Você está na página 1de 52

11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988

Estaaversoemhtmldoarquivohttp://www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO012001
INGOSARLET.pdf.
Googlecriaautomaticamenteversesemtextodedocumentosmedidaquevasculhaaweb.

Page1

AnoIVol.IN.1Abrilde2001SalvadorBahiaBrasil

OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNA
CONSTITUIODE1988

Prof.IngoWolfgangSarlet
JuizdeDireitonoRS.DoutoremDireitopelaUniversidadede
Munique,Alemanha.ProfessordeDireitoConstitucionalnaEscola
SuperiordaMagistratura(AJURIS)enaPUC/RS,naqualtambm
lecionaadisciplinaDireitosFundamentaisnoMestradoemDireito.

IConsideraesintrodutrias:

Nolimiardoterceiromilnio,podemosafirmarqueosdireitos
fundamentaissoconstruodefinitivamenteintegradaaopatrimniocomum
dahumanidade.Resultantesdoprocessodeconstitucionalizao(iniciadono
finaldosculoXVIII)dosassimdenominadosdireitosnaturaisdohomem,
passaramaserobjetodereconhecimentotambmnaesferainternacional,de
modoespecialapartirdoimpulsovitalrepresentadopelaDeclaraodaONU,
de1948,hojejcommeiosculodeexistncia.justamentesobreestes
direitosfundamentais(ou,pelomenos,partedeles),que,hmaisdeduzentos
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO012 1/52
11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988

anos,tmcontribudoparaoprogressomoraldahumanidade,queiremos
centraranossaateno.Ainevitvelamplitudedotemaeosestreitoslimites
desteensaioimpem,todavia,umadelimitaotemtica.Assim,optamospor
discorrersobreaproblemticaespecficadosdireitosfundamentaissociaisna
nossaLeiFundamental,queacaboudecompletarasuaprimeiradcada.A
delimitaojustificase,deoutraparte,emfacedanaturezapeculiardesta
espciededireitosfundamentais,notadamenteporseremosdireitossociaisos
quemaistemsuscitadocontrovrsiasnoquedizcomsuaeficciae
efetividade,inclusivequantoproblemticadaeficinciaesuficinciados
instrumentosjurdicosdisponveisparalhesoutorgaraplenarealizao.
Ademais,cumpreregistrarqueoilustrehomenageadoporestaobracoletiva,
DesembargadoreProfessorRUYRUBENRUSCHEL,nacondiode
MagistradoeJurista,exerceuecontinuadesempenhandopapeldedestaque

Page2

nadefesaintransigentedaordemconstitucionale,demodoespecial,dos
direitossociais,oque,porsis,jbastariaparajustificaradelimitao
temtica.Nomais,cuidandosedeabordagemcentradanaperspectiva
constitucional(ouestatal),1 deixaremos,emprincpio,dediscorrersobrea
proteointernacionaldosdireitosfundamentais,aindaque,vezporoutra,
venhamosafazeralgumaalusosobreestaoutraperspectivadeabordageme
formadepositivaodosdireitosfundamentaisdapessoahumana.

Antesdemaisnada,porm,empreenderemosatentativadeaindaque
deformatmidaemeramenteexemplificativateceralgumasconsideraes
sobreocontextohistrico,polticoe,acimadetudo,scioeconmico:em
suma,arespeitodopanodefundonoqualfatalmenteseinsereaproblemtica
dosdireitosfundamentaisnosdiasatuais.Assim,nopoderamosdeixarde
fazerrefernciacrisedoEstadoSocialeaoimpactodaglobalizao
econmicaedasdoutrinasdematrizneoliberalsobreosdireitosfundamentais,
demodoespecial,osdireitossociais,registrando,todavia,quedemaneira
algumapretendemosaprofundareesgotaratmesmoporfaltadeformao
especficaagamadequesteseconmicas,sociaisepolticasqueo
problemasuscita.Superadaestaetapaintrodutria,passaremosaanalisar
algunsaspectosquedizemcomosdireitosfundamentaissociaisnanossa
ordemconstitucional.Mesmoaqui,pelasrazesjapontadas,priorizaremos
osaspectosligadosaocontedo,significadoeeficciadestesdireitos,
renunciandoaqualquerpretensodeesgotamentodatemtica.

IIACRISEDOESTADOSOCIALDEDIREITOEACRISEDOSDIREITOS

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO012 2/52
11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988

FUNDAMENTAIS

Emrecenteartigoveiculadonaimprensanacional,oeconomista
RobertoCampos,deformairnicaenosemumapontadecinismo,alertava
osleitoresparaaquiloquedenominoude"armadilhassemnticas",dentreas
quaisdestacouaexpresso"social",sustentandoqueotermo"social
democracia",assimcomo"justiasocial",nopassamde"bobagens
semnticas",jqueinexistedemocraciaquenosejasocial,aopassoqueo
segundotermopressupeaexistnciade"umclubedejusticeiroscapazesde
distinguir,melhorqueomercado,entrequemmereceequemnomerece."2
Seefetivamentecumprereconhecerqueasexpressesreferidaspeloilustre
articulista(aexemplodetantasoutras)sodecontedoextremamente
indeterminadoeaberto,passveisdasmaisdiversasinterpretaes,almde
revelaremumacertaredundncia,nomenoscertoafirmarqueo

1
Cf.J.C.VieiradeAndrade,OsDireitosFundamentais,pp.11ess.,quenosfala,almda
perspectivaconstitucional,deumaperspectivafilosfica(oujusnaturalista)edeuma
perspectivainternacional(ouuniversalista)deabordagemdosdireitosfundamentais,
2
V.ediodoJornalZeroHora(RGS),dodia14.02.99,p.14.

Page3

pensamentoorareproduzido,traduz,deformasignificativa,aessnciada
doutrinaneoliberale,principalmente,odescasocomoqualaomenospartede
seusseguidorestratamtemasevaloresessenciais(pormaisqueseprocure
negar)paraahumanidade.

QuetodooEstado,todaademocraciaeatmesmotodaaJustiaso,
emltimaanlise,fenmenosligadosvidahumanaemsociedade,realmente
pareceelementar(pelomenos,desdeAristteles),sendo,portanto,
absolutamentedispensveisasrefernciasfeitaspeloilustreeconomista(e
noseroostermos"economia"e"neoliberalismo"elesprpriosuma
"armadilhasemntica"?).Quando,noentanto,sepodeafirmarqueaexpresso
"social",agregadaaostermos"Estado","Democracia"e"Justia"(assimcomo
aotermo"Direito")sempreteveafunoderessaltarumaalterao
substancialdecontedoesignificadodosreferidostermosaolongoda
Histria,aindaquenodeformasimilarnosmaisvariadosquadrantes,verifica
sequeaterminologiautilizadapodeatserobjetodecontrovrsia,mas
certamentenosereduzaumamera"bobagemsemntica".Aevoluodo
assimchamadoEstadoLiberalparaoEstadoSocialdeDireito(apenaso
segundoseriauma"armadilha"ou"bobagemsemntica"?)certamente
representouparaahumanidadebemmaisdoqueummerocapricho

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO012 3/52
11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988

semntico.Damesmaforma,haveramosdereconhecerquetodososilustres
juristas,economistas,socilogos,polticosefilsofosquefizerameainda
fazemlargousodestasexpresses(deMarxeLassaleaTonyBlair,Bobbio,
GomesCanotilhoe,entrens,PauloBonavides),nadamaisforamousodo
que"bobos"ou,namelhordashipteses,vtimas"dasarmadilhassemnticas"
criadaspelafrtilimaginaohumanaaolongodostempos.

Jqueiniciamospeloaspecto"semntico"daquesto,cumpre
evitarquenosenredemosnaprpriateiaesejamos,tambmns,vtimasdas
armadilhasdasquaisnosfalavaoilustrearticulista,umdosmaisdestacadose
ferrenhosrepresentantesdopensamentoliberal(nomelhorestilo"neo")ptrio.
Assim,atporfaltaabsolutadeespaoparaenfrentarmosoproblema,
haveremosdepartirdoconsenso,emtermosdoquesepoderiachamarde
"acordosemntico",arespeitodaterminologia"EstadoSocialdeDireito",que
aquiutilizaremosaoinvsdeoutrasexpresses,taiscomo"Estado
Providncia","EstadodeBemEstarSocial","EstadoSocial","EstadoSociale
DemocrticodeDireito","EstadodeBemEstar"("WelfareState").Muito
emboranemtodosatribuamsexpressesreferidasexatamenteomesmo
sentido,erespeitadasasdiferenasentreosdiversosmodelos,cumpre
reconhecerque,mesmocadaumadasterminologiasutilizadas,j(masno
exclusivamente)pelasuainevitvelaberturasemntica,temsidoobjetodas
maisdiversasinterpretaesedefiniesquantoaoseucontedoe
significado.Todas,porm,apresentam,comopontosemcomum,asnoesde
umcertograudeintervenoestatalnaatividadeeconmica,tendopor

Page4

objetivoasseguraraosparticularesummnimodeigualdademateriale
liberdaderealnavidaemsociedade,bemcomoagarantiadecondies
materiaismnimasparaumaexistnciadigna.Nestecontexto,para
justificarmosanossaopodentreasvariantesapontadas,entendemosqueo
assimdenominado"EstadoSocialdeDireito"constituiumEstadoSocialquese
realizamedianteosprocedimentos,aformaeoslimitesinerentesaoEstadode
Direito,namedidaemque,poroutrolado,setratadeumEstadodeDireito
voltadoconsecuodajustiasocial.3 Comosepercebe,tambmns,mais
cedooumaistarde,acabamospornostornarvtimasdeumaoumais
"armadilhassemnticas".

Vistooqueentendemos,aindaquesumariamente,porEstado
SocialdeDireito,emovimentandonosaindanombitodaspremissas
sobreasquaisseassentaesteestudo,cumpreregistraracircunstncia,mais

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO012 4/52
11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988

doquereconhecida,dequeesteEstadoSocialdeDireito(mesmoqueutilizada
qualquerdasterminologiasreferidas)encontrasegravementeenfermo,
enfermidadeestaquedeformamaisoumenosagudavemafetandotodos
osEstadosqueseenquadramnomoldecitado,acarretando,paracada
indivduo(sejanaAlemanhaounaFrana,sejanaArgentinaounoBrasil)uma
preocupaoconstantecomamanutenodeseupadrodevidaeatmesmo
comsuasobrevivncia,namedidaemquecadaperdadeumlocaldetrabalho,
cadacortenasprestaessociais,cadaaumentodetributosparacobriro
dficitpblico,invariavelmente,afetadiretamenteocotidianodavidahumana,
razopelaqualsepodesustentarqueacrisedoEstadoSocialdeDireito,
tambm,umacrisedasociedade.4
Paraalmdisso,cumprefazerrefernciaaofatodequeacrise
doEstadoSocialdeDireito,tambmedecertaforma,acrisedademocracia.
ConsoanteassinalouBoaventuraSantos,emrecenteesignificativoensaio,a
fasequevivenciamosmarcadapelaafirmaodoquesetemdenominadode
"consensolibral",que,porsuavez,desdobraseemquatrooutros
"consensos":a)oconsensoeconmiconeoliberalou"consensode
"Washington",quesemanifesta,emespecial,naglobalizaoeconmicae
suasconseqncias(liberalizaodosmercados,desregulamentao,
privatizao,cortesdasdespesassociais,concentraodopodernas
empresasmultinacionais,etc.)b)oconsensodoEstadofraco,caracterizado,
tambmeaparentementedeformaparadoxal,peloenfraquecimentoe
desorganizaodasociedadecivilc)oconsensodemocrticoliberal,isto,
porumaconcepominimalistadademocraciaed)oconsensodoprimadodo
DireitoedosTribunais,quepriorizaapropriedadeprivada,asrelaes
mercantiseosetorprivado.5 Inobstanteantimavinculaoeinfluncia
3
Aderimosaqui,aindaquecomalgumavariao,conceituodeH.F.Zacher,in:HBStRI
(1987),Rdnr.96.
4
Nestesentido,v.onossoestudo"EstadosocialdeDireito,aProibiodeRetrocessoea
GarantiaFundamentaldaPropriedade",in:AJURIS73(1998),p.210ess.
5
Cf.BoaventuraSouzaSantos,ReinventaraDemocracia,pp.1719.

Page5

recprocaentreosquatro"consensos"referidospeloilustrecientistasocial
lusitano,dedestacar,nestaquadradaexposio,queacitadaconcepo
minimalistadademocracia,porsuavezelementointegranteeconseqncia
diretado"consensoliberal",temgeradoumgradativoenfraquecimentoda
democraciae,portanto,doEstadodeDireito(necessariamentedemocrtico),
demodoespecial,seencaradossobumaticanomeramenteformal,
fenmenoesteque,porsuavez,acabouinfluenciandodiretamenteosdireitos
fundamentais.

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO012 5/52
11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988

Namedidaemqueosefeitosnefastosdaglobalizaoeconmica
edoneoliberalismo,notadamenteosrelacionadoscomoaumentodaopresso
scioeconmicaedaexclusosocial,somadosaoenfraquecimentodo
Estado,tmgeradoadiminuiodacapacidadedopoderpblicodeassegurar
aosparticularesaefetivafruiodosdireitosfundamentais,6 almdereforara
dominaodopodereconmicosobreasmassasdeexcludos,verificaseque
atmesmoanoodecidadaniacomo"direitoaterdireitos"(CelsoLafer)
encontrasesobgraveameaa,implantandose,emmaioroumenorgrau,
aquiloqueBoaventuraSantosdenominoudeumautntico"fascismosocietal",
notadamentenospasesperifricoseemdesenvolvimento.Dentreasdiversas
formasdemanifestaodestanovaformadefascismo,talcomodescritopelo
autorreferido,cumpredestacaracrescentesegregaosocialdosexcludos
(fascismodo"apartheidsocial"),detalsortequea"cartografiaurbana"passa
asercaracterizadaporumadivisoem"zonascivilizadas",ondeaspessoas
aindavivemsobosignodocontratosocial,comamanutenodomodelo
democrticoedaordemjurdicaestatal,eem"zonasselvagens",
caracterizadasporumaespciederetornoaoestadodenaturezahobbesiano,
noqualoEstado,apretextodemanutenodaordemeproteodas"zonas
civilizadas",passaaatuardeformapredatriaeopressiva,almdesubverter
sevirtualmenteaordemjurdicademocrtica,fenmenoqueBoaventura
Santosdesignoude"fascismodoEstadopararelo".7

6
Cumpreregistrar,nestesentido,aadvertnciadeJosEduardoFaria,Democraciae
Governabilidade:osDireitosHumanosLuzdaGlobalizaoEconmica,in:J.E.Faria(Org)
DireitoeGlobalizaoEconmica,p.127esegs,eminstiganteensaiosobreotema.
7
V.BoaventuraSantos,ReinventaraDemocracia,pp.23ess.,oqualaindamencionaoutras
formasdemanifestaodofascismo,igualmenterelevantesparaocontextodosdireitos
fundamentais,quaissejam:a)o"fascismoparaestatal",quedizcomausurpaodas
prerrogativasestataisdecoeroeregulaosocialporpartedeatoressociaispoderosos,
fenmenointimamenteligadoao"fascismocontratual",noqualseaprofundaodesequilbrio
contratualesebuscaatransformaodocontratodetrabalhonumcontratodedireitocivil,
assimcomoao"fascismoterritorial",caracterizadopelocontroledepartesdoterritrionacional
poratoressociaispoderososb)o"fascismodainsegurana",caracterizadopelamanipulao
dainseguranadaspessoasegrupossociais,operandopormeiodadesmoralizaodos
serviosestataisdeexecutaraspolticassociaisdesade,seguranasocial,habitaoe
educao,gerandoailusodequeasoluoresidenaprivatizaodestesservios,oquese
verificacomaexpansodossegurosdesadeefundosdepensoprivadosc)o"fascismo
financeiro",oqualcomandaosmercadosfinanceiros,aespeculaofinanceira,atuandonum
"espaotempovirtualmenteglobaleinstantneo"que,"combinadocomalgicadelucro

Page6

Nestemesmocontexto,hquedeixarregistradaaobservaode
JosEduardoFaria,paraquemossegmentosexcludosdapopulao,vtimas

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO012 6/52
11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988

dasmaisdiversasformasdeviolnciafsica,simblicaoumoralresultantes
daopressoscioeconmicaacabamnoaparecendocomoportadoresde
direitossubjetivospblicos,nopodendo,portanto,nemmesmoser
consideradoscomoverdadeiros"sujeitosdedireito",jqueexcludos,em
maioroumenorgrau,dombitodeproteodosdireitosegarantias
fundamentais.8 Assim,percebesequeareduodoEstado,quedehmuito
aindamaissobaformadoEstadoSocialdeDireitotransitoudopapelde
"vilo"(nosentidodeinimigodaliberdadeindividual)paraumafunode
protetordosdireitosdoscidados,certamentenemsempresignificaum
aumentodeliberdadeedemocracia.

