Você está na página 1de 9

26/04/2015

DELTA:DocumentaodeEstudosemLingsticaTericaeAplicadaPragmaticstudiesinBrazil

DELTA:DocumentaodeEstudosemLingstica
TericaeAplicada
PrintversionISSN01024450

DELTAvol.15specialissueSoPaulo1999
http://dx.doi.org/10.1590/S010244501999000300013

ServicesonDemand
Article
pdfinPortuguese
Articleinxmlformat
Articlereferences

OsCaminhosdaPragmticanoBrasil
(PragmaticStudiesinBrazil)

Howtocitethisarticle
CurriculumScienTI
Automatictranslation

KanavillilRAJAGOPALAN
(UniversidadeEstadualdeCampinas)

Sendthisarticlebyemail
Indicators

CitedbySciELO

Accessstatistics

ABSTRACT:Thispapertracesthehistoryofthestudyofpragmaticsin
Brazil.ItisshownthatBrazilianresearcheshave,byandlarge,remained
attentivetomajordevelopmentsinthefieldtakingplaceelsewhereinthe
world.Ofparticularimportanceistheburgeoningtendencytofocus
attentiononsocialissuesaffectingthedaytodaylivesofordinarypeople.
Moreandmoreresearchersarerealizingtheneedtoassumeacriticalrole
inrelationtothetheoriestheyencounterintheliterature.
KEYWORDS:PragmaticsSemanticsLinguisticTheoryLinguisticResearch
inBrazil.

Relatedlinks
Share
More
More
Permalink

PALAVRASCHAVE:PragmticaSemnticaTeoriaLingsticaPesquisaLingsticanoBrasil.

Sovriososfatoresquedificultamqualquertentativadeaveriguaraspesquisasnocampodapragmticano
Brasil.Oprimeiroeomaisimportantedelesnadatemavercomascondiessabidamenteprecriasde
pesquisanopas,massimprpriaindefinioarespeitodoquevemaserapragmticaouseja,tratase
dealgoqueatingetodosospesquisadoresnomundointeiro.Aoapresentarumvolumedeartigosdedicados
pragmtica,publicadoem1983,Vogt(1983:7)javisava:"Hojeapragmticasomuitascoisas,semser
nenhumaemespecial".Passadasumadcadaemeia,asituaopermaneceinalterada,comobemevidenciaa
afirmaofeitapelopresenteautornotextodeapresentaoaonmero30dosCadernosdeEstudos
LingsticosdaUnicamp,dedicadopragmtica:"Apragmticaaindavistapormuitosestudiosos,nosem
razo,comoumverdadeirosacodegatos"(Rajagopalan,1996:6),ouainda,"Ointeressedapragmtica,para
mim,semprefoiainexistnciadadisciplinapropriamenteditanaverdade,parecemuitomaissensatofalar
empragmticas,noplural".
NamesmacoletneaapresentadaporVogt,constavaumartigodeGuimaresnoqualoautorabriaadiscusso
dizendooseguinte:"Osestudossobrealinguagemtmsidoincludoshmuitoe,demodomaisintenso,nos
ltimos30anos,estudosquetmsidocolocadoscomooobjetodapragmtica.Noentantotaisestudos,como
derestoqualqueroutrotipodereflexosobrealinguagem,noseapresenta,enempoderia,comoum
conjuntomonolticoenico."(Guimares,1983:15).Tratase,naverdade,deumoutrofatorquedificulta
qualqueresforoderelataraspesquisasnareadapragmtica:noexiste,nemdelonge,nenhumconsenso
sobrecomoequandosurgiuareadeinvestigao.DeacordocomGuimares,"paranosairdoslimites
relativosaotempodachamadalingsticamoderna,podemosdizerque[ahistriadapragmtica]remontaao
filsofoamericanoCharlesS.Peirce"(ibid.).Noentanto,segundooPenguinDictionaryofPhilosophy(Mautner,
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010244501999000300013

