Você está na página 1de 51

FEELT/UFU - Circuitos Eltricos I Captulo I

Cap. I - CIRCUITOS DE CORRENTE CONTINUA


1. ELEMENTOS DE CIRCUITOS
1.1. Tipos, notaes e convenes
Sentidos de tenso e corrente (convencional)

Potncia fornecida: P= - V I

Potncia recebida: P= V I

A um gerador de energia eltrica ( V e I tem o mesmo sentido ).


B um receptor de energia eltrica ( V e I tem sentidos opostos )

1.2. Bipolos ( yaro burian )

Caractersticas dos bipolos

FEELT/UFU - Circuitos Eltricos I Captulo I

Equao do bipolo linear:

tag =

E
E
; tag =
IF
I

E = I tag E = I

V = E - E = E - I
1)

V= f(I);

V =E

EV = I

E
IF

E
IF

y = ax + b

E
I
IF

E
IF

(a negativo)

V = E RI

( VR = R I )

E
= R  Resistncia interna do bipolo [ ]
IF
E = Fora eletromotriz interna do bipolo [ V ]
2)

I=g(V)
V = E I = IF

E
I
IF
IF
V
E

I
E
I = E - V I = IF F V
IF
E

I = IF GV

( IG = GV )

IF
= G = Condutncia interna do bipolo [ S ]
E
IF = Fonte interna de corrente do bipolo [ A ] (corrente interna da fonte [A] )

Circuitos Equivalentes para Bipolos Lineares:


a) Fonte de tenso real

FEELT/UFU - Circuitos Eltricos I Captulo I

b) Fonte de corrente real

R=

E
;
IF

G=

IF
;
E

G=

1
R

c) Fonte de tenso ideal (Resistncia interna em srie nula )

d) Fonte de corrente ideal (Resistncia interna em paralelo infinita )

Ateno:

Nota: Se I e V tivessem o mesmo sentido, entraria o sinal negativo.

FEELT/UFU - Circuitos Eltricos I Captulo I

Exemplos de anlises envolvendo bipolos:


a) Calcule a corrente I no trecho P - Q

b) Determinar a fonte de corrente correspondente ao circuito da letra (a).


Transformao de fontes

Soluo:
G=
IF =

1 1
=
= 0,5 S
R 2

E 5
= = 2,5 A
R 2

ou IF = G E = 0,5 5 = 2,5 A

Observao: Sentidos de E e de IF coincidem.


c) Determine a tenso V.

FEELT/UFU - Circuitos Eltricos I Captulo I

d) Determine a corrente I.

Associao de Bipolos:
a) Em srie

V = V1 + V2 + ............................... + Vn
V1 = E1 R1 I
V2 = E 2 R 2 I

............
Vn = E n R n I
___________________________

i =1

Vi =

i =1

Fazendo:

Ei

Ri

i =1

V =

Vi

i =1

Obtemos o bipolo equivalente:

E0 =

Ei
i =1

R0 =

Ri
i =1

FEELT/UFU - Circuitos Eltricos I Captulo I

b) Em paralelo

I = I1 + I2 + ................. + In
I1 = IF1 G1 V
I2 = IF2 G 2 V

............
In = IFn Gn V
_____________________________________

i =1

Ii =

i =1

Fazendo:

IFi

( Gi )

I=

i =1
n

Ii
i=1

IF0 = IF i
i =1

Obtemos o bipolo equivalente:

I = IF0 G 0 V

G0 =

Gi
i =1

FEELT/UFU - Circuitos Eltricos I Captulo I

Exemplo de Associao de Bipolos:

FEELT/UFU - Circuitos Eltricos I Captulo I

Observaes importantes:

A no influencia na tenso em B e vice-versa.


Logo, qualquer bipolo em paralelo com fonte de tenso ideal e que no
interesse pode ser desconsiderado.

A no influencia na corrente em B e vice-versa.


Logo, qualquer bipolo em srie com fonte de corrente ideal e que no
interesse pode ser desconsiderado.

2. LEIS FUNDAMENTAIS DE CIRCUITOS


2.1. Primeira Lei de Kirchhoff ou Lei de Kirchhoff das Correntes (LKC)

FEELT/UFU - Circuitos Eltricos I Captulo I

CONVENO:
N = Ponto de conexo de dois ou mais elementos de circuitos.

. Correntes que chegam sinal positivo


. Correntes que saem sinal negativo
N A : I1 I2 I3 I6 = 0
N B : I 4 I5 + I6 = 0
Somando as equaes dos ns A e B tem-se a equao da superfcie fechada.
I1 - I2 - I3 + I4 + I5 = 0
Esta equao uma combinao linear das equaes dos ns A e B.

Conseqncia

A equao do n N a mesma da superfcie fechada e corresponde a uma


combinao linear das equaes dos outros ns.
Concluso: Existem apenas ( N 1 ) equaes para circuitos com N ns.

FEELT/UFU - Circuitos Eltricos I Captulo I

10

2.2. Segunda Lei de Kirchhoff ou Lei de Kirchhoff das Tenses (LKT)

A equao da malha externa a combinao linear das equaes das demais


malhas.

