar forrado, aca, por cima 14 bolas de batata doce cozida amassada. (Pode enfeitar as bolas com
pedacinhos de fumo)
4. NGUDIA KATENDE
Um alguidar forrado, mingau de aca, 14 bolas de inhame chins com um pedao de fumo em cada uma.
Alguidar forrado. Dentro bastante batata doce cozida e amassada. Por cima doburu.
6. NGUDIA KATENDE
7. NGUDIA KATENDE
Tigela branca com mel, azeite doce, dend, oti, fumo de rolo picado e moedas.
Numa vasilha de loua colocar 14 dentes de alho inteiros, com casca, 14 moedas, mel, cachaa e fumo
desfiado. Gritar:
NSABAI (UNSABAIE) = Ewe, asa!
NGUDIA ZAZI - XANG
1. NGUDIA ZAZI
1 kg de quiabo cortado sem as cabeas e o rabinho, azeite doce e gua. Levar ao fogo. Acrescentar cebola
ralada, camaro limpo, gengibre ralado. Deixar cozinhar bem. Quando estiver bem cozido colocar dentro de
gamela forrada com folha de mamona e uma camada de aca.
2. NGUDIA ZAZI
1 kg de quiabo cortado sem cabea e sem rabinho. Dend, um pouco de gua, camaro limpo, cebola ralada,
gengibre ralado. Cozinhar bem e colocar em gamela forrada e com mingau de farinha de mesa.
3. NGUDIA ZAZI
Quiabos (24) cortados sem cabea e sem rabo. 1 copo pequeno de gua. 1 pouco de acar cristal ou mascavo.
Bater com energia com a mo ou colher de pau, at formar uma papa uniforme (no vai ao fogo)
Serve tambm para banho em filhos de Zazi doentes.
4. NGUDIA ZAZI
5. NGUDIA ZAZI
500 g de quiabo cortado, cebola, gengibre, dend, noz moscada ralada. Fritar tudo e servir em gamela forrada
com aca.
NGUDIA KAVUNGU
1. NGUDIA KAVUNGU
2. NGUDIA KAVUNGU
Alguidar forrado. No fundo milho de galinha cozido. Colocar por cima um refogado de azeite doce, cebola
ralada, camaro e rodelas de inhame chins coido.
3. NGUDIA KAVUNGU
4. NGUDIA KAVUNGU
Alguidar forrado, mingau de aca e doburu. Enfeitar com elos de coco sem pele.
Refogar bastante chicria (3 maos), azeite doce, cebola ralada, camares frescos limpos.
Colocar canjica cozida em tigela ou alguidar forrado. Por cima colocar o refogado.
6. NGUDIA KAVUNGU
Em alguidar forrado colocar amendoim torrado e modo misturado com milho de galinha torrado. Por cima
encher de doburu.
Alguidar forrado, colocar doburu e em cima 7 bolas de inhame chins. Em cada bola, uma bandeira de morim
branco com fibra de mariwo.
2. NGUDIA KITEMB
Alguidar forrado, mingau de aca com milho bem cozido por cima (colocar pedacinhos de mamo verde para
o milho cozinhar bem).
3. NGUDIA KITEMB
5. NGUDIA KITEMB
Alguidar forrado, colocar doburu enfeitado com fatias de coco sem casca.
Uma loua forrada (ou alguidar), 7 bolas de fub, 7 bolas de tapioca (para cada pacote um copo de requeijo
de gua - no vai ao fogo), 7 bolas de arroz, Arrumar intercalado. Pode enfeitar com frutas doces.
7 bolas de batata doce cozida, 7 bolas de inhame chins, 7 bolas de aca, tudo arrumado intercalado. Pode
enfeitar com frutas doces (sempre pode).
1. NGUDIA HANGOLO
2. NGUDIA HANGOLO
Em alguidar forrado colocar milho de galinha bem cozido. Por cima coloacr 14 fatias de batata doce crua.
3. NGUDIA HANGOLO
Em alguidar forrado colocar canjica bem cozida com 14 fatias de batata baroa cozida por cima.
4. NGUDIA HANGOLO
Num alguidar forrado colocar feijo preto cozido s na gua (pouco cozido - 20 min.) misturado com milho de
galinha cozido.
5. NGUDIA HANGOLO
Num alguidar forrado colocar milho de galinha cozido temperado com refogado de cebola ralada, camaro e
gengibre, feito no dend.
6. NGUDIA HANGOLO
Num alguidar forrado colocar 14 bolas de batata doce com 1(ou mais) doburu enfiado enfeitando.
7. NGUDIA HANGOLO
Num alguidar forrado colocar canjica branca bem cozida enfeitada com 14 folhas de louro.
1. NGUDIA DANDA
Numa vasilha de loua forrada espalhar feijo fradinho cozido bem socado ou modo (fazer uma pasta),
temperado com cebola e camaro. Colocar por cima 5 ovos em p (de bico para cima).
2. NGUDIA DANDA
Numa loua limpa forrada colocar pasta de feijo fradinho. Temperar com cebola ralada e camaro e colocar 8
ovos em p.
3. NGUDIA DANDA
Numa loua limpa e forrada colocar pasta de feijo fradinho temperado com cebola e camaro, 16 ovos
cozidos em p. Pode ser ovos de tartaruga.
Serve para Iya Omin - grande enredo com Orunmil. S para zeladores de Oxum ligados a Orunmil.
4. NGUDIA DANDA (para recolhimento de filhos, etc. - Pode dar tambm para Yemoj)
Numa vasilha de loua forrada colocar canjica branca cozida, jogando por cima refogado de cebola e camaro
no azeite doce.
5. NGUDIA DANDA
Numa tigela forrada colocar mingu de aca. Por cima um refogado de azeite doce, cebola ralada e uma
pitada de gengibre ralado e camaro.
Refogar no azeite de dend quente cebola ralada, camaro, gengibre ralado, noz moscada. Juntar inhame
chins cozido e amassado. Baixar o fogo e ir mexendo e pingando dend at formar um creme. Despejar numa
vasilha forrada.
Refogar camaro, cebola ralada e gengibre ralado em bastante azeite doce. Colocar inhame chins cozido e
amassado. Mexer at fazer um creme. Despejar na vasilha forrada.
Cozinhar uma galinha ou franga cortada em pedaos, sem sal. Desfi-la, acrescentar cebola, camaro,
gengibre e dend. Oferecer em tigela de loua forrada.
ZAZI - no Kesso
KAVUNGU - no Kesso - S existe um que pega - No se deve dar.
LEMBA - Kesso e Orolel
NGUDIA KAIANGU - OY
1. NGUDIA KAIANGU
Numa tigela forrada coloque feijo fradinho cozido inteiro. Por cima 9 ovos cozidos de ponta para cima.
Tempere com refogado de cebola e camaro feito em azeite doce ou dend. Pode colocar gengibre, louro,
canela, dand ralado.
2. NGUDIA KAIANGU
Numa tigela forrada colocar feijo fradinho cozido, 11 ovos em p de ponta para cima. Por cima coloque
refogado de cebola e camaro. Em volta 11 folhas de louro.
3. NGUDIA KAIANGU
Numa vasilha forrada coloque canjica cozida. Por cima uma espiga de milho crua, cortada em 9 gomos.
Feijo fradinho cozido amassado, enrolado em folha de bananeira, amarrado com palha da costa ou fiapos da
prpria bananeira (imbira). Cozinhar no cuscuzeiro ou no vapor em panela com escorredor de macarro em
cima. Oferecer 9 ou 11 a Oy.
Em vasilha forrada colocar feijo fradinho cozido, misturado com milho de galinha cozido.
6. NGUDIA KAIANGU
Numa vasilha forrada coloque mingau de aca. Por cima feijo fradinho cozido inteiro.
Deixar de molho uma boa quantidade de feijo fradinho cru. No dia seguinte descasc-lo. Socar no pilo ou
moer em mquina. Ralar cebola e gengibre. Misturar tudo batendo bem com colher de pau, at formar bolhas,
utilizando rezas prprias. Fritar em azeite de dend bem quente, tendo dentro a metade de cima de uma cebola
e um pequeno pedao de carvo. Como Kaiangu santo de tempo o acaraj deve ser batido ao tempo. No
leva gua, s o lquido da prpria cebola e do feijo. A metade de baixo da cebola colocada numa tigela para
Tempo. Com o dend e o carvozinho fazer um pad para Exu de Oy.
