Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
12 de Maio de 2007
12 de Maio
Dia Internacional do Enfermeiro
Ficha técnica SOB O SIGNO DO OLHAR:
Publicação electrónica
com periodicidade trimestral RE-VER, VER E PRE-VER
Ano 2 - Número Especial
ISSN 1646-5067
• EDITORIAL 2
• APRESENTAÇÃO DA COLECTÂNEA 3
• FLORENCE NIGHTINGALE
Biografia e influencia para a Enfermagem 4
• DOS ANOS 70
Pontos relevantes do percurso da Enfermagem na década de 70 18
• DOS ANOS 80
Historia da Enfermagem década de 80 21
• DOS ANOS 90
Pontos relevantes do percurso da Enfermagem em Portugal
década de 90 24
Coordenação e Revisão Científica • DO SÉCULO 21
Lucília Nunes
Enfermagem no séc. XXI 27
--
Reservados todos os direitos de autor. Copyright ®
Paula Leal
5
(
*
@
@
@ @
= A 7 A
! & @%
"##$ % & & ! 8 & : ; / ,
' ( ) * 6
+ & *
, : ; ( *
- . / 5!
*
( / 01
2 * =
2 3 4 5 +
@
6 * 8 3 6 '
6 B (
7 5 3 7 A
5 *
8 *
* 9" - =
2 ( + = *
:
- - ; 9<"# 7
2 &
9CCC D 3 *
(= ! & 5
/ / 8
/ E *
( +
! ( *
3 ( *
>> / / *
= *
( &
' / F ! ( *
*
( 5 - (
? + ( 7 *
7
( * ( = &
, ( *
*
5 G ( H%
3 * I (= H
& J ' * =
K * (
2 *
( B 3
/ = ,( 5
* /
( & ( 5
( 5 ' '
01 2 L (
9 - "##$ & 5 3
D ( 5*
L *( 5
.
8 &
3 8 ( 5
3 (=
5 * 7
2 4&
( * *
&
( 5
6 '
. *
J K 3 * ' 3 *
* &
3 5
' *( 5
&
B 3
M M + ( +
& ' * ( *
* *
D
( 5 5
= L *
= (
J D K 5 2 *
*
+ &*
( 3 >>
G = + 2 (
*
2 ( 9"A
#NA
9<"# *
9EA
#<A
9C9# :
. OD : * (
( * 2 &
' ( 8 L *
- ,
L
(
2 &
& 4 O
7
*
/ 8
*
7 7
/ *
5
*
*( * Q
+ R LP ,2
= 3 8 ? (
7 * 9<NS* 9<N0T
( 5 7* (= F D
7 * * P
/ (
7 7 *
2 ( 3
Foto: http://www.florence-nightingale.co.uk/index.php
.
. 2
3 P
.& 9<E$ :
. ( *
;
* : :
,
7 5 & *
2 (
' * 2 ( (
' & 3 <# *
& / * 9E 9C9#
63 D
Foto: http://www.florence-nightingale.co.uk/index.php
+ 2
& =
(
, 7 (
2 *
* 5
3 '
P
.
( 7 ( *
/ 4
*
( 7 (
2 / ( +
& * (
& 7
(
'
( 2 ( *
*
( ' P
(
6
2 ( 3 &
,
6 * P
( + 3 /
7 5 *
: ;2
* G /
& &
& (
3= = *
3 * - H
' 5
(
!
.
7 ( * 28L? - *2 % $
! % !
( * 9U O !O + 9CCC
Q 8LQ V
P I %&
8 '$ ( ) %
: U ! "###
!
Q4? Q O 2 %
" "
' *O *
; = ,
!O + "##N
7 (
* F B O 7 %+ *
9<<9* 9CC<
O ! O "##E BI C$"*
2 3 *
<E<E* E# % S
?8- W - T OOQ88. - (
P L % &,
'- &
NU O !O + "##S
L
! ( XXX * ( Y
* XXX* * Y
. ( 5 * 9<<9A
9<<0 * , /*
* 7
* *
, *
& 3 *
- ( 5
9C09 : 7 ,
6 + ( ; B '
3, (
D * *
( ( 5 ( T
3 D , 3 *
9CSC *
9U 3 7
*
2 ( 3 3
6
- 9<0# B 4 *
% F 91 *
. / 6 9<<9 ?
B ?( Z4 O
B '
/ 8
* S B
9<09A
9<0C . 9<0" * & +
5 ? O7 2
* B ' = *
9<<"
* 9<<E /
, B [ 4 3
* . & *
5 * * /
* & +
5 ( C ./ 9<<N ? & *
= 7 6 ( * - 4 L
P B V 3 /
&
7( =*
3
9<<C *
(
O
*
,
V 9<<0
*
3 /
6 7
4 BV 3
, *
9<<0
4 B - 5 ' *
9<C#
4 *
?