I:
malha II :
malha

V1 V2 + V3 = 0
V2 + V4 V5 V6 = 0

Para a malha externa :


V1 + V3 + V4 V5 V6 = 0
A malha externa pode ser obtida pela soma das equaes das malhas I e II.)
Concluso: Existem apenas ( N 1 ) equaes para circuitos com N malhas.

FEELT/UFU - Circuitos Eltricos I Captulo I

11

3. MTODOS DE ANLISE DOS CIRCUITOS


3.1. Anlise Nodal

Nmeros de ns : N = 3
N A

: IF1 IF2 IF3 + G1 V1 G 3 V3 + G 2 V2 = 0


144244
3
IFA

N B : IF2 + IF4 G 2 V2 + G 4 V4 = 0
1
424
3
IFB
N C : IF3 IF1 IF4 G1 V1 + G 3 V3 G 4 V4 = 0
144244
3
IFC
Observao: Esta terceira equao desnecessria pois apenas ( N 1 ) equaes
so necessrias.
Consideraes:

IF1 IF2 IF3 = IFA ;


VA , VB e VC
V1 = VC
V2 = VB
V3 = VA

IF2 + IF4 = IFB ;

IF3 IF1 IF4 = IFC

so os potenciais dos ns A, B e C.
VA
VA
VC

V4 = VC VB

FEELT/UFU - Circuitos Eltricos I Captulo I

12

Adotando-se VC = 0 ( Terra ) e desconsiderando a equao do n C :


N A : IFA + G1(VC VA ) G 3 (VA VC ) + G 2 (VB VA ) = 0
Sendo VC = 0

IFA = G1 VA + G 3 VA G 2 (VB VA )
IFA = (G1 + G 2 + G 3 ) VA G 2 VB

N B : IFB G 2 (VB VA ) + G 4 (VC VB ) = 0


Sendo VC = 0

IFB = G 2 (VB VA ) + G 4 VB
IFB = (G 2 + G 4 )VB G 2 VA

Equao nodal na forma matricial:


IFA (G1 + G 2 + G 3 )
G 2 VA
=

(G 2 + G 4 ) VB
G2
IFB
Equao nodal na forma matricial condensada:

I=G V
Montagem direta da equao nodal:
1. Transformam-se todos os bipolos de tenso em bipolos de corrente;
2. Escolhe um n como referncia (terra);
Ateno: Normalmente escolhe-se o n com mais bipolos como referncia.
3. De um lado da igualdade coloca-se o vetor das correntes das fontes;
4. No outro lado da igualdade coloca-se a matriz de condutncias multiplicada pelo
vetor de tenses nos ns;
5. A matriz de condutncias (simtrica) formada fazendo:


Elemento da diagonal principal  soma das condutncias ligadas ao n,

Elemento fora da diagonal principal  Soma das condutncias entre os ns


com sinal negativo.

FEELT/UFU - Circuitos Eltricos I Captulo I

13

Exemplos de anlise nodal :


a) Determine as tenses mostradas nos bipolos ( ou nos ramos )

Forma matricial
(A)

(A )
(C)
(D)



(C)

(D)

0,5
3
10 12 + 15 (0,5 + 2 + 3)

+ 10 + 20 8

0,5
(0,5 + 0,5 + 1)
0,5

15 20 + 8
3
0,5
(3 + 0,25 + 0,5)

VA
V
B
VD

Diagonal principal : soma das condutncias ligadas ao n.


Demais elementos : condutncias mtuas com sinal trocado.

[ IFS ] = [G] [V ]

i =

7 5,5 0,5 3
22 0,5

2
0,5

=
27 3 0,5 3,75

l l
l l
l l
l{l
IFS

VA
V
C
VD

> COLUNA i

VA = 7,47 volts
VC = 6,04 volts
VD = 12,37volts

Vi =

FEELT/UFU - Circuitos Eltricos I Captulo I

14

V1 = VA VD = 4,90 volts

V4 = VB VC = 6,04 volts

V2 = VC VA = 13,51 volts

V5 = VD VB = 12,37 volts

V3 = VB VA = 7,47 volts

V6 = VC VD = 18,41 volts

Observao
Outra forma de resolver seria usando:
Primeira Lei de Kirchhoff  3 equaes e 6 incgnitas.
Segunda Lei de Kirchhoff  3 equaes e 6 incgnitas.
Lei de ohm  6 equaes e 6 incgnitas.
TOTAL  12 equaes e 12 incgnitas.
b) Determinar as tenses dos bipolos usando anlise nodal.