Geral:
Comida de santo no leva sal. Faz-se a comida e quando para oferecer para o povo, coloca-se sal.
O verdadeiro azeite para o santo o leo de caroo de algodo. Como difcil de encontrar coloca-se azeite
doce.
Toda a comida de santo pode levar tempero a gosto, de cordo com o sant: dand ralado, noz moscada, louro,
canela, gengibre, etc.
Oxossi (Ngunsu) e Oy (Kaiangu) aceitam espiga de milho.
O abar (receita de Kaiangu) tambm serve para Ob e Xang.
Carvo energia, ciclo vital, por isso se coloca no acaraj de Oy.
Comidas como Ipet e Acaraj s se faz em dia de festa. No dia-a-dia existem diversas comidas, como as que
apresentamos aqui.
Ao fazer o acaraj para Kaiangu, fazer 7 acarajs pequenos para entregar aos ps do santo.
.x.x.x.x.x.x.x.x.x.x.x.x.x.x.x.x.x.x.x.x.x.x
Numa frigideira colocar bastante azeite doce. Quando estiver bem quente APAGA O FOGO e passa o
peixe dos dois lados.
O peixe para santo INTEIRO. Nada de mandar limpar, aparar as barbatanas, etc.
Em qualquer comida de Kaiala (Yemoj), o tempero: P de sndalo e p de cravo da ndia (sem bolinha),
mistura, pe na mo e sopra na comida.
Cravo da ndia deve ser retirada a bolinha. Na casa de santo, d pra Exu. Em casa, joga no lixo.
Batata doce, inhame, etc. para santo: CozInha com casca, depois descasca.
O milho que sobra do doburu deve ser guardado, pois serve para comida de Nan (D'jacuba)
Como cortar o repolho para as folhas ficarem em forma de concha? Cortar por trs, tirando o miolo. As folhas
se soltam em concha sem estragar.
Para recolher algum que carrega Nan, como fazer para no colocar o 13 no ronc? Faz a comida com os
elementos normais, em numero de 13. No bori pega 1 elemento de todos os que levaram 13, e entrega a
Tempo. L dentro ficam 12, e quebra a quizila.
Canjica vermelha com leite de coco = comida de Ob.
1. NGUDIA TELEKOMPENSU
Em alguidar ou tigela forrada colocar feijo fradinho bem cozido junto com amendoim cozido. Temperar com
azeite doce e cebola ralada.
2. NGUDIA TELEKOMPENSU
Cozinhar junto canjica branca e canjica vermelha. Temperar com azeite doce.
3. NGUDIA TELEKOMPENSU
Feijo fradinho bem cozido, socado. Formar 8 bolas e intercalar com 8 ovos cozidos. Temperar com azeite
doce.
5. NGUDIA TELEKOMPENSU
6 espigas de milho cruas, bem raladas (ralo novo ou de plstico, para no mudar a cor da papa), misturar a
papa com canjica cozida. Temperar com acar mascavo ou acar cristal ou rapadura ralada.
6. NGUDIA TELEKOMPENSU (comida africana)
1 kg de inhame de bolinha (chins) cozido. Descascar. Formar 8 bolas e enrolar na palha de milho.
7. NGUDIA TELEKOMPENSU
1 peito de frango cozido desfiado. Temperar com dend, cebola ralada, camaro e gengibre ralado.
NGUDIA KAIALA - YEMOJ
1. NGUDIA KAIALA
Numa tijela forrada colocar canjica cozida, temperada com azeite doce, camaro e cebola ralada.
2. NGUDIA KAIALA
Arroz (agulhinha ou maranho) branco bem cozido, temperado com azeite doce, cebola ralada e camaro.
3. NGUDIA KAIALA
Arroz branco cozido, por cima 9 fatias de inhame cozido, descascado.
4. NGUDIA KAIALA
Canjica bem cozida (escorrer e passar gua para tirar a goma). Em cima 9 fatias de inhame cozido descascado.
5. NGUDIA KAIALA
Canjica bem cozida, com 9 bolas de aca por cima.
6. NGUDIA KAIALA
9 bolas de arroz branco bem cozido, e 9 bolas de aca, intercaladas.
7. NGUDIA KAIALA (comida de ronc, ma tambm pode servir de presente em 2 de fevereiro, por
exemplo).
Uma travessa forrada com arroz cozido. Em volta flores brancas. No meio um peixe cioba. Temperar com
azeite doce, cebola e camaro. (Ver como se prepara o peixe)
2. NGUDIA ZUMB
Alguidar forrado. colocar 13 bolas de batata bara cozida e descascada (1 kg). Enfeitar com doburu em volta
das bolas.
3. NGUDIA ZUMB
500g de farinha da aca. Cozinhar e fazer 13 bolas. Enfeitar com doburu.
4. NGUDIA ZUMB
Num alguidar grande colocar 13 folhas e repolho roxo cru, em forma e concha. Dentro de cada folha colocar
um punhado de doburu. PREENcher o centro com doburu.
5. NGUDIA ZUMB
Um alguidar de doburu. em cima 13 rodelas de beterraba cru.
6. NGUDIA ZUMB
Um alguidar cheio de canjica bem cozida. Em cima enfiar em p 13 rodelas de beterraba ou beringela.
NGUDIA WUNJI
1. NGUDIA WUNJI
Numa tigela ou alguidar colocar arroz branco bem cozido, temperado com acar cristal, leite de coco e
canela.
2. NGUDIA WUNJI
Mingau de milho verde ralado, misturado com coco ralado, acar cristal e cravo sem cabea.
3. NGUDIA WUNJI
Banana prata caramelada. Faz a calda de acar (como calda de pudim) passa 7 bananas.
4. NGUDIA WUNJI
Banana prata, uvas verdes, ma, pra, goiaba - cortadas, sem casca e sem semente. Servir em forma de salada
de frutas, com acar cristal por cima.
5. NGUDIA WUNJI
Numa vasilha forrada com folhas de maracuj (uma das folhas rituais de wunji), colocar canjica cozida
temperada com mel.
6. NGUDIA WUNJI
Numa vasilha forrada, colocar farinha de aca cozida com leite de coco e acar cristal, em forma de mingau.
7. NGUDIA WUNJI
Numa vasilha forrada, colocar feijo fradinho bem cozido, temperado com azeite, cebola ralada e camaro
fresco. Em volta enfeitar com folhas de louro.
2. NGUDIA LEMBA
Em travessa, tigela, cabaa, etc. Colocar canjica bem cozida com 10 bolas de arroz por cima.
3. NGUDIA LEMBA
Em travessa, tigela, cabaa, etc. Colocar mingau de aca bem consistente (1 copo de gua para 2 de farinha).
Por cima colocar 10 bolas de inhame chins.
4. NGUDIA LEMBA
Em travessa, tigela, cabaa, etc. Colocar mingau de tapioca com coco ralado sem pele por cima. Pode colocar
mel, acar, azeite doce, leo de algodo ou leo de palma.
5. NGUDIA LEMBA
Em travessa, tigela, cabaa, etc. Colocar canjica bem cozida coberta com 10 bolas de sagu.
7. NGUDIA LEMBA
Em travessa, tigela, cabaa, etc. Colocar arroz branco bem cozido com leite de coco, acar e gengibre ralado.
E B DE CAMINHO
(PARA LIMPEZA E PREPARAO)
Fazer em estrada. Se fizer no barraco tem que saber varrer.
1 CAMINHO DE EB - PAMBUNJILA
Material:
1m morim preto
1m morim vermelho
2m morim branco (1m para cobrir a pessoa)
1 alguidar grande, nmero 8
11 velas brancas
1 pemba branca
1 caxixi (ou maraca pequena)
1 pad pequeno de dend
1 pad pequeno de oti
1 pad pequeno de mel (se for o caso)
1 pad pequeno de gua
7 ovos de cor
1 copinho de feijo preto
1 copinho de feijo roxo
1 copinho de feijo fradinho
1 copinho de amendoim cru
1 copinho de milho de galinha
1 copinho de arroz branco
1 copinho de semente de girassol
(as sementes so levemente torradas)
Um pouco de sal grosso
1 casal de frangos brancos
1 faca virgem com cabo de madeira
1 doce escuro (bananada, mariola)
7 acarajs
7 acas brancos
7 acas amarelos (milho de canjica vermelho)
Os dois enrolados em mamona roxa.
