Você está na página 1de 23

Cartilla oo Dcpartamcnto oc Icsquisa,

Ilantio c Cultivo oc Mariri c Clacrona

H um lom tcmpo vcnlo tcntanoo concrctizar um sonlo oc rcunir inlormacs c


cxpcricncias vivioas solrc plantio oc mariri c clacrona ncsta nossa sagraoa rcligio.
Istas cxpcricncias so lrutos oc cxpcrimcntos c olscrvacs quc lazcmos
naturalmcntc quanoo nos ocoicamos ao plantio oc mariri c clacrona. Istcs
Mcstrcs, caloclos quc vcm cnsinanoo na pratica o quc cicntistas comprovam cm
suas pcsquisas. As valorosas inlormacs solrc pcsquisa, oc como cncontrar o
mariri na llorcsta, quanoo c a lorma oc collcr lcm como iocntilicar no cstaro
contioas ncsta cartilla, mas nosso oljctivo c rcunir inlormacs solrc como
plantar nossas plantas sagraoas.
Dcntro ocsta lora oc Unio, csta cartilla c uma rcunio oc inlormacs collioas
ao longo oos anos oc pcsquisa, tcnoo como prolcssorcs a Naturcza c os caloclos-
inoios, Mcstrcs quc um oia mc intcgraram ncsta caminlaoa, na lusca oc luz ocntro
ocsta sagraoa rcligio oo scntir. Tamlcm rcuni aqui uma sntcsc oas palcstras
prolcrioas no cncontro oo Dcpartamcnto oc Icsquisa, Ilantio c Cultivo oc Mariri c
Clacrona rcalizaoo na cioaoc oc Bclcm (IA), cntrc os oias 22 c 2` oc sctcmlro oc
2006. Iazcm partc ocstas ocsta cartilla inlormacs oos ocpartamcntos oo plantio
oas Unioaocs Aoministrativas: Nclcos Ici Cana c }aroim Ilorioo, oos Irc-
Nclcos Castclo oc Marlim c Irncipc Iam, lcm como oas cxtcnscs oo N Ici
Cana cm Araguaina, Iaruapclas c Itinga.
Istc tralallo no scria possvcl scm as cxpcricncias trazioas com as pcssoas quc
iniciaram as ativioaocs oc plantio c oo conlccimcnto aoquirioo com cxpcrimcntos
lcitos ourantc mais oc 20 anos oc ativioaocs oc plantio cm nossa rcgio. A cstas
pcssoas c quc ocoico csta apostilla como uma lorma oc ocixar gravaoo um
conlccimcnto aoquirioo ao longo oos anos, mcsmo salcnoo quc cstc
conlccimcnto ainoa prccisa scr aprimoraoo c aoaptaoo as oilcrcntcs conoics oc
amlicntc c clima ocsta nossa imcnsa Amaznia, cm cspccial a nossa
oivcrsilicaoissima 11' rcgio.
Jos Heniiqne CaIIanio
Cooidenadoi Regional doepaiIamenIodo!lanIio
1+ Regio
Inoicc
1 !lanIio do Maiiii e Chaciona____________________________________________OO
1.1 !lanIio poi paiIe vegeIaIiva____________________________________________OO
1.1.1 Maiiii (BanisIeiiopsis caapi)__________________________________________OO
1.1.1 Chaciona (!sychoIiia viiidis)_________________________________________OO
1 !lanIiodoMaiiii e Chaciona
Uma oas primciras coisas quc ocvcmos lazcr para tcr um mcllor rcsultaoo no
plantio c a analisc lsico-qumica oo solo onoc vamos rcalizar o plantio. A colcta oo
solo para analisc ocvc scr lcita oc lorma corrcta, cm zig-zag`, alrangcnoo tooa a
rca oo tcrrcno, com auxilio oc uma p, prcviamcntc limpa, a uma prolunoioaoc oc
1 cm. Tooo o solo colctaoo (aproximaoamcntc uma latia oc solo oc cm oc
grossura c oa mcsma largura oa p) ocvc scr colocaoa ocntro oc um laloc. Aps
lcito a colcta, ` sul-amostras, oc aproximaoamcntc 00 g oc solo, ocvcm scr
colocaoas cm sacos plsticos scparaoos c cnviaoos para analisc cm um local
cspccializaoo cm analisc oc solo, como IMBIAIA, IMATII, Univcrsioaocs c ctc.
Tooo o manuscio oas amostras lcm como as lcrramcntas utilizaoas ocvc cstar
prcviamcntc limpa.
I iocal quc ncsta anlisc oo solo ocvcmos tcr inlormao solrc pH (aciocz oo
solo), tcorcs oc Nitrogcnio (N), Isloro (I) c Iotssio (K), clcmcntos cstcs
importantssimos para uma loa nutrio oas plantas, c sc possvcl inlormao solrc
a qualioaoc lsica oosolo(tcxtura c cstrutura).
Dc possc oo rcsultaoo oa anlisc oo solo c sc vcrilicaoo quc cxistc uma aciocz,
ou scja, um pH oo solo alaixo oc 1,, a ao mais importantc quc ocvc scr lcita,
antcs oo plantio, c a corrco oo pH com calcrio, cm quantioaoc rccomcnoaoa
pcla anlisc. Iimportantc quc csta corrco scja lcita apcnas nas covas oas plantas,
tanto oas nossas plantas sagraoas como nas covas oas arvorcs quc por vcntura lorcm
plantaoas.
calcrio, oc prclcrcncia o oolomitico, ocvc scr incorporaoo cm tooa a rca oa
cova rcvolvcnoo a tcrra oc 20 a `0 cm oc prolunoioaoc com antcccocncia mnima
oc `0 oias oo plantio ou colocaoa junto com a tcrra oa cova com o mcsmo pcrooo
oc antcccocncia. _uanoo no lor possvcl a anlisc oo solo, a cxpcricncia nos
mostra quc na rcgio Amaznica a quantioaoc a scr usaoa lica cntrc 2.00 a `.000 kg
oc calcrio/la, quanoo aplicaoa na rca tooa, ou oc cm covas oc 10X10X10 cm, usa-
sc 200 a 20 g oc calcrio/cova.
A possvcl oclicicncia oc outros clcmcntos qumicos ocvc scr controlaoa com
uso constantc oc aoulos organicos (slioos c lquioos) c oc rocla loslataoas
conlormc scr mostraoo mais aoiantc. Dcvcmos alolir oos nossos plantios aoulos
qumicos solvcis comoNIKc tamlcm ousooc agrotxicos.
I importantc quc no apcnas nos prcocupcmos com o plantio oc mariri c clacrona,
mas quc tamlcm inicicmos uma caminlaoa na oirco oc tornarmos nossos plantios
mais prooutivos com a introouo oc rvorcs lcnlosas para uso oa lcnla nos prcparos.
Ncstc scntiooistoocvc scr projctaooprcviamcntc.
Tamlcm ocvcmos oar um importantc passo na oirco oa construo oc lornalla mais
clicicntc. Ista ocvc consumir mcnos lcnla c tcr um poocr calorlico constantc c
sulicicntc para rctiraoa ooprincipioativos oc nossas plantas sagraoas.
Tooo nosso plantio ocvc scr oirccionaoo para acontcccr nos pcrooos cm quc a
Lua cstcja cm lazc crcsccntc. _uanoo oo plantio cm local oclinitivo, alcm oa lasc oa
Lua, ocvcmos nos prcocupar com a cstao oo ano. Nossos plantios tcm oaoo mcllorcs
rcsultaoos quanoo so oirccionaoos para o inicio atc o mcio oo pcrooo cluvoso.
Intrctanto, os tratos culturais como aoulao, roagcm oo mato, pooas, mancjo oa
capocira tcm mcllorcs rcsultaoos quanoo so rcalizaoos na lua minguantc c ourantc
tooooano.
1.1 !lanIiopoi paiIe vegeIaIiva
Iara rcproouo vcgctativa, tanto oo mariri quanto oa clacrona, ocvc-sc
sclccionar plantas vigorosas, scm oocnas c, sc possvcl, quc aprcscntcm uma loa
conccntrao oo principio ativo alcm oc um lom crcscimcnto (aoaptao s conoics
locais). Dcvcmos tcr scmprc cm mcntc quc quanoo sc laz a rcproouo atravcs oc uma
partc oa planta (talo para o mariri c lolla para a clacrona), a nova planta quc surgc scr
iocntica mc. _uanoo sc rcproouz por scmcntcs os ocsccnocntcs vcm com matcrial
gcnctico (caractcrsticas) tanto oo pai como oa mc, cm proporcs oilcrcntcs para
caoa inoiviouo.
Dcvcmos tcr muito cuioaoo com a introouo oc partcs vcgctativas
provcnicntcs oc locais onoc sc tcm conlccimcnto oc ataquc oc pragas c oocnas.
Iortanto, tooo o matcrial vinoo oc outra rcgio ocvc passar por uma minuciosa
avcriguaopara sc iocntilicar lcsouros, larvar, lrocas, lungos, ctc.
Sc lor cncontraoo qualqucr uma ocstas pragas o matcrial ocvc passar por uma
ocsinlcco manual ou com auxilio oc caloa loroalcsa (ocscrita mais a lrcntc) ou
ocscartaoo(oc prclcrcncia incincraoo).
1.1.1 Maiiii (BanisIeiiopsis caapi)
Irimciramcntc omariri cscollioopara oplantio(taloou lastc) ocvc scr cspallaoo
pclo solo (Iigura 1) para quc ocorra a lrotao. Istc local ocvc pcrmancccr scmprc
mioopara quc laja a lrotao, scm quc a lastc pcrca ovigor rcprooutivo.
!nc crrcspndc c !0.000 m2
!
5 6
(pcoao oc gallo ou um lio) para ocscnvolvimcnto inicial
oas muoas (Iigura 1), c cspalla-sc novamcntc a matcria
organica acima oo solo. _uanoo a muoa alcana os gallos
oas rvorcs o tutor oc maocira pooc scr rctiraoo. Mariri
Caupuri cncontraoo na rcgio oc Bclcm no accita quc scja
cnrolaoo no tutor oc maocira ou lio, portanto na lora oo
plantio a guia oo mariri ocvc scr oirccionaoa para o tutor ou
lio, oc lorma quc csta j crcsa cm sua oirco.
I oc granoc importantc a catalogao oa muoa, oanoo
um coigo para caoa planta. As inlormacs importantcs s
quais ocvcm scr anotaoas so: nmcro oc iocntilicao
(ocvc cstar colocaoo na planta tamlcm), oata oo plantio,
tipooc Mariri, proccocncia oa muoa.
1.1.1Chaciona (!sychoIiia viiidis)
No plantio oas clacronas primciramcntc ocvc-sc construir um cantciro com
ouas partcs oc solo arcnoso c uma partc oc matcria organica oc composto ou pa oa
llorcsta (Iigura ). local oo cantciro ocvc scr somlrcaoo c pcrto oc uma lontc oc
gua para lacilitar as rcgas, quc ocpcnocnoo oo ano (mcnos cluva) ocvcm scr ouas
vczcs aooia.
Sclccionam-sc lollas saoias, ncm muito nova ou muito vclla, oa clacrona quc
sc qucr rcproouzir. As lollas poocm scr cntcrraoas pclo talo (Iigura 6) ou sc oolra a
lolla aomcioc cntcrra-sc csta partc nocantciroocixanooas ouas pontas oc lora.
_uanoo cstas gcrminam (Iigura )
aparcccm s razcs c vrios lrotos ao rcoor oa
partc quc loi cntcrraoa. A rctiraoa oc caoa
lroto ocvc scr cuioaoosa para quc cstc
aprcscntc as lollas novas juntocom as razcs.
s lrotos, cuioaoosamcntc rctiraoos oas
lollas, so plantaoos cm sacos plsticos
prcviamcntc clcios com solo arcno-argilosa c
matcria organica oc composto na proporo
oc 1:2. Iimportantc quc o solo scja um pouco
argilosa, pois quanoo lormos rctirar a muoa oo
ligurc !. Mcriri cspc|ncd ccimc dc s| umid
pcrc gcrminc.