(A)
(B)
(A) 20 10 (1 + 2)
2

(B) 20 + 15 50 2
(2 + 3 + 4)

30 3 2 VA

15 = 2
9 VB


VA = 13,04volts
VB = 4,57volts




= 23

VA
V
B
;


1 = 300

2 = 105

V1 = VC VA = 13,04 volts
V2 = VA VB = 8,47 volts

FEELT/UFU - Circuitos Eltricos I Captulo I

15

3.2. Anlise de malhas

A equao da malha externa uma combinao linear das equaes das malhas
internas.
MALHA : Percurso fechado que no contenha percursos internos.
A segunda lei de Kirchhoff aplicada a um percurso qualquer gera uma equao
que combinao linear das equaes das malhas contidas neste percurso.

malha A : R 2 I2 + E 2 + E1 + R1 I1 = 0

malha B : R I R I + E E = 0
2 2
3 3
3
2

malha A : E1 + E 2 = R1 I1 R 2 I2

malha B : E + E = R I + R I
2
3
2 2
3 3

I3 = IB

I1 = I A

I2 = IB I A

E1 + E 2 = R1(I A ) R 2 (IB IA )
(A)

(B) E + E = R (I I ) + R I
2
3
2 B
A
3 3

E1 + E 2 = (R1 + R 2 ) I A R 2 IB
(A )

(B) E + E = R I + (R + R ) I
2
3
2 A
2
3 B

Equao de malha na forma matricial:

R2
E1 + E 2 R1 + R 2
=
E + E R
R 2 + R 3
3
2
2

I A
I
B

FEELT/UFU - Circuitos Eltricos I Captulo I

16

Equao nodal na forma matricial condensada:

E=RI
Montagem direta da equao de malha:
1. Transformam-se todos os bipolos de corrente em bipolos de tenso;
2. De um lado da igualdade coloca-se o vetor das tenses das fontes (onde cada
elemento representa a soma das fontes de tenso ao longo do percurso da
corrente de malha);
3. No outro lado da igualdade coloca-se a matriz de resistncias multiplicada pelo
vetor de correntes de malha;
4. A matriz de resistncias (simtrica) formada fazendo:


Elemento da diagonal principal  soma das resistncias ao longo da malha,

Elemento fora da diagonal principal  Soma das resistncias em comum com


sinal negativo, se a correntes tiverem sentidos opostos, ou sinal positivo, se as
correntes tiverem sentidos iguais.

Exemplo de anlise de malhas :


Determine as correntes em todos os ramos.

(A )
(B)
(C)

(A)
20 + 15 10 (2 + 4 + 3)
5 + 10 30
(3
3

=
15 + 25 + 30
4

(B)
3
+ 5 + 1)

(C)
4
I A
I
5
B
(4 + 2 + 5) IC

FEELT/UFU - Circuitos Eltricos I Captulo I

15 9 3 4 I A
15 3 9 5 I

=
B
40 4 5 11 IC

17
I A = 0,446 A
IB = 0,792 A
IC = 4,158 A

I1 = I A

I1 = 0,446 A

I2 = IB I A

I2 = 0,346 A

I3 = I A IC
I 4 = IB

I3 = 3,712 A
I 4 = 0,792 A

I5 = IB IC

I5 = 3,336 A

I6 = IC

I6 = 4,158 A

Anlise de percursos:


Escolher um nmero de percursos que coincida com o nmero de malhas e


que passe por todos os elementos.

Se um percurso incluir ramos j abrangidos, ir gerar combinaes lineares ou


equaes no independentes.

As tenses internas anulam-se sobrando ento o percurso externo.

(R 2 R 6 )
(R 2 R 4 ) I A
E 4 E 2 + E 3 + E 6 (R 4 + R 2 + R 3 + R 6 )
E E E E
(R 2 R 6 )
(R 2 + R 5 + R 6 + R1)
(R 2 R 5 ) IB
2
5
6
1 =


E2 E 4 + E5
( R 2 R 4 )
( R 2 R 5 )
(R 5 + R 2 + R 4 ) IC

FEELT/UFU - Circuitos Eltricos I Captulo I

18

Reviso: Para elementos fora da diagonal principal tem-se:





Caso
entra
Caso
entra

o elemento seja percorrido por duas correntes de sentidos contrrios 


com sinal negativo.
o elemento seja percorrido por duas correntes no mesmo sentido 
com sinal positivo.
I1 = IB
I2 = I A + IB IC
I3 = I A
I 4 = I A + IC
I5 = IB IC
I6 = I A + IB

3.3 Transformao

> Y

Se as duas conexes so equivalentes, ento para uma mesma tenso E entre 2


terminais, obtm-se a mesma corrente I. Logo, a resistncia equivalente entre os 2
terminais a mesma para as duas conexes..
Assim entre os pontos ( A ) e ( B ) :

R A + RB =

R AB (RBC + R CA )
R AB + RBC + R CA

(1)

Entre os pontos ( B ) e ( C ) :

RB + R C =

RBC (R CA + R AB )
R AB + RBC + R CA

(2)

Entre os pontos ( C ) e ( A ) :

RC + R A =

R CA (R AB + RBC )
R AB + RBC + R CA

(3)

FEELT/UFU - Circuitos Eltricos I Captulo I


( 3 ) - ( 2 )  R A RB =

( 4 ) + ( 1 )  2R A =

2RA =

R CA (R AB + RBC ) RBC (R CA + R AB )
R AB + RBC + R CA

19
(4)