Doburu de dend
Canjica branca cozida
7 buchas de plvora com algodo, sal e acar.
7 gotas de azougue (mercrio metlico)
1 vassourinha de piaava (ou vassourinha de relgio amarrada)
7 folhas grandes de mamona roxa (+- 2 palmos)
7 fios compridos de palha da costa
Modo de Fazer:
Quem ajuda a passar este eb tem que estar amarrado).
Forrar o cho com os morins preto, branco, vermelho, no sentido vertical ao cliente, da direita para a esquerda,
colocando o alguidar nas ponta do morim branco. Colocar a pessoa de frente para o alguidar, com os ps no
morim branco. Acender as 4 velas, em torno da pessoa, no sentido horrio. 2 3
1 4
Colocar as 7 folhas de mamona roxa frente dos morins, da direita para a esquerda do cliente. Cruzar com a
pemba o rosto e braos de todos (pai de santo, etc.) para transfigurar as pessoas (ou coloca desodorante Barla)
depois tira, para no ser reconhecido.
Cobrir o ori da pessoa com morim. Passar os pads na ordem dada. Ir colocando no alguidar e um pouco em
cada folha de mamona, fazendo tudo no sentido horrio sempre. Passar os ovos no sentido horrio, e quebrar
dentro do alguidar, NO SENTIDO ANTI-HORRIO. Passar os ingredientes torrados e colocar dentro do
alguidar. Passar todo o resto, exceto o caxixi e os frangos, e ir colocando dentro do alguidar. Reservar apenas
as buchas de plvora, a faca, a vassourinha e a palha da costa.
Pegar o casal de frangos. Comear pelo sexo do primeiro santo da pessoa. Passar o bicho em todo o corpo, da
cabea aos ps. Cortar no alguidar, com a faquinha virgem. Cortar o pescoo, pingar ej nas folhas. Esperar o
bicho morrer no alto. Dividir nas 7 folhas do seguinte modo:
1 cabea
2 coxa, contra-coxa, p esquerdo
3 asa esquerda inteira
4 coxa, contra-coxa e p direito
5 asa direita inteira
partir o frango ao meio, na horizontal.
6 parte traseira do frango
7 parte dianteira do frango
Sacrifica-se o outro bicho, usando o mesmo processo, e coloca-se:
7 cabea
6 coxa, contra-coxa, p esquerdo
5 asa esquerda inteira
4 coxa, contra-coxa e p direito
3 asa direita inteira
partir o frango ao meio, na horizontal.
2 parte traseira do frango
1 parte dianteira do frango
Passar as gotas de azougue na pessoa, do pescoo para baixo. Pegar o caxixi (ou maraca) e bater do lado da
pessoa, at bater 7 vezes no cho e jogar no alguidar, de cabo para cima. A vassoura tambm colocar no
alguidar de cabo para cima. A roupa velha dever ser virada do avesso e colocada no alguidar.
Com a palha da costa amarrar cada folha, formando uma trouxinha. Embrulhar o alguidar com o morim que
est no cho.
Um og confirmado ir correr 7 encruzilhadas (de preferncia de terra) deixando uma trouxinha e uma vela
acesa em cada uma. (As encruzilhadas sempre para a direita). Na ltima deixar o restante do eb.
Enquanto o eb estiver sendo entregue na rua, a pessoa que passou o eb dever tomar banho da cabea aos
ps com sabo da costa e com jawa = agbo, em seguida colocar roupas claras e descansar.
Modo de fazer:
Ao chegar na entrada da mata, no lado esquerdo de quem entra, arriar os pads. Sobre os pads colocar 21
moedas correntes. Acender uma vela e oferecer aos guardies da entrada da mata.
Em seguida, ao p de uma rvore frondosa, acender uma vela pequena. Colocar as moedas (2, 14 ou 15) e
oferecer a Katende. Pode levar uma comida para Ossain.
Escolher uma clareira dentro da mata, acender 4 velas em cruz, cobrir a pessoa com morim branco (ou colocar
uma folha de mamona branca na cabea).
Passa-se o eb da cabea aos ps na frente e nas costas. Por ltimo passar o pombo. Pegar s pelos p. Rezar
(toda vez que falar "Tata" roda o pombo na cabea). Pedir para a pessoa cuspir 3 vezes no bico do pombo.
Soltar o pombo para o interior da mata.
Dar uma volta com a linha desfiada, junta, ao redor da cintura (o chakra umbilical que desembaraa tudo.
Desenrolar as linhas na frente, aos ps da pessoa. Ir pedindo caminhos abertos, paz, progresso, etc.
Em seguida queimar as 4 buchas em forma de cruz. A primeira na frente, e gira em sentido horrio.
Ao retornar todos passam por banhos de sabo da costa, jawa e gua de canjica. (todos os que vo ajudar no
eb devem usar sempre contra-egun ).
Colocar roupas claras e descansar.
ALU
1/2 KG DE CANJICA
5L DE GUA
4 RAZES DE GENGIBRE RALADAS
2 RAPADURAS RALADAS (OU MELADO)
Colocar a canjica de molho por 3 dias com o gengibre e a rapadura.(coberto), gerando uma semi-fermentao.
Aps 3 dias coar e beber. Se quiser pode colocar frutas.
jawa = agbo
Nos ebs, em vez de cobrir a pessoa com morim, pode-se usar mamona.
Para pessoas da linhagem de Lemba, trocar tudo que levar dend por azeite doce, nos ebs.
Ao passar eb andar sempre em crculo, no sentido horrio. Se voltar desanda o eb.
Ao assentar Kitembu assentar junto Katend e Angor. Tem que haver conexo com o cho. A forma da grelha
no importante.
Orix no gosta de sal, Exu gosta. Deve-se temperar sempre o pad com sal.
Para rasgar pano em eb deve ser usado o pok para dar o primeiro talho, e as mos para rasgar.
Se no meio do eb o santo virar, deixa-se, e continua o eb. S no pode ficar virado no caso de eb com
ponto de fogo e eb iku.
Para enrolar aca no se usa folha de banana figo.
Couve quizila de Ogun.
Alface s se d para Oy e Egn
Quem feito deve evitar comer os axs (na feijoada, por exemplo.)
Material:
1m morim branco
1 broa de milho (substituir por fruta po)
6 acas brancos
6 acas amarelos (todos os acas enrolados em folha de bananeira)
6 ekuru
6 bolas de inhame cozido
6 bolas de farinha de mesa crua
6 ovos brancos
1 pad de dend (todos os pads em pequena quantidade - 1 copinho)
1 pad de mel
1 pad de vinho branco (ou vinho de palma)
1 pad de gua
6 palmas brancs
1 pouco de doburu em areia de rio
canjica branca cozida
5 patinhos novos, claros
1 pombo pintado claro
Modo de fazer:
Colocar a pessoa de frente para a correnteza (zelador fica de costas). Cobrir a cabea da pessoa com o morim
(prefervel folha de mamona). Passar os pads da cabea aos ps na ordem dada. A seguir as bolas de farinha,
depois os ovos, jogados por cima da pessoa.
Passar os ekurus, as bolas de inhame, o doburu, os acas amarelos e brancos, a canjica, partir a broa em 6
pedaos passar e jogar nas guas.
Pegar os patinhos pelos ps, com as asas livres, passar na aura da pessoa e soltar nas guas. Passar as palmas.
Pegar o pano ou mamona que est na cabea da pessoa e cortar em 5 tiras, soltando nas guas.
Tirar a pessoa para a margem do rio, de costas para o rio. Passar o pombo no corpo, da cabea aos ps. Se a
pessoa estiver virada entregar o pombo na mo da divindade, que ir solt-lo. Se no, a pessoa cospe no bico
do pombo e ele ser solto.
Modo de fazer:
Colocar a pessoa de frente para a cachoeira se [possvel sobre uma pedra. Acender em volta as 4 velas brancas,
no sentido horrio. Cobrir a pessoa com morim. A seguir passar os pads da cabea aos ps, os ovos e o resto
do eb. Por ltimo oferecer as flores s gua, uma a uma, sempre pedindo coisas boas para a pessoa (cada flor
um pedido). Limpar a pessoa com o morim e rasg-lo ao meio, jogando-o s guas. Logo em seguida levar a
pessoa para o banho de cachoeira, na queda d'gua mesmo, onde sero louvadas as foras do santo da pessoa.