Iara plantio oc pcoaos oc mariri ocvc-sc oar prclcrcncia pclos talos mais
jovcns, pois cstcs tcm uma rclrota mais vigorosa c mais rpioa. Apcnas nos locais
onoc cxistc o n c quc surgcm os lrotos (Iigura 2), tanto oas lollas como oc razcs,
mcsmocstcs noaprcscntanooum noclinioo.
Com o aparccimcnto oos lrotos lica mais lcil o cortc oa cstaca para oiviso
oas muoas (Iigura `). Caoa n com um lroto, j cnraizaoo, scr uma nova muoa.
cortc ocvc scr oc prclcrcncia com uma tcsoura oc pooa ou um laco lcm aliaoo
para nooanilicar a muoa.
plantio oa muoa oo mariri ocvc scr lcito ocitaoo, conlormc Iigura `, para
quc as razcs possam tcr total contatocom osolo.
Com o Mariri lrotaoo c cm solos arcnosos, alrc-sc
uma cova, no locam oclinitivo, na prolunoioaoc oc `0 cm
c oc comprimcnto (ou largura) oo mcsmo tamanlo oo
talo (pcoao oc mariri) oa muoa (Iigura 1). Im locais com
solos mais argilosos a cova ocvc scr lcita no tamanlo oc
`0x`0x`0 cm.
Dcntro oa cova coloca-sc, aproximaoamcntc, ' p oc
composto organico (prcparaoo conlormc itcm 1.S). Aps o
aoulo, coloca-sc solo, prccnclcnoo o rcstantc oa cova, c
planta-sc o Mariri. plantio c lcito oc lorma quc o talo
scja cntcrraoo junto com as razcs licanoo apcnas os lrotos
para lora (Iigura 1). Isto laz com quc o talo no pcrca
umioaoc c no scja atacaoo por lrocas ou outros
prcoaoorcs.
Aps rcalizar o plantio, coloca-sc um tutor oc maocira
ligurc 2. Lcc| d surgimcnt ds brts c dcs
rci:cs j:cns
ligurc . Crtc d tc|
d Mcriri, cntrc s ns,
jrmcnd c mudc.
A ncccssidcdc dc cumcntcr :|umc dc c:c c pcrc prprcincr umc diminui dc cmpcctc d s|.
2
ligurc . Mudc dc Mcriri
p|cntcs nc jrmc nri:ntc|
;dcitcdc), jiccnd pcdc
d Mcriri cntcrrcd junt
cm cs rci:cs c c brtc
pcrc jrc cm um tutr dc
mcdcirc u umc |innc dc
cndu dc brtc.
ligurc . Ccntcir dc Cnccrnc pcrc
brtc dcs mudcs.

lcrc ist cstcms uscnd ctiuctcs dc gcrrcjc pctti cscritcs cm c|c-tintc uscdcs pcrc dcscnn cm cut-rc|c:.
A cnccrnc cnnccidc cm ccbc|c c c cspccic ls,cntric :iridis, c cnccrnc ccnc|udc c ls,cntric
ccrtncgcncnsisc c cnccrnc ccicninnc c ls,cntric |ciccrpc.
7 8
provcnicntcs oc plantas matrizcs saoias com lom ocscnvolvimcnto cm
crcscimcntoc aoaptaoas s conoics locais.
Iimportantc quc as scmcntcs scjam catalogaoas com a proccocncia c cpoca oa
collcita. _uanoo lor colctar as scmcntcs ocvc-sc lazcr csta catalogao
inoivioualmcntc, para caoa uma oas plantas matrizcs c no misturar Mariris c ncm
clacronas oilcrcntcs, ou oc oilcrcntcs proccocncias.
1.1.1SemenIeiia
Tanto as scmcntcs oc mariri como as oa clacrona ocvcm scr plantaoas cm
cantciros prcviamcntc construoos com uma proporo oc uma partc oc tcrra
arcnosa com uma partc oc composto organico (Iigura 9). Caoa proccocncia ocvc
scr plantaoa scparaoamcntc cm uma rca prcviamcntc ocmarcaoa.
Antcs oc colocar as scmcntcs, o cantciro ocvc scr rcgaoo oc lorma quc a tcrra
liquc mioa, mas no cnclarcaoa. As scmcntcs ocvcm scr colocaoas
organizaoamcntc solrc o cantciro, scnoo quc ao tcrmino oo plantio uma lina
camaoa oc matcria organica ocvc scr cspallaoa solrc as scmcntcs. Caoa
proccocncia ocvc scr plantaoa scparaoamcntc, como uma marcao onoc sc inicia c
tcrmina a scmcntcira. Aps isto, rcga-sc toooocantcironovamcntc.
Aps a gcrminao oas scmcntcs, aproximaoamcntc 10 a 1 oias para o mariri
(Iigura 10), c 2 a ` scmanas para a clacrona, as plantulas ocvcm scr rctiraoas com
cuioaoo, com um pouco oc tcrra c scm quclrar as razcs. As plantas jovcns ocvcm
scr plantaoas cm sacos plsticos prcviamcntc prccnclioos com tcrra arcno-argilosa
saquinlo, para plantar cm um lugar oclinitivo, o torro no sc quclrc c as razcs
liqucm cxpostas.
Tamlcm c importantc quc os sacos scjam clcios atc a loca para quc, quanoo
lor rcgaoo, as loroas no sc oolrcm impcoinoo a cntraoa oa agua no saco. As muoas
ocvcm pcrmancccr a solra c, sc na cstao scca, rcgaoas oiariamcntc pclo pcrooo
oa manla c oa taroc.
_uanoo prontas para o plantio (aproximaoamcntc 1 a 20 cm oc altura), as
muoas ocvcm scr plantaoas cm covas prcviamcntc alcrtas (10x10 cm c com
prolunoioaoc oc 10 cm). A cova ocvc scr prccnclioa com o solo atc o mcio, scnoo
quc o rcstantc oa tcrra c misturaoo com a mcsma proporo oc composto organico
(aproximaoamcntc 1 p clcia oc composto).
Dcpois oc plantaoas, ocvc-sc colocar uma p oc composto, ou matcria
organica (lollas c paus cm occomposio), ao rcoor oa muoa para quc sirva oc
lontc oc nutricntc c oilicultc a pcroa oa agua pcla cvaporao c transpirao oo
solo.
1.1!lanIiopoi semenIe
pcrooo oc llorao oo Mariri vai oc maro a agosto nas rcgics tropicais com
qucoa oas scmcntcs no pcrooo oc agosto a sctcmlro. A llorao oo Mariri cst
rclacionaoa commuoanas rcpcntinas oa tcmpcratura como, por cxcmplo, noitcs
mais lrias c oias qucntcs.
poocr gcrminativo oas scmcntcs oiminui cm `0 oias c intcrrompc cm 60
oias a partir sc collioos. Iortanto, as scmcntcs ocvcm scr plantaoas antcs ocstc
pcrooo, aconscllanoo quc o plantio scja lcito atc 1 oias aps a colcta oas
scmcntcs.
As colctas oc scmcntcs tantooomariri quantooa clacrona ocvcm scr
ligurc .
Ccrminc dcs
j|ncs dc Cnccrncs
cntcrrcdcs pc| tc|.
ligurc S. Scmcntcs dc Mcriri.
ligurc 6.
lrmc dc cntcrrcr
cs j|ncs dc Cnccrnc
pcrc brtc pc| tc|.
A prpr signijicc umc ucntidcdc dc tcrrc, pr c\cmp|, umc |ctc dc tcrrc pcrc ducs utrcs |ctcs dc cmpst ;|ctc d mcsm tcmcnn).
Obscr:ccs pcsscis.

6
ligurc 9. Ccntcir pcrc p|cnti dc scmcntcs dc Mcriri
cm c|gumcs p|ntu|cs gcrmincdcs.
O tcmcnn dc c:c tcm uc scr bc prpr, pis c cnccrnc :cm jiccr pr tdc c :idc n mcsm |ugcr. Lcmbrc-sc uc ns s rctircms cs j|ncs

9 10
rvorcs poocm scr plantaoas (Iigura 1`) a uma oistancia oc 1, m uma oa outra c no
mciooa linla (1,0 m oa loroa oa llorcsta).
A clacrona ocvc scr plantaoa cm local somlrcaoo oc prclcrcncia com plantas
lcguminosas (ing, palitcira, accia, ctc.). As cspccics oa Iamlia oas Lcguminosas
so importantcs para o ccossistcma, pois lorncccm nitrogcnio gratuitamcntc para
as plantas.
Im locais onoc o Mariri solta` muitas guias, cstas ocvcm scr pooaoas a caoa
scis mcscs, oc prclcrcncia na Lua Minguantc, ocixanoo apcnas uma ou ouas guias
mais vigorosas. A pooa oo mariri, lcita com uma tcsoura-oc-pooa lcm aliaoa, para
quc ocsta lorma o mariri no solra ncnlum oano, c com a possililioaoc oc licar
grosso o mais rpioo possvcl, pois tooa a cncrgia oisponvcl scr oirccionaoa apcnas
para ouas guias.
A caoa inicio oa cstao cluvosa c scca ocvc scr colocaoo uma p clcia oc
composto cm caoa uma oas muoas plantaoas. Ao mcsmo tcmpo oa aoulao ocvc-
sc ollar sc cxistc ataquc oc pragas nas lollas c caulcs oas muoas oc mariri c oc
clacrona.
I muito importantc o plantio oc cspccics lcnlosas ocntro oas nossas rcas oc
plantio, c ocvc scr inccntivaoo pclos Ircsiocntcs oas Unioaocs Aoministrativas,
pois assim quanoo rctiramos o mariri para o prcparo oo vcgctal ns tamlcm
possamos rctirar a lcnla oa mcsma rca.
No luturo, sc qucrcmos ainoa prcparar o vcgctal no jcito traoicional usanoo
lornalla, scr caoa vcz mais oilcil conscguir a lcnla para o prcparo. Iortanto,
prccisamos pcnsar agora nisto c alcm oc plantar rvorcs lcnlosas ocvcmos j
ocscnvolvcr um movimcntopara tcrmos Ioinalhas mais eIicienIes.
Iimportantc quc a tcrra contcnla uma
loa quantioaoc oc argila, pois assim quanoo
lormos rctirar a muoa oo saquinlo para
plantar no local oclinitivo o torro no sc
ocsmanclc.
As muoas ocvcm scr mantioas cm uma
rca somlrcaoa c pcrto oc uma lontc oc
gua. No pcrooo oa scca a rcga ocvc scr ouas
vczcs ao oia, oc prclcrcncia pcla manla c
pcla taroc.
1.2 Condnodomaiiii
As muoas oc mariri c clacrona ocvcm scr
plantaoas cm local oclinitivo, oc prclcrcncia, no
inicio oa cstao cluvosa. A cova ocvc scr alcrta
com uma prolunoioaoc oc 10 cm c rca oc 10 x 10
cm. solo ocvc scr colocaoo novamcntc na cova
atc complctar mctaoc oa cova, c o rcstantc oo solo
ocvc scr misturaoo com a mcsma proporo oc
composto organico. Nas covas oo Mariri ocvc scr
colocaoo um tutor oc maocira ou um lio para
conouo oa guia atc a rvorc (Iigura 11). solo
ao rcoor oa muoa no ocvc licar cxposto, c para
tanto ocvc-sc cspallar matcrial organico para
cvitar a pcroa oc gua. No csqucccr oc rctirar o
saco plstico antcs oc plantar a muoa c oc
manuscar com cuioaoo o torro para quc clc no
sc quclrc. plstico ocvc scr lcvaoo para o local
apropriaoo.
mcllor local para plantio oc mariri so rcas oc capocira antiga onoc cxista
uma loa cntraoa oc luz ocntro oa vcgctao (Iigura 12). Ns cstamos tcnoo um
lom rcsultaoo com a alcrtura oc uma rua, com oirco Lcstc-cstc, oc
aproximaoamcntc 2 mctros oc largura, ocntrooa capocira antiga.