R CA (R AB + RBC ) RBC (R CA + R AB ) + R AB (RBC + R CA )


R AB + RBC + R CA

2 R CA R AB
R AB + RBC + R CA

Da obtm-se:

RA =

R CA R AB
R AB + RBC + R CA

Analogamente:

RB =

R AB RBC
R AB + RBC + R CA

RC =

RBC R CA
R AB + RBC + R CA

3.4. Transformao

Y >

Se as duas conexes so equivalentes, ento para uma mesma tenso E entre 2


terminais, obtm-se a mesma corrente I. Logo, a condutncia equivalente entre os 2
terminais a mesma para as duas conexes..
Entre os ns A e C das duas figuras, tem-se :

1
1
+
=
R AB R CA

1
RA +

1
1
1
+
RB R C

1
R R
RA + B C
RB + R C

FEELT/UFU - Circuitos Eltricos I Captulo I

RB + R C
1
1
+
=
R AB R CA R A RB + RB R C + R C R A

20

(1)

Analogamente, entre os ns C e B:

R A + RB
1
1
+
=
R CA RBC R A RB + RB R C + R C R A

(2)

Entre os ns B e A:

RC + R A
1
1
+
=
RBC R AB R A RB + RB R C + R C R A
(3) - (2) 

(4) +(1) 

R C RB
1
1

=
R AB R CA R A RB + RB R C + R C R A
2 RC
2
=
R AB R A RB + RB R C + R C R A

Logo:

R AB =

(3)

R A RB + RB R C + R C R A
RC

Do mesmo modo, obtm-se:

RBC =

R A RB + R B R C + R C R A
RA

R CA =

R A R B + RB R C + R C R A
RB

(4)

FEELT/UFU - Circuitos Eltricos I Captulo I

21

Exemplo :
Determine a resistncia equivalente entre P e Q .

R'A =

53
= 1,5
2+3+5

R'B =

25
= 1
2+3+5

R'C =

23
= 0,6
2+3+5

FEELT/UFU - Circuitos Eltricos I Captulo I

3.5. Deslocamento de Fontes

( YARO

22
BURIAN ( PAG 170 )

3.5.1. Deslocamento de Fonte de Tenso

Neste caso as equaes de malha so as mesmas.

3.5.2 Deslocamento de Fonte de Corrente

Escolhe-se um lado para o deslocamento da fonte.

FEELT/UFU - Circuitos Eltricos I Captulo I

23

Neste caso no h mudana nos potenciais dos ns, portanto no h mudana


das diferenas de potenciais.

Exemplo:
Determinar o bipolo equivalente, visto dos pontos A B.

Fonte tenso 

Fonte corrente.

Deslocando a fonte de corrente para a esquerda.

FEELT/UFU - Circuitos Eltricos I Captulo I


Fonte corrente 

24
Fonte tenso.

FEELT/UFU - Circuitos Eltricos I Captulo I

25

Exerccio:
Determinar as tenses V1 , V2 e V3 do circuito a seguir, por anlise nodal.

Deslocando a fonte de tenso para a esquerda.

V1 desaparece, mas aps o clculo de V3 volta-se a esta figura e calcula V1 .

(B)
(C)
(B) 10 (2 + 0,1 + 1)
(2 + 1)

(C) 10 + 5 (2 + 1)
(2 + 1 + 0,5 + 1)

VB
V
C

10 3,1 3 VB
15 = 3 4,5 V

Logo:

V2 = VB 0 volts

V3 = VC = 3,33 volts

V1 = VA = VC 5 = 1,67 volts

FEELT/UFU - Circuitos Eltricos I Captulo I

26

4. TEOREMA DOS CIRCUITOS:


4.1. Teorema da Superposio de Efeitos
Ateno: Este teorema no vlido para potncias.
a) A resposta de uma rede linear a vrias excitaes simultneas, igual a soma
das
respostas devidas a cada uma das fontes independentes agindo
isoladamente.

Retirando as fontes, exceto E1 

Retirando as fontes, exceto E 2 

Retirando as fontes, exceto E 3 

Retirando as fontes, exceto E 4 

I =

I
I
I
I

--->
--->
--->
--->

ao de

E1

ao de

E2

ao de

E3

ao de

E4

I + I + I + I

b ) Multiplicando as excitaes das fontes independentes por uma mesma constante,


as respostas sero multiplicadas pela mesma constante. ( fontes de corrente ou
tenso )

Observaes:
I)
II )

Fontes de tenso, ao serem retiradas do circuito, devem ser substitudas por


curto-circuitos.
Fontes de corrente, ao serem retiradas do circuito, devem ser substitudas
por circuitos abertos.

FEELT/UFU - Circuitos Eltricos I Captulo I

27

Exemplo
(a) Determinar a corrente I, considerando as duas fontes atuando simultaneamente.
(b) Determine a contribuio de cada fonte no valor da corrente I.