1/9

26/04/2015

DELTA:DocumentaodeEstudosemLingsticaTericaeAplicadaPragmaticstudiesinBrazil

1996),otermo`pragmtica'seestabeleceuapartirdosanos1930,graasaosesforosdeCharlesMorris.
Levinsonconcorda,pormfazquestoderessaltarque"Almdessaligao,hmuitopoucarelaoentrea
pragmticaeasdoutrinasfilosficasdepragmatismo"(1983:1).NaspalavrasdeLyons(1977:119),"Decerto,
podeseargumentarqueasorigensdadistinotripartiste[sintaxe,semntica,pragmtica]naconcepo
peirceanadacinciageraldesemiticaso,hojeemdia,maisoumenosirrelevantesquantoaomodocomo
essadistinotraadapeloslingistasefilsofos".NacontramodessesestudiososestoBrigitteNehrliche
DavidClarkeque,emseulivrorelativamenterecente(Nehrlich&Clarke,1996),seesforamparaprocurar
acharasrazesdapragmticacontemporneanosfinsdosculoXVIII.
Gazdar(1979:2)nosdumaexcelentedicasobreoporqudetamanhaindefinioemtornodousodotermo
`pragmtica':"...nos30anosquesepassaramentreamonografiadeMorriseotrabalhodeMontague
intitulado`Pragmtica',quaseningumestudounadaqueoprpriopesquisadorchamassede`pragmtica'".
Essefato,facilmentecomprovadoatnosdiasdehoje,inclusivenoBrasil,podeserconsideradocomoo
terceirofatormaisimportantequantodificuldadeemaveriguaro"stateoftheart"empragmtica.Em
confernciaproferidaporocasioda48reunioanualdaSBPCrealizadaemSoPaulo,Marcuschi(1996)
lamentaoquadroconfusoqueencontrouquandosepropsafazerumlevantamentosobreointeressedos
pesquisadoresnasdiferentessubreasdaLingstica.Afrustraodoautor,contidanoseguintedesabafo,
ilustrabemoestadodecoisas.Eisassuasprpriaspalavras(Marcuschi,1996:212):
possvelqueeunosejaapessoamaisindicadaparaclassificaressamassadedados.Hmuita
coisaqueimagineiserdareadeTeoriaLiterria,TeoriadaCulturaououtrasTeorias.Posso
honestamentegarantirquemeesforceiparanofalsearavisodosfatos.Confessotambmqueas
caracterizaes[comoelasseencontramfeitas]nomeagradam,poiselasmascaramosfatos.H
maistrabalhosdesintaxeefonologiadoqueseimagina,maselessoautocaracterizadoscomo
lingsticaindgena(descriofonolgica,sinttica)ou,ento,psicolingstica(aquisiodasintaxe,
dafonologia).Nohnadaquesecaracterizeouqueseidentifiquedemaneiraexplcitacom
semnticaoupragmtica.Masmuitosdostrabalhosestoimpregnadosdesemnticaepragmtica.
No,porm,deumaformamaistcnicaeteoricamentecentrada.(nfaseacrescida).
Oautorprossegueapontandoqueamesmaindefiniopodeserencontradanosresumosdosseminriosda
ANPOLL,doscongressosdaABRALIN,enasprogramaesenosAnaisdoGEL.
Umexcelenteindicativodaconfusoquepairasobreaquestodadelimitaodassubreasdentroda
lingsticaagrandedivergnciaentreosestudiososnoquedizrespeitoproximidadeentreelasoumesmo
aspossveisrelaeshierrquicas.EnquantoparaOrlandi(1996:33)huma"diferenafundamental"entrea
pragmticaeaanlisedediscurso,diferenaestaqueestarialigada"prprianoodediscurso",naticade
Possenti(1996:72),"Ainclusoouexcluso,emumateoriadodiscurso,depontosdevistadapragmtica,da
histriaoudapsicanlisenoobviamenteumaquestosimples:nemsedevecrerquesejaditadapelos
fatos,oqueseriaempirismogrosseiro,nemquesejaditadaexclusivamentepeladecisodopesquisadorde
favorecerumahipotticapurezaterica.Tratase,emgeral,deumaquestodepolticadeconhecimento".H
outrospesquisadoresquepreferemseguirumacertatradiojconsagradaqueapelaparaanoodecontexto
parasepararapragmticadasemntica.precisoacrescentarnoentantoqueaprprianoodecontexto
umtantocomplexaecabeluda.Moura(1999)sintetizabemoproblemainerenteprticadedividirobolode
significaoentreasemnticaeapragmticacombasenoconceitodecontexto.Emsuaspalavras,"Afronteira
entresemnticaepragmticanormalmentetraadaapartirdanoodecontexto.Asignificaoquedepende
decontextocolocadanocampodepragmticaoproblemaqueumadefinioprecisadecontexto
raramentefornecida,eadivisoentresemnticaepragmticacontinuamuitofluda."(Moura1999:66).Na
medidaemquedoaentenderqueasubreamaisabrangenteseriaaanlisedediscurso(naqualpensarseia
apossibilidadeounodeincluirospontosdevistadapragmtica),CastilhoeAltman(1994:34)parecem
entenderarelaoentreasduasreasdeformaexatamenteoposta.Emsuasprpriaspalavras,"Vriasreas
deatuaosesomaramao"ncleoduro"daFonticaedaFonologia,daMorfossintaxeedaSemntica,ehojeo
pascontacomespecialistasrespeitveisatuandonaSociolingstica,naPsicolingstica,naLingsticaIndgena
(ouAntropolgica),naPragmtica(comseusramosAnlisedoDiscurso,AnlisedaConversao,Lingsticado
Texto)"(nfaseacrescida).Dascal(1982:20),porsuavez,entendequeoestudolingsticodotexto(anfase
doreferidoautor)"estintimamenteligadatemticadapragmtica"."Seampliarmos,"dizele(Dascal
1982:21),"....anoode`contextodeenunciao'demodoafazlacontertambm,oqueparecenatural,o
contextoverbal(enunciadosanterioreseposteriores)emqueseinsereoenunciadoinvestigado,serfcil
entrevercomoseligaapragmtica,enquantoinvestigaodetodososaspectosdo`contexto'queinfluemna
interpretaodeumenunciado,comoestudodo`texto'(seqnciamaisoumenoslongadeenunciados).
Talvezamaiordivergnciaentreoslingistasqueatuamnareadepragmticasejanaquestoda
necessidadeounodedemarcare,searespostafor"sim",comotraaralinhadivisriaentrea
pragmticaeasemntica.bomlembrar,antesdemaisnada,queatpoucotempoatrs,apalavra
"pragmtica"simplesmentenoconstavadosprogramasenomesdasdisciplinasdoscursosdepsgraduao
emlingsticanasuniversidadesbrasileiras.Tpicoscomoateoriadosatosdefala,ateoriadeconversaode
Griceetc.que,quaseunanimementesoconsideradoscomoestandodentrodaaladadapragmticase
encontravamcomopartedocontedodadisciplinadesemntica.NocasodaUnicamp,a"emancipao"da
pragmticacomodisciplinaseparadadasemnticaocorreurelativamenterecentenoobstanteafirmativas
comoadeque"OcrescimentodaproduoemcamposcomoosdaPsicolingstica,Semntica(s),
Pragmtica(s),linhasdeinvestigaoquedesdeafundaodaIEL[InstitutodeEstudosdaLinguagem,unidade
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010244501999000300013