Nas ruas, onoc sc planta o mariri nas loroas, cstas poocm scr prccnclioas com
arvorcs lcnlosa para scrcm usaoas como lcnla no prcparo oo vcgctal. Dcsta lorma,
quanoo sc corta o mariri oas loroas, colcta-sc a lcnla para usar na lornalla. As
ligurc !0. Ccrminc d Mcriri nc j|rcstc.
ligurc !2. Arcc prpicic pcrc p|cnti dc Mcriri cm
ccpcirc :c|nc. Octc|nc mstrcnd c cbcrturc dcs
|inncs dc p|cnti dcntr dc j|rcstc.
ligurc !!. l|cnti dc mudc dc Mcriri
cm tutr dc mcdcirc.
Arvores Ienhosas
ligurc !. l|cnti cjicicntc dc mcriri ;ncs brdcs dcs |inncs)
cm p|cnti dc cr:rcs |cnnscs n mci dcs |inncs.
S
^ CO cn:icd pcrc ccdc unidcdc tcm umc p|cntc dc jrnc|nc dcscn:|:idc pc| ^ S j ctistc ;Sl),
cm tcmbcm um pcss c pcss jtgrcjic dc cnstru dc jrnc|nc dc lcrcucpcbcs ;lA).
S
11 12
compactao c pcroa oc umioaoc por cvaporao. Alcm oo quc, proporcionar
um alrigo para animais lcnclicos no comlatc oc pragas c oocnas lcm como
cm alimcnto para as pragas oas nossas plantas impcoinoo assim uma maior
prcssosolrc onossoplantio,
!aia qne esIe piocesso aconIea, nm onIio elemenIo qne deve esIai piesenIe
a gna: tooos os proccssos quc cnvolvcm organismos vivos ncccssitam oc
gua cm conoics iocais, portanto nossos plantios ocvcm cstar suprioos oc
gua na lorma oc irrigaoou na sua manutcnooa gua oosolo,
Tambm pieciso nnIiienIes paia o desenvolvimenIo: os nutricntcs so
muito importantc para o crcscimcnto oas plantas c para quc cstas construam
larrciras contra oataquc oc pragas c oocnas. Ior cxcmplo, oN c rcsponsvcl
pcla colorao vcroc oas plantas, scnoo quc os cloroplastos (cstrutura oc
colorao vcroc oas plantas) so rcsponsvcis pcla captura oa luz oo sol ocntro
oas lollas, com isto uma oclicicncia oc N pooc acarrctar cm uma
cnlraquccimcntooas plantas,
Cnidados com piagas e doenas: as pragas c oocna ocvcm scr controlaoas
oc uma lorma quc noagrcoimos omcioamlicntc c ncm a saoc lumana.
2.3 Como podemos apioveiIai da melhoi Ioima possvel
oSol, a gna e os nnIiienIes?
jcito mais clicicntc c tcnoo lastantc vioa no
solo. Ista vioa c oaoa pclos microorganismos,
minlocas pcqucnos animais, lcsouros, larvas,
piollos-oc-colra, ccntopcias, ctc. (Iigura 1). Tooos
cstcs organismos tcm uma luno nos solos c so
cxtrcmantc importantcs para a vioa oas plantas.
2.+ !ndicadoies Biolgicos de
!eiIilidade doSolo
As cspccics vcgctais ou animais so importantcs
2 AvaliandooesIadonnIiicional das planIas
Tooas as plantas para crcsccrcm prccisam cm ooscs timas oc sol, agua c
nutricntcs. As plantas alsorvcm cncrgia, cm lorma oc luz a partir oo sol, c
convcrtcnoo-a cm cncrgia qumica. Istc proccssoc ocnominaoooc IoIossnIese.
2.1! oqne a IoIossnIese?
A lotossntcsc c translormao oc gua (H2) c sais mincrais (N, I, K, Mg,
ctc.) na prcscna oc C2 c cncrgia solar cm carloioratos (Clicosc ~ C6H126):
Istc proccsso c a nica lorma com quc a naturcza criou para translormar a
cncrgia oosol cm cncrgia organica nos vcgctais.
2.2 Comose pode nIilizai aomximoa lnz dosol?
As plantas prccisam oa cncrgia oo sol para crcsccr, com isto prccisamos
cncontrar uma mancira oc lazcr com quc clas tcnlam conoics timas para
crcsccrcm. Ncsta oircotcmos quc lcvar cm conta os scguintcs itcns:
Condies Iimas de InncionamenIo: caoa planta tcm uma conoio iocal
oc luz (cncrgia solar), gua c nutricntcs. Ior cxcmplo, as clacronas crcsccm
mcllor cm uma conoio oc somlra c o mariri crcscc mcllor cm conoics oc
plcnosol,
!nvesIii na possibilidade de onIias espcies Iiabalhaiem capIando a eneigia
do Sol (adnbao veide): quanto mais plantas tivcrmos cm uma mcsma rca
mais cncrgia oo sol cstarcmos captanoo c colocanoo na nossas rcas oc plantio.
Istas plantas, as quais tcm como cxcmplo as gramas, mucuna, ctc., poocm nos
auxiliar na lorma oc aoulo vcroc c como protctor oo solo contra croso,
Iigura 11. Iroccsso oc utilizao oa luz oo sol pclas plantas c
translormao ocsta cncrgia luminosa cm cncrgia qumica,
ocnominaoo lotossntcsc.
6 C2 + 6 H2 + !neigia Solai C6H126 + 6 2
L imprtcntc cn:i:cr cm c prcgc c n c\tcrminc-|c, |cmbrc-sc uc ns inccnti:cms c bidi:crsidcdc.
9
Iigura 1. Solo com vioa c com
saoc, timo para ocscnvolvi-
mcnto oc nossas plantas.
13 14
inoicaooras oas conoics oc lcrtilioaoc c oc saoc oos nossos plantios (Iigura 16).
Iortanto, cm um amlicntc natural, tooo scr vivo ocscmpcnla um papcl na
comunioaoc oa qual laz partc.
importantc, cnto, no c climinar os scrcs vivos, mas sim mancj-los para
quc aparcam cm momcntos quc nos tragam mais lcnclcios oo quc prcjuzos.
Assim, as crvas oaninlas ao mcsmo tcmpo cm quc inoicam um prollcma, poocm
scr a prpria soluo natural para supcrar octcrminaoa situao, conlormc vcrcmos
mais na lrcntc.
2. !oi qne a maIiia oignica melhoia a iesisIncia das
planIas?
uso oa matcria organica (Iigura 1) ocvc scr caoa vcz uma constantc ocntro
ooplantio. Ista ativioaoc vcm atuar nos scguintcs pontos:
aumcnta lastantc a capacioaoc oo solo cm armazcnar gua, oiminuinoo os
clcitos oas sccas,
aumcnta a populao oc minlocas, lcsouros, lungos c lactcrias lcnclicas c
vrios outros organismos tcis, quc cstolivrcs nosolo,
Iigura 16. Amlicntc natural sauovcl
c aquclc quc contcm tooos os
clcmcntos ncccssrios para a vioa oas
plantas c oos microorganismos.
Iigura 1. Matcria organica na lorma oc composto.
Alimcnto sauovcl para nossas plantas.
aumcnta signilicativamcntc a capacioaoc oas razcs oc alsorvcr mincrais oo
solo, quanoosc compara aos solos scm matcria organica,
possui, na sua constituio, os macros c micronutricntcs cm quantioaocs
lcm cquililraoas, as quais as plantas alsorvcm conlormc sua ncccssioaoc,
cscollcnooa qualioaoc c a quantioaoc ncccssria,
c lunoamcntal na cstruturaooosolo, ocvioo
lormaooc grumos (agrcgaoos, ligura aolaoo),
cxistcm na matcria organica sulstancias oc crcscimcnto (os lito-lormnio),
quc aumcntam a rcspiraoc a lotossntcsc nas plantas.
2.6ComoIazei ocomposIo?
composto c prcparaoo utilizanoo vrias camaoas oc matcrial organico oc
origcm vcgctal (20 cm oc altura) intcrcalaoo com camaoas oc matcrial oc cstcrco
animal ( cm oc altura), conlormc csqucma
oa Iigura 1S.
Na proouo oc composto, procuramos
misturar o rcsouo polrc cm Nitrogcnio (N) c
ricos cm Carlono (C) (cx. palla oc millo,
arroz, trigo, capins, lagao oc cana, ctc.), com
rcsouos ricos cm nitrogcnio com as
lcguminosas (lcijo, crvilla oc vaca, mucuna,
gricioia, ing, lcijo guanou, crotalria, sali,
lcijo oc porco, ctc.), alcm oo aoulo animal,
oc tal mooo quc a occomposio scja rpioa c
scm pcroa oc nitrogcnio.
Com cssc cquillrio, pooc-sc aumcntar inmcras vczcs a quantioaoc oc aoulo
organico a scr proouzioo, consiocranoo quc tooo c qualqucr rcsouo organico, livrc
oc agcntcs contaminantcs, pooc scr usaoona compostagcm.
_uanoo cstivcr lazcnoo o composto rccomcnoa-sc nunca pisar solrc a pilla,
ocixanoo-a scmprc lola para uma loa acrao c um iocal movimcnto oa gua oc
irrigao.
iocal c usar uma rclao oc 2/` oc matcrial lilroso para 1/` oc nitrogcnaoos
Iigura 1S. Isqucma para construo oa
pilla oc composto.
Mccrnutricntcs s ^itrgcni ;^), lsjr ;l) c ltcssi ;l), c|cmcnts imprtcntcs n juncincmcnt dcs p|cntcs.
Micrnutricntcs s c|cmcnts imprtcntcs pcrc sistcmc dc prtc cntrc prcgcs c dcncs c pcrticipcm n crcscimcnt dcs p|cntcs
10
11
16 15
(2:1). Aprovcitamos o composto para cnriqucccr a mistura com alguns mincrais (p
oc rocla, MB1, calcrio, larinla oc osso c loslato natural, pulvcrizaoos solrc a
mistura c cm pouca quantioaoc). Dcssc mooo, acima oo aoulo animal c
importantc colocar uma lina camaoa oc aoulos loslataoos como os ps oc rocla
(Iorim, Arao, MB1, rocla oc Aracl). Iara caoa tonclaoa oc composto ocvcmos
colocar 1kg oc poc rocla (0,1').
Talcla 1. Caractcrsticas oc alguns aoulos animais.
uso oc aoulos mincrais (ps oc rocla) c muito importantc para olcrcccr as
plantas oivcrsos microclcmcntos oc granoc valor para o ocscnvolvimcnto oas
plantas, tanto a nvcl nutricional como tamlcm para quc as plantas possa criar suas
lontcs oc oclcsa para rcsistir aoataquc oa pragas c oocnas.
A caoa camaoa concluoa ocvc-sc colocar gua o sulicicntc para mollar a lcira
scm cscorrcr. Iclo mcnos uma vcz por scmana, ocvc-sc vcrilicar as conoics oc
umioaoc c tcmpcratura oa compostcira c, sc ncccssrio, irrig-lo c/ou rcvira-lo.
composto csta cm uma umioaoc iocal quanoo ao csprcmcr uma quantioaoc nas
mos nos scntimos o composto mollaoo mas cstc no ocixa cscorrcr agua cntrc os
ocoos.
A cscolla oo local onoc scr construoo a compostcira c cxtrcmamcntc
importantc. Dcvc scr uma rca plana, protcgioa oc vcntos c insolao oircta, com
lcil accsso para a carga c ocscarga oo matcrial, c tcr gua oisponvcl para irrigao
(Iigura 19).
Uma vcz pronta lcira, olscrva-sc uma clcvao oc tcmpcratura, logo nos
primciros oias, como conscqucncia oa ativioaoc oos microorganismos. Issa
tcmpcratura pooc atingir limitcs
supcriorcs a S0 'C. A clcvao oa
tcmpcratura acima oc 0 'C, por
muito tcmpo, pooc provocar uma
pcroa accntuaoa oc nitrogcnio, o quc
no c ocscjvcl. Intrctanto, csta
clcvao, cm curtos pcrooos oc tcmpo,
c importantc para ocscontaminar a
compostcira oc agcntcs qumicos ou
oc pragas c oocnas inocscjvcis.
Dcvc-sc conscrvar, ourantc o pcrooo
oc proouooocomposto, uma tcmpcratura cntrc 0 a 60 'C.
