Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
ISBN 978-85-89075-13-8
Hesodo.
Os trabalhos e os dias / Hesodo ; edio, traduo,
introduo e notas : Alessandro Rolim de Moura. -
Curitiba, PR : Segesta, 2012.
152 p. ; 21 cm. - ( Razes do pensamento econmico ; 2)
Os trabalhos
e os dias
Edio, traduo, introduo e notas de
Alessandro Rolim de Moura
Curitiba
2012
Ttulo original: EA KAI HMEAI
Hesodo
A. R. M.
7
SUMRIO
I ntroduo ................................................................ 11
I Proposta deste livro......................................................... 11
II Quem Hesodo? ........................................................... 17
III O texto dos Erga ............................................................ 36
IV Siglas dos testemunhos citados no aparato crtico
e outras convenes utilizadas ....................................... 42
V Bibliografia ..................................................................... 48
9
INTRODUO
11
Introduo
2 O elo que conecta Hesodo a uma poesia de tradio oral bem demonstrado
por Edwards, 1971 (ver tambm Pavese e Venti, 2000). Possveis
12
Hesodo Os trabalhos e os dias
13
Introduo
14
Hesodo Os trabalhos e os dias
15
Introduo
16
Hesodo Os trabalhos e os dias
II Quem Hesodo?
17
Introduo
18
Hesodo Os trabalhos e os dias
19
Introduo
20
Hesodo Os trabalhos e os dias
21
Introduo
22
Hesodo Os trabalhos e os dias
23
Introduo
heri que teria perecido numa batalha naval durante essa guerra,
teramos a uma indicao da poca em que o poeta estava ativo.
Mesmo esses dados, no entanto, so incertos,18 e temerrio
construir um panorama detalhado do momento histrico de Heso-
do em bases to disputadas. Alm de dados arqueolgicos sempre
passveis de interpretaes diferentes, no possumos outras fontes
de informao sobre o perodo que no sejam os prprios poe-
mas homricos e hesidicos. Assim como em relao biografia
do autor, o contexto socioeconmico da obra ser sempre uma
reconstruo hipottica.19 Portanto, a realidade econmica que
aparece nos Trabalhos, que certamente desejaramos conhecer com
maior preciso, no pode ser relacionada com segurana a nenhum
processo poltico ou transformao social claramente documen-
tados. Mais do que um testemunho de uma poca que possamos
descrever com solidez, o poema traz reflexes de carter geral
sobre a vida do pequeno agricultor, relaes sociais e comerciais,
a administrao do trabalho agrcola, a maneira como o trabalho
se liga ao funcionamento da natureza, entre outros temas afins.
Esses pensamentos, ainda que sem dvida baseados na realidade
que Hesodo ter vivido em Ascra em algum momento de sua exis-
tncia, tm um interesse que transcende os limites desse passado.
24
Hesodo Os trabalhos e os dias
25
Introduo
26
Hesodo Os trabalhos e os dias
27
Introduo
28
Hesodo Os trabalhos e os dias
29
Introduo
32 Ver Goldey, 1982, p. 539-546, que trabalha com esta e outras definies
de campons, utilizando dados de diversas culturas.
33 Vernant, 1983 [1965, de um artigo originalmente publicado em 1955],
p. 252-274.
34 Ver Detienne, 1963, p. 9 (com n. 1); p. 11, n. 8; p. 28 (com n. 2).
30
Hesodo Os trabalhos e os dias
31
Introduo
32
Hesodo Os trabalhos e os dias
37 Wilamowitz nem sequer imprime 765 et sqq. em sua edio (ver a explicao
em Wilamowitz, 1928, p. 8; cf. Frnkel, 1975 [1962], p. 129).
38 Ver Rowe, 1983, p. 126. Para um Hesodo que a um s tempo pensador
e poeta tradicional, ver Havelock, 1996 [1982], p. 219-232. Para Hesodo
como precursor do pensamento filosfico, ver, por exemplo, Snell, 2001
[1955], p. 46-52. Cf. Detienne, 1981 [1967], p. 18-19, n. 9.
39 O foco nesses dois temas uma constante na crtica (ver e.g. Nicolai, 1964,
p. 161-162).
33
Introduo
(243). Mas esse homem que Hesodo tem em mente, cujos atos
afetam a comunidade inteira, parece estar muito mais prximo
daqueles que ele chama reis. Imediatamente aps as imagens dos
desastres que acometem a cidade que habita o homem mau, o poeta
se dirige aos reis, mencionando mais de uma vez na passagem seus
desmandos no exerccio do papel de juzes. Os homens que do
sentenas retas, ao contrrio, so beneficiados por Zeus e repartem
em festins o fruto do seu trabalho (231). Sua cidade prospera (227).