2/9

26/04/2015

DELTA:DocumentaodeEstudosemLingsticaTericaeAplicadaPragmaticstudiesinBrazil

queabrigaoDepartamentodeLingsticanaUnicamp]seprenunciavamfortes,acompanhousedesignificativa
revisoempricaetericadoslimitesextensionaisdaanliselingsticaedosaspectosaelapertinentes"
(Altman,1998:219).Assim,nanotainformativasobreodepartamentoeseuscursosqueconstadoprimeiro
nmerodosCadernosdeEstudosLingsticosdaUnicamp,nohsequerumamenodapalavra`pragmtica'
e,das29dissertaesdemestradoatentodefendidas,apenasuma,adoProf.JooWanderleyGeraldi,
ostentaapalavraemseuttuloSeaSemnticafossetambmPragmtica...ouParaumaAnliseSemntica
dosEnunciadosCondicionais(Mesmoassim,oqueottuloefetivamenteprometeumtratamentosemnticodo
fenmenosobenfoque).
NumtrabalhoapresentadonareunioanualdaS.B.P.C.em1982,GomesdeMatos(1982)observaaausncia
dapragmticacomodisciplinanagrandemaioriadosprogramasdepsgraduaoemtodooterritrio
nacional.Asdisciplinasmaiscompartilhadaseram,segundooautor,fonologia,sintaxe,semntica,eteorias
lingsticas.Aoanalisarasdissertaesatentodefendidasem4mestradosdeuniversidadesbrasileirasas
universidadesescolhidasforamaPUCSP,aUFSC,aUFMG,eaUFPE,descobriuseque,detodasas
dissertaes,apenas2lidavamcomapragmtica,sendoumadaPUCSPeaoutradaUFPE.
precisodeixarclaroque,oqueseverificanasuniversidadesbrasileirasacercadaindefiniodocontedoda
pragmticaenquantodisciplinaautnomasimplesmenteumreflexodeumatendnciahmuitoemevidncia
naEuropaenosEstadosUnidos.Tratasedatendnciaderelegarapragmticaaumsegundoplano,ou
considerlacomoumapndicedasemntica.NaFrana,aescolaquesurgiusobinspiraodeDucrot,chegaa
pleitearuma"pragmticaintegrada",ousejaintegradasemntica(cf.Ducrot,1977Vogt,1977).Dooutro
ladodoCanaldaMancha,Kempson(1977)defendeumasemnticabemmais"magra",fielscondiesde
verdade,implicaeseacarretamentoslgicosetc.e,quasenodesfechodoseulivro,confessaque"Noh
dvidadequeaCindereladestelivrotemsidoareadepragmtica"(Kempson,1977:192).AquinoBrasil,o
livrodeIlarieGeraldi(1985)optaporumadivisodebolonessamesmalinha.Osfenmenoscomosinonmia,
antonmia,hiponmiaeduplicidadedesentidosotratadoscomo"temassemnticosmaistradicionais"(p.41),
aopassoquealgunsfenmenosquesoamplamentereconhecidoscomopertencentesaocampodapragmtica
(ver,porex.,Lobato1987:130)taiscomodixis,atosdefala,implicaturasconversacionais,eatmesmo
operadoresargumentativossotratadossobortulodos"fenmenosquedemonstrama`presenadohomem
nalngua'"(expressodevidamentecreditadaamileBenveniste).Cabelembrartambmque,aosedebruar
sobrealgunsaspectossintticosdasentenaimperativanoportugusbrasileiro,Faraco(1986:14)chamaa
atenopara"umprocessointeressantedemudanalingsticanoportugusquepoderamoschamar
tentativamentedeespecializaopragmtica".
Aindefinioquantodemarcaodalinhafronteiriaentreosdomniosdasemnticaedapragmticatambm
geraramalgumaspolmicasinteressantes.Emduasdessas,jbastantecomentadanaliteratura,opresente
autorteveparticipao.Asduaspolmicasestoregistradasnosseguintesconjuntosdetrsartigoscada:
Rajagopalan(1983a),Kato(1983),eRajagopalan(1983b)Ilari(1984/1987),Rajagopalan(1987),Ilari
(1987a).Aprimeirapolmicatevecomopomodediscrdiaoscasosdeverbosperformativosnonegativo,ao
passoqueasegundasedeuemrelaosconstruessimtricas.Esseseoutrosautoresderamvazo
constantepreocupaonosentidodesepararasemnticadapragmtica,mesmoreconhecendoqueos
problemasseavolumavamdetodososlados.Houvetambmpropostasmaiscategricasetaxativas.Entreelas
estaseguintecolocaodePerini(1985a:46):"Oestudodosignificadoliteralgeralmentechamado
"semntica"oestudodosfatoresquemodificamessesignificadoliteral(paraaquelesquecolocamassima
questo)colocadona"pragmtica".Periniseapressaparaacrescentaroseguinte:"Noexistecritrio
universalmenteaceitoparadistinguirpragmticadesemnticaenenhumdoscritrioscorrentesrealmente
preciso".
CombaseemdadosrecolhidosnosCadernosdeEstudosLingsticos(CEL)daUnicamp,Altman(1998:227)
distingue3tendnciasnosestudosdesignificao."Emltimainstncia,"acrescentaaautora,"apertinnciada
chamadadimensopragmticadalinguagem,naanlisesemnticadaslnguasnaturais,podeserapontada
comoograndedivisordasguasdasprincipaisorientaesetambmdasprincipaispolmicasque
surgiramnosCEL,duranteoperodo".Aprimeiratendncia,segundoAltman,centradanaanlisegramatical
evnapragmtica"umpapelmarginal'.PertencemaessatendnciaDascal(1982b),Ilari(1981,1987),
Francesconi(1982),IlarieMantoanelli(1983)eGallego(1987).Comomotedessatendncia,Altman(1998:
227)citaasseguintespalavrasdeIlari:"...oapeloasoluespragmticas[emmuitoscasos]valeporuma
buscaintuitiva,legtima,dosfatoresquedeterminamasdiferenasdeleituras,ecomomaneirailegtimade
desobrigarnosderepresentartaisfatoresnasexpressesproduzidaspelasintaxe..."(Ilari,1981:57).A
segundatendnciaaquerefereAltmantambmcentradaemcategoriasgramaticaisporm"procura
incorporar,diferenadaanterior,componentespragmticosnaelaboraodeumateoriasemntica".
(Altman,1998:228).Ostrabalhoscitadoscomorepresentantesdessatendnciaso:Vogt(1978),Guimares
(1985),Tfouni(1984)eFuchs(1985).Aterceiratendncia"seriaenglobanteemrelaosintaxee
semntica"e,segundoAltman,temcomorepresentantesRajagopalan(1984,1987),Parret(1984),Jacques
(1985),Lorenz(1986)eDascal(1986).
OsdadosdeAltman,utilizadosnopargrafoanterior,sereferemrevistadaUnicamp(CadernosdeEstudos
Lingsticos).Aspolmicasentreastrstendnciasporeladistinguidastambmforamtravadastendoarevista
D.E.L.T.Acomopalco.Mller(1988)eIlari(1987)soexemplosdisso.Alis,nombitodarevistaD.E.L.T.A.,
foramdiversososconfrontosentreospartidriosdeformalismoeaquelesquepleiteavamapeloafatores
externosincluindocontextodeenunciao,funescomunicativasetc.Essaspolmicasnaverdadese
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010244501999000300013