Soluo (a): Por anlise de malha

4
20 (8 + 4)
40 = 4
(4 + 4)


Resolvendo:
I1 0 Ampre
I2 = 5 Ampres
I = I1 I2 = 0 (5) = 5 Ampres

I1
I
2

FEELT/UFU - Circuitos Eltricos I Captulo I

28

Soluo (b):
b.1) Eliminando a fonte de tenso de 40 V  Contribuio da fonte de 20 V

4
20 (8 + 4)
0 =
(4 + 4)
4

I1
I
2

I1 = 2 Ampres
I2 = 1 Ampre
I' = I1 I2 = 2 1 = 1 Ampre
b.2) Eliminando a fonte de tenso de 20 V  Contribuio da fonte de 40 V

4
0 (8 + 4)
40 =
(4 + 4)

I1
I
2

I1 = 2 Ampres
I2 = 6 Ampres
I" = I1 I2 = 2 (6) = 4 Ampres

====>

I = I' + I" = 1 + 4 = 5 Ampres


(Teorema da Superposio)

FEELT/UFU - Circuitos Eltricos I Captulo I

29

4.2. Teorema da mxima transferncia de potncia

P = V I = R I2

V = RI

E th = ( R th + R ) I

I=

E th
(R th + R )

P = E 2th

2
dP
2 [(R th + R ) 2 R ( R th + R )]
= E th
=0
dR
(R th + R) 4

(R th + R )2 2 R (R th + R) = 0
2
R th

R = 0
2

R th = R

R
(R th + R) 2

 R th + 2 R th R + R 2 R R th 2 R = 0
2

Pmx

2
E th
=
4R th

Rendimento:

E th I - R th I 2
E th I

=1

R th I
E th

FEELT/UFU - Circuitos Eltricos I Captulo I

30

4.3. Teorema de Thevenin


A tenso e a corrente em um bipolo conectado a uma rede linear A , podem
ser determinadas substituindo-se toda a rede A por uma fonte ideal de tenso E 0
associada em srie com uma rede A 0 , onde A 0 a rede A com todos os seus
geradores independentes inativados e E 0 a tenso nos terminais da rede A
quando em circuito aberto .

4.4. Teorema de Norton


A corrente e a tenso em um bipolo conectado a uma rede linear A podem
ser determinadas, substituindo-se toda a rede A por uma fonte ideal de corrente
IF0 associada em paralelo com uma rede A 0 , onde A 0 a rede A com todos
os seus geradores independentes inativados e IF0 a corrente de curto-circuito
entre os terminais da rede A.

FEELT/UFU - Circuitos Eltricos I Captulo I

31

Formas de aplicao dos Teoremas de Thevenin e Norton


a ) Associao de bipolos.

FEELT/UFU - Circuitos Eltricos I Captulo I


Transformando a fonte de tenso em fonte de corrente.

Transformando a fonte de corrente em fonte de tenso.

32

FEELT/UFU - Circuitos Eltricos I Captulo I

33

b ) Determinao da tenso em vazio ( E th ).


Associao das resistncias com a prvia retirada das fontes R th .

(A)

(A )
(B)

(B)

0 10 3 I1
40 = 3 4,9 I

2
V0 = V1 + V2 + V3

1 120
=
= 3A

40

400
I2 = 2 =
= 10 A

40
I1 =

I1 = 3 A


I2 = 10 A

( V3 = 0 pois no h passagem de corrente )

V1 = 3 3 = 9 volts , V2 = 1,1 10 = 11 volts

===>

E th = V0 = 9 + 11 + 0 = 20 volts

Conforme visto no item a , a associao das resistncias fornece R th = 5,4 .


c ) Determinao da corrente de curto-circuito ( IFN ).
R th =

E th
1
=
IFN
GN

FEELT/UFU - Circuitos Eltricos I Captulo I

34

0 10 3 3 I1
40 3 4,9

1,1 I2
=
0 3 1,1 7,3 I3

I3 = 3,70 A

IFN = I3 = 3,7 A =

Obs :

I1 = 4,67 A
I2 = 11,85 A

20
A
5,4

b) e c) so as formas clssicas de clculo.

d ) Determinao de R th por relao de determinantes.




Retirando-se as fontes:

R th =

Pelo teorema de Thevenin :

E
I

0 10 3 3 I1
0 3 4,9

1,1 I2
=
E 3 1,1 7,3 I3
3

I = I3 =

10 3

3 4,9
= __ __

3 1,1
I=

I = I3

onde = determinante da matriz de resistncias.

| 0
| __

| E
|

E '

===>

=
I
'

10 3
3 = E
= E '
3 4,9

===>

R th =

'

FEELT/UFU - Circuitos Eltricos I Captulo I

35

Onde o determinante considerando todas as malhas e, ' o


determinante levando-se em conta todas as malhas exceto aquela que contem
os pontos A e B.
Onde

= 216

' = 40

R th =

'

216
= 5,4
40

Exerccio: Determine a resistncia R de forma que a potncia dissipada nesta


resistncia seja mxima. Calcule o valor da potncia mxima.

1o ) Clculo de E th ( Tenso em vazio por anlise de malhas ).