Comefeito,nombitodaglobalizaoeconmicaedaafirmao
dopensamentoneoliberal,verificasequeareduodoEstado,caracterizada
principalmentepeladesnacionalizao,desestatizao,desregulaoe
diminuiogradativadaintervenoestatalnaeconomiaesociedade,tem
ocasionado,paralelamenteaoenfraquecimentodasoberaniainternaeexterna
dosEstadosnacionais(semquesepossa,contudo,falaremseu
desaparecimento),umfortalecimentodopodereconmico,notadamentena
esferasupranacional.9 DeacordocomJosEduardoFaria,ogradativo
enfraquecimentodoEstadonacionalacarreta,dentreoutrosaspectos,o
fenmenoda"desterritorializao"dapoltica,jqueesta,comaproliferao
demecanismosdeautoregulaoeconmica,acabaperdendooseupapel
comoinstnciaprivilegiadadedecisoedeliberao,detalsorteque"as
decisespolticastornamsecondicionadasporequilbriosmacroeconmicos
querepresentam,maisdoqueummeroindicador,umverdadeiroprincpio
normativoresponsvelpelafixaoderigorososlimitessintervenes
reguladorasdosEstadosnacionais."10 Assim,percebesefacilmentequea
crisedoEstadoSocialdeDireito,tambmedecertaforma,acrisedoEstado
nacional,oqual,assimcomoaprprianoodesoberaniaestatal,encontrase
igualmentesubmetidoprovaecarecedeumaprofundareavaliao.

Apartirdoexposto,tomandocomopremissaaidiadequea
crisedoEstadoSocial,tambm,umacrisedasociedade,dademocraciaeda

especulativaqueosustenta,confereumimensopoderdiscricionrioaocapitalfinanceiro,
praticamenteincontrolvel,apesardesuficientementepoderosoparaabalar,emsegundos,a
economiarealouaestabilidadepolticandequalquerpas."(v.BoaventuraSantos,pp.2437).
8
Cf.J.E.Faria,DemocraciaeGovernabilidade,pp.14546.
9
Cf.alio,entreoutros,deJ.Gorender,EstratgiasdosEstadosNacionaisdiantedo
ProcessodeGlobalizao,in:Globalizao,MetropolizaoePolticasNeoliberais,p.80e
segs.,que,noentanto,sustentaamanutenodopapeldedestaquedoEstadonacional.
10
Cf.J.E.Faria,DemocraciaeGovernabilidade,p.142.

Page7

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO012 7/52
11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988

cidadania,nonosserdifcilsustentaraexemplodoquejtemocorridono
seiodadoutrinaaexistnciadeumacrisedosdireitosfundamentais,crise
queevidnciasermaisoumenosaguda,quantomaiorforoimpactodos
efeitosnegativosdaglobalizaoeconmicaedaamplaafirmaodo
paradigmaneoliberal,demodoespecialnospasestidoscomoperifricosou
emdesenvolvimento,atmesmodiantedeseugraudedependnciados
pasesindustrializados,dependnciaestaquetendeasetornarcadavez
maior,aprofundando,porsuavez,ossintomasdacrisejreferida.

Semquetenhamosapretensodeaprofundaradiscussoe
rastreartodasascausasesintomasdesta"crisedosdireitosfundamentais",
verificasequeoaumentodaopressoscioeconmica,vinculadoamenorou
maiorintensidadedo"fascismosocietal",temgeradoreflexosimediatosno
mbitodosdireitosfundamentais,inclusivenospasesdesenvolvidos.Dentre
estesreflexos,cumpredestacar:a)aintensificaodoprocessodeexcluso
dacidadania,especialmentenoseiodasclassesmaisdesfavorecidas,
fenmenoesteligadodiretamenteaoaumentodosnveisdedesempregoe
subemprego,cadavezmaisagudonaeconomiaglobalizadadeinspirao
neoliberal11 b)reduoeatmesmosupressodedireitossociais
prestacionaisbsicos(sade,educao,previdnciaeassistnciasocial),
assimcomoocorteou,nomnimo,a"flexibilizao"dosdireitosdos
trabalhadores12 c)ausnciaouprecariedadedosinstrumentosjurdicosede
instnciasoficiaisouinoficiaiscapazesdecontrolaroprocesso,resolvendoos
litgiosdeleoriundos,emanteroequilbriosocial,agravandooproblemada
faltadeefetividadedosdireitosfundamentaisedaprpriaordemjurdica
estatal.13

Estaassimdenominadacrisedosdireitosfundamentais,ao
menosnasuafeioatual,adespeitodeseraparentementemaisagudano
mbitodosdireitossociais(emfunodareduodacapacidadeprestacional
doEstado,daflexibilizaodosdireitostrabalhistas,etc.),,contudo,comuma
todososdireitosfundamentais,detodasasespciese"geraes",almde

11
Aesterespeito,v.tambmJ.E.Faria,DemocraciaeGovernabilidade,pp.143esegs.
12
emfacedestaerosocrescentedosdireitoseconmicosesociais,agregadaaoaumento
dapobrezaenveisdedesempregoestrutural,queBoaventuraSantosoportunamentereferea
ocorrnciadeumapassagemdostrabalhadoresdeum"estatutodacidadania"paraum
"estatutodelumpencidadania",isto,parauma"cidadaniadetrapos",emsefazendouma
traduoliteraldoalemo.(v.ob.cit.,p.19).
13
Nestesentido,v.J.E.Faria,DireitosHumanoseGlobalizaoEconmica:notasparauma
discusso,in:OMundodaSude,vol.22(1998),pp.74esegs.,alertandoparaaperdade
umapartesignificativadajurisdioporpartedodireitopositivoeinstituiesoficiais,emface
dopolicentrismoquecaracterizaaeconomiaglobalizada,gerando,paraalmdisso,umavano
dasformasinoficiaisounooficiaisderesoluodosconflitos,detalsortequesecolocaa
indagaodecomoosdireitosfundamentaispodemserasseguradosdeformaeficientepelo
poderpblicoquandoesterelativizadopelofenmenodaglobalizao,nombitodoquala
polticaperdeparaomercadoseupapeldeinstnciaprivilegiadadedeliberaoedeciso.

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO012 8/52
11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988

Page8

nopoderseratribuda,noquedizcomsuascausasimediatas,
exclusivamenteaofenmenodaglobalizaoeconmicaeaoavanodo
iderioeda"praxis"neoliberal.Basta,nestecontexto,apontarparaoimpacto
datecnologiasobreaintimidadedosindivduos(demodoespecialnombito
dasociedadeinformatizada),sobreomeioambiente,istosemfalarno
desenvolvimentodacinciagentica,experinciascomareproduohumana,
etc,demonstrandoqueatmesmooprogressocientficopode,emprincpio,
colocaremriscodireitosfundamentaisdapessoahumana.

Especificamentenoquedizcomosdireitossociais,cumpre
destacarquenuncaforamobjetodeumreconhecimentoconsensual,almde
sempreteremsidotratados,pelomenospredominantemente,deforma
diferenciada,especialmentequantosuaefetivao.Seistojeraverdade
antesdesefalarpropriamentedeumacrisedoEstadoSocialdeDireito,
caracterizadojustamentepeloreconhecimentoegarantiadedireitossociais
bsicos,maisaindaestefenmenosetornaangustiantenosdiasdehoje.

Paraalmdisso,convmquefiqueregistradoquealmdacrise
dosdireitosfundamentaisnoserestringiraosdireitossociaisacrisedos
direitossociais,porsuavez,atuacomoelementodeimpulsoeagravamento
dacrisedosdemaisdireitos.Assim,apenasparaficarmoscomalguns
exemplos,constatasequeadiminuiodacapacidadeprestacionaldoEstado
eaomissodasforassociaisdominantes,almdecolocarememchequeaj
todiscutvelefetividadedosdireitossociais,comprometeminequivocamente
osdireitosvida,liberdadeeigualdade(aomenos,nosentidodeliberdadee
igualdadereal),assimcomoosdireitosintegridadefsica,propriedade,
intimidade,apenasparacitarosexemplosmaisevidentes.Basta,neste
contexto,observarqueoaumentodosndicesdeexclusosocial,somado
crescentemarginalizao,temgeradoumaumentoassustadorda
criminalidadeeviolncianasrelaessociaisemgeral,acarretando,porsua
vez,umnmerocadavezmaiordeagressesaopatrimnio,vida,integridade
corporal,intimidade,dentreoutrosbensjurdicosfundamentais.

Cumpre,aindanoquedizcomesteaspecto,fazerumabreve
alusoaopensamentodeNorbertoBobbio,aosustentarqueapaz,a
democraciaeosdireitosfundamentaisdapessoahumanaconstituemtrs
momentosnecessriosdomesmomovimentohistrico:apazatuacomo
pressupostonecessrioparaoreconhecimentoeefetivaproteodosdireitos
fundamentais,aopassoquenopoderhaverdemocracia(consideradacomo
asociedadedoscidados,titularesdecertosdireitos)ondenoforem
asseguradososdireitosfundamentais,damesmaformaquesemdemocracia
noexistiroascondiesmnimasparaasoluopacficadosconflitos.14 A
14
V.N.Bobbio,AEradosDireitos,p.1.

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO012 9/52
11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988

Page9

paz,contudo,nodever,salvomelhorjuzo,serencaradaapenassobo
prismablico(nosentidodeausnciadeguerraentreospovoseEstados),
massimcomopaznasrelaesscioeconmicaseatmesmointerpessoais
eafetivasemgeral.Aefetividadedosdireitosfundamentaisdetodosos
direitosdepende,acimadetudo,dafirmecrenaemsuanecessidadeeseu
significadoparaavidahumanaemsociedade,almdeumgraumnimode
tolernciaesolidariedadenasrelaessociais,razo,alis,pelaqualdeh
muitosesustentaaexistnciadeumaterceiradimenso(ou"gerao")de
direitosfundamentais,oportunamentedesignadadedireitosdefraternidadeou
solidariedade.Apreservaodomeioambiente,orespeitopelaintimidadee
vidaprivada,aproteodacrianaedoadolescente,aigualdadeentre
homensemulheres,aliberdadedeexpresso,dependemdeumambiente
familiarederelaesafetivassadiaseresponsveis,enfim,demuitomaisdo
queumsistemajurdicoqueformalmenteassegureestesvalores
fundamentais,assimcomodeJuzeseTribunaisquezelempeloseu
cumprimento.

Porfim,oportunoregistrarquecadavezmaissetornaperceptvel
queacrisedosdireitosfundamentaisnoserestringeaumacrisedeeficciae
efetividade,masserevelatambmcomoumacrisenaesferadoprprio
reconhecimentroedaidentidadedosdireitosfundamentais,aindaqueestase
encontrediretamentevinculadacrisedaefetividade.Semquetenhamos
condiesdedesenvolveresteaspecto,constataseumacrescentedescrena
nosdireitosfundamentais.Estes,aomenosnacompreensvelticadamassa
deexcludos,oupassamaserencaradoscomoverdadeiros"privilgios"de
certosgrupos(bastaveraoposioentreos"semterra"eos"comterra",os
"semteto"eos"comteto",bemcomoentreos"comsadeeeducao"eos
queaelasnotmacesso).Damesmaforma,chamaaatenooquantotm
crescidoasmanifestaes,nosmaisdiversossegmentosdapopulao,em
proldapenademorte,dadesconsideraoporprincpioselementaresdo
EstadodeDireito,taiscomoodaampladefesa,docontraditrio,davedao
depenascruisedesumanas,etc.Quemabreaspginasdosjornaisese
deparacomdepoimentosdecidados,apoiandoeatmesmoelogiando,a
atitudedeintegrantesdapolciamilitarque,apsteremdetidoeimobilizadoo
autordeumsimplesfurto,passaramaespanclodiantedascmerasda
televiso,evidentementenopoderdeixarrepetirapeguntatosignificativa
quenosfoifeitaatodosequetodosdeveramosnosfazerdiariamenteem
conhecidacanodorepertrionacional(RenatoRusso):"quepaseste?!".

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO01 10/52
11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988

Feitasestasconsideraesgerais,natentativadedelinear,ao
menosesquemticaeexemplificativamente,aconjunturanaqualseinsere,
noapenasaproblemticadacrisedoEstadoSocialdeDireitoeacrisedos
direitosfundamentais,mas,demodoespecial,ocontextoquecaracterizade
formaparticularmenteagudaanossaprpriarealidadeconstitucional,

Page10

voltemonosanlisedaproblemticadosdireitosfundamentaissociaisna
Constituiode1988,temaprecpuodesteestudo,oque,porsuavez,
pressupeumabreveincursonombitoconceitualeterminolgico,assim
comoalgumasconsideraesemtornodasfunesedaclassificaodos
direitosfundamentaisnanossaConstituio.