3/9

26/04/2015

DELTA:DocumentaodeEstudosemLingsticaTericaeAplicadaPragmaticstudiesinBrazil

confundemcomaspolmicassobreosrespectivosmritosdasemnticaedapragmtica.possvel
argumentarqueaprpriapolmica"formalismovs.funcionalismo"temmuitoavercomaquestoda
pragmticacompreendidasobumcertoprisma.Tratasedatendnciadeidentificarapragmticacomtudoo
quedizrespeitoaousodalnguaemoposiogramtica(leiasesintaxe,acrescidadeumainterpretao
semntica).Umavezcolocadanessestermos,ademarcaoentreagramticadaformaeapragmticadouso
(oudasfunes)vaiserfeitaemumadasseguintesmaneiras:(a)defendendoumagramticaenxuta,repleta
deregrasdeterminsticascom"output"satisfatriosempregarantidopragmticacabe,nestecaso,explicar
tudooquenoseexplicanagramtica(b)propondoumagramticabastanteampla,"frouxa",commuitas
regrasprobabilsticas,heursticas,eestocsticasboapartedapragmtica,dessaforma,incorporada
gramtica.
ApolmicaentrePerini(1985)eKato(1985),logonoprimeirssimonmerodaD.E.L.T.A.,exemplificao
confrontoentreasduasopes(a)e(b)acimareferidas.EnquantoPerinidefendeuma"gramticaadaptada
paraasnecessidadesdecomunicao",KatopreferequeosfatosanalisadosporPerinisejamanalisados"como
umfenmenodeuso".DamesmaformaNaroeVotre(1989)advogamumaposturaeminentemente
funcionalistacomoalternativaabordagemformal,aqualrechaadaporNascimento(1990)combasenum
argumentodequeasduaspropostassoincomensurveis,argumentoestequereforadoporDillinger
(1991).NaroeVotredefinemseuobjetivodaseguinteforma:"Ahiptesefundamentaldestapropostaquedo
usodalnguaacomunicaonasituaosocialoriginaseaformadalngua,comascaractersticasque
lhesopeculiares,inclusive,diferentesgrausdeinstabilidadeassociadosadiferentessubsistemas.Issosupe
entenderalnguacomoumobjetomalevel,probabilstico,enonodeterminstico"(NaroeVotre,1989:169
70).UtilizandoumametforaqueatribudaaRedford,Nascimentodiz:"...umaperspectivadeusodalngua
estparaomanualdoconstrutorassimcomoogerativismoestparaasleisqueregulamentamas
construes.Issoquerdizerqueateoriaapenasestabeleceosprincpiossegundoosquaisumasentenaou
nobemformada,semnadadizersobreosusosqueofalantefazdentreasformasautorizadaspelateoria"
(Nascimento,1990:95).ConvmlembrarqueaposiodeNascimentoseassemelhadeKatoque,emsua
respostaaPerini,argumentaraque"AsformasquePeriniconsideraagramaticaisso,dentrodessaconcepo,
vistasapenascomonoocorrentesounoprodutivas.Comofenmenosdeusoenoderegragramatical..."
(Kato,1985:119).H,porm,umaimportantediferenaentreeles.EnquantoNascimentoconsideraformalismo
efuncionalismoabordagensdistintasenonecessariamenteconflitantesentresi,Katopareceentenderqueh
umaescolhaaserfeitaentreasduasalternativas.Porsuavez,NaroeVotretambmnoacreditamquea
escolhaentreasduassejaumameraquestodegostopessoal,massimalgoaserfeitocombasenos
resultadosconcretosemaissatisfatriosembora,diferentementedeKato,suaprefernciasejaafavorda
abordagemfuncional.
CombaseemDik(1981),Neves(1994)contrapeoparadigmaformal(PFO)aoparadigmafuncional(PFU)e
explicitanadamenosque8"tpicosdeconfronto"maistarde"transfor[mando]setedessestpicosemsete
questes".Aquestosete,talqualelaboradaporNeves(1994:69),interessapresentediscusso.
Qualarelaoentreapragmtica,asemnticaeasintaxe?
NoPFO,asintaxeautnomacomrespeitosintaxe[siccreioquetratasedeumerrodedatilografia,a
autora,aoqueparece,quisdizer,semntica]asintaxeeasemnticasoautnomascomrespeito
pragmticaasprioridadesvodasintaxepragmtica,viasemntica.
NoPFU,apragmticavistacomooquadroabrangentenoqualasemnticaeasintaxedevemserestudadas.
Asemnticainstrumentalemrelaopragmticaeasintaxeinstrumentalemrelaosemntica.Nessa
visonohlugarparaumasintaxeautnoma.
Emtrabalhopublicadodoisanosmaistarde,aautoracolocaaquestonasseguintespalavras:"Nagramtica
funcional,noes`pragmticas'relativassescolhasqueofalantefazparadistribuirainformaodeseu
enunciadosoentendidascomointernasgramtica.Essaviso,quenecessariamenterelacionapadres
discursivosapadresgramaticais,fazumaintegraodapragmticanagramtica"(Neves,1996:34).Cabe
salientarqueosformalistasrechaamqualquertentativadeincorporarfatorespragmticosgramtica.A
primeiraperguntaquefoifeitaaChomskyapssuaconferncia"Novoshorizontesnoestudodalinguagem"
proferidanoRiodeJaneiroemdezembrode1996foi"Porqueosenhorparoudeusarotermosintaxe?"(cf.
Chomsky,1997:73).Emsuaresposta,Chomskydiz,entreoutrascoisas,oseguinte:
Emminhaopiniopraticamentetudooquesedenominasemnticasintaxe.Temavercom
algumacoisaqueestpassandodentrodacabea.Comrepresentaesinternasquesoobjetos
simblicosecomointeragemeassimpordiante.[.....]aspessoasqueestivessemtrabalhandocom
averdadeirasemnticaestariamfalandodarelaoentreoqueestnacabeaeoqueestlfora
nomundo,ascoisassobreasquaisaspessoasfalam.Quaseningumtrabalhasobreisso.um
problemamuitodifcil.Aquilocomqueaspessoastrabalhamarelaoentreoqueestdentroda
cabeaeamaneiracomointerpretado.
VoltandoaoartigodeNeves,aautoraconcordacomNascimento(1990)que"nocabeconsiderarumaououtra
comomelhoropo,pelosimplesfatodequecadaumatemdiferenteobjetodeestudo,e,apartirda,
diferentespressupostos,objetivos,emetodologia".ContrariamentesituaoverificadacomrespeitoaKatoe
Naro/Votre,ondeambosestodeacordosobreanecessidadedesefazerumaescolha,masdivergemquanto
escolha,NascimentoeNevesnovemanecessidadedeconflitodeinteressesentreformalismoe
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010244501999000300013