Q B 5 9C9< *
7
*
. * 9" B
9C#9
"0 V 9<<$ 5 /*
3 5 *
*
\ D *
L
% 4 O
4 *
- L
- (
(
3 *
( 7 6
6 3
! 8 &
/ (
6
+
D *
( *
& 8 &
3
*
6
4 *
/*
L B . 4 *
&*
3 *
( 9C#" *
6 . & - 5
, 9C#< B /[ (
/ * /
/ 3 * +6
* D + *
& 4 BP
Foto: http://www.cruzvermelha.pt/ess/historia.asp
9C"N L *
4
O
+ *
+ *
= *
- 3 ,
3 L 5
5 !
;
+; 9C"<A
"C
( 7
N 8 9C9# &
L P 7
' 9C"C ( 6 +
7 , , ,
5 6*
5 9" 9C9" 3 5 *
- 5 / &
4 B - I * 9C"CA
E# 6
'
9C9< L
4 , * 6
* &
! Q 6 ' (
& ( 6
" (
' ( ' 8 *
(
6 ' *
Q ( 9 , *
( *
( 9CE# *
9C9C *
4 F * L *
*
9C"" 3 L
/
4 O =
& 9CE"A
9CES * *
L P *
Q *
- / 7 =
Foto: http://www.cruzvermelha.pt/ess/historia.asp
' $( % ( )( * + ($ %
QL ^ O7 , & -. /!
/ 0( !
AAXXX A A
- 3 3 ?3 *
6 0" ( _
9S*#E*"##$ 9S!
SE`
8- 3 *
, BP F B O 7 * F 8(
P 5 * 9<<9*
9CE$ / N 9CC< O !O + "#EE BI *
! 3* 6 C$"*<E<E*E#*S
Q *
4 B *
7 *
*
/ 5 *
8 N# * a a *
5 * *
' * + *
/ Q
7 =
& 0#
3 7
S 2 9C09
P
O
/
( ( * 9S ./ 9CNN 3
' 4& * 8 / ' F *
&
P (
N# * / 35* )
* ( 6$( 7 % % 89 7 $
5 3 7 7 / %(:; 7 * 5
3 ! / %<$( / (%%( ) 6 )
& * $( )
3 *
3 * 9CN# V 3 - /
& L P
* , :
7 +
3 5
5 8 B / 3
7 P ( ;
8 /
' F , * 8
/ B / * 9CN9
+ V 3Q ( - 3
= 7 T ,
./ 9CN9 5 *
7 F
./ 9CNE 3 7
8 D 3 *
+ O 8 D F *
+ (
= *
*
3 * 7 ( *
( & ( &
P =7
/ T
3 * ( + 3 *
(&* / & %(
9CNE P 4
6 + B - O
! 9CN" * &
* Q ( ' 7 ! 91 6 G
T ! + 9U L
*
* 6 ( ' 7*
! & T !
& 9CNS
*
* ( ' 7*
& *
!
"U
F
Q & T !
L
? T
9CN" 2
* . ?3
P
3 L 8 / - B P*
*
5 "UL
Foto:http://jornalpraceta.no.sapo.pt/53santamaria2.htm
3 < 9CN0 3 8
- . + * 4 B -
9CN$
9CNS 3 Q Y
. [/ 9CN$ 3 5
( *
4 B ( ( &
V 7 + / (
& ' + *
9CNN - /L ; b
. B 6 7
4 O ( *
3 L ;
: * 8- 3 BP 3 9CN<
* /*
& & ; 2 P 8
( * - 3 BP
' ( '
N# 3 *
: 3 ; *
2 7 (
= , 6 *
+ B 7 *
- 3
- Q B 8
2 3
5 ( *
+ =
/ *
& P P 9CN9
6 7
2 B ( I
4 3 & *
+ (
( *
( -. Q 4 %3 *
D
& * * =
* * 9C0E 3
& /* BP + /
+ + :
3 0# * P P ;
T:
; :
* + ;
9C0S 3 B
* 7
3 0# D . 4
3 (
& ( * - 9C0S 3 7
* 7 3
( * *
6 + B *
3
= =
& !
5 * * ( T
* *
3 0# *
T
6 *
+ / (
3
( 3 *
7 -. $ 2
: *
3 6 (
& *
* (
P T (
5 - 3 BP &
9C09 3 . Q 4 * /+* (
*
9C0" 3 9U. B 5 T 7
4 . 3 ;
!