Se o poder divino perpassa toda a realidade e guardio da justia,
isso no implica que em Hesodo o ser humano seja passivo. Ao
homem hesidico cabem escolhas morais e delas resulta o tipo
de relao que ter com os outros homens e com o divino. Assim
como sociedade, ele tambm observa o mundo natural, repleto de
deuses, e nesse panorama sabe reconhecer os sinais que orientam
seu trabalho. Em tal contexto, o planejamento e a organizao so
essenciais (471-472, 502-503).
Hesodo tradicionalmente ligado ao que costumamos
chamar poesia didtica. Embora no houvesse, no universo do
epos grego arcaico, uma distino clara entre poesia heroica e
poesia didtica,40 a recepo de Hesodo se encarregou de op-lo
a Homero como representante de um tipo diferente de arte.41 A
34
Hesodo Os trabalhos e os dias
35
Introduo
36
Hesodo Os trabalhos e os dias
37
Introduo
38
Hesodo Os trabalhos e os dias
223), 4659 (sc. II, contendo Op. 8, 17-27), 4660 (sc. I a.C. ou
I d.C., preservando Op. 57-63(?), 91-106), 4661 (sc. III, contendo
Op. 563-567), 4662 (final do sc. II, atestado para Op. 771(?)-776) e
4663 (sc. II, trazendo o ttulo do poema); o Papiro da Coleo Schyen
1.7, nmero de inventrio MS 5068, do sc. II ou I a.C. (conserva Op.
360-366, 378-384); o Papiro de Antinopolis 3.118 (sc. III, com Op.
484-492, 524-532) e um papiro da Bodleian Library, o MS Gr. Class. c.
237 (P) frr. B + C (datado do final do sc. VI, incio do VII, contm Op.
765-767, 769/70(?)-774, 803-806, 808-812). Esses novos testemunhos
reforam algumas variantes j identificadas, por exemplo, nos cdices
medievais, alm de trazerem lies antes desconhecidas.
No se pode desprezar, contudo, um outro campo de investi-
gao textual, aquele representado pela chamada tradio indireta:
podemos utilizar as citaes de Hesodo em outros autores gregos e
latinos. Essas citaes, como esto inseridas numa tradio manuscrita
diferente, podem vir a conservar uma lio que, na tradio especfica
de Hesodo, deixou de ser copiada. No interior dessa tradio indireta,
podemos identificar um ramo mais especfico representado pelos
comentadores antigos (por exemplo, Plutarco e Proclo, o pensador
neoplatnico do sculo V da nossa era) e bizantinos (como Tzetzes e
Moscopulo), que preservamos com diferentes graus de fidelidade nos
esclios (as anotaes marginais dos manuscritos da Idade Mdia).
Trata-se a no de autores que citam Hesodo ocasionalmente, mas de
filsofos ou crticos que se debruaram sobre a obra e tentaram esmiu-
ar tambm questes de estabelecimento de texto. Os esclios, seja
nos lemmata (os trechos do poema escritos margem para introduzir a
nota), seja nos comentrios propriamente ditos, preservam e dissertam
sobre leituras divergentes que so frequentemente valiosas. Um outro
conjunto de testemunhos a ser considerado parte, segundo West, o
39
Introduo
40
Hesodo Os trabalhos e os dias
41
Introduo
42
Hesodo Os trabalhos e os dias
Sigla
43
Introduo
44
Hesodo Os trabalhos e os dias
45
Introduo
46
Hesodo Os trabalhos e os dias
47
Introduo
V Bibliografia
Colonna, A. Hesiodi Opera et dies. Milano; Varese: Istituto Editoriale Cisalpino, 1959.
Mazon, P. Hsiode: Thogonie Les Travaux et les jours Le Bouclier. Paris:
Les Belles Lettres, 1928 (aparato crtico muito reduzido; hoje bastante
desatualizada; com traduo).
Rzach, A. Hesiodus, Carmina. 3. ed. Leipzig: Teubner, 1913 (a ltima fase do
trabalho do autor).
Sinclair, T. A. Hesiod, Works and Days. London: Macmillan, 1932 (com comentrio).
Solmsen, F.; Merkelbach, R.; West, M. L. Hesiodi Theogonia, Opera et dies,
Scutum, Fragmenta selecta. 3. ed. Oxford: Oxford University Press, 1990.
von Wilamowitz-Moellendorff, U. Hesiodos, Erga. Berlin: Weidmann, 1928
(com comentrio).
West, M. L. Hesiod, Theogony. Oxford: Oxford University Press, 1966
(com comentrio).