IIIDefinioquantoterminologiaeconceitodedireitosfundamentais
naConstituioFederalde1988

Cientesdaausnciadeumconsensoatmesmonaesfera
terminolgicaeconceitual,acabamosporoptarpelaterminologiaDireitos
Fundamentais,aderindofrmulaadotadapeloConstituinte(naepgrafedo
TtuloIIdenossaCarta),que,porsuavez,seharmonizacomatendncia
identificadanoconstitucionalismomaisrecente,principalmenteapartirdaLei
FundamentaldaAlemanha,de1949.15 Almdisso,cumprefrisarocarter
anacrnicoesubstancialmenteinsuficientedosdemaistermoshabitualmente
utilizadosnadoutrinanacionaleestrangeira,vistoque,aomenosemregra,
atreladosacategoriasespecficasdognerodireitosfundamentais.16 Ademais,
sustentamossercorretaadistinotraadaentreosdireitosfundamentais
(consideradoscomoaquelesreconhecidospelodireitoconstitucionalpositivoe,
portanto,delimitadosespacialetemporalmente)eosassimdenominados
DireitosHumanos,que,porsuavez,constituemasposiesjurdicas
reconhecidasnaesferadodireitointernacionalpositivoaoserhumanocomo
tal,independentementedesuavinculaocomdeterminadaordemjurdico
positivainterna.17 Comefeito,aindaquesepossaedevareconheceruma
crescenteinterpenetrao,caracterizadaparticularmentepelainfluncia
recprocaentreasesferasinternacionaleconstitucional(digasedepassagem,
expressamenteconsagradananossaConstituio,especialmentenoseuart.
5,2),inexistemdvidasquantoaseudistintotratamento,demodoespecial,
ograudeeficciaalcanado,diretamentedependentedaexistnciade
instrumentosjurdicosadequadoseinstituiespolticase/oujudicirias
dotadasdepodersuficienteparaasuarealizao.
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO01 11/52
11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988

Almdosaspectosjconsiderados,importaconsignar,todavia,queos
direitoshumanoseosdireitosfundamentaiscompartilhamdeuma
fundamentalidadepelomenosnoaspectomaterial,poisambosdizemcomo
reconhecimentoeproteodecertosvalores,bensjurdicosereivindicaes

15
AssimtambmnasConstituiesdePortugal(1976),Espanha(1978),Turquia(1982)eda
Holanda(1983).
16
Nestesentido,v.J.A.daSilva,CursodeDireitoConstitucionalPositivo,pp.157ess.
17
Arespeitodoproblematerminolgico,v.onossoAEficciadosDireitosFundamentais,pp.
29ess.

10

Page11

essenciaisaossereshumanosemgeralouaoscidadosdedeterminado
Estado,razopelaqualsepoderlevaremcontatendnciarelativamente
recentenadoutrina,nosentidodeutilizaraexpresso"DireitosHumanos
Fundamentais",terminologiaqueabrangeasesferasnacionaleinternacional
depositivao.18 Assim,afundamentalidadenasuaperspectivaformalque
seencontraintimamenteligadaaodireitoconstitucionalpositivoqueir,em
ltimaanlise,distinguirosdireitosfundamentaisconstitucionais.Na
Constituiode1988,estafundamentalidadeformalrecebeuespecial
dignidade,revelandosenoapenasnahierarquianormativasuperiordas
normasconstitucionaisemgeral,masprincipalmentenofatodeque,deacordo
comodispostonoart.5,1danossaCartaMagna,asnormasdefinidoras
dosdireitosegarantiasfundamentaistmaplicaoimediata.Almdisso,
encontramseosdireitosfundamentaisprotegidosnoapenascontrao
legisladorordinrio,masatmesmocontraaaodopoderconstituinte
reformador,jqueintegramaomenosdeacordocomonossoentendimento
oroldasclusulasptreasdoart.60,4,inc.IV,daCF.

Assim,combasenonossodireitoconstitucionalpositivo,eintegrandoa
perspectivamaterialeformaljreferida,entendemosqueosdireitos
fundamentaispodemserconceituadoscomoaquelasposiesjurdicas
concernentesspessoas,que,dopontodevistadodireitoconstitucional
positivo,foram,porseucontedoeimportncia(fundamentalidadematerial),
integradasaotextodaConstituioe,portanto,retiradasdaesferade
disponibilidadedospoderesconstitudos(fundamentalidadeformal),bemcomo
asque,peloseuobjetoesignificado,possamlhesserequiparados,tendo,ou
no,assentonaConstituioformal(aquiconsideramosaaberturamaterial
consagradanoart.5,2,daCF,queprevoreconhecimentodedireitos
fundamentaisimplcitos,decorrentesdoregimeedosprincpiosda

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO01 12/52
11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988

Constituio,bemcomodireitosexpressamentepositivadosemtratados
internacionais).19

IVFuneseclassificaodosdireitosfundamentais:osdireitos
sociaiscomodireitosnegativosepositivos

1Amultifuncionalidadeeaclassificaodosdireitos
fundamentaisnanossaConstituio

18
Assim,entrens,M.G.FerreiraFilho,DireitosHumanosFundamentais,1996,eA.Moraes,
DireitosHumanosFundamentais,1997.
19
Sobreoconceitodedireitosfundamentais,v.onossoAEficciadosDireitosFundamentais,
pp.78ess.,ressaltandosequeaconceituaopropostabaseousenadefiniodeR.Alexy
(TeoriederGrundrechte,p.407),maslevouemcontaasespecifitudesdenossaordem
constitucionalpositiva.

11

Page12

Principalmenteapartirdaconstataodequeosdireitosfundamentais
assumem,naordemconstitucional,umaduplaperspectivajurdicoobjetivae
jurdicosubjetiva,exercendoumlequediversificadodefunesnaordem
jurdica,20 mastambmpelofatodequeoConstituintede1988foidiretamente
influenciado,quandodaformataodocatlogodosdireitosfundamentais,
pelasdiferentesteoriassobreestesformuladas,adoutrinavemsustentandoa
tesedeumamultifuncionalidadedosdireitosfundamentais,que
consensualmentejnoserestringemmaisfunodedireitosdedefesa
contraospoderespblicos,nempodemserreduzidosnoodedireitos
subjetivospblicos.21

Combasenestapremissaqueaquinotemoscondiesde
desenvolververificamosqueumaclassificaodosdireitosfundamentaisque
pretendaumcertograuderelevnciaprticanopoderdesconsiderarnema
diversidadedefunesexercidas,nemadistintaecomplexaestrutura
normativadosdireitosfundamentais.Portanto,semqueestejamosaminimizar
ovalordeoutroscritriosclassificatrios,consideramosqueapenasuma
classificaosistemtica,calcadaemcritriosobjetivos,funcionaise
diretamenteembasadosnasespecifitudesdodireitoconstitucionalpositivo
poderserdeefetivautilidadeprtica.Nestecontexto,reportamonos
classificaopropostapeloilustrejusfilsofoalemoR.Alexy,22 pelomenos
parcialmenteadotada(inobstantecomasdevidasadaptaesaodireito

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO01 13/52
11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988

positivo)peloeminentepublicistadeCoimbra,J.J.GomesCanotilho.23

Afastandonosdeformulaoanteriorsobreestetema,24 entendemos
queumaclassificaodosdireitosfundamentaisconstitucionalmenteadequada

20
Emquepeseoaindatmidodesenvolvimentodestaduplaperspectivadosdireitos
fundamentaisemnossadoutrina,temsidoreconhecido,tambmentrens(nestesentido,v.
P.Bonavides,CursodeDireitoConstitucional,pp.481ess.epp.532ess.),queosdireitos
fundamentaispodem,emprincpio,serconsideradostantonasuacondiodedireitos
subjetivos,quantocomoelementosobjetivosfundamentaisdacomunidade(assimaliode
K.Hesse,Grundzge,p.127).ComobemressaltouoilustradojuristaespanholPrezLuo,os
direitosfundamentaispassaramaapresentarsenombitodaordemconstitucionalcomoum
conjuntodevaloresobjetivosbsicosefinsdiretivosdaaopositivadospoderespblicos,e
noapenasgarantiasnegativasdosinteressesindividuais(in:LosDerechosFundamentales,
pp.201).Arespeitodaduplaperspectivadosdireitosfundamentaisv.tambmonossoA
EficciadosDireitosFundamentais,pp.138ess.
21
Cf.,porexemplo,J.J.GomesCanotilho,DireitoConstitucional,pp.522ess.Entrens,
cumprecitar,entreoutros,G.F.Mendes,in:CDTFPn3(1993),p.23.
22
AclassificaodeAlexy(quedivideosdireitosfundamentaisemdireitosdedefesaedireitos
aprestaes),partedeumaestreitavinculaocomumaconcepodosdireitosfundamentais
comodireitossubjetivoscomsedenaConstituio,nosentidodeposiessubjetivas
individuaisjusticiveis,distinguindoosdenormasmeramenteobjetivas(Theorieder
Grundrechte,p.405).
23
V.J.J.GomesCanotilho,DireitoConstitucional,pp.552ess.
24
Referimonosaquiclassificaopornspropostanatesededoutoramentoapresentada
peranteaUniversidadedeMunique,Alemanha,publicadapelaeditoraPeterLang,de

12

Page13

eque,porsuavez,tenhacomopontodepartidaaperspectivamultifuncional,
poderiapartirnaesteiradeAlexyeCanotilhodadistinoentredois
grandesgrupos:osdireitosfundamentaisnacondiodedireitosdedefesae
osdireitosfundamentaiscomodireitosaprestaes(denaturezafticae
jurdica).Osegundogrupodosdireitosaprestaes,dividirseia
igualmenteemdoissubgrupos,quaissejam,osdireitosaprestaesem
sentidoamplo(englobando,porsuavez,osdireitosproteoeosdireitos
participaonaorganizaoeprocedimento)eodosdireitosaprestaesem
sentidoestrito,salientandosequeaambosseaplicaadistinoentredireitos
derivadoseoriginriosaprestaes,queseroportunamenteretomada.25

2Osdireitosfundamentaiscomodireitosdedefesaedireitosa
prestaes

2.1Osdireitosfundamentaiscomodireitosdedefesa

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO01 14/52
11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988

Deacordocomaclssicaconcepodematrizliberalburguesa,os
direitosfundamentaisconstituem,emprimeiroplano,direitosdedefesado
indivduocontraingernciasdoEstadoemsualiberdadepessoale
propriedade.26 Estaconcepo,muitoemborajnocorrespondaplenamente
realidadecontempornea,continuaocupandolugardedestaque,jque,
comoaverbaK.Hesse,mesmoumaordemconstitucionaldemocrtica
necessitadedireitosdedefesa,namedidaemquetambmademocraciano
deixadeserexercciodepoderdoshomenssobreseussemelhantes,
encontrandoseexpostastentaesdoabusodepoder,bemcomopelofato
dequemesmonumEstadodeDireitoospoderespblicoscorremoriscode
praticarinjustias.27 Acimadetudo,osdireitosfundamentaisnacondiode
direitosdedefesaobjetivamalimitaodopoderestatal,assegurandoao
indivduoumaesferadeliberdadeelheoutorgandoumdireitosubjetivoquelhe
permitaevitarinterfernciasindevidasnombitodeproteododireito
fundamentaloumesmoaeliminaodeagressesqueestejasofrendoemsua
esferadeautonomiapessoal.28

Frankfurt,sobottuloDieProblematikdersozialenGrundrechteinderbrasilianischen
VerfassungundimdeutschenGrundgesetz(AProblemticadosDireitosFundamentaisSociais
naConstituioBrasileiraenaLeiFundamentaldaAlemanha),naqualemvirtudedo
objetivoespecficodeoferecermosumavisopanormicasobreosdireitosfundamentaisna
nossaConstituiooptamosporummodeloclassificatriomaisatreladosistemtica(ou
assistemtica?)dotextoconstitucional,enorigorosamentebaseadonumcritriofuncional.
25
Arespeitodaproblemticadaclassificaodosdireitosfundamentais,reportamonos
tambmaonossoAEficciadosDireitosFundamentais,pp.153ess.
26
Cf.,dentreoutros,A.Bleckmann,DieGrundrechte,p.247.
27
Cf.K.Hesse,Grundzge,p.131.
28
V.,portodos,C.Starck,in:vonMangoldtKlein,p.84e,maisrecentemente,M.Sachs,in:M.
Sachs(Org),Grundgesetz,p.80.Nodireitolusobrasileiro,citemse,porexemplo,J.J.Gomes

13

Page14

Combasenoexposto,percebese,desdelogo,queosdireitos
fundamentaisdedefesasedirigemaumaobrigaodeabstenoporparte
dospoderespblicos,implicandoparaestesumdeverderespeitoa
determinadosbenseinteressesdapessoahumana,pormeiodaomissode
ingernciasoupelaintervenonaesferadeliberdadepessoalapenasem
determinadashiptesesesobcertascondies.29 Attulodesnteseede
acordocomaplsticaformulaodeGomesCanotilho,osdireitos
fundamentaiscumpremafunodedireitosdedefesadoscidadossobuma
duplaperspectiva:(1)constituem,numplanojurdicoobjetivo,normasde
competncianegativaparaospoderespblicos,proibindofundamentalmente
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO01 15/52
11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988

asingernciasdestesnaesferaindividual(2)implicam,numplanojurdico
subjetivo,opoderdeexercerpositivamentedireitosfundamentais(liberdade
positiva)edeexigiromissesdospoderespblicos,deformaaevitar
agresseslesivasporpartedosmesmos.30

Osdireitosfundamentaisnasuafunodefensivacaracterizamse,
portanto,essencialmente,comodireitosnegativos,dirigidosprecipuamentea
umacondutaomissivaporpartedodestinatrio(Estadoouparticularesna
medidaemquesepodeadmitirumaeficciaprivadadosdireitos
fundamentais).Abrangem,almdosassimdenominadosdireitosdeliberdade,
aigualdadeperantealei,odireitovidaeodireitodepropriedade,osquais
integramoqueseconvencionouchamardeprimeirageraodosdireitos
fundamentais.Nomais,fazempartedestegrupotodososdireitos
fundamentaisqueobjetivam,emprimeiralinha,aproteodecertasposies
jurdicascontraingernciasindevidas,detalsorteque,emprincpio,secuida
degarantiralivremanifestaodapersonalidade(emtodososseusaspectos),
assegurando,almdisso,umaesferadeautodeterminao(autonomia)do
indivduo.31 Percebese,pois,queoespectrodosdireitosdedefesa,osquais
podemserenquadradosnostatusnegativuse/oulibertatisdoqualjnos
falavaJellinek32,deumaamplitudempar,englobandotambmasgarantias
fundamentais(direitosgarantia),osdireitospolticos,proteodaintimidadee
vidaprivada,partedosdireitossociaiseatmesmoosnovosdireitoscontra
manipulaesgenticaseaassimdenominadaliberdadedeinformticaeo
direitoaautodeterminaoinformativa.

Canotilho,DireitoConstitucional,p.552,e,porltimo,E.PereiradeFarias,ColisodeDireitos,
p.84.
29
EstaaliodeG.Manssen,StaatsrechtI,p.13.
30
Cf.J.J.GomesCanotilho,DireitoConstitucional,p.552.
31
Cf.K.Stern,in:HBStRV,pp.701.
32
SobreamulticitadateoriadosquatrostatusdeGeorgJellinek,desenvolvidanaobra
SistemadosDireitosPblicosSubjetivos,nofinaldosculoXIX,v.,entreoutros,a
apresentaoecrticadeR.Alexy,TheoriederGrundrechte,pp.230ess.