4/9

26/04/2015

DELTA:DocumentaodeEstudosemLingsticaTericaeAplicadaPragmaticstudiesinBrazil

funcionalismo,emboracadaumtenhasuaprefernciaporumadasopestericasdistintas.Demodogeral,os
pesquisadoresquepleiteiampluralismonalingsticaconcordamcomNascimentoeNevessobreapossibilidade
deconvivnciapacficaeharmoniosaentreabordagensdiferentes.Franchi(1994)eBorgesNeto(1996)so
exemplosilustrativos.BorgesNeto(1996:56)defendeatesedecomplementaridadeentreasdiferentes
"visadas"daseguinteforma:"Dadoograndenmeroderelaesquealinguagemmantm,notemos
condiesdedecidirporondequevamoscomearaabordla.Todaabordagempropostavai[ser]sempre
parcialearbitrria.Apalavradeordemaquiescolha.Eescolherimplicaemdeixaralgodefora".
Dequalquerforma,fatoinegvelqueossimpatizantesdacorrentefuncionalistarecorremcomfreqncia
pragmtica,comopodeserfacilmenteconstatadaporumaconsultabibliografiarepresentativa(cf.Mollica,
1994:79Brito:1994:80).Algunsanalistasdetextotambmreconhecemaimportnciadeconsideraes
pragmticasemseutrabalho.DizMartins(1993:253):"Osprrequisitosdecoernciadeumtextooudiscurso
[passampor]relaesquesodenaturezapragmtica,embora,dependendodaanlise,sepassampriorizar
outrosnveisderelaocomoosemntico".EmentrevistaconcedidaaDutra(1993),SandraThompsonrefora
umacertacaracterizaodapragmticasegundoaqualeladevesevoltaraunidadesmaioresqueasentena.
Emrespostaaumaperguntaarespeitodatendnciadeusarotermo`anlisedodiscurso'comosinnimoa
todasasanlisesqueenvolvemaspectospragmticos,alingistanorteamericanadizoseguinte:"Hmuita
gentetrabalhandojhalgumtempoempragmtica.....Acontecequehvriaspessoasaquique,emborase
digaminteressadasempragmtica,estotrabalhandounicamenteaonveldasentenaisolada.Inventam
sentenasediscutemessassentenasluzdosatosdefala,discutemseusignificadoeoscontextosemque
podemserusadas.Euachoesseenfoqueumtantolimitado,porquenoseobservaocontextoreal,defato,
dessesdadoslingsticos...essenoenfoqueempirista."(Dutra,1993:218).Aimportnciadeanalisardados
autnticostambmfoiressaltadaporMollicaeRoncarati(1991).
Seapreocupaonosentidodetrabalharcomdadosrecolhidosdavidarealmentevividapelosusuriosde
lnguaenoinventadospelaimaginaofrtildospesquisadoresuneapragmticasreascomoanlisede
discurso,anliseconversacional,lingsticadetexto,esociolingstica,deseesperarqueospesquisadores
queseinteressampelapragmticatambmseinteressempelasquestesquesotratadassobortulode
"lingsticaaplicada".interessantemencionaraesserespeitoquearecmpublicadaConciseEncyclopediaof
Pragmatics(Mey,1998)contmverbetescomo`Lingsticaaplicada',`Lingsticaaplicadasociolingstica',
`EducaoemBlackEnglishemReinoUnido/nosEstadosUnidos',`Discurso',`Anlisedediscursoeliteratura',
`Discurso,ideologiaeliteratura',`Lingsticaemancipatria',`Etnografiadefala',`Functionalsentence
perspective',`Linguagemepoder',`Gramatologia',`Interlngua',`Linguagemcomorealidadesocial',
`Linguagemesociedade",Lnguaparafinsespecficos:pedagogia',`Mtodosdeensinodelngua',
`Imperialismolingstico',`Pragmticaliterria',`Sociolingstica',e`Lingsticadetexto',entreoutros
assuntos.Agrandevariedadedeassuntostratadosprovadequeapragmticamantmvnculoscommuitas
outrasdisciplinas,assimcomomuitasdasdemaissubreasdentrodalingstica.Umarpidaconsultaaolivro
deresumosdascomunicaesapresentadasduranteo6CongressoInternacionaldePragmticaemReims,
Frana,em1998,evidenciaocrescentenmerodepesquisadoresnarea,assimcomoagrandevariedadede
questesqueosatraem.Porsinal,otemacentralescolhidoparaoreferidocongressofoi`Ideologia'.