Enrolar no lenol para trocar de roupa. Tem que haver critrio. Se for me de santo passando eb num
homem, levar algum para passar, e vice-versa.
A roupa que passou pelo eb ser rasgada e jogada nas guas. Enxugar-se na toalha virgem e vestir roupas
limpas.
Ao retornar ao barraco passar por banhos de dudu e jawa (agbo).
cachoeira - Osun
Vela de cera pode ser usada em tudo, menos para Oxossi. No tem nada a ver com egun.
1 vela chega para todos os orixs no quarto de santo. No preciso uma infinidade de velas.
A faca virgem dos ebs quando para iyawo - levar de volta, lavar e guardar para cortar para os exus da
pessoa. Se no for iyawo lavar e dar para a pessoa guardar. No se deve jogar fora para no inquizilar Ogum.
Ids, moedas, bzios, obi, orogbo, de presentes no se despacham. Os bzios guardar para outros presentes, e
vai energizando. Moedas servem de talism. obi, orogbo, ralar e fazer p. Sementes idem.
Pad para filhos de Oxal colocar azeite doce, leo de palma, algodo ou amndoa)
Os legumes dos ebs devem levar um pouco de farinha ou fub para tirar a resina, que quizila do eb.
Abbora quizila de Kaiangu e couve quizila de Ogun.
Azougue em quantidade
Modo de fazer:
Colocar a pessoa de frente para o mar (mar calmo) bem prximo gua. Acender as 9 velas por trs da pessoa.
Cobrir a cabea da pessoa com morim ou mamona. Passar da cabea aos ps os acas (passa, desenrola,
despacha); o doburu; dividir o manjar em 9 e passar (sujando mesmo); passar as moedas 1 por 1 despachando
e fazendo um pedido bom para a pessoa (9 pedidos ou 9 vezes um pedido); com a faca cortar as frutas em
pedaos e passar na pessoa; a faca no se joga fora. lavada de acordo com o caso (ver); passar a canjica;
passar as 9 palmas e jogar no mar, oferecendo a Kaiala.
Limpar a pessoa toda, por cima do ori opede coisas boas. Rasgar o morim (ou mamona) em 9 com o auxlio da
faca. Jogar no mar, pedindo sempre.
Tirar a pessoa: 1 passo com o p direito e girando 9 vezes no sentido horrio.
A pessoa que passou pelo eb deve evitar ir ao mar por 9 meses.
Material:
1m morim preto
1m morim vermelho
2m morim branco
1 alguidar grande (10)
11 velas brancas
7 buchas de plvora
7 bonequinhos de pano preto (identificar o sexo dos bonecos de acordo com o sexo da pessoa)
7 facas pequenas, com cabo de madeira, sem serra
7 amarradinhos de vassourinha ( ou 7 piassavas)
1 pemba branca
1 pad de dend (Lemba: azeite doce, leo de algodo, palma ou amndoas)
1 pad de cachaa
1 pad de vinho tinto ou ros
1 pad de vinagre
1 pad de cebola (ralada)
1 pad de mel (Oxossi - melado de cana)
7 ovos brancos
7 efurs enrolados em mamona (bolas de feijo fradinho)
7 bolas de farinha com olhos de carvo
1 miolo de boi
1 lngua de boi
1 rim de boi
1 bife de fgado de boi
1 pedao de bofe de boi
1 corao de boi inteiro
1 costela de boi cortada em 7 sem separar os pedaos
7 sardinhas inteiras
7 qualidades de legumes picados com um pouco de fub ou farinha (Kaiangu evitar abbora)
7 qualidades de verduras (Ogun evitar couve)
7 qualidades de feijo cru (1 copinho)
1 copinho de sal grosso
1 copinho de arroz com casca
1 copinho de amendoim
1 copinho de girassol
1 copinho de alpiste
1 copinho de milho de galinha cozido
pipoca de dend (menos Lemba)
7 acas amarelos
7 acas brancos (todos enrolados em folha de mamona)
1 pouco de arroz branco cozido
50g canjica branca cozida
1 casal de frangos brancos
7 gotas de azougue
roupa suada da pessoa
Modo de fazer:
Arrumar os morins, preto, branco, vermelho. As pontas do branco por cima. Em volta acender 4 velas. Passar
os pads na ordem; as bolas de farinha e feijo fradinho. Ir arrumando tudo no alguidar. Acender as 7 velas,
passar na aura da pessoa, quebrar e colocar no alguidar. Passar os 7 ovos, quebrando no alguidar. Passar as
sardinhas (pede para quebrar quizila, praga). Passar os legumes; as verduras; passar os midos na ordem;
(quando a pessoa est passando por problemas de fofoca de linguarudos, chamar o og, e abrir a lngua ao
meio na vertical aps passar na pessoa); Passar a costela - (7 caminhos de sade (no pode partir) cabea,
braos, pernas, frente, costas) - passa em volta da cabea, membros, corpo. Passa os feijes, o sal, o
amendoim, o girassol, na ordem at o arroz cozido.
Passar as vassourinhas como se estivesse limpando o corpo da pessoa, pedindo ao orix da pessoa. Arrumar
tudo no alguidar, os bruxinhos de pano; juntar as 7 faquinhas e rezar pedindo proteo em nome de Ogum,
limpar os caminhos, etc.
Colocar as faquinhas no alguidar de cabo para cima. Pegar a canjica, louvar Lemba e passar, (passando
tambm no zelador); ralar bem a pemba e soprar na pessoa.
Enredo de entrega:
Abrir os azougues, passar cabea da pessoa com o vidro, despejar no alguidar. s outros deixa correr no corpo
da pessoa.
Preparar os frangos:
Comea com o do mesmo sexo da pessoa. Faz a reza de ax dos bichos. Passa na cabea, lados, bate de leve
no cho, frente, costas (bate de leve - no para matar o bicho) Copar - a menga cai no alguidar.
Fazer o eb na rua (estrada de terra melhor, cho de barro, caminho de cachoeira, etc.) Ao terminar de
preparar a pessoa, toma banho. No podendo cercar com um lenol, virar todos de costas, soltar a plvora e ir
embora.
No barraco deixar preparado um banho para todos: folhas de algodo, betis cheiroso, boldo, elevante.
Serve aroeira, S. Gonalinho, pelegun, mariwo (arruda, guin mangueira, umbaba)
A pessoa deve usar umbigueira e preceito por 3 dias.
ROTEIRO DO CURSO
ORIGEM DO CULTO
SAUDAES
NOES DE ANGOLA
O NMERO 7
OS SACRAMENTOS
ORDEM DE BARCO
CHO DE ANGOLA
LOCAIS SAGRADOS
NOMES DOS SANTOS
ENCANTAMENTOS
CRONOLOGIA
CENTROS MAGNTICOS
CURAS
NSABAS
CNTICOS DE RODA
CNTICOS DE SACRIFCIO
CNTICOS DE LOUVAO
LEVANTAMENTO DE KOTA (EKEDJI) E KAMBONDO (OG)
OBRIGAO DE 7 ANOS
NGOROSI
MASSANGU AMENGU (RITUAL DE DAR OBI CABEA)
RITUAL DE FEITURA
EBS
UAFU Z-KUIZA
RITUAL DE 14 ANOS
PRESENTE DE OBAR
Filhos de Oya
MELO
PSSEGO EM CALDA
DOCES CLAROS
BZIOS
IDS
CANJICA
OBI
OROGBO
MOEDAS CLARAS
abbora
acas
canjica
areia
ids
bzios
doces
7 CAMINHO DE EB - BRANCO
(Para Iyawo - pode tambm usar para Lemba)
Tudo sacramentado com iyfun
Obrigao s para rodantes, porque kota (ekedi) e kambondo (og) j esto prontos na feitura.
Em Angola quem passa cargo so os enredos de Oxum. Isto , no preciso ser filho de Oxum,
mas Oxum quem autoriza aquela pessoa a receber o cargo.