14

Page15

2.2Osdireitosfundamentaiscomodireitosaprestaes

VinculadosconcepodequeaoEstadoincumbe,almdano
intervenonaesferadeliberdadepessoaldosindivduos,asseguradapelos
direitosdedefesa(oufunodefensivadosdireitosfundamentais),atarefade
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO01 16/52
11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988

colocardisposioosmeiosmateriaiseimplementarascondiesfticas
quepossibilitemoefetivoexercciodasliberdadesfundamentais,osdireitos
fundamentaisaprestaesobjetivam,emltimaanlise,agarantianoapenas
daliberdadeautonomia(liberdadeperanteoEstado),mastambmda
liberdadeporintermdiodoEstado,partindodapremissadequeoindivduo,
noqueconcerneconquistaemanutenodesualiberdade,dependeem
muitodeumaposturaativadospoderespblicos.33 Assim,enquantoosdireitos
dedefesa("statuslibertatisestatusnegativus")sedirigem,emprincpio,auma
posioderespeitoeabstenoporpartedospoderespblicos,osdireitosa
prestaes,que,demodogeral,eressalvadososavanosquepodemser
registradosaolongodotempo,podemserreconduzidosaostatuspositivus
deJellinek,implicamposturaativadoEstado,nosentidodequeestese
encontraobrigadoacolocardisposiodosindivduosprestaesde
naturezajurdicaematerial(ftica).34

Osdireitosfundamentaisaprestaes,inobstantepossamserreferidos
algunsprecedentes,aindaqueisoladosetmidos,35 enquadramsenombito
dosassimdenominadosdireitosdesegundagerao(oudimenso),
correspondendoevoluodoEstadodeDireito,nasuamatrizliberal
burguesa,paraoEstadodemocrticoesocialdeDireito,consagrandose
apenasnestesculo,principalmenteapsaSegundaGuerraMundial.Na
Constituiovigente,osdireitosaprestaesencontraramumareceptividade
semprecedentesnoconstitucionalismoptrio,demodoespecialnocaptulo
dosdireitossociais.Almdisso,verificaseque,mesmoemoutraspartesdo
textoconstitucional(inclusiveforadocatlogodosdireitosfundamentais),se
encontraumavariadagamadedireitosaprestaes.Basta,nestecontexto,
umabreverefernciaaosexemplosdoart.17,3,daCF(direitodospartidos
polticosarecursosdofundopartidrio),bemcomodoart.5,incs.XXXVe

33
Cf.,dentretantos,PierothSchlink,Grundrechte,p.19,eW.Krebs,in:JURA1988,p.624,
esteltimorecepcionado,entrens,porG.F.Mendes,in:CDTFPn3(1993),p.28.
34
Nestesentido,v.,porexemplo,C.Starck,in:vonMangoldtKlein,p.86.Entrens,v.alio
deR.D.Stumm,PrincpiodaProporcionalidadenoDireitoConstitucionalBrasileiro,pp.129e
ss.,baseadaprincipalmentenadoutrinadeR.Alexy.Maisrecentemente,v.E.Pereirade
Farias,ColisodeDireitos,pp.86ess.,arrimadonosensinamentosdeGomesCanotilho,
VieiradeAndradeeAlexy.
35
ocaso,porexemplo,daConstituioFrancesade1793e,entrens,daConstituio
Brasileirade1824,quepreviaumdireitoainstruoprimriagratuita(art.179,inc.XXXII)e,
sobcertoaspecto,umdireitoaassistnciasocial,aopreverumagarantiadossocorros
pblicos(art.179,inc.XXXI),revelando,detalsorte,umacertapreocupaocomosocial
mesmoemplenafasedoconstitucionalismoliberalburgus.

15

Page16

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO01 17/52
11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988

LXXIV(acessoJustiaeassistnciajurdicaintegralegratuita),paraque
possamospercebernitidamenteque,atmesmoentreosdireitospolticose
direitosindividuais(parautilizaraterminologiadenossaCarta),encontramos
direitosfundamentaisqueexercemprecipuamenteumafunoprestacional.36

Paraalmdoexposto,importaterpresentequetambmosdireitosa
prestaesabrangemumfeixecomplexoenonecessariamenteuniformede
posiesjurdicas,quepodemvariarquantoaseuobjeto,seudestinatrioe
atmesmoquantosuaestruturajurdicopositiva,comreflexosnasua
eficciaeefetivao.Assim,conformeoseuobjeto,podersedistinguiros
direitosaprestaesemdireitosaprestaesmateriaisoufticasedireitosa
prestaesnormativasoujurdicas.37 Nestecontexto,hqueatentarparao
fatodequeosdireitosaprestaesnoserestringemaoschamadosdireitos
sociais,entendidoscomodireitosaprestaesfticas,englobandotambmos
direitosproteoedireitosparticipaonaorganizaoeprocedimento.
Distinguese,portanto,entreosdireitosaprestaesemsentidoamplo
(direitosproteoeparticipaonaorganizaoeprocedimento),que,de
certaforma,podemserreconduzidosprimordialmenteaoEstadodeDireitona
condiodegarantedaliberdadeeigualdadedostatusnegativus,eos
direitosaprestaesemsentidoestrito(direitosaprestaessociais
materiais),vinculadosprioritariamentesfunesdoEstadoSocial.38

Porderradeiro,costumaseclassificar,soboutrocritrio,osdireitosa
prestaesemdireitosderivadosedireitosoriginriosaprestaes,
classificaoestaquealcanatantoosdireitosprestacionaisemsentidoamplo
erestrito.Sobarubricadedireitosderivadosaprestaes,compreendemse,
emsntese,deacordocomaformulaodeGomesCanotilho,tantoodireito
deigualacesso,obtenoeutilizaodetodasasinstituiescriadaspelos
poderespblicos,quantoodireitodeigualparticipaonasprestaesque
estasinstituiesdispensamcomunidade.39 Jnoquedizcomosdireitos
originriosaprestaes,estespodemserdefinidoscomodireitosdoscidados
aofornecimentodeprestaesestatais,independentementedaexistnciade
umsistemaprviodeofertadestesbense/ouserviosporpartedoEstado,em

36
Aesterespeito,bemcomosobreacaracterizaodosdireitosaprestaes,v.onossoA
EficciadosDireitosFundamentais,pp.185ess.
37
Esteoentendimento,entrens,deE.PereiradeFarias,ColisodeDireitos,p.87,baseado
noentendimentodomestrelusitanoVieiradeAndrade.
38
Sobreadistinoentredireitosaprestaesemsentidoamploeestritov.onossoA
EficciadosDireitosFundamentais,pp.190ess.,apartirdaparadigmticaformulaode
R.Alexy,TheoriederGrundrechte,pp.395ess.
39
Cf.J.J.GomesCanotilho,DireitoConstitucional,p.553,que,inspiradonadoutrina
germnica,concluiqueosdireitosderivadosaprestaespodemserconsiderados,nosentido
referido,comodireitosdoscidadosaparticipaoigualnasprestaesestataisnamedida
dascapacidadesexistentes.

16

Page17

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO01 18/52
11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988

outraspalavras,direitosquepodemserdeduzidosdiretamentedasnormas
constitucionaisqueosconsagram.40

3.Osdireitosfundamentaissociaiscomodireitosnegativos
(defesa)edireitospositivos(prestaes)

AConstituiode1988eistopodesertidocomomaisumdeseus
mritosacolheuosdireitosfundamentaissociaisexpressamentenottuloII
(DosDireitoseGarantiasFundamentais),concedendolhescaptuloprprioe
reconhecendodeformainequvocaoseustatusdeautnticosdireitos
fundamentais,afastandose,portanto,datradioanteriordonosso
constitucionalismo,que,desdeaConstituiode1934,costumavaabrigar
estesdireitos(aomenospartedosmesmos),nottulodaordemeconmicae
social,imprimindolhesreduzidaeficciaeefetividade,aindamaisporquanto
eminentementeconsagradossobaformadenormasdecunhoprogramtico.
Basta,contudo,umabrevemiradasobreoextensoroldedireitossociaisda
nossaConstituio,paraquenosepossadesconsiderarqueonosso
Constituinte,sobadenominaogenricadeDireitosSociais,acolheu
dispositivos(e,portanto,normasnelescontidas)danaturezamaisdiversa
possivel,oqueevidentementesuscitaumasriededificuldadesquandose
cuidadatarefadeobterumadefinioconstitucionalmenteadequada,assim
comoumacorretaclassificaodosdireitosfundamentaissociaisnanossa
ordemconstitucionalvigente.Diversamentedeoutrasordensconstitucionais,
inexistemdvidasquantoterminologiaaseradotada,jqueoConstituinte
expressamenteutilizouaexpressodireitossociais(leiasedireitos
fundamentaissociais).Aproblemticarestringese,portanto,perguntasobre
qualosentido(contedo)aserimprimidoexpresso,oque,deoutraparte,
nosremetetambmparaoproblemadaclassificaodosdireitos
fundamentaissociais.

Deacordocomatradiodenossadoutrina,osdireitosfundamentais
sociaistmsidocompreendidoscomodireitosaprestaesestatais,41 havendo
aindaquemosenquadrenadoutrinadasliberdadespblicas,conceituandoos
direitossociaiscomoaliberdadepositivadoindivduodereclamardoEstado

40
Nestesentido,v.H.vonHeinegg/U.Haltern,in:J1995,p.337.AssimtambmW.Krebs,in:
JURA1988,p.626eK.Hesse,in:EuGRZ1978,p.433.ParaJ.J.GomesCanotilho,Direito
Constitucional,p.554,podeafirmarseaexistnciadedireitosoriginriosaprestaesquando,
(1)apartirdagarantiaconstitucionaldecertosdireitos(2)sereconhece,simultaneamente,o
deverdoEstadonacriaodospressupostosmateriaisindispensveisaoexerccioefectivo
dessesdireitos(3)eafaculdadedeocidadoexigir,deformaimediata,asprestaes
constitutivasdessesdireitos.
41
Nestesentido,entreoutros,R.D.Stumm,PrincpiodaProporcionalidadenoDireito
ConstitucionalBrasileiro,p.129.

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO01 19/52
11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988

17

Page18

certasprestaes.42 Consideradosresultadodeumaevoluoqueradicanaj
referidaConstituioFrancesade1793equepassapelaassimdenominada
questosocialdosculoXIX,43osdireitosfundamentaissociaispassarama
serentendidoscomoumadimensoespecficadosdireitosfundamentais,na
medidaemquepretendemfornecerosrecursosfticosparaumaefetiva
fruiodasliberdades,detalsortequetmporobjetivo(nacondiode
direitosprestacionais)agarantiadeumaigualdadeeliberdadereal,que
apenaspodeseralcanadapelacompensaodasdesigualdadessociais.44
JustamenteemvirtudedesuavinculaocomaconcepodeumEstado
socialedemocrticodeDireito,comogarantedajustiamaterial,osdireitos
fundamentaissociaisreclamamumaposturaativadoEstado,vistoquea
igualdadematerialealiberdaderealnoseestabelecemporsis,carecendo
deumarealizao.45 Paraalmdisso,cumpreobservararrimadosna
expressivaliodeJ.Mirandaquepormeiodosdireitossociaisseobjetiva
atingirumaliberdadetendencialmenteigualparatodos,queapenaspodeser
alcanadacomasuperaodasdesigualdadesenopormeiodeuma
igualdadesemliberdade.46

Todavia,aindaquesepossapartirdapremissadequeosdireitos
fundamentaissociaisnacondiodedireitosaprestaesseencontram,de
certaforma,aserviodaefetivafruiodosdireitosfundamentaisemgeral(e,
portanto,aserviodaliberdadeeigualdadematerial),nohcomo
desconsideraraevidnciadequeaconceituaodosdireitosfundamentais
sociaiscomodireitosaprestaesestataisaomenosdopontodevistade
nossodireitoconstitucionalpositivomanifestamenteequivocada.Com
efeito,sejlogramosdemonstrarqueosdireitosaprestaes,tomadosem
sentidoamplo,noserestringemadireitosaprestaesmateriais,detalsorte
quenemtodososdireitosaprestaessodireitossociais,tambmosdireitos
sociaisnoselimitamaumadimensoprestacional.Basta,nestesentido,
apontarparaosdiversosexemplosquepodemserencontradosapenasno
mbitodosassimdenominadosdireitosdostrabalhadores,localizadosnos
arts.7a11danossaConstituio.

vistadoexposto,percebese,comfacilidade,quevriosdestes
direitosfundamentaissociaisnoexercemafunoprecpuadedireitosa
prestaes,podendoser,naverdade,reconduzidosaogrupodosdireitosde
defesa,comoocorrecomodireitodegreve(art.9,daCF),aliberdadede

42
Assim,porexemplo,P.VidalNeto,EstadodeDireitoDireitosIndividuaiseDireitosSociais,
p.148,queremeteespecialmenteparaosensinamentosdeG.Burdeau,observandoqueos
direitossociaispodemserdefinidoscomoliberdadespositivas,jqueobjetivamalibertaodo
homemconcretodetodasasformasdeopresso,notadamente,domedoedanecessidade.

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO01 20/52
11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988
43
44
AssimtambmP.VidalNeto,EstadodeDireitoDireitosIndividuaiseSociais,pp.121ess.
Aesterespeitov.J.AdaSilva,CursodeDireitoConstitucionalPositivo,p.253.
45
Esta,emsntese,aliodeJ.Miranda,in:CDCCPn1(19992),pp.199200.
46
Cf.J.Miranda,in:CDCCPn1(1992),p.200.

18

Page19

associaosindical(art.8,daCF),easproibiescontradiscriminaesnas
relaestrabalhistasconsagradasnoart.7,incs.XXXIeXXXII,denossaLei
Fundamental.Omesmofenmenoseverificava,aomenosemparteenasua
formulaooriginal,naConstituioPortuguesade1976,naqualdiversosdos
direitosfundamentaisdostrabalhadores,inicialmentecontidosnottulodos
direitoseconmicos,sociaiseculturais,foramintegrados,narevisode1982,
nottulodosdireitos,liberdadesegarantias.47 Estacategoriadedireitos
fundamentaissociais,decunhonotoriamentenegativo(jqueprecipuamente
dirigidosumacondutaomissivaporpartedodestinatrio,sejaelequalfor,
Estadoouparticular),temsidooportunamentedenominadadeliberdades
sociais,48 integrandooquesepoderiachamarinspiradosnaconcepode
Jellinekdeumstatusnegativussocialisoustatussocialislibertatis.