West, M. L. Hesiod, Works & Days. Oxford: Oxford University Press, 1978
(com comentrio).
48
Hesodo Os trabalhos e os dias
V.3 Tradues
49
Introduo
50
Hesodo Os trabalhos e os dias
51
Introduo
52
Hesodo Os trabalhos e os dias
53
Introduo
54
Hesodo Os trabalhos e os dias
55
EA KAI HMEAI
HESODO
OS TRABALHOS E OS DIAS
EA KAI HMEAI
, ,
, ' ' ,
' .
, , 5
' ,
'
.
, '
.11-1 10
, '
,
' ' .
,
, ' ' 15
.
' ,
' 21
60
HESODO
Os trabalhos e os dias
Promio
Musas da Piria, que dais glria com canes,
vinde; em hinos cantai Zeus, vosso pai.
Atravs dele os homens mortais ficam igualmente sem fama e famosos;
deles se fala ou se silencia por meio de Zeus grande.
Ele facilmente fortalece, facilmente os fortes esmaga; (5)
facilmente diminui o ilustre e exalta o obscuro,
endireita o torto e o arrogante enfraquece,
Zeus altitonante que habita excelsos palcios.
Escuta, Zeus, vendo e ouvindo, e com justia endireita as sentenas!1
Quanto a mim, gostaria de dizer a Perses2 verdades. (10)
As duas Lutas
Ora, no houve apenas um nascimento de Lutas, mas sobre a terra
existem duas.3 Quando algum observa uma delas, considera louvvel;
a outra digna de censura: elas tm nimos diversos.
Pois uma promove a guerra m e a disputa,
a cruel. Nenhum mortal a ama, mas por necessidade, (15)
pela vontade dos deuses, tm de honrar a Luta pesada.
A outra, a primeira, gerou-a a Noite escura,
e o filho de Crono, Zeus sentado em alto trono,
habitante do ter, colocou-a
nas razes da terra; bem melhor para os homens:
61
EA KAI HMEAI
.32 20
421
,
' ,
' ' .524
,625 25
.
, ,
' '
' ' .
' ' , 30
, , .
' ' . '
' , ' 35
, ' .
',
,
, ,
, , 40
' ' .
62
Hesodo Os trabalhos e os dias
63
EA KAI HMEAI
'
, 45
' .
, ,
.
' '
50
'
, .
, ,
, 55
' .
' ,
, .
', ' .
' 60
, '
, ,
,
64
Hesodo Os trabalhos e os dias
Prometeu e Pandora
65
EA KAI HMEAI
, 65
766
.
', ' .869-82
' 70
,
75
.
'
'
'
66 () ot : S2 Iulianus
69-82 del. Kirchhoff Wilamowitz al.
66
Hesodo Os trabalhos e os dias
67
EA KAI HMEAI
, 80
, '
, ' .
,
, ' 85
',
, '
, .
' .
68
Hesodo Os trabalhos e os dias
69
EA KAI HMEAI
' 90
' '
{ .}993
'
' ' . 95
' 1096
,
1198
.1299
' 13 100
,
' ' , '
14103
, .
.15104 105
70
Hesodo Os trabalhos e os dias
71
EA KAI HMEAI
' , ,
, ' ,
' .
' . 110
, '
' , ,
16113-113a
,
' 115
' '
'
'
' .
113-113a | '
, Diodorus
72
Hesodo Os trabalhos e os dias
73
EA KAI HMEAI
{ , .}1712 120
,
18122
, , ,19123
{
, ' ,}20 125
.
' ,
.
' 130
'
' ' ' ,
, '
, ' 135
' ,
' . 21137
,
.
74
Hesodo Os trabalhos e os dias
75
EA KAI HMEAI
, 140
,22141
, ' .
', ,23144
, , 145
'
, '
24148
.
' , , 150
' ' .
, ' . 155
,
'
, ,
,
76
Hesodo Os trabalhos e os dias
77
EA KAI HMEAI
, ' . 160
' , ,
' ,
' . 165
' ,
' '
,25 168
170
'
,
.