Aps 7 anos as obrigaes se renovaro a cada ano, com rito de obi ou bori, conforme o caso,
repetindo-se as obrigaes maiores de 7 em 7 anos para renovar, e conservar o indivduo forte,
transformando-o em KUKALA NI NGUZU - um ser forte.
KUENHA KEL - sacramento realizado 3 meses e 21 dias aps a feitura (tirada de kele),
quando o santo soltar a KUZUELA = il.
1 - KAMOXI
2 - KAIARI
3 - KATATU
4 - KAKUANAM
5 - KAKATUNO
6 - KASSAGULU
7 - KASSAMB
TTULOS HIERRQUICOS
6. KAMBONDOS - ogs
10. TATA MAVAMBU - og ou filho de santo que cuida da casa de Exu (homem. Zeladora deve
ter um, porque mulher no pode cuidar. Mulher s mexe depois que no menstrua mais).
14. TATA NGANGA MUZAMB - babalawo - pessoa preparada para jogar bzios
Geral:
Uma das modificaes quando o santo muda de grau a posio das mos. Quando novo coloca
as mos do lado direito (santo homem) ou do lado esquerdo (santa mulher). Com 3 anos coloca as
mos para trs abaixo da cintura, e depois coloac as mos para trs acima da cintura.
MONA MUKI AMASE - (dijina) Mona = filho; muki = fora; amase = guas
ORIGEM DO CULTO
CULTO BANTU
Os negros Bant no Brasil - foram trazidos em grande nmero para o Rio de Janeiro, e em menor
nmero para Recife, Esprito Santo e So Paulo.
Ao contrrio do que muitos pensam, os negros Bant no desembarcaram na Bahia. Os negros que
vieram da frica para a Bahia eram de origem nigeriana. Na poca da escravido muitos negros,
de diversas naes, fugiam e se juntavam em quilombos e senzalas, na Bahia. Por esse motivo
deu-se a mistura de costumes e dialetos de diversas culturas africanas.
Os navios Boa Viagem, Arsnia e muitos outros, vindos de Angola (Ngola) e Moambique, traziam
escravos Bantu dos portos de Molembo e Cambinda diretamente para o Rio de Janeiro, que era na
poca o maior porto do mundo em escambo (captura e venda de escravos).
De meados de 1680 a 1830, entraram no porto do Rio de Janeiro 1576 navios negreiros. Pelas
ltimas pesquisas antropolgicas concluiu-se que durante esse perodo vieram para o Rio de
Janeiro aproximadamente 700.000 escravos Bant.
O negro escravizado, sofrido, no tinha como cultuar suas tradies, nem livros para perpetuar
seus mistrios e filosofia, que aos poucos foram se perdendo. Tudo era passado de boca para
ouvido, de pai para filho, e perdeu-se muita coisa. Toda essa dificuldade que o negro Bant - como
nenhum outro - passou, permitiu que muitas razes fossem destrudas e ocasionou interpretaes
tortuosas do culto. E para dificultar mais ainda, os senhores de escravos foravam a converso ao
catolicismo, sincretizando e deturpando grande parte da tradio.
Formavam tribos distintas na cultura Bant: Congo, Angola, Zmbia, Zimbabwe, etc., que estiveram
durante muito tempo sob o domnio de povos da Europa. Essas tribos, de diversas regies
diferentes, tm como exemplo as tribos de Angola, Angolo, Angola Paket, Angola Moketo,
Congo Angola, Congo, Muxicongo, Benguela, Cambinda, Aruanda, Luanda, Maka, Kassange,
Eassange, Munjolo, Rebolo, Anjico, e povos menores de diversas tribos da contra-costa, formando
assim cultos diferentes que permitem uma prtica variada e diversificada entre as naes Bant.
Alm disso no podemos esquecer que alm da lngua me, que o KIMBUNDU, existem ainda
cerca de 274 dialetos diferentes.
Os negros Bant eram os preferidos entre os de todas as naes, por serem excelentes
agricultores, j cultivando na frica o caf e a cana de acar. Por isso foram trazidos em maior
nmero para o Brasil. Apesar disso os negros Bant tiveram que ser distribudos por fazendas de
vrios estados, pois estes negros estando em grupo eram muito difceis de escravizar, pois eram
muito arredios. Essa diviso por diversas regies dificultou a unidade de seu ritual, que acabou se
misturando, tornando sua doutrina mais difcil de ser agrupada e estudada. O mesmo no
aconteceu com os negros Ket, que tiveram seu ax reunido no estado da Bahia, podendo ter
maior acesso e assimilao do seu culto e divulgao de suas tradies.
Mesmo com todas essas dificuldades o negro Bant influenciou a cultura brasileira, deixando
herana na mitologia, religio, culinria, msica e dana. Colaboraram em grande parte com o
ritual folclrico brasileiro, como o congo de ouro, a congada (que lembra a rainha Ginga de Angola),
o maculel, a capoeira, o maracatu, o samba, e ainda artes manuais dos hbeis Bants.
Grande parte da cultura Bant e seu acervo foi destruda quando o ministro Rui Barbosa queimou s
obras dos arquivos que falavam dos Bant, obras escritas pelos Apelegs (sacerdotes) da cultura
Bant, discriminando a raa, que ainda nos dias atuais criticada pelos herdeiros de outras naes
de candombl, esquecendo-se que a cultura Bant a portadora dos grandes segredos da fora da
natureza: a cultura Bant a dona dos segredos das KISABA ZAMBIRI (Folhas sagradas).
NOES DE ANGOLA
CU E TERRA PARA O ANGOLA
O culto Ngola estuda o mundo dividido em duas partes distintas: DULO (cu - infinito - orun iorub),
mundo imaterial onde habitam os Jinkisi (plural de Nkisi). IXI ou OXI (Terra - aiye iorub), mundo
fsico, habitao dos seres humanos, dos animais, vegetais e minerais.
Ao redor do IXI existem nove centros universais paralelos, divididos em trs camadas: quatro
centros superiores onde habitam os ancestrais e os destinos; quatro centros inferiores onde
habitam as foras elementares que se comunicam com os seres - foras essas chamadas no culto
Ngola de NKISI; e uma camada intermediria responsvel pela unio das outras duas, ligada
encarnao do ser humano na Terra e seu carma a ser cumprido.
Em razo dos nove centros universais paralelos que se situam ao redor do globo terrestre,
chamados de ANGOMI DULO, o nmero 9 passa a ter uma importncia fundamental para o culto
Ngola, haja vista que todo culto africano altamente cabalstico (sem estudo acadmico),
baseando-se de certa maneira na numerologia representando os fenmenos divinos.
Podemos citar que o prprio perodo de gestao sofre influncia direta do ANGOMI DULO
(centros universais paralelos) , pois esse perodo obedece normalmente a 9 fases lunares iguais, ou
seja 9 meses, e justamente no 45 dia de gestao ocorre a implantao do ser espiritual ao feto e
me, ocasio em que o PAMBUNJILA (exu ancestral - Yombe = Yangi = 1 Exu) ser tambm
acoplado ao novo ser, trazendo para ele um direcionamento na face da Terra (IXI), desde o seu
surgimento at sua morte fsica, fazendo cumprir seu destino.
No momento do 45 dia de gestao processa-se no novo ser o que o angolano chama de IADALIN
- essncia vital (kundalini), que vai ser completada com o sopro vital divino - OFU, no momento do
nascimento, o choro da vida. Podemos observar ainda que a soma dos valores absolutos de 45
9, associando mais uma vez aos 9 centros universais paralelos de fora magntica ao redor do
Globo Terrestre.
O IADALIN representado pelo eixo da coluna vertebral que vai da cabea ao cccix - perto do
nus. Ao redor da coluna vertebral existem correntes magnticas que se movimentam em direes
opostas, de cima para baixo e de baixo para cima, chamadas de Ida e Pingala, que movimentam os
centros magnticos que se acham localizados no MUKTU-TOBO - perisprito, o duplo etrico.
Esses centros magnticos so chamados esotericamente de chakras e pelos africanos do povo de
Ngola de BOTH (plural kiboth). por eles que introjetado no ser humano o KALLA (MUKI - ase
iorub), a fora magntica invisvel portadora de energias vitais. Os boths esto localizados, como
vimos, no perisprito e so representados materialmente pelos plexos do corpo humano, centro da
cabea, centro da testa entre os olhos, pescoo abaixo da epiglote, regio pr-cordiana (prximo ao
corao), estmago, regio umbilical e regio genital.