Iara vcrilicar a tcmpcratura, um proccsso prtico, mas vivcl para as conoics
rurais, consistc cm ocixar mcrgullaoo na compostcira pcoaos oc cano ou
vcrgallcs oc lcrro. Dc quanoo cm quanoo, rctira-sc o cano ou vcrgallo c toca-sc
com a costa oa mo, pr scr mais scnsvcl aocalor.
Trcs conoics poocm ocorrcr:
Tcmpcratura alta (mais oc 60 'C), a tcnocncia c rctirar oc imcoiato mo.
Ncssc caso, ocvc-sc oiminuir a tcmpcratura oa compostcira, vcrilicanoo a umioaoc
oo matcrial, isto c, sc cstivcr mioo, rcouzir as conoics oc arcjamcnto, por mcio
oc uma ligcira compactao oa compostcira, caso cstcja scco, pooc-sc alaixar a
tcmpcratura pcla rcga.
Tcmpcratura mcoia, clcvaoa, mas suportvcl ao contato. Signilica quc a
occomposioocorrc normalmcntc.
Tcmpcratura laixa, matcrial scm aquccimcnto. Duas situacs poocm
acorrcr ou o matcrial j sc cncontra occomposto, ou, pr lalta oc arcjamcnto ou
umioaoc, a tcmpcratura nosc clcvou.
A primcira circunstancia mostra quc o
composto j sc cncontra cm conoics oc scr
usaoo, na scgunoa, rccomcnoa-sc provocar uma
rcouo oa compactao oa compostcira, pr
mcio oo rcviramcnto oa lcira (Iigura 20), o quc
lacilitar o arcjamcnto, conscqucntcmcntc
lavcr maior ativioaoc microliana c aumcnto
oa tcmpcratura. rcviramcnto ou cortc oa
lcira, ocvc scr lcito oc cima para laixo, oc mooo
quc o matcrial quc cstava cm cima liquc
cmlaixoc oquc cstava cm laixoliquc cm cima.
Iigura 19. Iilla oc composto pronta cm local plano
c prximo oc uma lontc oc agua.
Iigura 20. Icvolvimcnto oa pilla oc
compostcira para oiminuir o calor.
17 18
quanoo vai scr utilizaoo no oia antcrior, ocvc-sc mcxcr apcnas pcla manl c ocpois
ocixar cm rcpouso ourantc o rcsto oo oia para quc sc possa tirar apcnas a partc
lquioa quc c oquc scr utilizaoo.
No plantio o Biogco ocvc scr aplicaoo nas loras mais lrcscas oo oia, isso tanto
para lolla quantopara solo. Sc oplantiocstivcr limponosc ocvc usar oBiogco.
Sc as plantas cstivcrcm llorioas no ocvc scr aplicaoo o Biogco, pois os insctos
quc sorcsponsvcis pcla polinizaopoocm lugir.
A caixa contcnoo o Biogco ocvc scr mantioa scmprc ocstampaoa c no sol
(Iigura 22). I importantc quc scja alrigaoo
oa cluva quanoocsta aparcccr.
Biogco pooc ourar atc mcsmo anos
c para mantc-lo vivo c prcciso cstar scmprc
cuioanoo oclc com rcstos oc lrutas c
vcrouras, c acrcsccntanoogua.
Iara pulvcrizar a tcrra coloca-sc 1SL
oc gua c 2L oc Biogco. I para usar
oirctamcntc nas lollas, oiluir 20mL oc
Biogcocm 20L oc gua.
Uma oica muito intcrcssantc c quc
scmcntcs poocm scr inoculaoas com o
Biogco c assim gcrminam muito mais rpioo
c vigorosas. Iara a inoculao oas scmcntcs
ocvc scr lcito o scguintc proccsso: ocixar a
scmcntc oc mollo por 2 minutos (somcntc
2 minutos) no Biogco puro. A quantioaoc oc
Biogco utilizaoa ocvc scr o sulicicntc para
colri-las. Dcpois c splantar'
Biogco pooc scr colocaoo no plantio
tooo mcs atc quc a vioa rctornc a tcrra,
licanoo mais lola, mioa c aparcam plantas
cspontancas c liclos num amlicntc
scmcllantc aooa llorcsta.
2.8 VanIagens de nso do composIo oignico e
bioIeiIilizanIes
aumcnta opH oosolotornanooosolomcnos acioo
oiminui os clcmcntos txicos oosolo
Normalmcntc so lcitos 2 ou ` rcviramcntos no composto (aps , 1 c 2
oias), c otcmpototal oc occomposiocst cntrc 2 a ` mcscs.
2.7ComoIazei nm bioIeiIilizanIe?
s liolcrtilizantcs so prcparaoos liolgicos quc so usaoos como aoulo loliar
ou no solo, para ativao cclular c nutricional oas plantas. Istc c constituoo oc
rumcm oc loi (cstcrco vcroc novo), rocla loslataoa, matcria organica, cinza c
rcstos oc lrutas c lcgumcs no cozioos, scnoo cstc ocrraociro aplicaoos no inicio c
pcriooicamcntc para alimcntar as lactcrias.
Biogco c uma criao oc microrganismos quc quanoo colocaoos solrc a tcrra
ocvolvcm a vioa para cla c acclcram a occomposio oo mato quc loi roaoo. } nas
lollas oas plantas, o Biogco lunciona como um rcvitalizantc aumcntanoo a sua
capacioaoc oc luscar nutricntcs na tcrra.
2.7.1 !iepaiodoBiogeo
`0' oc cstcrco vcroc para 0' oc gua. Caso no tcnla o cstcrco vcroc, pooc
scr usaoo20'oc capim oc luclooc loi c S0'oc gua. Misturar lcm.
Dcpois, acrcsccntar 10 a 20L oc scrrapillcira oa mata (oc prclcrcncia, tirar as
lollas sccas oc cima c pcgar a tcrra goroa, mioa c com molo) para 100L oc Biogco.
Assim quc comcar a lcrmcntar, tratar com rcstos organicos (cascas oc
vcrouras, lrutas, lcgumcs, ctc.). Isscs rcstos organicos no poocm cstar tcmpcraoos
ou cozioos,
Iara quc o pH no aumcntc muito c lom aoicionar um pouco oc laranja ou
limopara controlar csta clcvao,
Aoicionar 100g oc larinla oc rocla ou p oc pcora para caoa 100 litros oc
Biogco.
2.7.2 Algnns cnidados qne devemos Iei com oBiogeo
Biogco quanoo c lcito pcla primcira vcz lica pronto cm torno oc 1 oias. A
mcllor mancira oc salcr sc j cst pronto so as moscas c marimlonoos quc
comcam a roocar a caixa. Alcm oisso, vocc pooc vcr a sua imagcm rcllctinoo na
gua comosc lossc um cspcllo.
Biogco ocvc scr mcxioo tooos os oias pclo mcnos trcs vczcs (Iigura 21). Mas
Iigura 21. Biogco scnoo prcparaoo c mcxioo.
Iigura 22. Local colcrto, mas com inciocncia
oc luz para prcparao oo Biogco.
Istcrco vcroc c aquclc ainoa lrcsco sc cstar ouro c scco.
12
19 20
aumcnta a oisponililioaoc oc nutricntcs
lilcra graoualmcntc scus nutricntcs
aumcnta a alsorooc lsloro(I) pclas plantas
aumcnta a clicicncia na lotossntcsc
aumcnta a rcsistcncia praga c oocnas
rcouz a pcroa oc gua nas plantas c nosolopcla transpirao
aumcnta oocscnvolvimcntoraoicular
mcllora a prooutivioaoc oas planta
3 eIicincias mineiais nas planIas: comoieconhecei?
Como usar a talcla a scguir: Lcia as primciras cscollas (A) c, ocpois oc cscollcr,
siga a lctra na coluna oircita. V scguinoo as lctras atc aparcccr um numcro quc sc
laz rclcrcncia lista oc mincrais a scguir, os quais poocm scr oclicicntc ocntro oc
scu plantio.
A
Folhas, Ialos ou peciolos so a!eIados.
Flores ou !ruIas so a!eIadas.
As parIes subIerrheas so a!eIadas (raizes, bulbos, eIc.)
O campo ihIeiro ou lihhas mosIram produo variavel
B
Folhas hovas mais a!eIadas, ou a!eIadas primeiro.
Folhas velhas mais a!eIadas, ou plahIa ihIeira a!eIada.
C
Mahchas amarelihhas ou brahcas has !olhas.
Mahchas ho muiIo evidehIes, morIe das pohIas, ou rgos de
armazehamehIo da plahIa a!eIada.
D
Folhas palidas por ihIeiro, ihclusive as veias plahIas !racas e !ihas
(especialmehIe em solos muiIo desgasIados ou areas arehosas pobres,
acidas ou alcalihas).
Folhas ho a!eIadas por ihIeiro, veias aihda verdes.
E
As !olhas murcham, !icam palidas, comeahdo a morrer. Em campos de
cebolas, esIas !icam pequehas. Se ervilhas esIas !icam pequehas (podehdo
servir de ihdicadores).
No ha grahde ihcidhcia de !olhas murchas e morrehdo.
F
No comeo, a !olha s perde a cor ehIre as veias, esIas desboIahdo depois.
Folhas maduras ho a!eIadas, ho ha !olhas morIas. Comum em ilhas calcareas
ou de coral, solos de deserIo. A plahIa Ioma um Iom amarelado (Veja Iambm J).
Veias cohIihuam verdes, areas desboIadas mehos amareladas, muiIas vezes
embrahquecidas ou sem cor.
G
Areas perIo das veias aihda verdes, as areas a!eIadas se Iorham IrahsparehIes,
marrohs e comeam a morrer. As !olhas hovas a!eIadas primeiro. Feijes e
ervilhas, ao germihar, mosIram raizes marrohs e area marrom cehIral ho broIo.
pH hormalmehIe mehor que 7.
As !olhas so mehores do que hormal, Ialos curIos, crescimehIo reIardado.
Feijo, milho, algumas arvores hovas a!eIadas. Solos acidos, areias lixiviadas,
solos alcalihos, ou alIos em hmus, regies cosIais. As !olhas podem Ier broIos
mlIiplos em roseIa.
B
M
N
O
C
l
D
H
1
E
2
F
3
G
4
5
H
PlahIas quebradias, as !olhas morrem ou so disIorcidas, as pohIeiras morrem,
os Ialos so rachado, asperos, curIos, com !ehdas (repolho). Provavel em areias
acidas ou em solos de alIo Ieor de hmus, ohde !oi aplicado muiIo calcario.
PlahIas ho so quebradias, mas com crescimehIo reIardado, as pohIeiras
morrem, as raizes !ihas morrem como Iambm as pohIas das !olhas e os broIos
Iermihais. As !olhas hovas so ehroladas ou morrem has margehs, as !olhas
velhas sem problema. As !olhas hovas ehroladas Im margehs marrohs,
apodrecem (parecehdo gelia). Veri!ique para excesso de agua, excesso de N, K,
Mg ha agua ou ho calcario. Os IomaIes so!rem de podrido do !uhdo da !ruIa.
l
PlahIa amarelada.
AmarelamehIo ho o prihcipal problema, !olhas com margehs marrohs ou roxas.
1
AmarelamehIo ehIre as veias ou has margehs da !olha.
AmarelamehIo a!eIa plahIa ihIeira, plahIas !ihas as !olhas mais velhas caem.
Comum em solos !rios de Iur!a, areias lixiviadas, solos sujeiIos a ehcharcamehIo.
As plahIas !lorescem e amadurecem cedo.
K
As margehs so amarelas, ou Iem mahchas que se juhIam. Folhas amareladas ou
roxas, com morIe progressiva das !olhas. Em seguida as !olhas hovas so a!eIadas.
As areas a!eIadas ehrolam ou se Iorham quebradias, amarrohzadas. Comum em
areias ou solos com alIo Ieor de K ou Ca. CrescimehIo lehIo, plahIa reIardada.
6
7
8
9
1
L
K
21 22
AmarelamehIo enIre as veias, parecido com de!icihcia de N. Folhas velhas
mahchadas, veias de verde claro, as margehs das !olhas ehroladas, alcahahdo
progressivamehIe as !olhas mais hovas. As margehs das !olhas podem aI morrer,
deixahdo os Iecidos cehIrais, couve-!lor ho !orma cabea. Comum em solos acidos
ou alcalihos lixiviados, como duhas. Di!iculdade em esIabelecer legumihosas.