Ospossveispontosdeencontroentreapragmticaealingsticaaplicada,ambasdefinidasemtermos
amplos,foramsinalizadosnasseguintespalavrasdeMey(1993:286),quepedequeapragmticafiquecada
vezmaisvoltadasquestesdeinteressesocial:
Aquestodeumapragmticasocialmentesensvelintimamenteligadarelaoentrea
lingsticacomouma`cinciapura'eaprticadelingsticaenquantoaplicadaaousodalinguagem
pelaspessoas,aoqueelas`fazemcomaspalavras',parausarumafrmulaqueestbeiradese
tornarbanal.Tradicionalmente,essacisonalingsticaseredundounumadivisodadisciplinaem
duasalasprincipaisqueparecemnoconseguirconversarentresi:alingsticatericaea
lingsticaaplicada.
ParaMey,umapragmticasocialmentesensvelconseguiriasuperaradistnciaentreapartetericaeaparte
aplicada.TentativascomoasdeMey,comotambmasdeCameronetal.(1993),Rampton(1995,1997),
Fairclough(1989,1992)deinterrogaralingsticaterica,procurandotornlaeticamenteresponsvele
conscientedassuasimplicaesideolgicasestoabrindonovoscaminhosparaospesquisadoresem
pragmtica.CombasenaspropostasdeHymes(1980),Ramptonargumentaqueaprpriaatividadede
construirteoriasalgoqueseprocessanomundoreal(cf.Rajagopalan,1999a&b).Asseguintespalavrasde
Pennycook(1998:24)sobastanteeloqentes:
Comolingistasaplicados,estamosenvolvidoscomlinguagemeeducao,umaconflunciadedois
dosaspectosmaisessencialmentepolticosdavida.Naminhaviso,associedadesso
desigualmenteestruturadasesodominadasporculturaseideologiashegemnicasquelimitamas
possibilidadesderefletirmossobreomundoe,conseqentemente,sobreaspossibilidadede
mudarmosessemundo.
guisadeconcluso,podemosdizercomseguranaqueapragmticajseencontranumafasebastante
amadurecida.Aindefinioquantossuaslinhasdefronteiranopodeseratribudafaltadeconsolidaoda
reanosmeiosacadmicos.Aoqueparece,aindefinioalgotpicodaprprianaturezadessasubreada
lingustica.Emsuaintroduocoletneadetextosempragmtica,Dascal(1982:7)chegaadizerque"uma
daspreocupaesfundamentaisdos`pragmaticistas'adejustificarainclusodeumcomponentepragmtico
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010244501999000300013

5/9

26/04/2015

DELTA:DocumentaodeEstudosemLingsticaTericaeAplicadaPragmaticstudiesinBrazil

nateoriadalinguagem'.Ouseja,nomuitotempoatrsospesquisadoresqueenveredavampelocaminhoda
pragmticaseviamnanecessidadedesedesculparereivindicarseulugarjuntocomseuscolegasque
trabalhavamnasreassupostamentemaisnobres.Jsefoiaqueletempo.Curiosamente,numaconferncia
proferidaapenas2anosapsapublicaodoreferidolivro,Castilho(1984)fazumapanhadogeraldos
trabalhosdesenvolvidosnosquinzeanosanterioressobagidedoGEL(GrupodeEstudosLingsticosdoEstado
doGEL)eobservaqueumdostrscentrosdeinteressedospesquisadores"odaPragmticaedaLingstica
doTexto,nistoqueparececonfigurarumarupturacomosparadigmasvigenteseocomeodeumanova
revoluonaLingistica,comexpansodeseusdomniosparaasreascobertasataquiporoutrasdisciplinas,
taiscomoaTeoriaeaCrticaLiterria,aEstilstica,aRetrica,avelhaFilologia."(Castilho,1984:13).Trata
se,portanto,deduastendnciasopostas,umadesubmissoeapologia,notadaporDascal,eaoutra,de
desafioeconfronto,identificadaporCastilho.
Afuturologiasempreumempreendimentoarriscado,jquenosedispedenenhumaboladecristal
confivel.Mas,sedicasqueomomentopresentenosoferecequeremdizeralgumacoisa,dirsequea
pragmticapoderviraseranicaponteparaestabelecerdilogosfrutferoscomasdisciplinasconexas,como
jpreviamaspalavrasdeCastilho.

Agradecimento
SougratoaoCNPqpelabolsapesquisan.306151/880.