O corpo fsico para o angolano chamado de MUKTU-MOKN, e onde se concentra todo um
conjunto de energias universais. O ser humano representa o centro do universo. Nele habitam
todas as formas de energia existentes, e partindo desse princpio o ser humano possui em sua
essncia a energia de todos os JINKISI, predominando na cabea o Nkisi principal, o condutor de
sua vida terrena, seu Nkisi particular, responsvel por suas caractersticas de temperamento,
carter e muitas vezes at por seu tipo biofsico.
GERAL
O QUE OCORRE COM:
O OXU como uma rolha ritual. Ao morrer abre-se tudo, oxu e curas. Se no a energia no se
liberta, fica presa, e fica ruim. As almas comeam a voltar como outras coisas.
KISABA ZAMBIRI
Geral:
Comida de santo no leva sal. Faz-se a comida e quando para oferecer para o povo, coloca-
se sal.
verdadeiro azeite para o santo o leo de caroo de algodo. Como difcil de encontrar
coloca-se azeite doce.
Toda a comida de santo pode levar tempero a gosto, de cordo com o santo: dand ralado, noz
moscada, louro, canela, gengibre, etc.
Oxossi (Ngunsu) e Oy (Kaiangu) aceitam espiga de milho.
abar (receita de Kaiangu) tambm serve para Ob e Xang.
Comidas como Ipet e Acaraj s se faz em dia de festa. No dia-a-dia existem diversas
comidas, como as que apresentamos aqui.
Ao fazer o acaraj para Kaiangu, fazer 7 acarajs pequenos para entregar aos ps do santo.
Numa frigideira colocar bastante azeite doce. Quando estiver bem quente APAGA O FOGO e
passa o peixe dos dois lados.
peixe para santo INTEIRO. Nada de mandar limpar, aparar as barbatanas, etc.
Em qualquer comida de Kaiala (Yemoj), o tempero: P de sndalo e p de cravo da ndia (sem
bolinha), mistura, pe na mo e sopra na comida.
Cravo da ndia deve ser retirada a bolinha. Na casa de santo, d pra Exu. Em casa, joga no lixo.
Batata doce, inhame, etc. para santo: CozInha com casca, depois descasca.
milho que sobra do doburu deve ser guardado, pois serve para comida de Nan (D'jacuba)
Como cortar o repolho para as folhas ficarem em forma de concha? Cortar por trs, tirando o
miolo. As folhas se soltam em concha sem estragar.
Para recolher algum que carrega Nan, como fazer para no colocar o 13 no ronc? Faz a
comida com os elementos normais, em numero de 13. No bori pega 1 elemento de todos os que
levaram 13, e entrega a Tempo. L dentro ficam 12, e quebra a quizila.
Canjica vermelha com leite de coco = comida de Ob.
Pok ndemba = ob = navalha = ximan (Congo)
bom ralar efun e soprar por cima de todas as comidas de Lemba.
com folhas de maracuj (uma das folhas rituais de wunji)
Nos ebs, em vez de cobrir a pessoa com morim, pode-se usar mamona.
Para pessoas da linhagem de Lemba, trocar tudo que levar dend por azeite doce, nos ebs.
Ao passar eb andar sempre em crculo, no sentido horrio. Se voltar desanda o eb.
Ao assentar Kitembu assentar junto Katend e Angor. Tem que haver conexo com o cho. A
forma da grelha no importante.
Para rasgar pano em eb deve ser usado o pok para dar o primeiro talho, e as mos para
rasgar.
Se no meio do eb o santo virar, deixa-se, e continua o eb. S no pode ficar virado no caso
de eb com ponto de fogo e eb iku.
Para enrolar aca no se usa folha de banana figo.
Couve quizila de Ogun.
Alface s se d para Oy e Egn
A faca virgem dos ebs quando para iyawo - levar de volta, lavar e guardar para cortar para os
exus da pessoa. Se no for iyawo lavar e dar para a pessoa guardar. No se deve jogar fora
para no inquizilar Ogum.
Ids, moedas, bzios, obi, orogbo, de presentes no se despacham. Os bzios guardar para
outros presentes, e vai energizando. Moedas servem de talism. obi, orogbo, ralar e fazer p.
Sementes idem.
Pad para filhos de Oxal colocar azeite doce, leo de palma, algodo ou amndoa)
Os legumes dos ebs devem levar um pouco de farinha ou fub para tirar a resina, que quizila
do eb.
Abbora quizila de Kaiangu e couve quizila de Ogun.
Azougue em quantidade vende na B. Herzog - R. Miguel Couto.
Muzenza - dana do iniciado
Uma das modificaes quando o santo muda de grau a posio das mos. Quando novo
coloca as mos do lado direito (santo homem) ou do lado esquerdo (santa mulher). Com 3 anos
coloca as mos para trs abaixo da cintura, e depois coloca as mos para trs acima da cintura.
MONA MUKI AMASE - (dijina) Mona = filho; muki = fora; amase = guas
REZAS E
CANTIGAS
'AKETU SAMBANGOLA
SARARANDU AKETU SAMBE (^)!"
(Bacia de gata ou alguidar grande, gua e sal, 1 vela do lado). S santo muhatu. Diala no lava
bicho, no segura bicho para lavar.
-1-
4. SAMBORO IPARUB KARAMBLO (GALO)
1. Para retirar as penas do pescoo com pok. No se corta. Rezar 3 vezes no mnimo.
2. Para o primeiro corte. Deixa a faca, escorre o sangue pela faca, direciona PARA O CHO E
DEPOIS OS BENGU. No cho vai atrair o bakulu (egun) .
BATULA LA SANJI
BATULA
I (DI) SANJI
BATULA
-2-
5. SAMBORO(^) IPARUBO(') HOMBO (CABRA/CABRITO)
M, M, M
KONGO DI MBANDA TUDI (BIS)
KAMBONDO NGURA HOMBO
KONGO DI MBANDA TUDI
M, M, M
KONGO DI MBANDA TUDI (BIS)
LAMBARANGUANGE, TATETU, MAMETU
KONGO DI MBANDA TUDI
1. Preparao para colocar as folhas e envolver no atac. Prende a cabea entre o dedo mdio e o
indicador. (Konkem deveria ser oferecida a qualquer santo).
DIAN IAN
ET KONKEM
NKISI GUDI
(GU)DI KONKEM
-3-
3. Ibos em tigela ou vasilha com menha fresca, vai mergulhando o pescoo para esfriar a menga.
(Cruza toda a cabea da pessoa, pingar no aca que est na cabea da pessoa). Canta enquanto
o bicho estiver vivo. No se deixa bicho vivo no cho.
POKOIO MI KABANDO
DENDE BURU NANGUE
Abre os dedos do p do bicho com faca virgem. Pato: cho, Yemoj, Egun, Hangol em alguns
casos.
Hangol - ganso, marreco ou pato. Corta pelo bico. Em Congo pe palha na boca, e corta no
pescoo.
-4-
KURUP UN ABEREW
UM ABERERE
(BIS)
Oferece-se coelho a Ngunsu, Telekompensu e Lemb (coelho branco e cabra mocha) Coelho
mais barato, tem menos sangue, exige menos sacrifcio, mais leve. Tem tudo que o cabrito tem,
s que menor. Deve-se deixar uma das patas dianteiras para o porro.
TUKABUL
KONGO DI NBANDA
KURI
(BIS)
-5-
1. Prepara o pescoo, amarrando com palha da costa. Reza para preparar o pescoo:
POKOIO MI KABANDO
DENDE BURU NANGUE
(3 vezes no mnimo)
NGUL
KONGO DI 'MBAND
TUDI
(bis)
-6-
DIEMBE, DIKOLA
DIKOLA DIEMBE
DIEMBE DIKOLA
RUN DIANDEMBE AM!
DIEMBE MAVAMBU }
DIEMBE MAVAMBIE (^) } BIS
-7-
NZAMBI E
NZAMBI E
ZIMBU DIOCHI
MUENHU LEMBA DILE
(Muenhu = aquilo que cobre ou alma)
Prepara o pescoo:
POKOIO MI KAMBANDO
DENDE BURU NANGUE
-8-
17. SAMBORO(^) IPARUBO(') GERAL
Para bichos de penas para todos os nkisi
1. Limpar o pescoo
POKOIO MI KABANDO
DENDE BURU NANGUE!