L
1
As margehs das !olhas so marrohs, queimadas, pode ser ligeiramehIe ehrolada
para baixo, mahchas de Iecido morIo has !olhas, mahchas Iem cehIros escuros,
margehs amareladas, aparhcia geralmehIe irregular em cor. CrescimehIo
reduzido, primeiro has !olhas hovas maduras, depois has !olhas mais velhas
!ihalmehIe has !olhas hovas. Pode aparecer Iarde ho crescimehIo da plahIa, se
!or culIura de raiz (o K pode ser Irahslocado para as raizes). Solos argilosos acidos
lixiviados, as margehs da !olha do IomaIeiro so palidas.
As !olhas !icam murchas, morrem has pohIas ou has margehs: excesso de sdio.
As !olhas ho Imbrilho, verde escuro ou arroxeadas, especialmehIe ha !ace ih!erior
e has veias. As veias e os Ialos Iambmroxos, crescimehIo reduzido. Comumem
solos que so muiIo acidos. Alcalihos secos !rios ou de Iru!a.
As pohIas das !olhas murcham coh!orme que o solo seque, depois !icam de cor
brohze e morrem. No comum. Veri!ique a agua e o Ieor de sal ho solo.
Fxcesso de cIoro
11
12
M
FruIas asperas, rachadas, mahchadas, poucas !lores. Solos acidos, areias lixiviadas,
solos ricos em hmus. 8roIos Iermihais podem morrer, com posIerior
desehvolvimehIo laIeral. As !olhas ho Iopo !icam grossas, podem se ehrolar
da pohIa aI a base.
FruIas apodrecem a parIir do !uhdo ou mosIram areas escuras hesIe local.
MorIe ihIerha, ou areas ehcharcadas ha !ruIa, desigual ha !orma (beIerrabas,
habos, se o solo !or acido, lixiviado, ou com calcaria livre).
N
Cavidades ho cehIro da raiz, a parIe exIerior ehIra em colapso, comum em
cehouras em solos acidos e lixiviados. As raizes podem rachar por ihIeiro.
O
As areas a!eIadas so acidas: os solos podem ser arehosos, pH<5,5. Acido:
FxperimenIar apIicar caIcrio.
Areas pro!uhdas do solo so mahchadas com cheiro de ehxo!re, ehcharcadas.
MeIhore a drenagem.
Areas da culIura so alcalihas: pH > 7,5: experimenIar apIicar enxofre.
As !olhas so rasgadas e a coroa da plahIa esIa morrehdo. VehIos salgados:
Providencie abrigo.
6
7
6
7
Aplicao de Ehxo!re
Aplicao de Cobre. (em !orma de rocha ou sul!aIo de cobre)
Aplicao de Ferro. Aplique ehxo!re primeiro para ver se resolve.
Se hecessario acrescehIe sul!aIo de !erro ou adubo !oliar a base
de !erro. (EhIerre pedaos de !erro velho perIo das arvores).
Aplicao de Mahgahs.
Aplicao de 8oro.
Aplicao de Calcio.
Aplicao de NiIroghio.
Aplicao de Maghsio.
Aplicao de Molibdhio.
Aplicao de PoIassio. UIilize cihzas, cha de coh!rei e uriha diluida.
!lemenIos on aes qne se Iazem
necessiios denIio dos planIios.
Aplicao de Zihco.
Aplicao de Fs!oro. Farihha de osso, ou !os!aIo em rocha.
EhvehehamehIo por Cloro. Processe o muhicipio, ou deixe a agua de
Iorheira descahsar com um puhhado de calcario.
Elemento/ao
Nmero
da tabela
anterior
1
2
3
4
5
6
7
8
9
1
11
12
13
+ !lanIas indicadoias
Im um ccossistcma natural tooo scr vivo, scja clc vcgctal ou animal, tcm um
papcl a ocscmpcnlar (um scrvio a prcstar) para a comunioaoc oa qual laz partc.
Alcm oc, olviamcntc, contriluir para a manutcnooc sua prpria cspccic.
I a anlisc oc qual papcl quc octcrminaoa cspccic vcgctal ocscmpcnla, no
niclo ccolgico no qual momcntancamcntc cst sc solrcssainoo, quc nos lcva ao
conccito oc plantas inoicaooras. Sc as cncararmos como oaninlas c luscarmos sua
crraoicao, cstarcmos pcrocnoo uma prcciosa lontc oc inlormacs, quc nos
auxiliariam nas tomaoas oc occisocm rclaoaonossomancjo.
Sc, ao contrrio, as vcmos como inoicaooras, poocrcmos utilizar no s as
inlormacs quc cla nos trazcm, como tamlcm mancjarmos sua prcscna. Dcsta
lmporIahIe elemehIo para cohsIruir rgos de de!esa dos orgahismos vivos.
13
13
23 24
lorma pcrmitircmos quc clas cumpram sua luno para a comunioaoc vcgctal oa
qual lazcm partc.
Ilantas companlciras so plantas quc inoicam caractcrsticas oo solo c
oclicicncias oc algum tipo oc nutricntc. Iortanto, ao mcsmo tcmpo cm quc cstas
inoicam ccrta oclicicncia cm nutricntcs as mcsma so conccntraooras ocstcs
nutricntcs poocnoo scr usaoas para isto quanoo lazcmos ativioaoc oc colcrtura
morta:
1abela 2. PlahIas ihdicadoras sobre esIado huIriciohal e !isico do solo.
PIanIa
Companheira
Nome popuIar
ou cienIfico
Indicador
Azedihha
Oxa//s oxyptera
EsIa plahIa ihdica solo
argiloso, o qual
apresehIa pH baixo,
!alIa de Calcio e/ou
Molibdhio.
Amehdoim brabo
/uphorb/a heterophy//a
Desequilibrio de
NiIroghio com Cobre,
aushcia de
Molibdhio.
Capim arroz ou
p-de-galihha
/ch/noch/oa crusga////
Solo com !alIa de
Oxighio, subsIhcias
Ixicas. Solos proble-
maIicos para o deseh-
volvimehIo radicular.
Cabelo de porco
Echinochloa crusgallii
Solo muiIo exausIo,
arehosos, com baixa
!erIilidade, com hivel de
Calcio exIremamehIe
baixo e pH acido
Capim amoroso
ou carrapicho
Cenchrus c///atus
Carqueja
8acchar/s spp
Cravo brabo
!agetes m/nuta
Fazehdeiro ou
Pico brahco
Ca//nsoga parv/f/ora
Cuahxuma ou Malva
S/da ssp
Nabisco ou Nabo brabo
/aphanus raphan/strum
Solo depauperado e
muiIo duro, pobre em
Calcio, e pH baixo.
Solos que reIm agua
esIaghada ha esIao
chuvosa, pobres
em Molibdhio.
Solo ih!esIado
de hemaIides.
Solos culIivados com
NiIroghio em excesso,
!alIahdo Cobre ou
ouIros microhuIriehIes.
Solos muiIo
compacIados.
Solos carehIes em
8oro e Mahgahs.
25 26
Maria mole ou 8erheira
Senec/o bras///ens/s
Papua
8rach/ar/a p/antag/nea
Samambaia
ter/d/um aqu///num
1iririca
Cyperus rotundus
UrIiga
0rt/ga urens
Solo com problemas
de drehagem e !alIa
de Zihco como
microhuIriehIe.
Excesso de Alumihio
Ixico (pH baixo).
Solos acidos, adehsados,
mal drehados, possivel
de!icihcia de Maghsio.
Excesso de NiIroghio
livre, carhcia em Cobre.
Camada esIaghahIe
em 40 a 50 cm de
pro!uhdidade,
!alIa PoIassio.
!lanIas Companheiias
Ilantas companlciras so aquclas quc poocmos usar tanto no comlatc a pragas
c oocnas (na lorma natural ou cm prcparaoos) como na lorma oc rcpclcntc oc
insctos c pragas.
PIanIa
companheira
Nome popuIar
e cienIfico
UIiIizao
CombaIe o
crescimehIo
de !uhgos
Diluio de 20 a 30 g de
cravo da lhdia em 10 a
20 liIros de agua
Cravo da ndia
(Syzyg/um
aromat/cum)
Modo de
preparar
PiIanga
(/ugen/a un/fora)
PimenIa de
macaco
(/per
tubercu/atum)
ouganviIe,
Primavera
(8ouga/nv//ea
spectab///s)
Copaba
(Copa/fera
/angsdorf//)
PimenIa Ionga
(/per aduncum)
AIecrim
pimenIa
(l/pp/a s/do/des)
CombaIe !uhgos
de ahIrachose e
virus do Mosaico
Podrido de !ruIos,
aIaque de !uhgos
e bacIrias
Podrido de !ruIos,
vassoura de bruxas,
!uhgos paIgehos
de semehIes, acaricida,
bacIericida
CombaIe !uhgos
CombaIe o
crescimehIo
de !uhgos
CombaIe as
lagarIas
ExIraIo aquoso de !olhas
e ramos secos, IriIurados
em liquidi!icador, !ilIra-se
a misIura em paho de
algodo
ExIraIo aquoso de
!ruIos a 10% (100 g
de !ruIos para 1 liIro
de agua)
ExIraIo aquoso de
!olhas e ramos secos
MisIura de leo 250 ml em
500 ml de agua, para
melhor homogeheizao do
leo em agua adiciohou-se
deIergehIe heuIro.
Pulverizar 0,06 ml de leo/cm2
de area. Usar ha diluio de 50
g de leo para 1 liIro de agua.
Se exIraido em meIahol ou
agua deve aumehIar a
cohcehIrao dez vezes
Decoco de !olhas corIadas
misIuradas com agua 1:5
(!olha:agua) aquecida aI pohIo
de !ervura. Aps isIo o recipiehIe
se mahIm !echado por 15 mih,
depois diluir 5-10% (50 g do
cohcehIrado em 1 liIro de agua)
27 28
6 ConIiole biolgico- piedadoies e paiasiIas
Iquillrio liolgico c o controlc quc prcoaoorcs c
parasitas lazcm solrc as populacs oos insctos, caros,
ncmatiocs, lungos, lactcrias c vrus. Iulgo (praga`) quc
c comioo pcla }oaninla (prcoaoor`) c um cxcmplo
clssico oc controlc liolgico. Com isto c importantssimo
quc nossos plantios tcnlam a maior oivcrsioaoc oc plantas
possvcis.
Ixistcm muitas cspccics quc so prcoaooras ou parasitas
oas pragas c oocnas. I muito importantc quc a prcscna
ocstas cspccics scja inccntivaoa ocntro oos plantios. Istcs
animais so insctos, caros, ncmatiocs, lungos, lactcrias c
vrus. Animais maiorcs tamlcm so muitssimo
importantcs, cntrc clcs: avcs, morccgos, tatus, colras, rs,
sapos c aranlas.
Ixistc uma tcoria quc sc clama trololiosc quc oiz quc
tooo c qualqucr scr vivo s solrcvivc sc louvcr alimcnto
aocquaoo c oisponvcl para sua solrcvivcncia. A planta ou
partc oa planta cultivaoa s scr atacaoa por um inscto,
caro, ncmatioc ou microorganismo (lungos ou
lactcrias), quanoo tivcr cm cxccsso na sua sciva, cxatamcntc
o alimcnto quc clcs prccisam. Istc alimcnto c constituoo, principalmcntc, por
aminocioos, quc so sulstancias simplcs c sc ocsmanclam lacilmcntc (solvcis).
Iara quc a planta tcnla uma quantioaoc maior oc aminocioos, lasta trat-la oc
mancira crraoa.
Ncstc scntioo, um vcgctal sauovcl, lcm alimcntaoo, oilicilmcntc scr atacaoo
por "pragas" c "oocnas". As oitas "pragas" c "oocnas" morrcm oc lomc cm uma
planta saoia. Na mcsma oirco o no uso oc agrotxico vai aumcntar o numcro oc
prcoaoorcs naturais oiminuinooonumcrooc pragas.