* T
* /
& *
BP
T
* 6
/
6
9C0$ 3 $ .
S<!
900 "$ ./ 9C0$ 3 0#
* ' *
E ! P *
(
P & / * 3 &
/ * *
( *
2 / *
(
( *
9C0< 3 * *
= ( 3
? 3 (= "##$
* (
7 &
= *
G 3 & * , *
I (
. *
/ ' *
+
9C0C *
6
/
!
* Q O % ?6 *
2 /* % (
*
F B O %F (
& %
O + "##E
-U B 6
& "C$*E9N
*
+ * ( !
AAXXX * (
9"A
#EA
#$9# E
7 + 7
3
L B BP * *
+ = ' D
(
&
=> 5 O
$# I B 3
6 *
Q 6 * 6
& "#
(
-U 7 - 3
3 * *
. *
+ &
L
! (
+ T 7 B 2 *
5 T * 9C$" !
* * P
BP
9C0C * 6
7 $# * *
5 5 P*
* P - 3
& 6
B
8 ! 6
N< 0c 6 *
<### 3 E$c =>?
(
7 6 B P
=> /
5
6 7 / 2 *
B *
* , L
- [ B 3 . ' !
BP .O S9EA
$9 "$ *
B
BP *?
+ (
*.
Q 2 *
* *
BP *
* 6 6
P
*
' C
9C$0
( (
=>A
P
/ ( &
E0(
G 3 3
P
B BP ' ,
,
6 P
=>> 3 *
: + , P ; (
/ 3 B * =>B 3 .
BP + *
P % *
7 =>@ =>A * * 7
, ' +
( % 3 ( *
& ( ' (
( 6 7 * 7 7 P 3
= *
/
*
5 3
&
P
9C$# 3 *
* L P
/ * ( 7
= = !
*
* O *F (
9<<9*9CC<
3 $#!
O !O + "##EE$N BI C$"*
* B <E<E*E#*S
*Q O * &
* 2/ * (
( ( !
AAXXX A A
* 6 0" (
*
( !
AAXXX A
+*
=B + *
3 * (
.O E#NA
<9 !
: *- ( /
&
*B &
<#; 3 *
'
( *
C# 3 !
* . '
* P
.
(
& (
B *
* . & *
5* & *
!
/*
P
Q
( *
B [ (
Q
?3 [
6 7
*. 5 9C<N
G /
* . P *
;
=B@
G ,!
=B
* B6 2
. , 6 + % =
+ P
7 !
* 6
8 & /
= ,
( B =B8
*G
/ (
=B?
B E 5 *I&
*
/ !
* * !
*O 2 L
* -3 * P 3
* e 2 (
* (
! / /
*8 7 8 =
&
/ 3
*L
,
*BP P . * !
*BP - & * +
*BP &
G . Q * B F
BP & 3 O +
P ! =B=
* & 8 . *
: ; 5
: ;
& . *
' 4 BP
& 7 3 <# 3
7 3 & *
O I B %
* * *
& 3
3 '
3
=B>
G
! !
* /
( & F B O 7 % F (
* 8 9<<9 %
9CC< O !O + "##E E$N
BI C$"*<E<E*E#*S
=BB
G O 4 *
G
B *
7 3
6 ' !
* 5 9"1
* ' I (
B *
/
* L ( ( '
* . 7
*
f ( 2 P
7 ( & EN (
6 * 2 3 (
5 7 5 5 * G + [ O 1
9SA
C# C V (
9CC9 . Q BP
& +
5 7 ( * I 3 B / B
F 5
( 7 * - + *
. & 3 6 7 G
*
& ( * . * SE$A
C9 < *
E1 +:
9 % *
7 * * +
6 ' & *
,
P * 3 b;
+ , * 9CC" . * 9"$A
C" E
& V( BP -
3 C# (
D
9CCE (
' *
- 19<A
CE 9$ - 3 *
7 ( *
: . 5 B
P ;
9CC# &
B P
B
G
B P *
I 3
*
O 19"A
CE ""
B
( 5
- 3
/ (
O I
BP O 1S<A
C# " + *
3 * L .
9CCS * *
B / &
BP = : ! *
- 8 7 BP 2 ; *
& BP - . L
-3 * P L * 4 BP *
B * *
"ECA
CS 90
"1 (& /
B 3 7 * :
6 , + . 4 . B
' 4 , ' I
, - ; .
B 4 I &
V
+ '
"##9 3 3
9CCE
O 9#CA
C$ 90 B
7 B 4
( *
. * 1C$A
CS C
( /
9CCN 3 G
G 9CC< .