REFERNCIASBIBLIOGRFICAS
ALTMAN,C.(1998)APesquisaLingsticanoBrasil(19681988).SoPaulo:Humanitas.[Links]
BORGESNETO(1996)Opluralismotericonalingstica.EstudosLingsticos,XXV(AnaisdoGEL):417.
[Links]
BRITO,C.(1994).Umapropostafuncionalista.BoletimdaABRALIN,15:8087.[Links]
CAMERON,D.etal.(1993)Ethics,advocacyandempowerment:issuesofmethodinresearchinglanguage.
LanguageandCommunication,13:8194.[Links]
CASTILHO,A.T.de(1984).QuinzeanosdeGrupodeEstudosLingsticosdoEstadodeSoPaulo.Estudos
Lingisticos,IX(AnaisdoGEL):1020.[Links]
&M.C.F.S.ALTMAN(1994)ParaahistriadaAssociaoBrasileiradeLingstica.Boletimda
ABRALIN,16:2137.[Links]

CHOMSKY,N.A.(1997)ChomskynoBrasil.D.E.L.T.A.,13.n.Especial.[Links]
DASCAL,M.(1982a)Introduo.Pragmtica.ParteIV.FundamentosMetodolgicosdaLingstica.Unicamp:7
22.[Links]
(1982b).Comecemosaacabardecomear.CadernosdeEstudosLingsticos,3.Unicamp:126186.
[Links]
(1986)Arelevnciadomalentendido.CadernosdeEstudosLingsticos,11.Unicamp:199
217.[Links]

DIK,S.(1981)FuncionalGrammar.DordrechtHolland:ForisPublications.[Links]
DILLINGER,M.(1991)Formaefunonalingstica.D.E.L.T.A.,7.1:395407.[Links]
DUCROT,O.(1977)DizereNoDizer:PrincpiosdaSemnticaLingstica.Trad.bras.SoPaulo:Ed.Cultrix.
[Links]
FARACO,C.A.(1986)ConsideraessobreasentenaimperativanoportugusdoBrasil.D.E.L.T.A.,2:115.
[Links]
FAIRCLOUGH,N.(1989)LanguageandPower.Londres:Longman.[Links]
(1992)DiscourseandSocialChange.Cambridge:Polity.[Links]
(1995)CriticalDiscourseAnalysis:Londres:Longman.[Links]

FRANCESCONI,C.(1982)Furtherevidenceforacompositionalnatureofaspects.CadernosdeEstudos
Lingsticos,3.Unicamp:92125.[Links]
FRANCHI,C.(1994)LingsticanoBrasil:opluralismonecessrio.Confernciaproferidano1Congresso
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010244501999000300013

6/9

26/04/2015

DELTA:DocumentaodeEstudosemLingsticaTericaeAplicadaPragmaticstudiesinBrazil

InternacionaldaABRALIN.[Links]
FUCHS,C.(1985)Aparfraselingsticaequivalncia,sinonmiaoureformulao?CadernosdeEstudos
Lingsticos,8.Unicamp:129133.[Links]
GALLEGO,M.(1987)Umexemplodemodelointencional.CadernosdeEstudosLingsticos,12.Unicamp:2541.
[Links]
GAZDAR,G.(1979)Pragmatics:Implicature,Presupposition,andLogicalForm.NovaIorque:AcademicPress.
[Links]
GERALDIetal.(1985)Operadoresdeargumentaoedilogo.CadernosdeEstudosLingsticos,9.Unicamp:
143157.[Links]
GOMESDEMATOS,F.(1982)PsgraduaoemLingsticanoBrasil:orientaescurriculareseoutput
(dissertaes).BoletimdaABRALIN,3:8187.[Links]
GUIMARES,E.(1983)Sobrealgunscaminhosdapragmtica.SrieEstudos,9.SobrePragmtica:1529.
[Links]
(1985)Nos...mastambmpolifoniaeargumentao.CadernosdeEstudosLingsticos,8.
Unicamp:79107.[Links]

HYMES,D.(1980)Speechandlanguage:ontheoriginsofandfoundationsofinequalityamongspeakers.In:
LanguageinEducation:EthnolinguisticEssays.Washington:CenterforappliedLinguistics:1961.[Links]
ILARI,R.(1981)Osreflexivoseainterpretaodosprossintagmas.CadernosdeEstudosLingsticos,2.
Unicamp:56156.[Links]
(1983/1987)Dosproblemasdeimperfeitasimetria.EnsaiosLingsticos,9.1983:94120.
RepublicadoemCadernosdeEstudosLingsticos,13.Unicamp.1987:4965.[Links]
(1987a)Oquefazerquando`2+3'noiguala`3+2':asemnticaeapragmticadasconstrues
simtricasemlnguanatural.CadernosdeEstudosLingsticos,13.Unicamp:97105.[Links]
(1987b)Algomaissobrenosmastambm.D.E.L.T.A.,3:1115.[Links]

ILARI,R.EGERALDI,J.W.(1985)Semntica.SoPaulo:Ed.tica.[Links]
ILARI,.R.EI.MANTOANELLI(1983)Asformasprogressivasdoportugus.CadernosdeEstudosLingsticos,5.
Unicamp:2760.[Links]
JACQUES,F.(1985)Dodialogismoformadialogada.CadernosdeEstudosLingsticos,9.Unicamp:2348.
[Links]
LORENZ,K.(1986)Aintencionalidadeesuadependnciadalinguagem.CadernosdeEstudosLingsticos,11.
Unicamp:5764.[Links]
KATO,M.A(1983)Adeterminaodaforailocucionriadeconstruescomperformativononegativo:rplica
aRajagopalan.SrieEstudos,9.SobrePragmtica:3945.[Links]
(1985)Acomplementaridadedospossessivosedasconstruesgenitivasnoportuguscoloquial
rplicaaPerini.D.E.L.T.A.,1.n.1e2:107120.[Links]