Osdireitossociaisaprestaes,porsuavez(direitosdecunhopositivo),
quenoesgotamogrupodosdireitosprestacionais,jqueexcluemosdireitos
aprestaesemsentidoamplo(integrantesdeumstatuspositivuslibertatis),
compemogrupodosdireitosaprestaesemsentidoestrito,formandooque
oportunamentejsechamoudestatuspositivussocialis.49 Podendoser
considerados(tambm)comofatoresdeimplementaodajustiasocial,por
seencontraremvinculadosobrigaocomunitriaparacomofomento
integraldapessoahumana,percebese,desdelogo,queosdireitossociais
prestacionais(positivos)constituemexpressodiretadoEstadoSociale,
portanto,produto,complementoelimitedoEstadoliberaldeDireitoedos
direitosdedefesa,especialmentedosclssicosdireitosdeliberdadedematriz
liberalburguesa.50 Osdireitossociais(nasuadimensoprestacional)
encontramse,nestecontexto,intimamenteatreladosstarefasdoEstado
comoEstadoSocial,oqualjustamentedevezelarporumaadequadaejusta
distribuioeredistribuiodosbensexistentes.51 porestarazoquese
justificaaopoporexcluirdombitodosdireitossociaisaprestaes(direitos
prestacionaisemsentidoestrito,portanto)osdireitosaprestaesemsentido
amplo,que,apesardesuadimensopositiva,dizemrespeitoprincipalmentes
funestradicionaisdoEstadodeDireito.

47
Nestesentido,v.J.Miranda,in:RDPn82(1987),pp.1617.
48
EstaaposiodeJ.C.VieiradeAndrade,Rapportsurlaprotectiondesdroits
fondamenteauxauPortugal,p.4.
49
Cf.D.Murswiek,in:HBStRV,pp.248ess.,osdireitosdostatuspositivuslibertatis(ou

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO01 21/52
11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988
direitosaprestaesemsentidoamplo),soformadospelosdireitosproteoedireitos
participaonaorganizaoeprocedimento,encontrandosevinculadosatuaodoEstado
nacondiodeEstadoliberaldeDireito,aopassoqueosdireitossociaisaprestaes(direitos
dostatuspositivussocialisoudireitosaprestaesemsentidoestrito),voltados
precipuamenteparaaobtenodeprestaesfticas,devemserreconduzidosatuaodo
EstadocomoEstadosocialdeDireito.
50
Aesterespeitov.asliesdeK.J.Bieback,in:EuGRZ1985,p.659,eH.F.Zacher,
SozialpolitikundMenschenrechteinderBundesrepublikDeutschland,p.11,paraquemos
direitossociaisobjetivamofomentoativo,porpartedoEstado,dolivredesenvolvimentoda
personalidadehumana.
51
Cf.G.Haverkate,Verfassungslehre,pp.258ess.

19

Page20

Apartirdoexposto,constatasequeosdireitosfundamentaissociaisna
nossaConstituiotambmnoformamumconjuntohomogneo,no
podendoserdefinidosrestritivamentecomodireitosaprestaesestatais.52
Estaausnciadehomogeneidadenosebaseiaapenasnoobjetodiferenciado
dosdireitossociais,queabrangemtantodireitosaprestaescomodireitosde
defesa,mastambmnadiferenciadaformadepositivaonotexto
constitucional,assimcomoassumemfeiesdistintasnoquedizcoma
problemticadaeficciaeefetividade,aspectosobreoqualvoltaremosanos
manifestardeformamaisdetida.Ademais,tambmosdireitossociaisnose
limitamaosexpressamentepositivadosnocatlogo,podendosersustentada,
luzdodispostonoart.5,2,danossaConstituio,noapenasaexistncia
dedireitosnoescritos(implcitosedecorrentesdoregimeedosprincpios),
quantodireitossociaispositivadosemtratadosinternacionaise,principalmente,
localizadosemoutraspartesdotextoconstitucional,especialmentenaordem
social.53 Alis,mesmonosdispositivosdaordemsocialqueintegram,entre
outros,osdireitosfundamentaissociaissade,educao,assistnciae
previdnciasocial,encontramosposiesjurdicofundamentaisdenatureza
eminentementedefensivae,portanto,negativa,comoocorrecomoart.199,
caput(aassistnciasadelivreiniciativaprivada),art.201,5
(vedaodebenefcioprevidencirionoinferioraosalriomnimo),bemcomo
oart.206,incs.I,IIeIV(igualdadedeacessoepermanncianaescola,
liberdadedeensinoeaprendizagemeagratuidadedoensinopblicoem
estabelecimentosoficiais).

Concluindoesteitemdonossoestudo,podemosafirmar,emsntese,
queadenominaodedireitossociais,luzdenossaConstituio,nose
prendepelomenosnoexclusivamenteaofatodequesecuidade
posiesjurdicasaprestaesmateriaisdoEstado,mesmoqueno
cumprimentodesuafunocomoEstadoSocial,oumesmoaofatodequese
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO01 22/52
11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988

tratadedireitosconferidosaumadeterminadacategoriasocial(comoocorre
comosdireitosdostrabalhadores).Dequalquermodo,entendemosquea
denominaodedireitosfundamentaissociaisencontrasuarazodeserna
circunstnciacomumaosdireitossociaisprestacionaiseaosdireitossociais
dedefesadequetodosconsideramoserhumanonasuasituaoconcreta
naordemcomunitria(social),objetivando,emprincpio,acriaoegarantia
deumaigualdadeeliberdadematerial(real),sejapormeiodedeterminadas
prestaesmateriaisenormativas,sejapelaproteoemanutenodo
equilbriodeforasnaesferadasrelaestrabalhistas.54 Nestesentido,

52
Emboradesenvolvidanodireitolusitano,deacolhersealiodeJ.J.GomesCanotilhoe
V.Moreira,FundamentosdaConstituio,pp.112ess.
53
Sobreoconceito,significadoealcancedoconceitomaterialmenteabertodedireitos
fundamentaisnanossaConstituio,remetemosoleitoraonossoAEficciadosDireitos
Fundamentais,pp.81ess.
54
Aesterespeito,v.onossoDieProblematikdersozialenGrundrechte,pp.130ess.

20

Page21

considerandoosaspectosreferidos,poderamosconceituarosdireitos
fundamentaissociaisnaesteiradamagistralformulaodeJ.Miranda
comodireitoslibertaodaopressosocialedanecessidade.55

4Odualismorelativoentreosdireitosdedefesaeosdireitosa
prestaeseoproblemadasdistinesentreambososgruposde
direitosfundamentais.

InobstanteexistamConstituiesondeosdireitosfundamentaissociais
tenhamsidocontempladoscomumregimejurdicodiferenciado,comoocorre
nocasodaConstituioPortuguesade1976,56 noestaahipteseverificada
comrelaoaodireitoptrio,jqueadecisodoConstituinte,aoacolheros
direitossociaisnoTtuloIIdanossaCarta,pareceinequvoca.Mesmoem
Portugal,ondeanormatividadereforadadosdireitos,liberdadesegarantias
(emsuma,dosdireitosdedefesa)decorrnciadaexpressavontadedo
Constituinte,emuitoemborahajaquemreconheaumacertaprevalncia
dessesdireitos,nosequestionaaqualidadededireitosfundamentaisdos
direitossociais,econmicoseculturais,jqueexpressamvaloresbsicosdo
EstadosocialedemocrticodeDireito.57 Jnanossaordemconstitucional,
constatase,desdelogo,queumaprevalnciadosdireitosdedefesano
seriamentedefensvel,tendoemvistaqueoConstituintenotraoudistines
relevantesentreosdireitosdedefesaeosdireitossociais.58 Comoelementos
nuclearesintegrantesdoEstadoSocialeDemocrticodeDireitoepor
constituirememmaioroumenorgrauexpressesdoprincpiodadignidade
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO01 23/52
11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988

dapessoahumana(art.1,inc.III,daCF),podemospartirdapremissadeque
tantoosdireitosdedefesaquantoosdireitossociaisformamosistemaunitrio
ematerialmenteabertodosdireitosfundamentaisnanossaConstituio.59

Noquedizcomasrelaesentreosdireitosdedefesaeosdireitos
sociais,notadamenteosdecunhoprestacional,noh,portanto,como

55
Cf.J.Miranda,in:CDCCPn1(1992),p.201.Prximoaesteconceitoinobstantesituado
emoutrocontextoencontramosadefiniodeAC.Wolkmer,in:RILn122(1994),pp.278e
ss.,quevinculaosdireitossociaiscomanecessidadedeseassegurarascondiesmateriais
mnimasparaasobrevivnciae,paraalmdisso,paraagarantiadeumaexistnciacom
dignidade.
56
NaConstituioPortuguesade1976,osdireitossociais,econmicoseculturaisdoTtuloIII
nointegramasclusulasptreas,almdenoconstituiremnormasdiretamenteaplicveise
vinculantesdasentidadespblicaseparticulares.
57
Nestesentido,v.J.Miranda,in:RDPn82(1987),pp.19ess.
58
Umanormatividadereforadadosdireitosdedefesa(pelomenos,dosdireitosindividuaisdo
art.5,daCF)apenaspoderiaseraceitaporquemsustentaqueosdireitossociaisno
constituemdireitoimediatamenteaplicvelequenointegramasclusulasptreasdaCF,
entendimentodoqualnocomungamos,comoaindateremosoportunidadededemonstrar.
59
SobreosistemadosdireitosfundamentaisnaConstituiode1988,v.onossoAEficcia
dosDireitosFundamentais,pp.73ess.

21

Page22

sustentaratesedeumadicotomiaoudualismoabsoluto(nosentidodeum
antagonismoinsupervel),jqueanossaConstituioassimcomoa
Portuguesaindicaquearelaoentreambasascategoriasdedireitos
fundamentaiscomplementarenoreciprocamenteexcludente.60 Ainda
assim,tendoemvistaqueosdireitossociaisprestacionaisobjetivamuma
maiorigualdadeequesuarealizaoacabaimplicandorestriesdaliberdade,
adoutrinaacabaanalisandooproblemadasrelaesentreambososgrupos
dedireitosfundamentaisluzdatensoentreaigualdadeealiberdade.61 Se
naconcepoliberalosvaloresdaliberdadeedaigualdade,compreendidos
numaacepomeramenteformal,encontramseemrotadecoliso,num
EstadoSocialeDemocrticodeDireitoapenaspodemserencaradosnuma
perspectivacomplementar.62 deseobservar,ainda,queosdireitossociaisa
prestaes,poralmejaremaigualdadereal,quenoseestabeleceporsi
mesma,acabamservindoplenarealizaodasliberdades(e,portanto,
liberdadereal),jquecumpremafunodepromoverareduodas
desigualdadessociais,econmicaseculturais,queatuamcomofatores
impeditivosdaliberdadereal.63

Assim,combasenoexposto,podemosafirmarque,seumacertatenso
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO01 24/52
11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988

entreosdireitosdedefesa(especialmente,asliberdadesfundamentais)eos
direitossociaisprestacionaisinevitavel,aomesmotempocertoque,
consoantejanunciamos,arelaoentreambososgruposdedireitos
fundamentaisnoobedeceaumadialticadoantagonismo,massimauma
dialticadarecprocacomplementao,vistoquetantoosdireitosdedefesa
quantoosdireitossociaisaprestaessebaseiamnaconcepodequea
dignidadedapessoahumanaapenaspoderserplenamenterealizadacom
umamaiorliberdadeparatodosemenosprivilgios.64 Aindaque,emprincpio,
situadosnomesmoplanodefundamentalidadeformalematerialdosdireitos
dedefesa,osdireitossociaisaprestaesacabamsediferenciandodaqueles,
demodoespecial,peloseuobjetodiferenciado,pelasuadiversaestrutura
normativaeporseremdiversososproblemasenfrentadosnoquedizcoma
suaeficciaeefetividade.nestesentido(naconstataodecertas
diferenas),portanto,quesepodesustentaraexistnciadeumdualismo
meramenterelativoentreambasascategoriasdedireitosfundamentais,
registrandose,desdej,queasassimdenominadasliberdadessociaispodem
sertidascomoequiparadasaosdireitosdedefesa.

60
Assim,entreoutros,C.Tcito,in:RDAn178(1989),p.02.Noquedizcomo
constitucionalismolusitano,v.L.M.S.CabralPinto,OsLimitesdoPoderConstituinteea
LegitimidadeMaterialdaConstituio,pp.146ess.
61
Cf.P.VidalNeto,EstadodeDireitoDireitosIndividuaiseDireitosSociais,pp.151ess.
62
Cf.L.M.S.CabralPinto,OsLimitesdoPoderConstituinteeaLegitimidadeMaterialda
Constituio,p.148.
63
NestesentidocumprelembraraliodeC.Lafer,AReconstruodosDireitosHumanos,p.
127.
64
Cf.alapidarformulaodeC.Lafer,AReconstruodosDireitosHumanos,p.130.

22

Page23

Porteremcomoobjetoumacondutapositivaporpartedodestinatrio,
consistentenumaprestaodenaturezaftica,osdireitossociaisprestacionais
acabamreclamandoumacrescenteposioativadoEstadonaesfera
econmicaesocial,pressupondo,almdisso,quesejacriadaoucolocada
disposiodotitularaprestaoqueconstituiseuobjeto.65 Agregadoaesta
constatao,situaseofatodequeoobjeto(isto,ocontedodaprestao)
dificilmentepoderserestabelecidodeformageraleabstrata,carecendode
anlisecalcadanascircunstnciasespecficasdecadadireitofundamental
(sade,educao,moradia,etc.)queseenquadrenacategoriadosdireitos
sociaisaprestaes.66

justamentepelofatodequeosdireitossociaisprestacionaistmpor
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO01 25/52
11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988

justamentepelofatodequeosdireitossociaisprestacionaistmpor
objetoprestaesdoEstado(aomenos,emregra)diretamentevinculadas
criao,destinao,distribuioeredistribuiodeserviosebensmateriais
queseaponta,compropriedade,parasuadimensoeconomicamente
relevante.67 Taljnoocorre,emprincpio,comosdireitosdedefesaquena
suacondiodedireitosdecunhonegativopodemserassegurados
juridicamente,independentementedaalocaoderecursoshumanose
materiaise,portanto,independentementedascircunstnciaseconmicas.68
Estacaractersticadosdireitossociaisaprestaesassumeespecial
relevncianombitodesuaeficciaeefetivao,significandoqueaefetiva
realizaodasprestaesreclamadasnopossvelsemquesedespenda
algumrecurso,dependendo,emltimaanlise,daconjunturaeconmica.69

Vinculadaaesteaspecto,estaproblemticadaefetivadisponibilidade
doobjetoreclamado,isto,seodestinatriodanormaseencontraem
condiesdeprestaroqueanormalheimpe,estando,portanto,na
dependnciadarealexistnciadosmeiosparacumprirsuaobrigao.70 A
limitaodosrecursospassa,nestecontexto,aserconsideradaverdadeiro

65
Aesterespeitov.,entreoutros,J.R.LimaLopes,in:DireitosHumanos,DireitosSociaise
Justia,pp.1267.
66
Nestesentido,aoportunarefernciadeC.Thamm,ProblemederVerfassungsrechtlichen
PositivierungsozialerGrundrechte,p.33.
67
Cf.D.Murswiek,in:HBStRV,pp.252ess.
68
Cf.C.Starck,in:BverfGundGGII,p.518.
69
Assim,dentreoutros,D.Murswiek,in:HBStRV,pp.267.Nomesmosentido,W.Brohm,in:
JZ1994,p.216,quenosfaladeumadependnciaconjuntural(Konjunkturabhngigkeit)dos
direitossociaisnasuadimensoprestacional.Relembrese,quantoaesteaspecto,queos
direitosaprestaesnoserestringemaosdireitosaprestaessociais,masabrangemoutras
posiesjurdicoprestacionais,comoocasododireitoprestaojurisdicional.Por
evidente,pois,quemesmoosdireitoseminentementenegativos,quandosecuidadesua
efetivao,dependemdeumaatuaoestatal,nestecaso,sobaformadaprestao
jurisdicional.
70
Cf.,entrens,J.R.LimaLopes,in:DireitosHumanos,DireitosSociaiseJustia,p.131.