BP . *
I ( '
1C$A
CN 9# -
9CC0 *
+ (&
3 = 3 L *
6 7 *
G 8
% L . * 1
909A
C0 0 B *
6 7 *
. *
' '
* 1 9#SA
C<
5
"9
*
B L '
*
: P
' *
6 7
3 *
6 8 3 *
5 . 5 =
*
O BP
- O 1E0A
C< "S V(
7 7 P
9CCC + * *
O I 7
B 3 8 3
O ?FL , 3
. * 1 ENEA
CC E %
B 3 3 3
O !
9* 7 3
( ! * ! 3
* 3 !
, % ) #
, 7 3 3
7 ;
T
"% & ! ' $( % ( )( * + ($ %
* *
* F B O 7 % F (
P T 9<<9* 9CC<
O !O +
* *
* L[ O48 - - - / *
P T 4 O +
* L I L8 O 2 % : '
* &
2 !
D
; L 2 %
B A
8 C< 1E" & 9N*9$
U O 7 * B8FB - % : %
!:
0 12 ( *
; L 8
19< B "##N & $*
! 3 ,
<
. 4 5 6
* 8 *
/ 7
* 6 7 &
5 7 5 *
5 ' &* 2
&
999 * /
' D * I (
& 99 '
( / *
= ' %
. *
( +
( P *
*
(
= + * ( =
[ * *
% O * 3 5 *
&
+ +
5 % 6 * 7
8
( *
& ' *
P *
g Z2
* *
/ ' *
7
8 ( *
9<<C
/
P *
8
= ( 3
:
3 * &
E & ! * = +
*8 6 7
& 99 "
6 7 ( 8 /
5 * - BP "##N
* *
& ( 7 *
* *
= 7
* 3
( 3 28 25 8 / '
* 8 * 5 *
/ * "##E
, P , , ./ "##" E9
* 5 B *
( ES
P B E9 ( *
= B 7
! L ' BP ! /
& 6 L L
/ / L O*
[ ?=
B
L = 4 .
I =T L
& 7 ( *
4 I
*
/ ( *
* 7
/ / B
&
.&* 6
I (
3
( (
99? 8 *
+
*
+ ( *
*
+
& ! &
Q 2
8 / - BP *
(
/ ' *
P 5 6 7
- 998 *
D '
&
8
( 7 *
( B
=
99@ = !
P 9CC< .O S9"A
C< ( 7 *
6 7 *
3, * *
3
B 4 B ' *
O 1"$A
"##" < / '
P
/ *
(
* =
? B % ?3 "##N V ( "##0
6 BP $# ' 7
8 "##N *
T 3 ,O I
+ ! B O 1SCA
"##N E#
' 4&
/
= +* &
/ + & *
7 7 (
7 8 ( 5*
+ 3 ( 6 Q - *
3 ( / *
/ & 7 &
&
7 O
$ 8 99A
& 7 *
5
/ *
+* B *
* BP 3 ,
/
998 ( 8 (
' * *
/ &
O 8 = 3 *
+ * & 8
/
O & / 7*
* & *
= ,O I B *
3 &
, 4= 3
.
8 !: * *
+ 7
. *O 1$SA
"##0 "S - *
, 3 * ( *
& / + (
*
& 6 *
+ =
B
& 7 6 *
7
/
6 7 = "1
;
, *
8
7 &
I ( &
7
*
7 3 "##<A
"##C
(
& +
"##CA
"#9#
'
*
& !
D L
* 8B? - %
Q ]
/ *
B
/ L B [ BB "##E
V 99> 8 & 7
* .L ^h8 Q L O.8 B 8 BF L 8L
% I ( "##N _
*
9S - "##$` . 7 iii! ( !
AA
A
XXX AI ( AI ( A
7 jI (A
P
* - LQ ?8 % 8
*
7 B3 L
(
B [ BB "##N
* 8L. - .8B 2 L- L8B % 8
*
I ( L 8 *
"##N S*$
9N 3 P
7
B3 >> 3
/
?
!
*? L 6 7
& L *
6 7 *
. *O 1909A
C0 T / *
*? 8 8 +
& *
5
6 *
7 3 *
. *O 3
19#SA
C< T *
* 7
* *
*
7 * P *
. *O 1ENEA
CC T P *
&
*? ' *
B !
, *2 91 @
I ( * * 8 8 *
' + "1 *
. *O @
1$SA
"##0
G V 6
( B & 6
5 *
5 5 *
3 @
, +
& 5 *
( 5 & 7 3 *
3 /
& + & *
7 , P *
(
: ; /*
& 5 A
= 3 5
= A
(
B *
P D *
& !