168 West : [ 38 : o
78
Hesodo Os trabalhos e os dias
18 Num ponto do poema que estaria entre esta passagem e o verso 174, dois pa-
piros nos fornecem os restos de versos ausentes da tradio medieval. Um dos
papiros em questo (P. Berol. 21107) posiciona o antigo verso 169 depois de
173, razo pela qual aquele passou a ser chamado 173a. Os fragmentos de versos
preservados apenas nos papiros, por sua vez, geraram a sequncia 173b-e. Para
edies desses papiros, ver Nicole, 1888, e Maehler, 1974. A traduo acima
em grande parte conjectural, feita com base em reconstituies propostas
por diferentes fillogos, para as quais remeto o leitor ao original e ao aparato
crtico (os colchetes da traduo tentam dar uma ideia do estado fragmentrio
dos versos, mas s com o texto grego possvel compreender com exatido o
que realmente est preservado). A autenticidade do trecho questionada por
vrios especialistas, principalmente pelo fato de a Teogonia (717-721, 729-735
e 851) dizer que Crono foi aprisionado no Trtaro por Zeus, embora Hesodo
possa muito bem ter assumido uma postura diferente nos Trabalhos, a exemplo
do que fez com as Lutas (ver acima n. aos versos 11-12; cf. Livrea, 2008, p.
45-46). J a crtica antiga expressava dvidas em relao a 173a e um verso
(ou versos) na sequncia (ver Scholia uetera ad 160, p. 64 Pertusi), o que ter
ocasionado o quase total desaparecimento da passagem. Como parece sugerir
West, 1978, p. 194, a expresso ' do verso 173a soa mal
como continuao da frase de 173 (a no ser que seja pensada, com outra pon-
tuao, como uma referncia situao de Crono ainda longe dos deuses do
Olimpo, mas j livre). O foco em Crono, porm, fica estranh na concluso do
trecho sobre os heris. Colocar a passagem toda depois de 168 ocasionaria,
79
EA KAI HMEAI
{ ] [ ] [ 28173b b
' ] [ ] [.29173c c
' ' ] [ ,30173d d
] [ .}31173 e
' '
, ' . 175
'
.32178
' .
' , 180
' .
,
,
, .
173a (olim 169)-c post 173 habet 38 (post 168 fort. transponendi), 173b-e ante
174 8 : desunt in 43o, praeter quod 173a post 160 memorat , post 173
receperunt 15 Bod. Barocc. 60mg, post 168 9, ante 167 in mg. sup. Nrec;
uersum nou. Zenobius Marcellus Sidetes
173a 15 : () N152 : 9sl : 9ac
173b ] dubitanter West : ] Livrea : ] Wi-
lamowitz, fin. suppl. Weil
173c init. suppl. West, [ Weil, cetera Maehler || 8 : corr. Weil
173d ' ' ] West : ' ] Livrea, fin. suppl. Wilamowitz
173e init. suppl. Kuiper, [ Weil : [ Livrea
178 ] e 38 West : : Eusebius :
Clementis cod.
80
Hesodo Os trabalhos e os dias
claro, uma confuso ainda maior. Uma conjectura possvel seria a transposio
para l apenas de 173a-c, mantendo 173d-e onde esto. Note-se, no entanto,
que os dois papiros mencionados acima no coincidem em nem sequer uma
letra nos fragmentos que hoje compem 173b-e, o que torna as reconstrues
ainda mais incertas e nos leva a manter o trecho entre chaves, muito embora
Livrea, 2008, defenda a autenticidade da passagem como um todo.
81
EA KAI HMEAI
185
' ,
,
.
'
190
' ,
'
'
, ' .
' 195
, .
'
200
, ' .
' ' , .
' ,
' ,
' , ' , 205
' '
,
' '
' ' .
82
Hesodo Os trabalhos e os dias
A justia
83
EA KAI HMEAI
84
Hesodo Os trabalhos e os dias
85
EA KAI HMEAI
230 2
244-245 habent 594352o : deerant in libris nonnullis a Plutarcho uisis,
damn. Proclus, om. Aeschines
86
Hesodo Os trabalhos e os dias
87
EA KAI HMEAI
, 250
.
,
,
, ' . 255
, ,
'
' ' ,
' o , ' 260
,
.
, , ,
, .
' , 265
.
' ' ' ,
.
88
Hesodo Os trabalhos e os dias
89
EA KAI HMEAI
' 270
' ,
,
' .39273
, ,
, ' . 275
,
, '
' ,
' ' 280
, '
, ,
'
' . 285
' , .
, ' 40288
'
90
Hesodo Os trabalhos e os dias
91
EA KAI HMEAI
290
' ,
, .
, ,
'
' , 295
' '
, ' ' .
'
, , ,
, ' 300
,
,
, ,41304
305
' ' ,
.
' '
'
92
Hesodo Os trabalhos e os dias
93
EA KAI HMEAI
. 310
' , '
,
' 42313
' , ,
' 315
, .
' ,43317
, ' ' 44318
, .
310 deest in 511333839uvDt : nou. Tzetzes ut uidetur : hab. C (m. rec. in mg.)