-9-
J depois de mortos.
Antes da matana os ferros so limpos, passado dend, depois da matana so enfeitados com penas.
"ORONI POPO
ORONI POPO (^) KUAB (alto) (')
ORONI POPO KUAJ (baixo)
ORONI POPO"
-9.A-
SAMBORO PARA RETIRADA DO MUTUE DE BICHOS DE 4 PATAS
-9.B-
17. SAMBORO PARA LAVAR A CABEA com sabo da costa ou ervas de mutu (na cachoeira,
no ax, etc.)
KSSO MAKSO
NKESO E (^)
KESSO MAKESO
NZAMBI E (^)
-10-
NZAMBI NZAMBI
KUENHA, KUENHA
KEL
ALUBOSA TOR
TOROD
ARU SALEMAN
NSAMBANGOL
-11-
23. SAMBOR DE LEVANTAMENTO (CANTIGAS OU REZAS DE LEVANTAMENTO) DE KOTA
E KAMBONDO
1. (Kabula) KONGO MONUGANDU
MUIZANG DIMB DI KOLA
KONGO NA MUXIMA
O DIMB DIDE
R.:(bis) OI , OI
KONGO MONUGANDU
MUIZANG DIDE
2. (alternativa)
KONGO NKASSANJE
NGOLA
KAKURUKA
KAKURUKAIO
Resp.: AI, AI, NKAKURUKAIO
3. ( MI KAKURUKAJ
KAKURUKAJU
OI A MILONGA (OU MAIONGA))
1. KATENDE P P PE
MANAN MANAN OKANDEME
DI KAKURUKAJE
(bis)
-12-
25. PARA SADA DE KOTA E KAMBONDO SAMBOR DIZUNGU NKISI KAMBONDO, KOTA
2. AE(^) SENZE
AE(^) SENZ
NTATA DI MAKONGO
(ou KOTA ou MAKOTA, se for o caso)
NXAUEND
26. SAMBOR PARA CONVIDAR PARA DANAR OGS E ZELADORES (TAMBM SERVE
PARA PEDIR LICENA)
BANDA XAUER, A
BANDA XAUER DANGU (^)
Resp.: (Resposta daquele que entra) KOROMIN MAWO BERERE (^)
BANDA XAUER DONGU
BANDA XAUER
BANDA XAUER
A TATETU
BANDA XAUER
BANDA XAUER
A MAMETU
-13-
28. SAMBORO PARA DANAR
2. KONGO NGANDU
ORE RE (^)
3. JIR, O JIR
NKAMBONDO KE AMA
Resp.: AI AI NKAMBONDO KE AMA.
5. OIA, OIA E
KALINGUELENGU O KADE TATETU
OIA OIA
KALINGUELENGU O KAD MAMETU
A cantiga que se segue serve para saudar todos os kambondos suspensos e confirmados
que estejam presentes, e tambm os santos que os suspenderam.
-14-
29. SAMBORO DE DESPEDIDA E AGRADECIMENTO
AI AI AI EL (^)
KAMBONDO TATA
DA MUXIMA E
(bis)
A TATETU, A MAMETU,
Resp.: KAMBONDO E TATA
DA MUXIMA E (^)
KONGO DI MBANDA A!
KONGO DI MBANDA AE!
(reza at sentar)
31. REZA PARA PEDIR A BNO AOS ZELADORES PRESENTES E DAR ADOB E PEDIR A
BNO AO OG QUE EST SENTADO PELA PRIMEIRA VEZ
-15-
REZAS REFERENTES OBRIGAO DE 7 ANOS
, A, A, KOSENZE (^)
KATULONDIR
(BIS)
MUZENZA
MUZENZA KIOB
MUZENZA
MUZENZA MAKONGO
(ritmo: kongo)
-16-
35. TERCEIRA SADA
DI MUXIMA KE AME(^)
KATENDE SIMBENGANGA
(bis)
AI, KIMEMENSO SIMBENGANGA
DI MUXIMA KE AME
KATENDE SIMBENGANGA
segunda cantiga
DANDURE(^), DANDUR
DI MAMETU/TATETU KE AND
terceira cantiga
A, ZENZ, A ZENZ
TATETU/MAMETU DI MAKONGO
UN XAUEND
quarta cantiga
EW GANGU
EW GANGU
EW GANGU
E TATETU/MAMETU ALUIZ
EW GANGU
-17-
quinta cantiga
ABASSAL DI NGOL
BUKE LEL(^)
(bis)
ABASSAL DI NGOL
BUKE LAL
(bis)
Aps as louvaes feitas nesta sada o santo do novo zelador retornar ao ndemburo (quarto de
santo), ao som da seguinte cantiga:
SAL, LEMAN
(NKISI) TARUAND(^)
SAMBANGOL(^)
SALE, LEMAN
TARUANDE(^)
SAMBANGOL
-18-
37. QUARTA SADA
Depois de realizado todo o batukaj, retira-se mais uma vez o santo para o ndemburo, cantando-se
cantiga prpria.
Cantiga 1:
SALE, LEMAN
TARUAND SAMBANGOL
SALE, LEMAN
TARUAND SAMBANGOL
Cantiga 2:
GUIENU NZAMBI
APONGO D(^)
NSEKESSE(^), NSEKESSE(^)
NSEKESSE(^)
Cantiga 3
, DI
, DI A
(bis)
TATA MANEP
SEREPEP (') NFI
DI GANGA ZUMB
ORIEX
-19-
38. CANTIGAS PARA QUINTA SADA
3. (RITMO KONGO)
IND (^), IO, IO (^)
INDO (^) FINDO (^) MAL
TATETU/MAMETU TARAMENS (')
INDO FINDO MAL
5. MAMETU/TATETU , , ,
MAMETU/TATETU DUNDUN EU
MAMETU/TATETU DUNDUN AM
MAMETU/TATETU DUNDUN EU
-20-
39. Na quinta sada, para se PUXAR O SANTO DO NDEMBURO para o sambile, reza-se:
KERE, KERE
KE BANDA ATOIZ
BANDA KE AM
(bis)
40. KUIXANA - REZA DE FUNDAMENTO DO BATE FOLHA (ACELERA A APROXIMAO DO
NKISI DO TATETU/MAMETU):
KAJA NKISI
KE AM
KAJA NKISI
GANGA RUN
A, A, KAJA
NKISI GANGA RUN
-21-
SADA DE SANTO (DIZUNGU NKISI)
41. O ato da PRIMEIRA SADA feito sob a entonao da seguinte cantiga:
MUZENZALA DI LEKONGO E A
E E EA (BIS)
MUZENZALA DI LEKONGO E A
43. TERCEIRA SADA (Para dar o nome)
1. BEREKET, BEREKINAN E A
E E EA
BEREKET, BEREKINAN E A
.
2. A A KOSENZ
KATULONDIR
(bis)
KOSENZE EA
KOSENZE KATULONDIR
(bis)
-22-
QUANDO O SANTO D O NOME
44. REZA PARA O MOMENTO APS A SUNA
1. NZAMBI, NZAMBI
KE NZAMBI
(bis)
NZAMBI APONGO DE
KE NZAMBI
KE NZAMBI
2. NZAMBI NA KUATEZALA
Resp.: AWETO
3. NZAMBI KIZAMBI
TATA KIMBANDO
NZAMBI KINZAMBI
EA
-23-
46. QUARTA SADA
Pra esta quarta sada escolhe-se uma das cantigas abaixo, para puxar o santo para o salo:
2 - A ZENZE
ZENZA
MUZENZA DE LEKONGO
UN XAUEND (ritmo Muzenza)
3 - TOT TOT
DI MAIONGA
MAIONGAMBE (^)
TOT TOT
DI MAIONGA
MAIONGOLE (^)
-24
48. CANTIGAS PARA O NKISI VOLTAR AO NDEMBURU:
-25-
REZAS DE SEGURANA DA CASA
1. KATAMBA
GANGA KATAMBA
DE TERE(^) KALUNGA
A KATAMBA
GANGA KATAMBA
DE TERE KALUNGA
3. GANGA KATMBA
GANGA SIBA
(bis)
-26-
51. CANTIGAS DO FOGO
No Angola Kaiangu associada diretamente ao fogo
Ao cantar juntam-se os 2 dedos indicadores, para juntar as polaridades.