* A *
(
* P A
*
7 A
8
/ *
P
8 *
* & %
( *
8 / (
& * P ( ( *
3 : ; *
/ , * 7 7 8
. X ( & * *
' & ,
5 B &
+*
3 >> &
* * 8 & *
/ % 8 &
7 * * *&
+ F
3 3 *
8 /
*
B 3 >> * 7 7
! : ;
6
*F %. 7
2 3 5*
& !
& * * ( *
* 6 7 8 7 & ( &
+ + * P =
7 5 * 7 5 3
& *
7
* /
(
*
* ( *
* 3
' 9N *
&*
2
* O 7 ]
3 2 1S# "N
"C & >
* O 7 F (
O V ( "##E
(
*- ( - Q B *
4 &
' = *
'
4 B 7
( B & *
4 7
4 5 !
2 1S9 "9 "N & >
3 3 9
: * 8
7
6
I ( 1 "E S $ &
- "##0
' &
* 8
'
& * 9<
( *
- "##0 1"9 E9 EE & "##0
P 5 *
7=
& * 8 9*
* # 1"9 9E 9S & "##0
' 6 * 8 6 3
. * ( 1 "9 NE
- & * N0 & "##0
9N =
&3 & 7 * B O7 ]
3 3 2 1
] * E< & "" >
6 @ * L [ :
8 & * ; O7 L 10"C -
3 "##N C# 9##
I O 7 :
+
8
3 /
0% #& I E + (=
/ (
( (
2
(&* 3 & f / /
& 2 "
6 * % &
/ + 3 * = 5 (=
5 % ( & &
/ = * *
* *
7 ' ( (
& (= ( 4 5 3
( * ( 5*
(
B 6 ( = (
( 3
( *
& (
( B & * *
R* = * G = *
& + = *
5 ( 46 \: 8 #
( 3 3 !
(= ; +
* ( &* (
( & 3 : ; (
( % 7 %
6 ( ( = 5 (
6 / +*
& 5
% : ! ;=& 6 6 *
( & 3 *
+ '
!
9 07 & &
2
(&
T
" . * (& *
+
( T 7 & /
B * ( P *
* 3
* (* J K%
* ( *
3 !3 = *
= 8 ( 3 * &
6 V i 6 * *
( / J K
*
( +%
' !
] * +
( ( /
/ * ' + *
3 * *&
T
* ( *
=
P =
A
* *
*
/ 5
,
/
* 3 *
& 3 &
/
% 3 = *
/
3
3 = 6 3
& =
8 3 *
J K
= J
,
/ 9
K
7
+ * F
/ &
6 / 3
* [ 3
( *
* 3*
% 6
* G
*
6 6 =
& % ( 7
P
( =
(
6 &
* * , * P
7 =
7 3 =
&
(
+ 2 * (=
]
+ /
(
*
= + J / K
B
=
P *
6 * B *
/ ?0/
3 *
/
+ % =
& G
( *
% &
% 3 *
( 5
( 3
* * *
6
*
/ (
*
& 3
*
+ / * * *
6 & (
6 + * 5 *
3 *
( * 7 *
=
& / *
* *
]
*
!
L 8
+
+ 5
3 (=
/ ' 5* 5 * & ?
&
+ (*
6 7
= , * ? /
6 *
! @ *
3 3 =
T * *
7 ] 3
/ (
/ *
& *
+
*
* *
5 '
3 + *
=
L
5 : ' /
P 6
' *
=
*
;
8 / *
3
/*
=
3 *
3 /
: ;
J 5 K : & ;
3 %
J K J6 7 K
/ '
J( K J K 3
F * =
3 * 4= *
7
/ 6
/' * 6
( %
? 3 = /
*
3
( * *
3 7 (
* +*
?
6 &
7 '
% *
'
&6 Y
*
3
&
S
B * 3 & ( *
& T ' (
/ %
3 & * / 5
*
/ * &
7 ] &
/ = /
. ( 3
B
* - / . Y
J K 3 * (
3 &*
R* (
/ O "$ "##$
3
V / Lucília Nunes
Coordenadora da
% 5* Área Disciplinar de
Enfermagem da ESS-IPS
Doutorada em Filosofia
4 SAVATER, Fernando – Potenciar a razão. Discurso de
Enfermeira Especialista em
Dezembro de 1998. El País, ocanto.no.sapo.pt Enfermagem de Saúde Mental e
Psiquiátrica
E-mail: lnunes@ess.ips.pt