A scguir listamos alguns prooutos quc inccntivam c mclloram a saoc oas nossas
plantas, oosoloc ooccossistcma.
Fspirradeira
(Ner/umo/eander
Nim
(Azad/rachta
/nd/ca
Accia Negra
(Acac/a mearns//
AIho
(A///um sat/vum
Cravo de DefunIo
(!agetes m/nuta
NicoIina
(N/cot/na
tabacum
UrIiga
(!agetes m/nuta
5amambaia
(o/ypod/um
vu/gare
PimenIa vermeIha
(Caps/cum
annuuml.
lhseIicida para
Mosca brahca
CohIrole de !ormiga
de !ogo e !ormiga
preIa, acaros, lagarIas,
pulges, cigarrihhas,
besouros masIigadores
e cochohilhas
CohIrole de !usariose
(Fusarium subgluIihahs)
O exIraIo de alho Iemao
!uhgicida, combaIehdo
doehas como o mildio e
!errugehs, e ao bacIericida.
E uIilizado Iambmcomo
repelehIe de ihseIos ho-civos
como a lagarIa e o pulgo
CombaIe pulges,
acaros e algumas
lagarIas. PlahIar ha area
ohde Iem ih!esIao de
hemaIides aIua como
repelehIe haIural.
A hicoIiha cohIida ho Iabaco
um excelehIe ihseIicida, Iehdo
ao de cohIaIo cohIra pulges,
Iripes e ouIras pragas. Quahdo
aplicada como coberIura do
solo, pode prevehir o aIaque de
lesmas, caracis e lagarIas
corIadeiras.
E Iil ho combaIe
aos pulges, lagarIas
e para aumehIar a
resisIhcia haIural
CohIrola acaros,
cochohilhas e
pulges
RepelehIe
de ihseIos
Decoco de !olhas corIadas
misIuradas com agua 1:2,5
(!olha:agua), 10 mih. Aps
isIo o recipiehIe se mahIm
!echado por 24 hr
1.000 g de !olhas verdes, macerar
empilo aI aIihgir uma !orma
pasIosa, curIir em1.200 ml de
agua durahIe 72 hr, peheirar,
adiciohar 10.000 ml de agua e
pulverizar compulverizador cosIal
ExIraIo eIahlico
dissolvidos em agua
Diluies 1:10 ou 1:20
(10 gramas de exIraIo de
alho para 10 ml de agua).
Decoco de !lores misIuradas
comagua 1:2,5 (!olha:agua),
10 mih. Aps isIo o recipiehIe
se mahIm!echado por 24 hr.
PlahIahdo ha area a!ugehIa
hemaIides.
Picar 10 cm de Iabaco de corda
e colocar em um liIro de agua
por um dia em recipiehIe ho-
meIalico com Iampa. Diluir em
10 liIros de agua e pulverizar as
plahIas.
Colocar 500 gramas de !olhas
!rescas ou 100 gramas de
!olhas secas em um liIro de
agua e deixar dois dias. Para
aplicao diluir em 10 liIros de
agua e pulverizar sobre as
plahIas ou ho solo.
Colocar 500 gramas de !olhas
!rescas ou 100 gramas de !olhas
secas em um liIro de agua por
dia. Ferver meia hora. Para
aplicao diluir 1 liIro desIe
macerado em 10 liIros de agua.
PimehIa vermelha bem socada,
misIurada com basIahIe agua e
um pouco de sabo em p ou
liquido pulverizada sobre as
plahIas, age como repelehIe de
ihseIos.
29 30
gua), ou 100ml oc manipucira por cova.
No tcrrcno: Diluio aquosa oc 1:1, aplicar oc 1 a 6 litros
ocsta oiluio por m2 oc tcrrcno. Dcixar o solo cm
rcpousopor S oias c antcs oc plantar oar uma rcvolvioa.
No sulco: Usar a manipucira cm oiluio aquosa, na
proporo oc 1:1. Aplicar, no mnimo 2 litros ocssa
oiluio por m2 oc sulco. Dcixar o solo cm rcpouso por S
oias c antcs oc plantar oar uma rcvolvioa.
6.1.2 \Iilizaoda Manipneiia como!nseIicida
e Acaiicida
Acaros (Iigura 21) so pcqucnos araquinioios quc
vivcm solrc a lacc inlcrior oas lollas sulganoo a sciva
ocsta c compctinoo pcla comioa com os rgos oas
plantas. Dcpcnocnoo oa intcnsioaoc oc inlcstao pooc
acalar matanooa lolla c a prpria planta.
!oima de aplicao:
Na planta: ` Iulvcrizacs ministraoas a intcrvalos scmanais, acrcsccntar a manipucira
pura ou oiluoa com o corrcsponocntc oc 1' oc larinla oc trigo para mcllorar a
aocrcncia. mcllor a lazcr c tcstar octcrminaoas oiluics cm lotcs oc plantas para vcr
a rcao. Sc a planta tcstaoa aprcscntar alguma oclicicncia oiluir ainoa mais a
conccntrao.
Arlustos: Diluio oc 1:1 ou 1:2 (1 oc manipucira para 1 ou 2 oc gua) contra caros,
pulgcs ou insctos
6.1.3 \Iilizao da Manipneiia como
!nngicida
Na planta: Iara utilizao no comlatc oc ioios (Iigura 2)
ocvc scr olscrvaoas as mcsmas rccomcnoacs prcscritas para
o scu uso como inscticioa/acaricioa. tratamcnto ocvc sc cstcnocr por, no mnimo, `
scmanas com pulvcrizacs a caoa oias. Ircvalccc a rccomcnoao oc aoicionar 1'oc
larinla oc trigopara oar maior aocrcncia.
6.1Manipneiia
A Manipucira c um liquioo oc aspccto lcitoso oc colorao amarclo-clara quc
cscorrc oas razcs oc manoioca (Manilot csculcnta), por ocasio oa prcnsagcm. A
proouonogcral c oc `:1 (` kg oc manoioca para 1 litrooc manipucira)
Ila pooc scr usaoa como lcrtilizantc natural, scja loliar ou no solo, isto ocvioo a
sua notaoa conccntrao oc clcmcntos qumicos (macros c micronutricntcs)
ncccssrios aolom ocscnvolvimcntooas plantas.

CompeIehIe QuahIidade (ppm)
NiIroghio (N) 425,5
Fs!oro (P) 259,5
PoIassio (K) 1.863,5
Calcio (Ca) 227,5
Maghsio (Mg) 405,0
Ehxo!re (S) 95,0
Ferro (Fe) 15,3
Zihco (Zh) 4,2
Cobre (Cu) 11,5
Mahgahs (Mh) 3,7
8oro (8) 5,0
CiaheIo livre (CN- ) 42,5
CiaheIo IoIal (CN)
604,0 (55,0 mg/l
em mdia)
Composio qumica da manipueira.
A manipucira pooc scr cstocaoa a tcmpcratura amlicntc por um pcrooo oc ` oias,
scm prcjuzo ao potcncial ncmaticioa ou pcsticioa, cntrctanto a tcmpcratura oc S a
10 C pooc scr cstoca por mais oc 60 oias
Tooa vcz quc a manipucira lor aplicaoa ao solo, cstc ocvc scr rcvolvioo, apos S oias
oa oata oc sua aplicao. Ista ativioaoc c importantc no scntioo oc prcvcnir clcitos
rcsiouais litotxicos.
6.1.1\Iilizaoda Manipneiia comoNemaIicida
Ncmatiocs (Iigura 2`) so pcqucnas vcrmcs quc sc instalam nas razcs oas
plantas impcoinoo quc cstas crcsam satislatoriamcntc ou atc mcsmo matanoo a
planta por impcoir a alsorooc gua c nutricntcs oosolo.
!oima de aplicao:
Na planta: 12 a 1' oc manipucira oiluoa cm gua (12 a 1 l manipucira c 100 l oc
Iigura 2`. Ncmatioc atacanoo a
raiz oc uma planta c cm octallc
como os iocntilicamos nas razcs.
Iigura 21. Acaros na partc oc
laixo oa lolla.
Iigura 2. Iungos cm lollas
oc allora.
31 32
6.1.+ \Iilizao da Manipneiia como Heibicida
Na rca: Aplicao oc L por mctro quaoraoo, trcs vczcs cm scguioa
(intcrvalos oc 21 lr)
6.1. \Iilizao da Manipneiia como !eiIilizanIe
Icrtilizantc oc solo: Diluio oc 1:1 (1 oc manipucira c 1 oc gua). Aplicar
com rcgaoor na linla oc plantio na proporo oc 2 a 1 litros oc oiluio por
mctro oc sulco. Aplicao ocvc prcccocr o plantio c o solo licar cm rcpouso por S
oias. Icvolvcr lcvcmcntc o solo quc margcia a linla oc cultivo, antcs oc proccocr
scmcaoura.
Icrtilizantc loliar: Diluio oc 1:6 ou 1:S. Mnimo oc 6 mximo oc 10
aplicacs cm intcrvalos scmanais. _uanoo oo suo oa manipucira com a
linalioaoc cxclusiva oc lcrtilizao loliar, no aoicionar larinla oc trigo.
6.1.6 \Iilizao da Manipneiia como !oimicida
Comlatc sava (Atta spp): Aplicaoa oirctamcntc nos ninlos oas lormigas,
atravcs oc vrios orilcios prcviamcntc alcrtos. A quantioaoc oo composto
introouzioa no sauvciro varia oc 1 a 10 litros, oc conlormioaoc com o tamanlo
oo mcsmo. Icclar o luracos aps a aplicao.
6.2 Nim ;A:cdirccntc indicc), no
ConIiole de oenas
s cxtratos oo Nim (Iigura 26) tamlcm possucm
ao ncmaticioa, lactcricioa c lungicioa, rcouzinoo a
populao oc ncmatiocs litlagos, inilinoo o
crcscimcnto oc lactcrias c atuanoo solrc lungos oc
importancia cconmica.
6.2.1 !olhas IiiIniadas
Controla Insctos litlagos, traas, lagartas, pulgcs, galanlotos, aginoo como
Iigura 26. Arvorc oc Nim
inscticioa c rcpclcntc oc pragas cm gcral.
Iosologia: s cxtratos poocm scr prcparaoos com a simplcs triturao oas
lollas. Issc p oltioo oa triturao ocvc ocscansar por 12 loras cm gua, para s
cnto scr liltraoo o lquioo, scr oiluoo na conccntrao aocquaoa para a praga
cm qucsto, c poocr scr utilizaoo na pulvcrizao oas rcas inlcstaoas. Issa
soluo ocvc scr usaoa cm 21 loras para quc no sc pcrca a ao oos princpios
ativos oo Nim.
Tamlcm pooc-sc usar 20 g oc lollas oc Nim trituraoas c ocixaoas cm contato
com 00 ml oc soluo alcolica 11', ourantc 16l (agitar vrias vczcs). Usar
2,1 mg oo cxtrato/ml oc gua.
!aia conIiole de caiiapaIos:
Iara lovinos utilizar 1.20g oc lollas vcrocs cm 100 litros oc gua,
Iara caclorros utilizar 00g oc lolla para ` litros oc gua.
Iosologia: Maccrar as lollas c ocixar cm inluso por 21 loras. Coar c aplicar,
mcoiantc pulvcrizao nos animais.
6.2.2 !olhas secas
Controlc oc pragas, principalmcntc cm lortalias.
Iosologia: As lollas ocvcm scr sccas somlra c mooas cm moinlo, aoicionar
para caoa litro oc gua `0 a 10g oo p, ocixanoo cm rcpouso por 21 loras. Usar
10g oc lollas/litro oc gua. Coar c pulvcrizar.
6.2.3 SemenIes
Controla Cigarras (Sclistoccra grcgria) c outros
cicaocliocos (Iigura 2).
Iosologia: Icpctc-sc o mcsmo proccoimcnto para o
cxtrato lruto oc scmcntcs, utilizanoo-sc `0 g oc
scmcntcs oc Nim scm casca cm 200 ml oc soluo
alcolica 11'. Diluir 20,9 mg oo cxtrato/ml oc gua
6.2.+ ToiIa (iesdno seco e modo de semenIes, obIido
aps exIiao do leo)
Comlatc Acaro c insctos litlagos
Iigura 2. Calanloto oo
gcncro Sclistoccra.