100 110 10 I1
100 = 10 110 I

====>

I1 = 0,833 A
I2 = 0,833 A

V0 = V1 + V2

V1 = 40 ( i 1 ) = 33,32 volts

V2 = 20 ( i 2 ) = 16,66 volts

===>

2o ) R th = ?
a ) Icurto

===>

R th =

E th
Icurto

V0 = E th = 33,32 16,66 = 16,66 volts .

FEELT/UFU - Circuitos Eltricos I Captulo I

36

b ) Associao de resistncias

R th = 40,333
c ) R th =

'

110 10 40
= 10 110 20 = 484000
40 20 60
R th =

110 10
' =
= 12000
10 110

484000
40,333
=
'
12000

FEELT/UFU - Circuitos Eltricos I Captulo I


3o ) Clculo de R .

Para potncia mxima: R = R th = 40,333


2

Pmx

E th
16,66 2
= 1,72 W .
=
=
4 R th
4 40,333

4.5. Teorema da Reciprocidade

Exemplo:

37

FEELT/UFU - Circuitos Eltricos I Captulo I

20 5 3 I1
0 = 3 9 I

2

0 5 3 I1'
20 = 3 9 '

I2


38

===>

===>

I1 = 5 A
I2 = 1,666 A

I1' = 1,666 A
I '2 = 2,777 A

Se a fonte estivesse sido colocada ao contrrio, a corrente I1' teria sentido


contrrio.
Se puser fonte no mesmo sentido da corrente, a corrente manter sentido
da fonte.
Caso contrrio, corrente ser oposta a da fonte.

Exerccio :
Dado o circuito ( a ) determine I2 e

I3 do circuito ( b ).

FEELT/UFU - Circuitos Eltricos I Captulo I

39

Soluo:

1)

I1 = I" (devido a E 2 ) + I'" (devido a E 3 )

2 ) I2 = + I"

80
20

3 ) I3 = I'"

80
10

[sup erposio de efeitos]

4 ) I2 + I3 = 10
De ( 2 ) e ( 3 ) :

I1 = I'' + I'''

I'' =

13
A
6

I2 = 4 I"

I3 = 8 I'''

I 2 I3

= 2
4
8
I2 + I3 = 10

===>

I''' =

26
I2 =
A

I3 = 4 A
3

1
A
6

4.6. Teorema de Tellegen


Consideremos uma rede com r ramos e n ns com elementos quaisquer.
Adotando-se, para todos os elementos, a mesma conveno de sinais para
tenses e correntes ( por exemplo, a conveno de receptor ), vale a expresso:

FEELT/UFU - Circuitos Eltricos I Captulo I

Fontes controladas Tipos e Notao ( pg.

40
204 - YARO BURIAN

a ) Tenso controlada por tenso.

b ) Tenso controlada por corrente.

v k = ik R k

e = ik R k

onde : rm = R k

e = rm ik

rm = trans resistncia []

c ) Corrente controlada por corrente.

d ) Corrente controlada por tenso.

ik =

vk
Rk

iF =

1
vk
Rk

sen do b m =

= trans condutncia .
Rk

FEELT/UFU - Circuitos Eltricos I Captulo I

41

Exerccio:
a ) Determine as correntes e tenses nos ramos do circuito a seguir por anlise
nodal.

Soluo: Por anlise nodal, temos:

1
1 1 1

15 ( 2 + 4 + 6 )
4 VA
2 I =
1
1 1 V

( + ) B

4
2 4
11
1

15 = 12 VA 4 VB
V
A = 1 VA + 3 VB
4
4
3
11
15 12
0 = 7

12

1
4 VA
3 VB

===>

===>

====>

VR
V
= A
6
6

11
1

15 = 12 VA 4 VB

0 = 7 VA + 3 VB

12
4

VA = 20,769 volts
VB = 16,1538 volts

1
11,25
=
= 20,769 volts
0,54166

8,7499
VB = 2 =
= 16,1538 volts

0,54166
VA =

I=

=

= 0,54166

1 = 11,25
= 8,7499
2

FEELT/UFU - Circuitos Eltricos I Captulo I

42

b ) Determine as correntes e tenses nos ramos do circuito anterior por anlise


de malhas.

Por anlise de malhas :

4 I 12 6 I1
(30 + 4 I) = 6 8 I


2
+ 4 I1 = 12 I1 6 I2

===>

30 + 4 I = 6 I1 + 8 I2 ===>

==

0 8 6 I1
30 = 2 8 I

I1 =

==
I2 =

I = I1

===
0 = 8 I1 6 I2
30 = 2 I1 + 8 I2

=

= 52

1 = 180

2 = 240

1
180
=
= 3,46 A

52
2
240
=
= 4,615 A

52

==

I = 3,46 A

FEELT/UFU - Circuitos Eltricos I Captulo I

43

Exerccio:
Determine os circuitos de Thevenin e Norton vistos dos pontos A e B do circuito
a seguir.