EH : post 312 locabat 2ac
inter 313 et 317 octo uersus ignotos habuit 19
317 111933 StobaeusA1 : uvot
317-318 ath. Plutarchus : 318 post 319 transp. Peppmller : 317 et 319 inuicem
transp. Mazon
318 om. D, mg. rest. m. al., secl. Gttling (cf. Hom. Il. 24.45)
94
Hesodo Os trabalhos e os dias
24 O verso 310 falta em todos os papiros que contm a passagem e nos dois
manuscritos medievais mais antigos (embora uma mo mais recente tenha-o
acrescentado margem em C). Rejeitam-no, por exemplo, Rzach, 1913,
Wilamowitz, 1928, Sinclair, 1932, Colonna, 1959, e West, 1978, seguido por
Verdenius, 1985 (que no oferece nenhum argumento adicional). A presena
da linha em E e H, contudo, pode indicar que se trata de uma lio herdada da
Antiguidade, e a suposta frase sem verbo de ligao em 309 seria corriqueira
no grego, o que torna forada a ideia de que 310 teria surgido em resposta
sintaxe elptica daquele (West, 1978, ad loc., seguindo Wilamowitz, 1928, p.
78: Veranlassung der Interpolation war wohl das Fehlen der Kopula). Por outro
lado, as razes semnticas apresentadas por West so um tanto vagas e sugerem
hesitao: If it [sc. 310] were in all manuscripts, one would hardly venture to
question its authenticity; gods and men echoes 303, and connects well with
what follows. But rich in flocks goes with dear to the gods, not with dear to
gods and men, and the / axis is not appropriate to mens attitude
towards the industrious and the idle. Paley, 1883, e Most, 2006, aceitam o verso.
25 A construo de 312-313, / , paralela de
23-24, / '.
26 Este verso, por faltar na primeira mo de um dos manuscritos e ser quase
idntico a uma linha homrica (Il. 24.45), por alguns (e.g. Mazon, 1928, ad
loc.) considerado produto de um interpolador. Mas, como observa West, 1978,
ad loc., a frase se encaixa melhor aqui do que l, e, se houve interpolao,
mais provvel que tenha ocorrido nos manuscritos de Homero. Pode tratar-se,
contudo, de provrbio anterior aos dois poetas.
27 Assim como a arrogncia pode surgir como um vcio tpico dos ricos, a vergonha pode
ser um vcio para o homem necessitado, se a ideia de que o trabalho no ocupao
honrosa impede que se busque nele uma sada para a pobreza (ver 299 e 311).
95
EA KAI HMEAI
' . 320
,
' ' ,
, '
, ' ,
, 325
, ' .
' ' ,
, ,
,45 330
' ,
' .
' , 335
' '
, '
,
' ' ,
, 340
' , .
' , '
,
' ,46344
330 ] 33 : 11eo : ' Rzach
344 eo : 19 Proclus t
96
Hesodo Os trabalhos e os dias
97
EA KAI HMEAI
, . 345
, ' '
, '
' ', .
, ' ,
, , , 350
.
' .
,
,
, ' 47355 355
, , .
,
,
, ' . 360
,
' , .
' ' , ' 48363
'
98
Hesodo Os trabalhos e os dias
28 Em caso de emergncia, os que moram perto acorrem tal como esto. O paren-
tesco em que Hesodo pensa aquele constitudo por casamento.
29 Diz Proclo (Scholia uetera ad 353-354, p. 119 Pertusi): Plutarco rejeita esses versos
[aparentemente, 354-355]. Pois estando o poeta prestes a dizer que doar prprio dos
bons e como se alegram ao doar, seria absurdo dizer que se doe ao doador e que no
se doe ao que no doa. Pois dessa forma teria tornado as doaes foradas, e erradi-
cado as que influenciam as boas aes. Mas, como a prpria sequncia dos esclios
explica, Hesodo no quer dizer que damos apenas queles de que recebemos algo,
mas sim que damos queles que so generosos, que, mesmo no possuindo nada, so
inclinados a doar. Tzetzes (ad 351, p. 228 Gaisford), por outro lado, dizendo tambm
que Plutarco no aceita esses versos, tenta defender a autenticidade do trecho com
uma explicao que se refere a 353 (segundo o autor bizantino, Hesodo quer dizer
ama a quem tem uma inclinao amigvel e sabe amar). Ou seja, talvez Plutarco
tenha rejeitado (sem razo suficiente) os trs versos (353-355).
99
EA KAI HMEAI
, . 365
,
.
,
' .
{ ' 49 370
' ' .}50372
,
, ' . 375
' .51378
100
Hesodo Os trabalhos e os dias
e melhor que esteja em casa, pois o que est fora perturba. (365)
bom tomar do que est presente, penoso para o esprito
desejar o que est ausente: exorto-te a considerar tais coisas.