KEMPSON,R.(1977)Semantics.Cambridge:CambridgeUniversityPress.[Links]
LOBATO,L.(1987)ResenhadolivroSemnticaporIlarieGeraldi.D.E.L.T.A.,3.1:127135.[Links]
LYONS,J.Semantics.Cambridge:CambridgeUniversityPress.[Links]
MAUTNER,T.(org.)(1996)PenguinDictionaryofPhilosophy.Londres:PenguinBooks.[Links]
MARCUSCHI,L.A.(1996).PerspectivasdapesquisalingsticanoBrasil.BoletimdaABRALIN,19:1525.
[Links]
MARTINS,E.J.(1993)Umaperspectivapragmticadeanlisedetexto.BoletimdaABRALIN,14:25359.
[Links]
MEY.J.L.(1993)Pragmatics.Oxford:Blackwell.[Links]
(1998)ConciseEncyclopediaofPragmatics.Oxford:Elsevier.[Links]

MOLLICA,M.C.(1994)Funesdiferentesde`variantes'oueqivalnciasemnticofuncionalemvariao.
BoletimdaABRALIN,15:7479.[Links]
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010244501999000300013

7/9

26/04/2015

DELTA:DocumentaodeEstudosemLingsticaTericaeAplicadaPragmaticstudiesinBrazil

eRONCARATI,C.(1991)Enfoquessobreamostragememsociolingstica.D.E.L.T.A.,7.2:5218.
[Links]

MOURA,H.MdeM.(1999)SignificaoeContexto:UmaIntroduoaQuestesdeSemnticaePragmtica.
Florianpolis,SC:Ed.Insular.[Links]
MLLER,AL.deP.(1988)Semnticaformalversuspragmtica.D.E.L.T.A.,4.2:183192.[Links]
NARO,AEVOTRE,S.J.(1989)Mecanismosfuncionaisdousodalngua.D.E.L.T.A.,5.2:169184.[Links]
NASCIMENTO,M.do(1990)Teoriagramaticale`mecanismosfuncionaisdousodalngua'.D.E.L.T.A.,6.1:83
98.[Links]
NEHRLICH,B.ECLARKE,D.D.(1996)Language,Action,andContext:TheEarlyHistoryofPragmaticsinEurope
andAmerica,17801930.Amsterdam:JohnBenjamins.[Links]
NEVES,M.H.DEM.(1994)Agramticafuncional.BoletimdaABRALIN,15:6773.[Links]
(1996)Agramticadeusosumagramticafuncional.BoletimdaABRALIN,19:2738.
[Links]

ORLANDI,E.P.(1996)Exterioridadeeideologia.CadernosdeEstudosLingsticos,30:2733.[Links]
PARRET,H.(1984)Pragmtica.CadernosdeEstudosLingsticos,7.Unicamp:3951.[Links]
PENNYCOOK,A.(1998)Alingsticaaplicadadosanos90:emdefesadeumaabordagemcrtica.In:I.
SIGNORINI&M.C.CAVALCANTI(orgs.)LingsticaAplicadaeTransdisciplinaridade.Campinas:Mercadode
Letras:2350.[Links]
PERINI,M.(1985a)ParaUmaNovaGramticadoPortugus.SoPaulo:Ed.tica.[Links]
(1985b)Osurgimentodosistemapossessivodoportuguscoloquial:umainterpretaofuncional.
D.E.L.T.A.,1.n.1e2:116.[Links]

POSSENTI,S.(1996)Pragmticanaanlisedodiscurso.CadernosdeEstudosLingsticos,30:7184
[Links]
RAJAGOPALAN,K.(1983a)Sobreaeficciacomunicativadosverbosperformativosnonegativo.SrieEstudos,
9.SobrePragmtica:3038.[Links]
(1983b)Ocasodeverbosperformativosnonegativo:semnticaoupragmtica?TrplicaaMary
Kato.SrieEstudos,9.SobrePragmtica:4665.[Links]
(1984)AnoteonHisMajestysbaldness.CadernosdeEstudosLingsticos,6:219227.
[Links]
(1987)Quando"2+3"noiguala"3+2":asemnticaeapragmticadasconstruessimtricasem
lnguanatural'.CadernosdeEstudosLingsticos,13.Unicamp:6796.[Links]
(1996)Pragmticaumavistaarea.CadernosdeEstudosLingsticos,30:57.[Links]
(1999a)Tuningupamidstthedinofdiscordantnotes:onarecentboutofidentitycrisisinapplied
linguistics.InternationalJournalofAppliedLinguistics,9.n.1:99119.[Links]
(1999b)Criticalapproachesandtheirraisond'tre:arejoindertoBrumfitandWiddowson.
InternationalJournalofAppliedLinguistics,9.n.1:127:134.[Links]

RAMPTON,B.(1995)Policiesandchangeinresearchinappliedlinguistics.AppliedLinguistics,16(2):23356.
[Links]
(1997)Retuninginappliedlinguistics.InternationalJournalofAppliedLinguistics,7(1):325.
[Links]

TFOUNI,(1984)Oresgatedeidentidadeinvestigaosobreousodamodalidadeporadultosno
alfabetizados.CadernosdeEstudosLingsticos,7.Unicamp:5976.[Links]
VOGT,C.(1977)OIntervaloSemntico.SoPaulo:Ed.tica.[Links]
(1978)Indicaesparaumaanlisesemnticoargumentativadasconjunes"porque","pois"e"j
que".CadernosdeEstudosLingsticos,1.Unicamp:3550.[Links]
(1983)Pragmtica:orostoeamscaradalinguagem.SrieEstudos,9SobrePragmtica:714.
[Links]
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010244501999000300013

8/9

26/04/2015

DELTA:DocumentaodeEstudosemLingsticaTericaeAplicadaPragmaticstudiesinBrazil

CreativeCommonsLicense

Allthecontentsofthisjournal,exceptwhereotherwisenoted,islicensedundera
CreativeCommonsAttributionLicense
DELTA

PUCSPLAEL
RuaMonteAlegre,984
05014001SoPauloSPBrazil
Tel.:+551138644409
Fax:+551138625840
delta@pucsp.br

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010244501999000300013

9/9

Você também pode gostar