Soluo:
1o ) Determinao da tenso em vazio E th :

80 18 0 I1
80 = 0 9 I

v + v 1 v 2 + E th = 0

==

===>

= 162

1 = 720
= 1440
2

I1 = 4,444 A

==

I2 = 8,888 A

10 4,444 + 8 4,444 5 8,888 + E th = 0

E th = 35,55 volts

FEELT/UFU - Circuitos Eltricos I Captulo I

44

2o ) Determinao da corrente de curto-circuito.

IC = IN = I3

0 8 I 1
80 18
80 0
9 5 I2

=
10 i 8 5 13 I3

===>

0 8 I1
80 18
80 0
9 5 I2

=
0 18 5 13 I3

===>

I1 =
I2 =
I3 =

= 360
;
0 80
18
0
9
80 = 18 9 80 + 5 80 18 = 5760
=
18 5
0

I3 = IN =

5760
= 16 A
360

==

R th =

35,55
= 2,2218
16

FEELT/UFU - Circuitos Eltricos I Captulo I

45

Exerccio:
Determine a corrente I por anlise de malhas, escolhendo os percursos mais
adequados de forma a diminuir o nmero de determinantes a serem
calculados.
Observao: Esse exerccio no faz sentido quando se usa a calculadora pois ela
fornece diretamente as correntes.

Soluo:
Pela figura temos 4 malhas, portanto necessitamos de 3 equaes ( percursos ).
Da maneira desenhada diminui-se o nmero de determinantes pois para achar I
s precisa de I1 e tem-se I = I1 . Assim, necessita-se de apenas e 1 .
Se fizermos :

I = I1 I2 + I3
Necessita-se de :

( , 1 , 2 , 3 )

FEELT/UFU - Circuitos Eltricos I Captulo I

46

5. OUTRAS TCNICAS DE ANLISE DOS CIRCUITOS


5.1. Divisores de Tenso

v = v1 + v 2 = R1 i + R 2 i = R S = (R1 + R 2 ) i

i=
v1 = R1 i =

R1
R1 + R 2

v=

R1 +R 2

R1

RS

v e v 2 = R2 i =

RS

R2
R1 + R 2

v=

R2

RS

Genericamente, para a i-sima resistncia em srie, ter-se-ia:

vi =

Ri
v
RS

5.2. Divisores de Corrente

i = i1 + i2 = G1 v + G 2 v = (G1 + G 2 ) v = GP v
i
i
v=
=
G1 + G 2 GP
G1
G
R
G2
G
R
i1 = G1 v =
i = 1 i = P e i2 = G2 v =
i= 2 i= Pi
G1 + G 2
GP
R1
G1 + G 2
GP
R2
Genericamente, para a n-sima condutncia/resistncia em paralelo, ter-se-ia:

in =

Gn
R
i= Pi
GP
Rn

FEELT/UFU - Circuitos Eltricos I Captulo I

47

5.3. Super Ns - Circuitos Contendo Fontes de Tenso


primeira vista, pode parecer que a presena de fontes de tenso em um circuito
complica a anlise nodal. No mais podemos escrever as equaes empregando o
processo simplificado, pois so desconhecidos os valores das correntes que fluem pelas
fontes de tenso. Entretanto, a anlise nodal no se torna mais complicada e em muitos
casos, pode ser at mais fcil aplic-la quando existem fontes de tenso, como veremos.

Exemplo 1: Analise o circuito da Fig. 1 para obter as tenses nos ns.


Soluo: Indicamos os ns de no-referncia como v 1 , v 2 , v 3 , v 4 e v 5 e tomamos
o sexto n como o de referncia, como mostrado.

Fig. 1 Circuito contendo fontes de tenso


Uma vez que existem seis ns (N=6), precisamos de cinco (N-1=5) equaes.
Sem escrevermos qualquer equao atravs da LKC podemos notar por inspeo, que:

v 1 = v g1
v 5 v 4 = v g2

(01)

Ento, precisamos de somente trs equaes pela LKC. Para sistematizar e ao mesmo
tempo eliminar a necessidade de conhecer os valores das correntes que fluem atravs
das fontes de tenso, vamos ento envolver as fontes de tenso com linhas tracejadas,
como mostrado na Fig. 1.

FEELT/UFU - Circuitos Eltricos I Captulo I

48

Podemos pensar nestas superfcies como ns generalizados ou, como alguns autores
preferem, super ns. Lembramos que a LKC se aplica para o super n do mesmo modo
que para um n normal. Temos, portanto, dois super ns e dois ns normais, indicados
como v 2 e v 3 , com um total de quatro ns. Ento necessitamos de trs equaes pela
LKC, que em conjunto com (01) constituem as cinco equaes necessrias, em funo
das tenses de ns.
Para completar a formulao das equaes dos ns, vamos aplicar a LKC aos ns
v 2 e v 3 e ao super n que contm v g2 . As duas primeiras so obtidas como segue:

(G1 + G 2 + G 4 ) v 2 G1v 1 G 2 v 3 G 4 v 5 = 0

(02)

(G 2 + G 3 + G 5 ) v 3 G 2 v 2 G 5 v 4 = 0
Finalmente, igualando a zero as correntes que deixam o super n, temos
G 4 (v 5 v 2 ) + G 5 (v 4 v 3 ) + G 6 v 5 = 0

(03)

O circuito analisado pela soluo simultnea de (01), (02) e (03).