Farta-te no comeo do jarro e quando est acabando;
no meio s econmico: economia no fundo desprezvel.
{O salrio combinado com um homem amigvel (370)
lhe seja assegurado.
Mesmo com um irmo faz contrato diante de testemunha,
mas com um sorriso:
tanto confiana como desconfiana j destruram homens.}30
E uma mulher com roupa que chama a ateno para
o traseiro no te engane
31
a tagarelar lisonjas, a revistar o teu celeiro:
quem acredita em mulher acredita em ladres. (375)
Que haja um filho unignito para os bens paternos
preservar, pois assim a riqueza cresce na casa.
E que morras velho, deixando outra criana.32
Ainda que facilmente Zeus possa dar indizvel prosperidade para mais:
30 Aristteles (fr. 598 Rose) atribui o verso 370 a Piteu. Alm disso, 370-372
faltam nos mais antigos manuscritos, inclusive nos papiros. Preferimos mant-los
entre chaves, mesmo reconhecendo, com Wilamowitz, 1928, p. 84, que se trata
de [h]bsche Verse.
31 Minha traduo para (cf. 78, ).
32 Um neto.
101
EA KAI HMEAI
380 56
381 et 56 : 19
383 (uel -()) ot : 1957 Dio ChrysostomusV
AthenaeusA : sch. in Homerum
384 - et sch. in Aratum : - 57 Dio Chrysostomus Maximus Tyrius,
- Dio ChrysostomusV Maximus Tyriusvl : - 57, - uel - sch.
in Aratum
395 West : N : o
102
Hesodo Os trabalhos e os dias
103
EA KAI HMEAI
, ' . 400
' ,
, ' ' ,
' . '
'
' , 405
, , . 56406
' ' ,
, ' , ,
' , .
' ' 410
'
' .
, 57 415
,
,
420
, '
' , .
, ,
'
406 non hab. 38, negl. Aristoteles : nou. Timaeus Philodemus Proclus
415 eot : dubitanter Wackernagel : corr. West
104
Hesodo Os trabalhos e os dias
34 O verso 406 omitido por um papiro e parece ter sido ignorado por Aristteles.
Wilamowitz, 1928, e Solmsen, 1990, consideram-no inautntico. Mas vrios
autores, desde a Antiguidade, aceitam o texto como de Hesodo: ver Hoekstra,
1950, p. 91-98. A construo da passagem incerta. Mazon, 1914, p. 99, en-
tende que uma casa, uma mulher e um boi para arar so objeto de
. West, 1978, ad 405, discorda.
105
EA KAI HMEAI
, . 425
' ,
' '
, ' ' ,
,
' 430
.
,
,
' {'} , ' .58434
, 435
<'> , . ' 59436
, ,
.
'
, . 440
' ,
,
' ' ' ,
' , '
106
Hesodo Os trabalhos e os dias
107
EA KAI HMEAI
' 445
' .
' '
,
' 450
' '
.
' ' .
' 455
, ' ' .
.
' ' ,
' , ,
' ,6046 460
, .
'
.
.
' 465
' , '
61469
108
Hesodo Os trabalhos e os dias
38 West, 1978, ad loc., diz que o grego do verso 464 faz pouco sentido e prope
uma conjectura engenhosa (ver apndice), que no todavia aceita por Solmsen,
1990, ou Most, 2006. Mantivemos o texto dos manuscritos.
109
EA KAI HMEAI
470
, .
,
,
' 475
' ,
, ' .
,
, , 480
, , ,
' .
' ,
' .
' , 485
, ' ,
' ,
' ' '
110
Hesodo Os trabalhos e os dias
111
EA KAI HMEAI
' ' .
'
,
' 64495 495
, .65496-7
' , ,
, .
' 6650 500
, .
.
, ' , ,
, , ' 505
,
112
Hesodo Os trabalhos e os dias
assim o que ara tardiamente pode se igualar ao que o faz cedo. (490)
Observa bem isso tudo no teu esprito, e no te esqueas
nem da chegada da primavera brilhante nem da estao das chuvas.
Passa direto pela forja e pelo abrigo quente40
no tempo do inverno, quando o frio mantm os homens longe dos trabalhos:
ento um homem ativo pode aumentar muito seus bens, (495)
para que a Incerteza do duro inverno no te alcance
com a Indigncia, nem apertes o p inchado com a mo franzina.41
O homem ocioso, vivendo para esperana v,
carente de sustento, medita muitas maldades.42
A esperana no boa para cuidar de um homem necessitado (500)
sentado no abrigo, sem bastante sustento.