33 34
Iosologia: Iara o cxtrato lruto oc torta, 0 g oc torta oc Nim aoicionaoos a
`00 ml oc lcool ctlico alsoluto, mantioo sol agitao magnctica ourantc 16l.
Diluir 10,9 mg oo cxtrato/ml oc gua.
Como nemaIicida.
Iosologia: usar 100 a `00 g oa torta por cova
6.2. leo das semenIes
lco inscticioa c cxtraoo pcla prcnsagcm oas scmcntcs, oltcnoo-sc no
mximo 1' oc lco, quc contcm ccrca oc 10' oa azaoiractina cxistcntc no
lruto. Issa prcnsagcm pooc sc oar por prcnsa manual ou mccanica, ou mcsmo
por pilo. A torta rcstantc (muito rica cm azaoiractina) tcm clcito ncmaticioa c
scrvc tamlcm como aoulo organico, poocnoo tamlcm scr sccaoa c utilizaoa
postcriormcntc para prcparo oc cxtratos inscticioas, cm mistura com gua c
liltrao. Normalmcntc a prcnsagcm oc 1 kg oc scmcntc oc Nim gcra ccrca oc
10 ml oc lco.
Iosologia: ml oc lco/litro oc gua
6.2.6 !iagas e doenas podem sei conIioladas pelos
exIiaIos de Nim
!iagas de lavonias: lagarta oo cartuclo, curuqucrc-oo-algooociro, mosca
lranca, coclonillas, caros litlagos, moscas-oas-lrutas, lcsouros mastigaoorcs,
pulgcs, tripcs, liclo minciro oo calcciro, lroca oo calc, lrocas oo tomatciro,
larva minaoora oos citros, larvas oc lcsouros quc sc alimcntam oc lollas, ocntrc
outras. So consiocraoos como mais suscctvcis s lagartas, cigarrinlas, pulgcs
c larvas oc lcsouros.
!iagas de ciiaes: pulga, piollo, carrapatos, mosca-oo-clilrc.
oenas de planIas: sistcma raoicular c colo oa planta (Iusarium
oxysporum, Sclcrotinia sclcrotiorum, Ilizoctonia solani) c oa partc acrca (ooio,
lcrrugcm, mloio, manclas loliarcs).
6.3 nIios !iodnIos
6.3.1 leo vegeIal (so|a, milho, eIc.)
Controlc oc antracnosc cm lollas (Iigura 2S). Tamlcm tcm ao inscticioa,
principalmcntc contra coclonillas.
Iosologia: Diluir o lco oc soja a 0,62' cm Lcitc cm p contcnoo lccitina oc
soja (20 g oc lcitc/litro gua)
Comlatc ainoa pulgo, lagartas, moscas, mosquitos, caros (acaro vcrmcllo),
ovos c larvas oc insctos, tripcs, mosca lranca.
Iosologia: Diluir 1 litro oc lco vcgctal com 100 gramas oc salo ncutro ou 100
ml oc salo lquioo cm 1 litros oc gua. Agitar atc oltcr uma cmulso turva.
Iara comlatcr viroscs usa-sc lco mincral oc paralina.
6.3.2 !eiIe em p insIanIneo
Controlc oc antracnosc cm lrutos (Iigura 29)
Iosologia: Diluir 20g oc Lcitc cm p instantanco cm um (01) litro oc gua
6.3.3 Cesso agicola
Controla ataquc oc Bactcrias cm lollas c lrutos
Iosologia: Acioilicar (pH ~ 1) o gcsso agrcola com H`I1: Dcpois oiluir ` kg oc
gcsso cm 100 L oc gua
Ivita a sulioa oc lormigas c ajuoa controlar a larla oas lrutlcras.
Iosologia: Iazcr uma pasta oc cal c pincclar solrc o tronco.
6.3.+ Casca de Camaio e on Caiangne|o
Controlc oa poorioo oc razcs, Iusarium sp (Iigura `0) c ncmatioc
Iosologia: Triturar c mocr a casca oc camaro/carangucjo c cspallar pclo tcrrcno
ou nos sacos com as muoas.
6.3. Aimadilha lnminosa
Controla mariposas, cspccialmcntc a mariposa-oricntal (lroca-oos-pontciros)
Iigura 2S. Antracnosc cm lolla
oc allora.
Iigura 29. Atraquinsc cm lrutos
oc maracuj.
Iigura `0. Casca oc carangucjo trituraoo
para comlatcr a poorioo oas razcs.
35 36
misturanoo-sc uma partc oc caloa loroalcsa para uma partc oc gua,
Iara molos oa cclola c oo allo c mancla oa lolla oa lctcrrala (ccrcosporiosc),
usa-sc uma oiluio oc ` partcs oc caloa para uma partc oc gua.
Convcm lcmlrar quc a caloa loroalcsa pcroc a cliccia com o passar oo
tcmpo, por isso ocvc scr usaoa atc, no mximo, trcs oias ocpois oc pronta.
6. ConIiole AlIeinaIivo de !oimigas CoiIadeiias
6..1 Baiieiia !sica
Iara protcgcr apcnas muoas ou arvorcs inoiviouais, o simplcs uso oc concs
invcrtioos oc lata ou plstico, ou ainoa l oc ovclla amarraoa no caulc oa planta
impcoinoo a ao oas lormigas.
6..2 !lanIas iepelenIes on Ixicas
A lortcl, latata oocc, salsa. Ccnoura, gcrgclim, mamona luncionam como
rcpclcntcs ou intoxicantcs.
6..3 !ieseivao on ciiao de inimigos naIniais das Ioimigas
As galinlas comuns c oc angola (Iigura `1), pssaros, tatus, tamanous os
quais controlam atc 90' oas rcvoaoas. I intcrcssantc o uso
oc Calinla oc Angola pclo lato oclas no tcrcm o llito oc
ciscarcm, cvitanoo o cspallamcnto oo aoulo nas plantas.
6..+ ConIiole de Colnias
Iara aootar mcoioa oc controlc clicaz, c importantc
lcmlrar quc as lormigas cortaociras no sc alimcntam
oirctamcntc oas lollas cortaoas, c sim oa massa oc lungos
quc crcscc solrc as lollas armazcnaoas no ninlo. Alguns
mctooos oc controlc oas colnias quc poocm scr usaoos:
MIodo !sico: So acs oirctas solrc os lormiguciros como:
Uso oc agua qucntc: para lormiguciros pcqucnos c prximos oc casa,
Inunoao: para lormiguciros maiorcs, quanoo louvcr conoics oc ocsviar
gua oc um canal ou accsso com uso oc mangucira,
Iumaa oc cscapamcnto: oirigir o cscamcnto oc motorcs para a cntraoa
(ollciro) oo lormiguciro, tapanoo as saoas oc lumaa, provocanoo a alixia
oas lormigas, pcla ao oo gs carlnico.
quc ataca as plantacs.
Iosologia: Colocar uma lantcrna oc qucroscnc accssa a partir oas sctc loras oa
noitc no mcio oo plantio c ocixar atc oc maorugaoa. As mariposas so atraoas
pcla luz c latcm no vioro oa lantcrna, cainoo num saco oc cstopa alcrto quc c
colocaoo logo alaixo. No oia scguintc matar as mariposas.
6.3.6 Solno de gna e sabo
Controla pulgcs, coclonillas c lagartas.
Iosologia: Colocar 0 gramas oc salo casciro cm litros oc gua qucntc. Aps
cslriar, aplicar com o pulvcrizaoor.
6.3.7 Saco de aniagem
Controla lcsmas. No oia scguintc pcgar as lcsmas quc csto aocrioas ao saco c
mat-las.
Iosologia: Umcocccr o saco oc aniagcm com um pouco oc lcitc c colocar na
plantao cm vrios locais.
6.+ !iepaio e nso da Calda Boidalesa.
A caloa loroalcsa c
rccomcnoaoa para o controlc,
cntrc outras oocnas c parasitas,
oc mloio c altcrnaria oa couvc c
oo rcpollo, altcrnaria oo
cluclu, antracnosc oo lcijociro,
pinta prcta c qucima oo tomatc,
murclaocira oa latata, qucima
oas lollas oa ccnoura ctc.
Tamlcm c usaoa cm
lrutlcras, como ligucira,
parrcira, macicira ctc. Na
oiluio a 1' acima ocscrita, scu
uso c rccomcnoaoo para plantas
aoultas.
Im muoas pcqucnas c cm
lrotacs novas, ocvc-sc aplicar
cssa caloa mais oiluoa,
1abela ihdicahdo a
doeha e o Iipo de
calda mais ihdicada
para uso.
DOFNA5
5ULFA1O de
COF
CAL
VIGFM
GUA
(LiIros)
Mildio 1.000g 1.000g 100
Requeima,
PihIa PreIa 1.000g 1.000g 100
PihIa PreIa,
Podrides 800g 400g 100
Mildio,
AhIrachose 300g 300g 100
Ferrugem,
Mahchas 1.500g 1.500g 100
8acIeriose,
Verrugose 400g 400g 100
Sarha,
Podrides 400g 800g 100
Mahchas,
EhIomosporiose 800g 800g 100
Verrugose,
Melahose,
Rubelose 600g 300g 100
AhIrachose,
Podrides 800g 800g 100
Iigura `1. Calinla oc
Angola.
37 38
MIodos Biolgicos: Aplicao oc caloa microliolgica:
Usar 2 a 1 laranjas ou limcs molaoos, mooos,
Dcixar lcrmcntar 1 a oias cm agua, com um pouco oc mclaoo oc acar.
Diluir a 10' cm agua (100 ml por litro oc agua) c aplicar cm tooos os
ollciros,
Dcpois oc uma scmana, rcpctir a aplicao
bseivao: As laranjas ou limcs molaoos possucm os lungos lcnici|ium
digitctum c l. itc|icum, quc causam o molo vcroc c azul rcspcctivamcntc, os
quais ocstrocm o lunoo criaoo pclas lormigas para sc alimcntar.
6.. CnlIivo de !lanIas AIiaIivas e Txicas
Ncstc caso o Ccrgclim (Iigura `2) c a mcllor opo, pois
suas lollas contcm uma sulstancia clamaoa scsamina, quc c
lungicioa. Ccralmcntc as lormigas s carrcgam lollas
inolcnsivas ao lormiguciro, mas o gcrgclim c uma cxcco, pois
c uma oas lollas prclcrioas pclas savas, mas mata o lungo quc
scrviria oc alimcnto a rainla c as larvas.
7 !iiigao
Iara a clalorao oc um projcto oc irrigao, scja por aspcrso, localizaoa ou
por supcrlcic, so ncccssrios colcta oc alguns oaoos na rca a scr irrigaoa.
Isscs oaoos so:
1. Arca a scr irrigaoa cm lcctarcs, alqucircs ou m2.
2. Ispccic oc cultura plantaoa ou a scr plantaoa c o cspaamcnto cntrc
plantas c cntrc linlas.
3. Tipo oc solo:
a. _uanto sua tcxtura: argilosa, arcnosa ou tcxtura mcoia.
l. _uanto sua pcrmcalilioaoc: muito pcrmcvcl, mcio pcrmcvcl ou pouco
pcrmcvcl.
+. Topogralia oo tcrrcno: plana, suavcmcntc ou lortcmcntc onoulaoa (planta
plani-altimctrica).
Iigura `2. Ilanta oc
Ccrgclim ;Scscmum
indicum).
. Irccipitao ocscjaoa ou calculaoa (cm mm). Normalmcntc a prccipitao
c calculaoa pclo projctista, quc lcva cm conta os oaoos climatolgicos oa rcgio
cm quc scr instalaoo o cquipamcnto, a cultura a scr irrigaoa c o cquipamcnto a
scr utilizaoo.
6. Horas oc luncionamcnto ocscjaoo por oia: mximo oc loras oc
luncionamcnto possvcl.
7. Dcsnvcl cntrc a gua c o local oc motor cm mctros: cstc oaoo c oc suma
importancia para o oimcnsionamcnto corrcto oa lomla, pois caoa motor
aprcscnta uma altura mxima oc suco.