23

Page24

limitefticoefetivaodosdireitossociaisprestacionais.71 Almda
disponibilidadedosrecursos,odestinatriodanormadevetertambma
capacidadejurdica,emoutraspalavras,opoderdedispor,jquelhefaltando
estadenadaadiantamosrecursosexistentesseremsuficientes.72
justamenteemvirtudedoexpostoquesepassouasustentaracolocaodos
direitossociaisaprestaessoboquesedenominoudeumareservado
possvel,73 que,compreendidaemsentidoamplo,abrangetantoa
possibilidade,quantoopoderjurdicodedisposioporpartedodestinatrio
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO01 26/52
11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988

danorma.

Altimacaractersticaquedistingue,emprincpio,osdireitossociaisa
prestaesdosdireitosdedefesadizcomaformadesuapositivao,isto,
comsuaestruturajurdiconormativa.Nestesentido,enquantoamaiorparte
dosdireitosdedefesa(direitosnegativos)nocostumatersuaplenaeficciae
aplicabilidadequestionadas,jquesuaefetivaodependedeoperaode
cunhoeminentementejurdico,osdireitossociaisprestacionais,porsuavez,
habitualmentenecessitamassimsustentaboapartedadoutrinadeuma
concretizaolegislativa,dependendo,almdisso,dascircunstnciasde
naturezasocialeeconmica,razopelaqualtendemaserpositivadosde
formavagaeaberta,deixandoparaolegisladorindispensvelliberdadede
conformaonasuaatividadeconcretizadora.74 porestarazoqueos
direitossociaisaprestaescostumamserconsideradoscomosendode
cunhoeminentementeprogramtico.

Paraalmdisso,emfavordeumanecessriaconcretizaopelo
legisladorordinrio,situaseoargumentodeque,emvirtudedesuarelevncia
econmicofinanceiraedesuacolocaosobumareservadopossivel,a
decisoemfavordadefiniodoobjetodaprestaoedesuarealizao,
aindamaisnombitodaaplicaoderecursospblicos,incumbeaosrgos
polticoslegitimadosparatanto,cuidandose,portanto,deumproblemade
naturezacompetencial,razopelaqualhquemsustentequeaoPoder
Judiciriofaltaacapacidadefuncionalnecessriapararesolveroproblemano
mbitoestritodaargumentaojurdica.75 Oquantoestaeasdemais
caractersticasdistintivasacabaminfluenciandonaesferadaeficciae
efetividadedosdireitosfundamentaistemasobreoqualnosdebruaremos
noprximoitem.

71
Cf.G.Brunner,DieProblematikdersozialenGrundrechte,pp.14ess.
72
Esta,entreoutros,aliodeC.Starck,in:BverfGundGGII,p.518.
73
Entrens,v.G.F.Mendes,in:CDTFPn3(1993),p.28.Nadoutrinalusitanav.J.C.Vieira
deAndrade,OsDireitosFundamentaisnaConstituioPortuguesade1976,p.201.
74
EstaaliodeJ.Miranda,ManualdeDireitoConstitucional,vol.IV,p.105.
75
Esteoentendimento,entreoutros,dopublicistasuoJ.P.Mller,SozialeGrundrechteinder
Verfassung?,p.5.

24

Page25

IVOproblemadaeficciadosdireitosfundamentaissociais

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO01 27/52
11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988

1Consideraesintrodutrias

Aoempreendermosatarefadediscorrersobreaeficciadosdireitos
fundamentaissociais,nosdeparamos,desdej,comanecessidadedeuma
tomadadeposionaesferaterminolgicaeconceitual.Paraevitarmaiores
digressesarespeitodesteintrincadoproblema,utilizaremos,paraosefeitos
desteestudo,aliodeJosAfonsodaSilva,que,aproximandosede
MeirellesTeixeira,distingueavigncia(qualidadedanormaqueafazexistir
juridicamente,apsregularpromulgaoepublicao,tornandosede
observnciaobrigatria)daeficcia.76 Almdisso,aindaquesepossapartirda
premissadequeentrevignciaeeficcia(aprimeiracomopressupostoda
segunda)existeumacorrelaodialticadecomplementariedade,77 preciso
clarificaroqueentendemosporeficcia.Deacordocomaconcepoj
clssicadeJosAfonsodaSilva,hquedistinguirentreaeficciasocialda
norma(suarealobedinciaeaplicaoaosfatos)eaeficciajurdica,noo
quedesignaaqualidadedeproduzir,emmaioroumenorgrau,efeitos
jurdicos,aoregular,desdelogo,assituaes,relaesecomportamentosnela
indicadosnessesentido,aeficciadizrespeitoaplicabilidade,exigibilidade
ouexecutoriedadedanorma,comopossibilidadedesuaaplicaojurdica.
Possibilidadeenoefetividade.78 Deacordocomestanoo,aeficciasocial
confundesecomaefetividadedanorma.ParaLusRobertoBarroso,a
efetividadesignifica,portanto,arealizaodoDireito,odesempenhoconcreto
desuafunosocial.Elarepresentaamaterializao,nomundodosfatos,dos
preceitoslegaisesimbolizaaaproximao,tontimaquantopossvel,entreo
deversernormativoeoserdarealidadesocial.79 Jnoquedizcomarelao
entreaeficciajurdicaeaaplicabilidade,retomamosmaisumavezaliode
JosAfonsodaSilvaparaconsignarqueeficciaeaplicabilidadeso
fenmenosconexos,jqueaeficciaencaradacomopotencialidade(a
possibilidadedegerarefeitosjurdicos)eaaplicabilidade,como
realizabilidade,80 razopelaqualeficciaeaplicabilidadepodemsertidas
comoasduasfacesdamesmamoeda,namedidaemqueapenasanorma
vigentesereficaz(nosentidojurdico)porseraplicvelenamedidadesua
aplicabilidade.

76
Cf.J.A.daSilva,AplicabilidadedasNormasConstitucionais,p.42.Nomesmosentidoj
lecionavaJ.H.MeirellesTeixeira,CursodeDireitoConstitucional,p.286.
77
EstaaprecisaliodeM.H.Diniz,in:Constituiode1988:Legitimidade.Vignciae
Eficcia.Supremacia,p.67,baseada,porsuavez,emMiguelReale.
78
Cf.J.A.daSilva,AplicabilidadedasNormaConstitucionais,pp.556.
79
Cf.L.R.Barroso,ODireitoConstitucionaleaEfetividadedesuasNormas,p.83.
80
Cf.J.AdaSilva,AplicabilidadedasNormasConstitucionais,pp.4950.

25

Page26

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO01 28/52
11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988

Cumpreobservar,apartirdoexposto,queoproblemadaeficcia
englobaaeficciajurdica(e,portanto,aaplicabilidade)eaeficciasocial.
Ambas,inobstantesituadasemplanosdistintos(ododeversereodoser),
servemrealizaointegraldoDireitoe,nestalinhaderaciocnio,dosdireitos
fundamentais.Dadasaslimitaesdesteestudo,priorizaremoso
enfrentamentodaeficciajurdicadosdireitosfundamentaissociaisnasua
dimensonegativa(defensiva)epositiva(prestacional),jqueoestudoda
efetividade(oueficciasocial)implicariaumaanliseminuciosadosdiversos
instrumentosjurdicopolticosdisponveisparatornarefetivosestesdireitos.
Emfacedesuaespecialrelevnciaparaoproblemaespecficodaeficcia
(jurdicaesocial)dasnormasdefinidorasdedireitosegarantiasfundamentais,
anossaabordageminiciarpeloexamedoalcanceesignificadodanorma
contidanoart.5,1,denossaConstituio.

2Significadoealcancedanormacontidanoart.5,1,daCF:o
princpiodaeficciaplenaeaplicabilidadeimediatadasnormas
definidorasdedireitosegarantiasfundamentais

Conformedispeoart.5,1,denossaConstituio,asnormas
definidorasdosdireitosegarantiasfundamentaistmaplicaoimediata".A
previsodestanormanottulodosdireitosfundamentaisatribuiseinfluncia
exercidaporoutrasordensconstitucionaissobreonossoConstituinte81,bem
comoaoanteprojetoelaboradopelaComissoAfonsoArinos,que,noseuart.
10,continhapreceitosemelhante,aodisporqueosdireitosegarantiasdesta
Constituiotmaplicaoimediata.Constatase,desdelogo,queadoutrina
ptria(aexemplodoqueocorrenodireitocomparado)aindanoalcanouum
estgiodeconsensualidadenoqueconcerneaoalcanceesignificadodo
preceitoexame,quepassouaintegrarapautadostemasmaispolmicosde
nossodireitoconstitucional.

Comoquestopreliminarasersuperada,impeseoexameda
abrangnciamaterialdanorma,isto,seaplicvelatodososdireitos
fundamentais(inclusiveossituadosforadocatlogo),ouserestritaaosdireitos
individuaisecoletivosdoart.5danossaConstituio.Emquepesea
localizaotopogrficadodispositivo,quepoderiasugerirumaexegese
restritiva,ofatoque,mesmosobopontodevistadameraliteralidade(o
preceitoreferidoclaroaomencionarasnormasdefinidorasdosdireitose
garantiasfundamentais),nohcomosustentarumareduodombitode
aplicaodanormaaqualquerdascategoriasespecficasdedireitos

81
Estaalio,dentreoutros,deR.R.Ruschel,in:AJURISn58(1993),pp.2945.Neste
contexto,valecitaroart.18/1daConstituioPortuguesade1976,oart.332daConstituio
doUruguai,oart.1,inc.III,daLeiFundamentaldaAlemanhaeoart.53.1daConstituio
Espanholade1978.

26

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO01 29/52
11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988

Page27

fundamentaisconsagradasnanossaConstituio,nemmesmoaosassim
equivocadamentedenominadosdireitosindividuaisecoletivosdoart.5.

Mesmoquenonosqueiramoscontentarcomesteargumento,
entendemosqueumainterpretaoteleolgicaesistemticaacabarpor
conduziraosmesmosresultados.Emprimeirolugar,onossoConstituinteao
contrriodaConstituioPortuguesanotraounenhumadistinoexpressa
entreosdireitosdeliberdadeeosdireitossociaisdecunhoprestacional.
Convmlembrar,quemesmonocaptulodosdireitossociaisencontramos
comojdemonstradodireitosdenaturezadefensiva(negativa),nose
justificandoquepelomenosestes,assimcomoocorrecomosdireitospolticos,
venhamaserexcludosdombitodeaplicaodanorma.

Doexpostoaindaquenotenhamosesgotadootemaentendemos
quehcomosustentar,aexemplodoquetemocorridonadoutrina,82 a
aplicabilidadeimediata(porforadoart.5,1,daCF)detodasasnormasde
direitosfundamentaisconstantesdoCatlogo(arts.5a17),bemcomodos
localizadosemoutraspartesdotextoconstitucionalenostratados
internacionais.Alis,aextensodoregimematerialdaaplicabilidadeimediata
aosdireitosforadocatlogonoencontraqualquerbicenotextodenossaLei
Fundamental,harmonizando,paraalmdisso,comaconcepomaterialmente
abertadosdireitosfundamentaisconsagrada,entrens,noart.5,2,daCF.

Superadoesteaspecto,cumpreenfrentarotormentosoproblemado
significadodoart.5,1,daCFparaasdiversascategoriasdedireitos
fundamentais,registrandosequeasdiferentesconcepesencontradas
oscilamentreosque,adotandoposioextremamentetmida,sustentamquea
normaemexamenopodeatentarcontraanaturezadascoisas,83 detalsorte
queboapartedosdireitosfundamentaisalcanasuaeficciaapenasnos
termosenamedidadalei,eosque,situadosemoutroextremo,advogamo
pontodevistasegundooqualatmesmonormasdecunhonitidamente
programticopodemensejar,emvirtudedesuaimediataaplicabilidade,ogozo
dedireitosubjetivoindividual,independentementedeconcretizao
legislativa.84

Comopontodepartidaparaaformulaodeumaposiopessoal,
cumpreobservarque,mesmoosdefensoresmaisardorososdeuma
82
Nestesentido,porexemplo,F.Piovesan,ProteoJudicialcontraOmissesLegislativas,p.
90.
83
EstaaposiodeM.G.FerreiraFilho,in:RPGESPn29(1988),pp.35ess.,umdosmais
ilustresrepresentantesdestacorrente.
84

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO01 30/52
11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988
Nestesentidoposicionamse,entreoutros,E.R.Grau,AOrdemEconmicanaConstituio
de1988,pp.322ess.,eR.R.Ruschel,in:AJURISn58(1993),pp.294ess.

27

Page28

interpretaorestritivadanormacontidanoart.5,1,daCF,reconhecem
queoConstituintepretendeu,comsuaexpressaprevisonotexto,evitarum
esvaziamentodosdireitosfundamentais,impedindoqueosmesmos
permaneamletramortanaConstituio.85 Somaseaestaconstataoo
fatodeque,deacordocomamelhordoutrina,inexistenormaconstitucional
destitudadeeficciaeaplicabilidade,sendopossvelfalardeumagraduao
dacargaeficacialdasnormas(detodas)daConstituio,86oque,deoutra
parte,noafastaaexistnciadedistinesentreasnormasconstitucionaisno
quedizcomaformadesuapositivaonotextoconstitucional,assimcomo
umadiversidadedeefeitosjurdicosdecorrentesdestefenmeno,razopela
qualforamformuladasdiversasteoriaspropondoumaclassificaodasnormas
constitucionaisdeacordocomocritriodesuaeficciaeaplicabilidade.