Mostra aos servos, quando o vero ainda est na metade:
no ser vero para sempre; fazei vossas cabanas.
O ms Lenion, de maus dias, todos para esfolar gado,
evita-o, e tambm s geadas, que sobre a terra (505)
so impiedosas quando sopra o Breas,
que, pela Trcia nutriz de cavalos, por sobre o largo mar
soprando o agita, e mugem a terra e a floresta;
e sobre muitos carvalhos de altas frondes e grossos abetos
113
EA KAI HMEAI
510
,
', ' ' ,
.
, , 515
' ' ,
' ,
.
,
520
'
'
,67523
, '
' 525
,
'
, .
530
, ,68531
114
Hesodo Os trabalhos e os dias
nas ravinas ele cai e traz ao cho, terra que muitos nutre, (510)
e ento toda a floresta imensa ressoa;
os animais tremem e pem o rabo entre as pernas:
sua pele coberta de pelos, mas agora
o frio Breas sopra atravs deles, mesmo sendo de peito cabeludo.
Ele tambm atravessa o couro do boi (515)
este no o consegue parar ,
sopra atravs da cabra de longos pelos, mas no atravs das ovelhas:
porque espesso o seu pelo, no as atravessa
o forte sopro do Breas. Este faz o velho correr,
mas no sopra atravs da virgem de pele macia,
que fica dentro de casa junto me querida, (520)
sem conhecer ainda os trabalhos da multidourada Afrodite;
lavando bem a pele delicada e com azeite brilhante
a ungindo, vai dormir bem no interior da casa
num dia invernal, quando o sem-osso ri seu p43
em sua casa sem fogo, deplorvel morada, (525)
pois o sol no lhe mostra um lugar de pasto aonde correr,
mas sobre o pas e a cidade dos homens negros
vai e vem, e brilha mais lentamente para os gregos.
E ento os animais com chifres e sem chifres que dormem nos bosques,
rangendo os dentes tristemente, para os matagais das ravinas (530)
fogem; ocupam-se do mesmo em seu corao todos
que, desejando um abrigo, tm esconderijo bem fechado
43 O polvo come seu prprio tentculo quando fica sem alimento (cf. Scholia uetera
ad 524-526, p. 174-175 Pertusi, onde Proclo observa que Aristteles ver Histria
dos animais 591a4-6 nega ser verdade que os polvos se comportem assim). West,
1978, ad loc., cita outros autores antigos que relatam o mesmo fenmeno e comenta
que h registros cientficos atuais de que realmente os polvos podem ser levados a
essa autofagia quando esto sob estresse intenso. Ercolani, 2010, p. 335-337, contudo,
interpreta o sem-osso como o plipo (cf. LSJ s.v. ) ou o caracol (neste caso,
deveramos interpretar como retrai seu p, indicando o caracol que
se recolhe em sua concha). Para esse tipo de figura, que podemos chamar kenning,
ver e.g. abaixo, no verso 571, . Cf. fr. 204 M.-W. 129 (91).
115
EA KAI HMEAI
. ,69533
' , '
. 535
, ,
'
,
' . 540
,
' , ' ,
, '
' 545
, ' .
'
' '
,70549
, 550
' , '
.71553
,
116
Hesodo Os trabalhos e os dias
44 Ou seja, a um ancio que anda com o auxlio de uma bengala, como no enigma
da Esfinge decifrado por dipo.
117
EA KAI HMEAI
' , 555
'
'
, , ' .
', ' 72559
. 560
73561-3
,
.
' '
' , ' 565
'
, .
. 570
' '
, ,
' .
'
, ' 575
118
Hesodo Os trabalhos e os dias
para que nunca te envolva uma nuvem escura vinda do cu, (555)
deixe tua pele molhada e encharque tuas roupas.
Evita-o, pois esse ms o mais difcil
do inverno, difcil para os rebanhos e difcil para os humanos.
Ento d para os bois a metade, para o homem a maior parte
da rao, pois as longas noites vm em socorro.45 (560)
Observando tais coisas at que o ano complete o seu ciclo,
equilibra as noites e os dias, at que novamente
a Terra me de todos traga fruto variegado.
Quando, depois das voltas do sol,
Zeus completa sessenta dias invernais,46 ento o astro (565)
Arcturo, deixando a corrente sagrada do Oceano,
primeiro aparece de madrugada, todo brilhante.
Depois dele, a filha de Pandon, a andorinha que cedo lamenta, surge
luz para os homens, estabelecida h pouco a primavera.