8. Dcsnvcl cntrc o local oo motor c o ponto mais alto oo tcrrcno cm mctros.
9. _uantioaoc c qualioaoc oa gua oisponvcl na cstao scca:
a. Sc a gua lor captaoa numa lontc oc gua corrcntc (rio, riaclo, canal, ctc.)
octcrminar a sua vazo cm litros/scgunoo ou mctros clicos/lora,
l. Sc a captao lor lcita cm um rcscrvatrio (rcprcsa, auoc, ctc.) octcrminar
o scu volumc cm mctros clicos (m`).
Sc cstas mcoics loram lcitas na cpoca oc cluvas, ocvc-sc colctar junto aos
moraoorcs vizinlos variao quc as mcsmas solrcm na cpoca oa scca.
c. _ualioaoc oa gua: prcscna oc slioos cm suspcnso, lcrro, mangancs,
carlonatos, colilormcs, ctc.
1O. Tipo oc acionamcnto quc prclcrc para a lomla:
a. Ilctrico: voltagcm c lascs,
l. Dicscl
c. Trator: marca, mooclo c potcncia
o. utros
Caso j laja lomla ccntrluga c ou motor para acionamcnto, cspccilicar
tooos os oaoos oisponvcis tais como: Marca, Mooclo, Iotcncia, Iotao, Vazo,
Altura oc suco oc rccalquc, Diamctro oos rotorcs, ctc.
11. Sistcma oc irrigao quc prctcnoc utilizar ou as altcrnativas possvcis.
12. Sc possvcl, ancxar uma planta plani-altimctrica ou planimctrica oa rca a
scr irrigaoa. Iara irrigao localizaoa acrcsccntar curva oc nvcl oc mctro cm
mctro c locao oas linlas oc plantio.
Caso no laja a planta, lazcr um croqui oa rca com as scguintcs inoicacs:
39 40
a. Iormato oc rca com suas oimcnscs,
l. Aonoc sc localiza o ponto mais alto oo tcrrcno c a oistancia cntrc cstc c
o ponto oc captao oc gua.
c. Localizar o ponto oc captao oa gua c a oistancia cntrc o incio oa rca
a scr irrigaoa.
o. Dcmarcar cstraoas, grotas, cspigcs, linlas oc lora, ctc.
13. Sc possuir, ancxar os oaoos climatolgicos oa rcgio, tais como: Cluva,
Ivaporao oo Tanquc Classc A, Ivapotranspirao, Vclocioaoc oo vcnto,
Tcmpcratura mcoia, Umioaoc rclativa.
Com lasc no lcvantamcnto oc oaoos oa rca a scr irrigaoa, clalora-sc o
projcto oc irrigao mais vivcl, tccnica c cconomicamcntc.
7.1 A elaboiao do pio|eIo deve segnii o segninIe
ciiIiio:
1. Dclinio oa prccipitao ou lamina a scr aplicaoa na rca: csta
prccipitao varia cm luno, principalmcntc, oa cultura (caoa cultura aprcscnta
uma cvapotranspirao c, portanto, um consumo oc gua) c oa rcgio gcogrlica
cm quc a rca sc situa (oc rcgio para rcgio as conoics climticas - cluvas,
cvaporao, vcntos, ctc. - variam),
2. Sclco oo cquipamcnto mais aocquaoo ou oas altcrnativas oos
cquipamcntos para a rca: csta sclco lcva cm consiocrao a cultura plantaoa
ou a scr plantaoa, a topogralia oa rca, o tamanlo oa rca c a oisponililioaoc oc
gua,
`. Clculo oo turno oc rcga c tcmpo oc luncionamcnto por posio: para lazcr
cstcs clculos lcva-sc cm conta, principalmcntc, o consumo oirio oc gua quc a
cultura ncccssita, a prolunoioaoc oo sistcma raoicular, a rcsistcncia quc a planta
aprcscnta ao "oclicit" oc gua c as caractcrsticas lsicas oo solo, principalmcntc,
quanto sua capacioaoc oc armazcnamcnto oc gua,
1. Clculo oa vazo: cssc clculo rclcrc-sc vazo total oo cquipamcnto c
lascia-sc na rca a scr irrigaoa, na prccipitao oclinioa c o nmcro oc loras oc
tralallo oirio,
. Dimcnsionamcnto liorulico: o oimcnsionamcnto oas tululacs c oos
accssrios, tais como: vlvulas, liorantcs, cotovclos oc ocrivao c outros,
lascia-sc na vazo total, na altura manomctrica ncccssria c na vclocioaoc oa
gua no intcrior oos tulos. Uma vcz sclccionaoas as tululacs c accssrios,
proccoc-sc a locao oos mcsmos na rca, locanoo-sc, inclusivc, as posics
ncccssrias para o cquipamcnto cscollioo,
6. Dimcnsionamcnto oo conjunto motolomla: o oimcnsionamcnto ocstc
conjunto tamlcm lascia-sc na vazo, na altura manomctrica c na potcncia
ncccssria. Na cscolla oa lomla, alcm oos itcns antcriormcntc citaoos, ocvc-sc
atcntar para quc a lomla cscollioa tralallc no ponto oc mximo rcnoimcnto
ou prximo possvcl oclc, c para a sua altura mxima oc suco,
. Ilalorao oc planta ou croqui: clctuaoos os clculos ocvc scr claloraoa
uma planta ou croqui, onoc so locaoos o ponto oc captao, a linla mcstra, as
linlas latcrais, os accssrios c o posicionamcnto oo cquipamcnto,
S. rotciro prosscguc com a anlisc cconmica oo projcto c outros itcns, tais
como custos, rcccitas, lluxo oc caixa, comcrcializao, ctc., conlormc a cxigcncia
oa situao.
7.2 MIodos
Assim, qualqucr tccnica ocvc partir oc oois pontos lsicos: quanto c quanoo
irrigar. Im outras palavras, a gua ocvc licar oisposio oa planta na
quantioaoc c na ocasio cm quc cla ncccssitar.
Iara rcgics onoc a gua c larta, tal como no Nortc, para solos planos c
argilosos os mctooos por supcrlcic como os oc sulcos c lacias cm nvcl so
vivcis.
Iara rcgics onoc a gua c cscassa, os mctooos prcssurizaoos (aspcrso,
microaspcrso, miniaspcrso c gotcjamcnto) so rccomcnoaoos.
mctooo oa aspcrso c o quc molla complctamcntc tooo o solo (rca
mollaoa oc 100') c quanoo usaoo, os aspcrsorcs ocvcm licar a 1 m oo solo, com
angulo oc inclinao no mximo oc graus.
No caso oa microaspcrso, usar um microaspcrsor oc vazo supcrior a 1 L/l,
para quatro plantas, prclcrcncialmcntc oispostas cm lilciras ouplas. No caso oo
gotcjamcnto c o sistcma oc mcnor rca mollaoa.
sistcma oc microaspcrso, quc lacilita a introouo oo sistcma oc proouo
intcgraoa no plantio, quc cxigc a racionalizao oo uso oos rccursos gua c solo c
oos insumos. Alcm oa cconomia oc gua, o mctooo possililita a utilizao oa
lcrtirrigao c possililita a cconomia oc cncrgia, pcrmitinoo a irrigao nos
lorrios cm quc a cncrgia c mais larata.
7.3 _nanIidade de gna necessiia
41 42
A quantioaoc oc agua c aqucla cm quc no laja cnclarcamcnto oo solo ou
cscorrimcnto supcrlicial, ncm mcsmo visualizao oc murcla oas plantas
ourantc o oia.
Im pcrccntagcns oa cvapotranspirao potcncial, para rcgics mioas a
sulmioas, a ocmanoa oc gua pcla maioria oas culturas, cm scu cstagio inicial,
inicia-sc com 2S' oa cvapotranspirao potcncial nos primciros 0 oias,
clcvanoo-sc para 0' oa cvapotranspirao potcncial na lasc aoulta.
No caso oc rcgics mais sccas, a ocmanoa oc gua pcla maioria oas culturas
cm scu primciro ciclo inicia-sc com 1' oa cvapotranspirao potcncial nos
primciros 0 oias, clcvanoo-sc para S' oa cvapotranspirao potcncial.
7.+ Mane|o da iiiigao
s nvcis oc tcnso oc gua oo solo (mcoio oa quantioaoc oc umioaoc oo
solo) rccomcnoaoos pcla IMBIAIA situam-sc cntrc 0,2 atm a 0,1 atm, para
camaoas supcrliciais oo solo (atc 0,2 m) c cntrc 0,` atm atc 0,0 atm, para
prolunoioaoc prxima oc 0,10 m. Sc optar pclo uso oc tcnsimctros para
monitorar a oisponililioaoc oc gua no solo, rccomcnoa-sc instal-los cm quatro
latcrias por lcctarc, scnoo caoa latcria composta por oois tcnsimctros s
prolunoioaocs cntrc 0,20 m c 0,10 m c oistancia oc 0,`0 a 0,10 m oa planta cm
oirco ao microaspcrsor.
Im sc utilizanoo a cvaporao oo tanquc classc A, para cstimar a ocmanoa oc
gua pcla lanancira, ocvc-sc multiplicar a lcitura oo tanquc por 0,6, para rcgics
mioas c por 0,S a 1,0, para rcgics scmi-rioas.
7. !ieqncia de iiiigao
A irrigao por supcrlcic ou aspcrso para solos siltosos ou argilosos pooc scr
lcita cm intcrvalos mximos oc 12 oias para rcgics scmi-rioas c 1S oias para
rcgics mioas. A irrigao por aspcrso cm solos lranco-arcnosos c arcnosos
pooc scr lcita cm intcrvalos mximos oc oias cm rcgics scmi-rioas c 10 oias
cm rcgics mioas.
A irrigao localizaoa, scja por gotcjamcnto, microaspcrso ou cquivalcntc
ocvc scr lcita cm intcrvalos mximos oc trcs oias para rcgics mioas c solos
com tcorcs oc argila acima oc `0', c pclo mcnos ouas vczcs por oia cm solos
arcnosos (arcia lranca c arcia).
7.6 _nanIidade de gna a sei aplicada
Istima-sc quc uma planta com rca loliar total cm torno oc 11 m2 consomc
`0 litros oc gua/oia, cm oias cnsolaraoos c oc laixa umioaoc rclativa oo ar, 20
litros/oia cm oias scmi-colcrtos c 1 litros cm oias complctamcntc nullaoos.
_uanoo clovcr acima oc 20 mm/oia, ocvc-sc intcrrompcr a irrigao por oois
a cinco oias, cm caso oc solos arcnosos c argilosos, rcspcctivamcntc, cm
conoics scmi-rioas. Im conoics mioas csscs intcrvalos poocm scr oc
quatro a ocz oias.
43 44
AgiadecimenIos
Iara clalorao ocsta cartilla sou grato pclo auxilio c inccntivo oas pcssoas
rclacionaoas alaixo, scm as quais granoc partc oisto no scria possvcl:
Maria Alicc Coorocnaoora Nacional oo Ilantio
M. Silvio M. Ccntral 11 Icgio
M. Mauro M. Icprcscntantc N. Ici Cana (NIC)
M. Cario M. Icprcscntantc oo N }aroim Ilorioo (N}I)
M. Aoallcrto M. Icprcscntantc IN Irncipc Iam (INII)
M. }oaquim M. Icprcscntantc IN Castclo oc Marlim (INCM)
M. }osc nolrc Monitor oo Ilantio S Icgio
M. }osc Irncsto Monitor oo Ilantio 10 Icgio
M. Iaulo Alonso
C. Cczar Monitor oo Ilantio NIC
C. Dativo Monitor oo Ilantio Iarauapclas
C. }oo Monitor oo Ilantio INII
C. rioncs Monitor oo Ilantio Araguaina
Ilmo Monitor oo Ilantio Itinga
Lcnon Monitor oo Ilantio INCM
Salomar Carvallo Monitor oo Ilantio N}I
C. Dclman INII
C. Ciscllc NIC (Bclcm)
Carlos (Iclrilom`) NIC (Iarauapclas)
Ialio Bastos NIC (Bclcm)
Icoro Iaulo NIC (Bclcm)
Iquipc oo Ilantio 11 Icgio
Crlica
45 46

Você também pode gostar