Exemplo 2: Como um segundo exemplo, vamos encontrar v no circuito da Fig. 2(a).


Soluo: O n inferior tomado como o de referncia e os de no-referncias so
denominados v, v 1 e v 2 , como mostrado na Fig. 2(b).

(a) Circuito original

(b) Circuito redesenhado para mostrar as tenses de n

Fig. 2 Circuito contendo fontes de tenso e de corrente

FEELT/UFU - Circuitos Eltricos I Captulo I

49

Por inspeo, vemos que:

v1 = v + 3
v 2 = 20
Isto , o n v 1 est 3 volts acima do n v e o n v 2 est 20 volts acima do terra.
Interpretando as duas fontes de tenso como super ns, mostrado em tracejado, vemos
que existem somente dois ns , logo precisamos escrever somente uma equao de n
( em qualquer dos super ns ). s o que necessrio, pois s existe uma equao de
n ( em qualquer dos super ns ). s o que necessrio, pois s existe uma grandeza
desconhecida, a tenso do n v.
A equao nodal para o super n superior
v + 3 20 v + 3 v
+
+ = 6
6
2
4
Onde, se v dado em volts, todos os termos tm a unidade de miliampres.
Resolvendo a equao tm-se v = 8 volts.

5.4. Super Malhas - Circuitos Contendo Fontes de Corrente


Como no caso de anlise nodal de um circuito com fontes de tenso, a anlise de
malhas mais fcil se presentes fontes de corrente.

Exemplo 3: Analise circuito da Fig. 3 que tem duas fontes de corrente e uma fonte de
tenso

Fig. 3 Circuito com duas fontes de corrente e uma de tenso.

Soluo: Com as correntes de malha i1 i2 e i3 escolhidas como indicado, claro que


necessitamos de trs equaes independentes. Entretanto, nem todas estas precisam ser
equaes de malha. A presena de duas fontes de corrente nos d duas restries que
podem ser obtidas por inspeo:

FEELT/UFU - Circuitos Eltricos I Captulo I

50

i 2 = ig1
(04)

i3 i1 = i g2
Portanto, s necessitamos de mais uma equao. Desde que ela ter que vir da LKT,
precisamos selecionar um percurso fechado no qual todas as tenses sejam facilmente
obtidas. Isto , devemos evitar as fontes de corrente visto que suas tenses no so
facilmente encontradas.
Se imaginarmos por um instante que as duas fontes de corrente so removidas, isto ,
abertas, ento teremos duas malhas a menos. Mas j temos duas equaes, ento ainda
existem malhas suficientes para o nmero de equaes necessrio. Alm disto, os laos
que sobram (eles no podem ser malhas) tero somente resistores e fontes de tenso e,
portanto, a LKT facilmente aplicvel. Ressalte que no estamos retirando as fontes de
corrente. Apenas as imaginamos fora por um instante para localizar os laos onde a LKT
ser aplicada.
Retornando Fig. 3 e imaginando por um momento que as fontes de corrente estejam
abertas, observamos que temos apenas uma malha, a saber, a malha que contm
v g3 , R1 , R 2 e R 3 .
Aplicando a LKT a esta malha, temos a nossa terceira equao.

R1( i1 i 2 ) + R 2 (i3 i 2 ) + R 3 i3 = v g 3

(05)

A anlise do circuito pode agora ser completada pela soluo de (04) e (05).

Exemplo 4: Como um exemplo, vamos completar a anlise da Fig. 3, fazendo


R1 = 4 , R 2 = 1 , R 3 = 3 , ig1 = 2 A , ig2 = 5 A , v g3 = 38 volts ,
conforme mostra a Fig. 4.

Fig. 4 Circuito com duas fontes de corrente e uma de tenso

FEELT/UFU - Circuitos Eltricos I Captulo I

51

Soluo: Resolvendo a partir das Equaes (04) e (05) vem:


i 2 = 2
i3 i1 = 5
4(i1 i 2 ) + 1(i3 i 2 ) + 3i3 = 38
de onde se obtm i1 = 1 , i 2 = 2 e i3 = 6 A .
Neste exemplo, podemos simplificar o processo pelo uso de correntes de lao, em vez
de correntes de malha. Suponha que o problema encontrar a corrente que desce sobre
R 3 , que evidente, i3 = 6 A. Vamos usar as correntes de lao ia , ib e ic , como na
Fig. 4, onde ic agora a corrente que desce sobre R 3 = 3 , e nos ser til tomar
somente uma corrente de lao, que a mesma da fonte de corrente. Por inspeo temos
ia = 2
ib = 5
e pela LKT em volta do lao de ic
4(ia ib + ic ) + 1(ia + ic ) + 3 ic = 38
ou,
4(2 5 + ic ) + 1(2 + ic ) + 3 ic = 38
Resolvendo esta equao, temos ic = 6 A, como anteriormente.

Você também pode gostar