Adiantando-se a ela, poda as videiras, pois assim melhor. (570)
47
Mas quando o carrega-casa subir da terra s plantas,
fugindo das Pliades, ento no mais tempo de cavar vinhas;
mas afia as foices e desperta os servos.
Foge do sentar-se sombra e do sono de manh
no tempo da colheita, quando o sol seca a pele. (575)
Ento apressa-te e leva o fruto para casa,
119
EA KAI HMEAI
, .
'
, ,
, 580
, ' .
'
'
,
' , 585
,
, ,
'
' ' 590
' ' ,
, ,
' , ' ,74595 595
, .
'
, ' ,
120
Hesodo Os trabalhos e os dias
121
EA KAI HMEAI
' . 600
,
'
' 75603
' ' . 605
' ,
.
.
' '
, ' , 610
,
' ' ,
, ' '
.
' 615
, ' '
.
'
122
Hesodo Os trabalhos e os dias
123
EA KAI HMEAI
, 620
76621
,
' , .
' '
, ' ' , 625
, .
' ,
'
' , 630
' ,
, '
, ,
' .
' 635
,
,
,
' ' ,
, , , ' . 640
', ,
, .
' , '
, '
621
124
Hesodo Os trabalhos e os dias
125
EA KAI HMEAI
, ' . 645
' '
,77647
,78648
' ,79650-62 650
, '
.
' '
{'} 80655 655
'
' .81657
' ,
.82659
660
' .
,
, ,
126
Hesodo Os trabalhos e os dias
127
EA KAI HMEAI
665
' ,
.
' ' 670
' .
' ,
' , 675
'
, .
'
, '
, ' 83680 680
, '
' .
'
685
.
' '
, .
' ,
128
Hesodo Os trabalhos e os dias
129
EA KAI HMEAI
, 690
,
' ' '
.
' .
, 695
'
' .
' , .
, ' 84699
{ , ,}85700 700
' , .
'
, ' ,
, '
. 705
{ ' .}86706
, ,87708
'
699 H3
700 om. 549 Stobaeus, non respic. Proclus : habent o 13mg Tzetzes
706 susp. Lehrs : exp. Wilamowitz al. : post 723 transp. Steitz
708 5eo : - Solmsen
130
Hesodo Os trabalhos e os dias
131
EA KAI HMEAI
, 710
88711
' , ' ,
.89714
' , 715
' .
'
' , .
, 720
, ' .
' .
' 90724-59
' 725
, ' .
' '
, , ' ,
' ' 91729
132
Hesodo Os trabalhos e os dias
133
EA KAI HMEAI
' 730
' , ,
' .
'
, ' .
' 735
, ' .92736a
'
' ,
' ,93740 740
. 94741
'
.
'
' . 745
,
.
'
, .95749
' ' , , 750
, ' ' ,
.
134
Hesodo Os trabalhos e os dias
135
EA KAI HMEAI
'
. ' ' 755
.96756
' 97757
' , ' ,
' .98757-9
' 997 760
,
', , ' .
' ,
.
' 100765-765
' ' ,
' .101768
136
Hesodo Os trabalhos e os dias
Os dias
137
EA KAI HMEAI
770
( )
' . 102772
' ,
' ,
' , 775
' 103776-90
'
, '
' .
' 104780 780
' .105781
' ' ,106782
' ' ,
' ' .
107785 785
, '
'
' 108788
' ' .
138
Hesodo Os trabalhos e os dias
139
EA KAI HMEAI
' 790
, .
'
.109793
' ,
795
' '
.110799
' , 800
' .
' ,
, ' .111804
' 805
'
,
, '
' .112809
140
Hesodo Os trabalhos e os dias
141
EA KAI HMEAI
' 810
'
'
' , .
' 113814
114815 815
,
<> 115817
' .116818
'
. ' 820
' .
'
' , , ,
' , ' .
, . 825
,
,
.
142
Hesodo Os trabalhos e os dias
143
APNDICE
21
42, 47 novo pargrafo em 42 novo pargrafo em 47
66
68 (ver tambm
77 e 84)
93 entre chaves rebaixado para o aparato
crtico
103
173a aceito entre chaves
173a sem ponto alto ponto alto aps
173b apenas espao para 4 ou 5
letras
173e em branco
192-193 ' '
227
145
Apndice
313
323
330
400
448
464 ,
476
502
555
556
565
146
Hesodo Os trabalhos e os dias
685
708
708
721
727
729
747
760
147
RAZES DO PENSAMENTO ECONMICO
Prximos lanamentos:
Escravido, pobreza e mendicncia. Escritos de Benjamin
Franklin, Pompeo Neri e Francesco Maria Gianni.
Tratado da circulao e do crdito, de Isaac de Pinto.