Assim,cumprereconhecerque,mesmonombitodasnormas
definidorasdedireitosegarantiasfundamentais,encontramsealgumas
normasqueadoutrinamajoritriaentrensconvencionoudenominarde
normasdeeficcialimitada,asquaisnoteriamcondiesdegeraraplenitude
seseusefeitossemaintervenodoLegislador.87 Bastaria,nestecontexto,
atentarparaosexemplosdoart.5,inc.XXXII,daCF("OEstadopromover,
naformadalei,aproteodoconsumidor")eart.7,inc.XI,daCF
(participaodosempregadosnosresultadosoulucrosdaempresa).Alis,
mesmoparaosautoresconsideradosmaisousados,nohaveriacomosem
umaatuaodoLegisladorconcederaoindivduoumdireitosubjetivo
individualfruiodaparticipaonoslucrosouresultadodaempresa.88

Consoantejfrisadoalhures,osdireitosfundamentaiscumprem,em
nossaordemconstitucional,afunodedireitosdedefesaededireitosa
prestaes(emsentidoamploerestrito),distinoqueconduzexistnciade
algumasdiferenasessenciaisentreambasascategoriasdedireitos
fundamentais,especialmenteentreosdireitosdedefesaeosdireitossociais
decunhoprestacional.Estes,porseuturno,assumemhabitualmenteafeio,
noquedizcomasuatcnicadepositivaoeeficcia,denormascarentesde
concretizaolegislativa,oque,deoutraparte,nolhesretirapelomenosum
certograudeeficcia.Assim,verificasequeanormacontidanoart.5,1,
daCF,aindaqueaplicvelatodososdireitosfundamentais,noopoderser
damesmaforma,aspectoqueseroportunamenteretomado.

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO01 31/52
11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988

85
Assim,porexemplo,lecionaM.G.FerreiraFilho,in:RPGESPn29(1988),p.38.
86
EstaaliodeM.H.Diniz,NormaConstitucionaleseusEfeitos,p.104.
87
Nestesentido,v.J.H.MeirellesTeixeira,CursodeDireitoConstitucional,pp.317ess.,J.A
daSilva,AplicabilidadedasNormasConstitucionais,pp.73e86ess.,assimcomoM.H.Diniz,
NormaConstitucionaleseusEfeitos,pp.97ess.
88
Esteoentendimento,porexemplo,deL.R.Barroso,ODireitoConstitucionaleEfetividade
desuasNormas,pp.107108.

28

Page29

Combasenoexposto,epartindodapremissaquenohcomotomara
srioosdireitosfundamentaissenoselevarasrioodispostonoart.5,1,
daCF,constatase,desdelogo,anecessidadedenosubestimarmos(nem
superestimarmos)osignificadoealcancedestanorma.Queestepreceitose
aplicatosomenteaosdireitosfundamentais(semexceo),enoatodasas
normasdaConstituio,constitui,porsis,conclusoqueassumeparticular
relevncia.Comefeito,emhiptesealgumaosignificadodoart.5,1,da
CFpoderserreduzidoaoqueseatribuiaoprincpiodaconstitucionalidade,
sobpenadeequiparaoentreasnormasdedireitosfundamentaiseas
demaisnormasconstitucionais,89 oque,almdisso,implicariaum
esvaziamentosignificativodafundamentalidadenasuaperspectivaformal.

Nestecontexto,sustentouseacertadamentequeanormacontidanoart.
5,1,daCF,impeaosrgosestataisatarefademaximizaraeficciados
direitosfundamentais.90 Almdisso,hquedarrazoaosqueressaltamo
carterdirigentedestanorma,nosentidodequeesta,almdoobjetivode
asseguraraforavinculantedosdireitosegarantiasdecunhofundamental,
temporfinalidadetornartaisdireitosprerrogativasdiretamenteaplicveispelos
PoderesLegislativo,ExecutivoeJudicirio,(...)investeospoderespblicosna
atribuioconstitucionaldepromoverascondiesparaqueosdireitose
garantiasfundamentaissejamreaiseefetivos.91 Destesentido,aproximasea
liodeErosRobertoGrau,aosustentarqueoPoderJudicirio,emfacedo
deverderespeitoeaplicaoimediatadosdireitosfundamentaisaocaso
concreto,encontraseinvestidodopoderdeverdeaplicarimediatamenteestas
normas,assegurandolhessuaplenaeficcia.92

Detudooqueatagorafoiexpostoelevandoseemcontatantoas
distinesentreosdireitosdedefesaeosdireitosaprestaes,assimcomoa
evidnciadequemesmonombitodosdireitosfundamentaisencontramos
normasdecunhoeminentementeprogramtico(ouimpositivo,comosustenta
GomesCanotilho),somoslevadosacrerqueamelhorexegesedanorma
contidanoart.5,1,denossaConstituio,aquepartedapremissade
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO01 32/52
11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988

quesecuidadenormadenaturezaprincipiolgica,que,porestarazo,pode
serconsideradacomoumaespciedemandadodeotimizao(maximizao),
isto,queestabeleceparaosrgosestataisatarefadereconhecerem,luz
docasoconcreto,amaioreficciapossvelatodasasnormasdefinidorasde
direitosegarantiasfundamentais,entendimentosustentado,entreoutros,por
GomesCanotillhoeentrensadotadoporFlviaPiovesan,comoj

89
Cf.,entreoutros,P.M.G.V.Patto,in:DDCn334(1988),p.480.
90
EstaaliodeF.Piovesan,in:RPGESPn37(1992),p.73.
91
AssimtambmF.Piovesan,ProteoJudicialcontraOmissesLegislativas,p.92.
92
Cf.E.R.Grau,AOrdemEconmicanaConstituiode1988,pp.312ess.

29

Page30

ressaltado.93 Percebese,portanto,queopostuladodaaplicabilidadeimediata
nopoderresolverse,aexemplodoqueocorrecomasregrasjurdicas(e
nistoresideumadasdiferenasessenciaisentreestaseasnormasprincpio),
deacordocomalgicadotudoounada,razopelaqualoseualcance(isto,
oquantumemaplicabilidadeeeficcia)dependerdoexamedahipteseem
concreto.94

Paraalmdisso(ejustamenteporestemotivo),cremosserpossvel
atribuiraopreceitoemexameoefeitodegerarumapresunoemfavorda
aplicabilidadeimediataeplenaeficcia(eefetividade)dasnormasdefinidoras
dedireitosegarantiasfundamentais,detalsortequeeventualrecusana
outorgadaplenitudeeficacialadeterminadanormadedireitofundamental,em
virtudedaausnciadeatoconcretizador,deversernecessariamente
fundamentada.95 Comodaroperatividadeaoprincpio(fundamental)da
imediataaplicabilidadeeplenaeficcia(jurdicaesocial)dasnormas
definidorasdedireitosegarantiasfundamentaisjustamentetarefaaquenos
dedicaremos,aindaquesuscintamente,noitemquesegue.

3Significadodoprincpiodaaplicabilidadeimediataeplena
eficciaparacadacategoriadosdireitosfundamentais,especialmente
paraosdireitossociais

3.1Direitossociaisdecunhodefensivo(direitossociaisnegativos
ouliberdadessociais)

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO01 33/52
11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988

Osdireitosdedefesa,porreclamarem(emprincpio)umaatitudede
abstenoporpartedosdestinatrios,virtualmentenocostumamtersua
plenitudeeficaciale,portanto,suaimediataaplicabilidadequestionada
seriamente.Namedidaemquesedirigemaumcomportamentoemgeral
omissivo,exigindoorespeitoeanoingerncianaesferadaautonomia
pessoalounombitodeproteododireitofundamental,noseverifica,em
regra,adependnciadarealizaodestesdireitosdeprestaesfticasou

93
Outranoalio,naAlemanha,deK.Hesse,in:EuGRZ1978,p.433,paraquemoart.1,
inc.III,daLeiFundamentalembasatantooentendimentodequeosdireitosfundamentaisno
seencontramdisposiodosrgosestatais,quantoimpeaestesaobrigaopositivade
fazertudooquefornecessriorealizaodosdireitosfundamentais.
94
Arespeitodadistinoentreprincpioseregrasconstitucionaisv.especialmenteJ.J.Gomes
Canotilho,DireitoConstitucional,pp.172ess.
95
Nestesentido,v.P.M.G.V.Patto,in:DDCn3334(1988),pp.484ess.,assimcomoG.
Drig,in:Maunz/Drig/Herzog/Scholz,art.1,inc.III,p.43.

30

Page31

normativasporpartedodestinatrio.96Almdisso,aaplicabilidadeimediatae
plenaeficciadestesdireitosencontramexplicaonacircunstnciadequeas
normasqueosconsagramreceberamdoConstituinte,demodogeral,a
suficientenormatividadeeindependemdeconcretizaolegislativa,
consoante,alis,jsesustentavanobojodaclssicateoriadasnormasauto
executveis.97 Justamentenaesferadosdireitosdedefesa,podeseafirmar
queanormacontidanoart.5,1,daCF,temporobjetivoprecpuo
oportunizaraaplicaoimediata,semqualquerintermediaoconcretizadora,
assegurandoaplenajusticiabilidadedestesdireitos,nosentidodesua
exigibilidadeintegralemJuzo.98

Nestalinhadeentendimento,valeapenaconsignaroensinamentode
VieiradeAndrade,paraquem,emsecuidandodedireitos,liberdadese
garantias(direitosdedefesa,emltimaanlise)eemocorrendoafaltaou
insuficinciadelei,oprincpiodaaplicabilidadedirectavalecomoindicadorde
exeqibilidadeimediatadasnormasconstitucionais,presumindosesua
perfeio,isto,asuaautosuficinciabaseadanocarcterlquidoecertodo
seucontedodesentido.Vo,pois,aqui,includosodeverdosJuzesedos
demaisoperadoresjurdicosdeaplicaremospreceitosconstitucionaisea
autorizaodeparaessefimosconcretizaremporviainterpretativa.99 Ainda
queexistam,naesferadosdireitosdedefesa,normasvagaseabertas,estas
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO01 34/52
11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988

podemterseucontedodefinidopelorecursosregrashermenuticas,no
havendo,portanto,necessidadederemeterestafunoparaolegislador.100

Asdiretrizesfixadas,evidentementealcanamboaparceladosdireitos
sociaisconsagradosnanossaConstituio,notadamentetodososque
exercemumafunoprecipuamentedefensiva(diretosnegativos,portanto).
Quantoaestesdireitossociais,jsesustentou,entrens,quedesencadeiam
suaplenitudeeficacial,gerandoparaseutitularumdireitosubjetivo,isto,
situaesprontamentedesfrutveis,dependentesapenasdeuma
absteno.101 Sintetizando,podemosafirmarque,emsetratandodedireitosde
defesa,aleinoserevelaabsolutamenteindispensvelfruiododireito.
Reiterese,nestecontexto,queinexistequalquerrazoparanofazer

96
EstaaliodeL.R.Barroso,ODireitoConstitucionaleaEfetividadedesuasNormas,p.105,
ressaltandoqueestesdireitos,dematrizliberalburguesa,tmaseufavoraprprialeida
inrcia.
97
V.oentendimentodeR.Barbosa,CommentariosII,pp.483ess.
98
Cf.aliodeJ.Miranda,ManualdeDireitoConstitucional,vol.IV,p.277,quandoreferea
imediatainvocabilidadedasnormasexeqveisporsimesmas.
99
Cf.J.C.VieiradeAndrade,OsDireitosFundamentaisnaConstituioPortuguesade1976,
pp.2567.
100
AssimtambmJ.C.VieiradeAndrade,OsDireitosFundamentaisnaConstituio
Portuguesade1976,p.257.
101
oqueadvogaL.R.Barroso,ODireitoConstitucionaleEfetividadedesuasNormas,p.
106,referindoseaodireitodegreve(art.9,daCF).

31

Page32

prevaleceropostuladocontidonoart.5,1,daCF,jquenoseaplicama
estashipteses(dosdireitosdedefesa)osargumentosusualmenteesgrimidos
contraaaplicabilidadeimediatadosdireitosaprestaes,especialmenteosda
ausnciaouinsuficinciaderecursosoumesmoaausnciadelegitimaodos
tribunaisparaadefiniodocontedoedoalcancedaprestao.

Osdireitosdedefesaconstituem,emprincpio,direitosubjetivo
individual,enquadrandose,deacordocomaconcepodesenvolvidapor
CelsoAntnioBandeiradeMellonaquelassituaesemqueanorma
constitucionaloutorgaaoparticularumasituaosubjetivaativa(umpoder
jurdico),cujodesfruteimediatoindependedequalquerprestaoalheia,
bastando,paratanto(comotambmrefereLusR.Barroso),umaatitude
abstencionistaporpartedodestinatriodanorma.102 Porevidenteque,para
almdeumaposiojurdicosubjetiva(que,consoantebemdemonstrouAlexy
podemanifestarsedeformasdiferenciadas)103,asnormasconstitucionais
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO01 35/52
11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988

definidorasdedireitosdedefesapodemgerarumasriedeoutrosefeitos,
inclusivenaesferajurdicoobjetiva,que,contudo(porseremcomunsatodas
asnormasdedireitosfundamentais),seroreferidosquandotratarmosda
eficciadosdireitossociaisaprestaes.

3.2Osdireitossociaisdecunhoprestacional(positivos)

Tendoemvistaasdistinestraadasentreosdireitosdedefesaeos
direitossociaisaprestaes,hqueseteremmentequeoproblemada
eficciaeaplicabilidadesuscitaquestionamentosdiversosnasearadesta
categoriadosdireitossociais.Constituindo,nostermosdoart.5,1,daCF,
direitoimediatamenteaplicvel,osdireitosfundamentaissociaisdecunho
prestacional,independentementedaformadesuapositivao(mesmoquando
eminentementeprogramticosouimpositivos),pormenorquesejasua
densidadenormativaaonveldaConstituio,sempreestaroaptosagerar
ummnimodeefeitosjurdicos,jquenohmaispraticamentequem
sustentequeexistamnormasconstitucionais(aindamaisquandodefinidoras
dedireitosfundamentais)destitudasdeeficciae,portanto,deaplicabilidade.

Independentementeaindadadiscussoemtornodapossibilidadede
sereconheceremdireitossubjetivosindividuaisaprestaescombasenas

102
Cf.C.A.BandeiradeMello,in:RDPn5758(1981),p.242.
103
ParaR.Alexy,TheoriederGrundrechte,pp.96ess.Osdireitosfundamentaisdefensivos,
naqualidadededireitossubjetivos,agrupamseemtrscategorias:a)direitosaono
impedimentodeaesporpartedotitulardodireitob)direitosnoafetaodepropriedades
ousituaesdotitulardodireitoc)direitosnoeliminaodeposiesjurdicas.