1. EZO (^) MATAMBA NGOLA
NKREN KRENZOC()
NGREZO(), EZO(^)
(bis)
2. NA MATAMBA
SAMBA NGOLA
KREZO(BIS)
-27-
53. REZAS PARA PEMBA:
1. A primeira representa a ancestralidade, no soprada, jogada no cho, no meio do barraco.
Firma a cumeeira, os 4 cantos e o porto.
PEMB(^), PEMB
NGURA ZIL(^) PEMBE(^)
R: MONA, MONA KE(^) AME(^)
O KE PEMBE
O KE PEMBA IZA D'NGOLA (Tumba Junsara)
(Bate Folha: IZA KASSANGE)
IZA D'NGOLA
O KE PEMBE SAMBA ANGOLA
-28.A-
SAMBORO NKISI
PAMBUNJILA
1. PAMBUNJILA J MUKONGU
I I O RERE
PAMBUNJILA J MUKONGU
I I O RERE.
PAMBUNJILA KUJ KUJANJO
2. PAMBUNJILA A
PAMBUNJILA A
PAMBUNJILA J MUKONGU
PAMBUNJILA A
3. PAMBUNJILA A
PAMBUNJILA A
PAMBUNJILA A NGANGA
PAMBUNJILA J KONGU (Tumba Junsara)
(Bate Folha: PAMBUNJILA A)
INVOCAO
4. SINGANGA GANGAI
GANGAI LEKUE
PAMBUNJIL
SINGANGA GANGA I
GANGAI LEKUE
PAMBUNJILA
-29-
5. SINGANGARA A
SINGANGARA A
SINGANGARA (N)GANGA
SINGANGARA J KONGU
6. TENDA TENDA
TENDA I
INDO RERE E
RESP.: TENDA I O TENDA I
7. A PAMBUNJIL
A PAMBUNJIL
A PAMBUNJIL
PAMBUNJIL, PAMBUNJIL
QUALIDADE: MAVILE
8. MAVILE, MAVAMBO
INDO, INDO KEN
INDO, INDO KEN
9. MAVILE MALEMBE
NKOMPENSO
NKOMPENSOA
-30-
11. MAVILE MAVAMBO
REKENKENSOE,
HA HA HA
REKENKENSOE
(Toque: muzenza)
14. KANJANJA
KANJANJA DE KAKAMENE
DE KAMUJIRE,
Resp. KANJANJA
-31-
16. ORI, ORI, ORI TIBIRIRI
MAVU, TIBIRIRI
TIBIRIRI (Exu ligado ao fogo e terra)
17. TIBIRIRI, TIBIRIRI
Resp.: MONA IXI
TIBIRIRI TIBIRIRI
Resp.: MONA IZO
-32-
Reza (cntico) de Exu Mavambu (muito sria)
22. MAVAMBU, MAVAMBU DI AMBURE (^)
KATUL TULAMB, KATULAMB
MAVAMBU, MAVAMBU DI AMBUR(^)
KATULAMB KATULAMBO(^)
-33-
CANTIGAS DE NKOSI
(CHAMAR NKOSI PARA ENTRAR PARA COMER)
1. NKOSI, MUKUMBI
TRA MENS DANGE(^)
GOIA E
GOIA E
3. NKOSI MUKUMBI
TRA MENS KAI
KOSENZ NKOSI
KOSENZ NKOSI
KOSENZ
4. NLUANDE(^) NKOSI
KONGO TALANDE(^)
NLUANDE NKOSI
KONGO TALANDA
5. A A BANDA MINI KONGO
DE TRA KOLE(^)
DE TARA MENE(^)
-34-
6. convida a ir aos atabaques
BAND MINIKONGO A A A
BANDA MINIKONGO A
MINIKONGO
KAJ NGOMA (atabaque -rum - chamando)
8. NKOSI TANO L
TANO L MARW
NKOSI TANO L
TANO L MAIONG
9. NKOSI BAMBI
IA NKOSI
NKOSI BAMBI TUREMO(^)
IA NKOSI
-35-
Reza de gente velha:
11. NKOSI DI BEREGEDE
SAMBANGOL
SAMBANGOL(^)
NKOSI DI BEREGEDE
SAMBANGOL
SAMBANGOL(^)
-36-
CANTIGAS PARA NGUNSU
1. OLO BARANGUANJE
NGUNSU DE BARA KUR
OLO BARANGUANJE
NGUNSU DE BARA KUR
2. LANDANGUANJE
KASSANGUANJE KE AME
(R) IA SINDA LUKAIA
LANDANGUANJE
KASSANGUANJE KE AME
(R) IA SINDA LUKAIA
3. (ANTIGA)KALUNGA NO XAUER
A RUE
KALUNGA NO XAUER
A ZING
4. BAMBI
BAMBI A IZA TAW
BAMBI A IZA TAWA MIM
BAMBI A IZA TAW
5. AUENDA KANJIRA
MUGANGA NGANGA
A TUMBA
TAWAMIN A TAWAMIN
-37-
6. KABILA KEWALA TALA
MUZAMBE(^)
MANAN MUREW
UN TATA KAMBONDO
DE LUANDA
MANAN JIMBE JIMBE
A DANDA LUNDA E ORERE
8. A GONGOBILA, DIL(^)
A GONGOBILA
(BIS)
9. GONGOBILA MUTAL
GONGOBILA MUTAL
-38-
10. ADE KUTALA ZINGE(^)
IA ZINGE(^) O (^)
(BIS)
AO IZA KUTALA KAIZA KURA
AI AI, AI AI
ADE KUTALA ZINGE
ADE KUTALA ZINGE
IA ZINGE O
KEMIN FAREW
KEMIN FAREW
AO IZA KUTALA
KAIZA KURA
AI AI, AI AI
(d a volta na cantiga para encher barraco)
-39-
-40-
CANTIGAS DE KAVUNGU
1. Fundamento com Oxal
IE, IE, KAFUNJE(^)
KATU, LEMBARASINA
KOSENZALA
4. NSUMBU, , , (^)
NSUMBU POPO DI MON
(BIS)
-41-
5. A, A SI KAFUNAN
A, A SI KAFUNAN
KAFUNJE KOMBE LOJ
TATETU SI KAFUNAN
6. XAUERE(), XAUERE()
KAFUNJE KUMBELOJ
XAUERE(), XAUERE()
KAFUNJE KUMBELOJ
-42-
10. LEMBA
ME, KATU, IZO
LEMBA
ME, KATU E
FAIA MAMETU KAINDO(^) (Bate Folha)
(FAIA MAMETU KAIANGO(^) - T. Jusara)
KAMBONDO KUND KAMBA
LEMBA DILE
FAIA MAMETU KAIANGO(^)
KAMBONDO KUANDE(^) KAMBA
MANDU KAI
-43-
CANTIGAS DE HANGOL
2. (Kongo)
AI, AI, VULAIO(^)
VULAIO KONGO ASA
KE MASA VULAIO
3. GANGA VULA
VULAIO(^), VULAIO(^)
RESP. GANGA VUL
VULAIO, KENAN, KENAN
REP. GANGA VUL
4. Ligada a Danda
AYN AYN
HANGOLO(^) ZINH(^)
KE DANDA LUNDA SES (')
5. Ligado a Nkosi
E A BANDA KOKODO(^)
KOKODO
INGU(^), A(^), A(^)
R.: KOKODO(^) INGUE
-44-
6. HANGOL ASUA
NO KALUNGA
NO KAIED(^)
(BIS)
HANGOL(^) ZINH(^)
R. SIMBENGANGA JAUTAL
SIMBENGANGA HANGOLOMA
SIMBENGANGA JAUTALE
7. HANGOLO MARAVAIA
KE PEMBE(^)
HANGOLO MARAVAIA
KE PEMBE(^)
E SAMBANGOL(^)
8. HANGOL MARAVAIA
NO SERERE(^)
R. NO SERER(^)
9. AI, AI TATETU
HANGOL'O ANUMENDO
GAMBOADINHA
GAMBOADINHA
HANGOLO ANUMEANDO