32

Page33

normasconstitucionaisdefinidorasdedireitossociaisprestacionais,importa
ressaltar,maisumavez,que,mesmoestasnormas(pormaisprogramticas
quesejam),sodotadasdeeficciae,emcertamedida,diretamenteaplicveis
jaonveldaConstituioeindependentementedeintermediaolegislativa.
Nestesentido,constatasequeadoutrinamajoritriacostumadestacaras
seguintescargaseficaciaiscomosendo,emprincpio(ressalvadaseventuais
especifidades),comunsmesmoaestetipodenormas,consideradas,emregra,
comosendodeeficcialimitada,jquecarentesdeumainterpositio
legislatoris:

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO01 36/52
11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988

a)Acarretamarevogaodosatosnormativosanterioresecontrriosao
seucontedoe,porviadeconseqncia,suadesaplicao,
independentementedeumdeclaraodeinconstitucionalidade,104 ressaltando
sequeentrensoSupremoTribunalFederalconsagrouatesedarevogao,
emdetrimentodaassimchamadainconstitucionalidadesuperveniente.

b)Contmimposiesquevinculampermanentementeolegislador,no
sentidodequenoapenasestobrigadoaconcretizarosprogramas,tarefas,
finseordensmaisoumenosconcretasprevistasnanorma,mastambmqueo
legislador,aocumprirseudesiderato,nosepoderafastardosparmetros
prescritosnasnormasdedireitosfundamentaisaprestaes.105

c)Implicamadeclaraodeinconstitucionalidade(porao)detodosos
atosnormativoseditadosapsavignciadaConstituio,casocolidentescom
ocontedodasnormasdedireitosfundamentais,isto,casocontrriosao
sentidodosprincpioseregrascontidosnasnormasqueosconsagram.106

d)Constituemparmetroparaainterpretao,integraoeaplicao
dasnormasjurdicas(demaisnormasconstitucionaise,especialmente,
infraconstitucionais),jquecontmdiretrizes,princpiosefinsquecondicionam
aatividadedosrgosestataiseinfluenciam,nestesentido,todaaordem
jurdica.107

104
Cf.L.R.Barroso,ODireitoConstitucionaleaEfetividadedesuasNormas,p.117.Assim
tambmJ.Miranda,ManualdeDireitoConstitucional,vol.II,p.219.
105
Nestesentido,jlecionava,entrens,J.H.MeirellesTeixeira,CursodeDireito
Constitucional,pp.334ess.AssimtambmJ.AdaSilva,AplicabilidadedasNormas
Constitucionais,pp.1467.
106
Cf.,dentreoutros,J.AdaSilva,AplicabilidadedasNormasConstitucionais,p.146,e,mais
recentemente,L.R.Barroso,ODireitoConstitucionaleaEfetividadedesuasNormas,p.117.
107
Cf.J.H.MeirellesTeixeira,CursodeDireitoConstitucional,pp.3401.AssimtambmJ.Ada
Silva,AplicabilidadedasNormasConstitucionais,p.147.

33

Page34

e)Geramalgumtipodeposiojurdicosubjetiva,tomandoseestaem
sentidoamploenonecessariamentenaconcepodeumdireitoindividual
subjetivofruiodaprestaoqueconstituioobjetodanormadedireito
fundamentalaprestao.Falase,nestecontexto,deumdireitosubjetivode
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO01 37/52
11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988

cunhonegativonosentidodequeoparticularpodersempreexigirdoEstado
queseabstenhadeatuaremsentidocontrrioaodispostonanormadedireito
fundamentalprestacional.108 Cuidase,portanto,deumadimensonegativa
dosdireitospositivos,jqueasnormasqueosconsagram,almdevedarema
emissodeatosnormativoscontrrios,probemaprticadecomportamentos
quetenhamporobjetivoimpediraproduodosatosdestinadosexecuo
dastarefas,finsouimposiescontidasnanormadenaturezaeminentemente
programtica.109

f)Prximoaosentidoreferidonoitemimediatamenteprecedente,situa
seaproblemticadosdireitossociaisaprestaesquejforamobjetode
concretizaopelolegislador.Nestesentido,impeseaindagaosobrese
umdosefeitosinerentessnormasconstitucionaisqueconsagramdireitos
fundamentaisdestanaturezanoseriatambmodegeraremoquese
convencionouchamardeproibioderetrocesso,impedindoolegisladorde,
voltandoatrssobreseusprpriospassos,abolirdeterminadasposies
jurdicasporeleprpriocriadas.Cumprefrisar,nestecontexto,queparteda
doutrinaseposicionafavoravelmenteaesteaspecto,ressaltandoque,umavez
concretizadodeterminadodireitosocialprestacional,esteacabapor
transformarse,nestesentido,numtpicodireitodedefesa.110

g)Mesmonombitodosdireitosfundamentaisprestacionaistpicos
(direitosade,educao,previdnciasocial,etc.),emfacedoperfilquelhes
foiconferidopelonossoConstituinte,verificasequeaprpriaprestaoque
constituiseuobjetoacaba,porvezes,assumindoafeiodeumdireito
defensivo,inobstantenoexatamentenosentidojreferido.Tomandose,por
exemplo,odireitosocialeducao,reguladonaConstituionoart.6nos
arts.205esegs.,constatarsequeodireitogeraleducaoabrangeuma
sriededireitos,dosquaisodireitoinstruo(nosentidodeumdireitoaque
oEstadopresteensino,colocandodisposiodotitulardodireitoescolas,
materialdidticoeprofessores)apenasumentreoutros.Oart.206,em
diversosdosseusincisos,consagraalgunsdireitosdenatureza
eminentementedefensiva(negativa),comoocasodaigualdadedecondies

108
Estaalio,porexemplo,R.Russomano,in:AsTendnciasAtuaisdoDireitoPblico,pp.
281ess.AssimtambmL.R.Barroso,ODireitoConstitucionaleaEfetividadedesuas
Normas,p.118,naesteiradeC.ABandeiradeMello,in:RDPn5758(1981),p.243.
109
Cf.opreciosoensinamentodeJ.Miranda,ManualdeDireitoConstitucional,vol.II,pp.219
20.
110
EstaaliodeJ.J.GomesCanotilhoeV.Moreira,FundamentosdaConstituio,p.131.
Sobreaproibioderetrocessonaesferasocialv.maisdetalhesnonossoAEficciados
DireitosFundamentais,pp.364ess.

34

Page35

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO01 38/52
11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988

paraoacessoepermanncianaescola(inc.I),daliberdadedeensinoe
aprendizagem(inc.II),edagratuidadedoensinopblicoemestabelecimentos
oficiais(inc.IV).Omesmosepoderafirmarcomrelaoaoart.207daCF,
queconsagraagarantiainstitucionaldaautonomiauniversitria.

Sequantoaosdemaisefeitosjurdicosreferidos(inclusivenotocante
dimensodefensivadosdireitosaprestaes)inexistemaiorcontrovrsia,o
mesmonoocorrenoqueconcernepossibilidadedesereconheceraotitular
dodireitoumdireitosubjetivofruiodaprestaoconcreta,inclusivepor
meiodaviajudicial.Emprimeirolugar,cumpreregistrarquedombitodesta
abordagemseropriorizadososassimdenominadosdireitosoriginriosa
prestaes,jquenaesferadosdireitosderivadosaprestaestemsido
admitida,combaseenamedidadaleiconcretizadora,umdireitosubjetivo
individual,assimcomotemsidoadmitidoumdireitodeigualacessos
prestaes(bens,instituieseservios)jexistentes,gerando,detalsorte,
umdireitodenaturezadefensiva,comoobjetivodeimpedirotratamento
discriminatrio,viabilizandose,ademais,oacessoprestaopretendida.111
Oproblemaaserenfrentado,portanto,dizcomreconhecimento,diretamente
combasenanormaconstitucionaleindependentementedequalqueratode
intermediaolegislativo,umdireitosubjetivodenaturezaprestacional.

Nohavendocomoadentraremfacedosestreitoslimitesdesteestudo
osmaisdiferenciadosaspectosqueoproblemasuscita,sendotambm
invivelconsiderarmesmoasprincipaisconcepeseargumentos
desenvolvidosarespeitonadoutrinaenajurisprudncia,partiremos,de
imediato,paraaquiloqueconsideramosrepresentarumasoluoque
harmonizacomoespritodanormacontidanoart.5,par.1,danossaCarta
Magna.Namedidaemquenosepoderdesconsiderarasdistinesentreos
direitosdedefesaeosdireitossociaisprestacionais,demodoespecial,ofato
dequeestesestocondicionados,noquedizcomasuarealizao,pela
disponibilidadederecursosepelacapacidadededelesdispor(princpioda
reservadopossvel),bemcomopeloprincpiodemocrticodareserva
parlamentaremmatriaoramentria,oquetambmafetaoprincpioda
separaodepoderes,entendemosqueapropostadesoluodeverpassar
necessariamentepelaponderaodosprincpiosincidentesnaespcie,no
mbitodeumainterpretaosistemticohierarquizadora,talcomonosprope
oilustreJuristaeProfessorJuarezFreitas,emmagnficaobrasobrea
hermenuticajurdica.112

111
Nestesentido,v.K.Hesse,in:EuGRZ1978,p.433.AssimtambmW.Krebs,in:JURA
1988,p.626.
112
V.JuarezFreitas,AInterpretaoSistemticadoDireito,1995.

35

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO01 39/52
11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988

Page36

nestesentidoquenosvalemosdasliesdoconhecidojusfilsofo
germnicoRobertAlexy,paraquemsepoderreconhecerumdireitosubjetivo
originrioaprestaesnasseguintescircunstncias:a)quandoimprescindveis
aoprincpiodaliberdadefticab)quandooprincpiodaseparaodepoderes
(incluindoacompetnciaoramentriadolegislador),bemcomooutros
princpiosmateriais(especialmenteconcernentesadireitosfundamentaisde
terceiros),forematingidosdeformarelativamentediminuta.ParaAlexy,tais
condiesseencontramsatisfeitassobretudonaesferadosdireitossociaisque
correspondemaumpadromnimo,comoocasododireitoscondies
existenciaismnimas,direitoformaoescolareprofissional,umamoradia
simpleseumpadromnimodeatendimentonareadasade.113

AsoluopreconizadaporAlexyafinacomanaturezaprincipiolgicada
normacontidanoart.5,1,daCF,jqueesta,impondoaotimizao
(maximizao)daeficciadetodososdireitosfundamentais,nopoderia
admitirnemumarealizaoplenados(edetodos)direitossociais
prestacionais,penadesacrifciodeoutrosprincpiosoudireitosfundamentais
colidentes,nemanegaoabsolutadedireitossubjetivosaprestaes,pena
desacrifciodeoutrosbensigualmentefundamentais.Tomandocomoexemplo
odireitosade,perceberse,desdelogo,queaoEstadonoseimpe
apenasodireitoderespeitaravidahumana,oquepoderatmesmoimplicar
avedaodapenademorte,mastambmodeverdeprotegerativamentea
vidahumana,jqueestaconstituiarazodeserdaprpriacomunidadeedo
Estado,almdeseropressupostoparaafruiodequalquerdireito
fundamental.Negaraoparticularoacessoaoatendimentomdicohospitalar
gratuito,oumesmoofornecimentodemedicamentosessenciais,certamente
nonospareceasoluomaisadequada(aindaqueinvocveisoprincpioda
reservadopossvele/oudareservaparlamentaremmatriaoramentria).O
mesmoraciocniopoderseraplicadonoquedizcomoutrosdireitossociais
prestacionaisbsicos,taiscomoeducao,assistnciasocialecondies
materiaismnimasparaumaexistnciadigna.

Nestecontexto,cumpreregistrarqueoreconhecimentodedireitos
subjetivosaprestaesnosedeverrestringirshiptesesnasquaisa
prpriavidahumanaestivercorrendooriscodesersacrificada,inobstante
sejaesteoexemplomaispungenteaserreferido.Oprincpiodadignidadeda
pessoahumanaassume,noquedizcomesteaspecto,importantefuno
demarcatria,podendoservirdeparmetroparaavaliarqualopadromnimo
emdireitossociais(mesmocomodireitossubjetivosindividuais)aser
reconhecido.Negarseoacessoaoensinofundamentalobrigatrioegratuito
(aindamaisemfacedanormacontidanoart.208,1,daCF,deacordocom
aqualsecuidadedireitopblicosubjetivo)importaigualmenteemgrave
violaoaoprincpiodadignidadedapessoahumana,namedidaemqueeste
113
Cf.R.Alexy,TheoriederGrundrechte,pp.46566.

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO01 40/52
11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988

36

Page37

implicaparaapessoahumanaacapacidadedecompreensodomundoea
liberdade(real)deautodeterminarseeformataraexistncia,oquecertamente
noserpossvelemsemantendoapessoasobovudaignorncia114.

Combasenoexposto,verificasequeoproblemaapenaspoderser
equacionadoluzdascircunstnciasdocasoconcretoedodireito
fundamentalespecficoempauta,sendoindispensvelaponderaodosbens
evaloresemconflito.Assim,emtodasassituaesemqueoargumentoda
reservadecompetnciadolegislador(assimcomoaseparaodepoderese
asdemaisobjeeshabituaisaosdireitossociaisaprestaescomodireitos
subjetivos)implicargraveagresso(oumesmoosacrifcio)dovalormaiorda
vidaedadignidadedapessoahumana,ounashiptesesemque,daanlise
dosbensconstitucionaiscolidentes,resultaraprevalnciadodireitosocial
prestacional,podersesustentar,naesteiradeAlexyedeGomesCanotilho,
que,naesferadeumpadromnimoexistencial,havercomoreconhecerum
direitosubjetivodefinitivoaprestaes,admitindose,ondetalmnimofor
ultrapassado,tosomenteumdireitosubjetivoprimafacie,jquenesta
searanohcomoresolveraproblemticaemtermosdeumalgicadotudo
ounada.115 Estasoluoimpeseatmesmoemhomenagemnatureza
eminentementeprincipiolgicadanormacontidanoart.5,1,daCF,edas
prpriasnormasdefinidorasdosdireitosegarantiasfundamentais.

vistadoexposto,percebesetambmquenaesferadosdireitos
subjetivosaprestaesseimpeumarelativizaodanoodedireito
subjetivo,constatandoseumainevitveldiferenciaonoquedizcomafora
jurdicadasdiversasposiesjurdicoprestacionaisfundamentaisemsua
dimensosubjetiva,aexemplo,alis,doqueocorrenaesferajurdicoobjetiva
(bastalembrarosdiversoseimportantesefeitosjurdicosinerentesasnormas
dedireitosfundamentaisemgeral,mesmodeeficcialimitada).Poroutrolado,
nohcomodesconsideraranaturezaexcepcionaldosdireitosfundamentais
originriosaprestaessoboaspectodedireitossubjetivosdefinitivos,isto,
dotadosdeplenavinculatividadeequeimplicamapossibilidadedeimporao
Estado(aaoparticular,quandoforodestinatrio),inclusivemedianterecurso
114
V.aesterespeitoonossoAEficciadosDireitosFundamentais,p.319,obranaqual
analisamoscommaiorprofundidadeesteseoutrosexemplos,bemcomoasprincipais
concepesarespeitodoreconhecimentodedireitossubjetivosaprestaes(v.pp.272321).
115
Sobreanoodeumdireitosubjetivoaprestaesv.especialmente(almdaobradeAlexy
jreferida)amagistralformulaodeJ.J.GomesCanotilho,Tomemosasrioosdireitos
sociais,econmicoseculturais,pp.25ess.Que,almdedireitossubjetivosdefinitivose
direitossubjetivosprimafacie,admiteaexistnciadeumaterceiracategoriadedireitos

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO01 41/52
11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988
subjetivosaprestaes,sustentando(naesteiradeAlexy)quehposiesjurdico
prestacionaisembasadasemnormasimpositivasdetarefasefinsestataisquegeramapenas
umdevernorelacionaldoEstado,quepodesercaracterizadocomoumdeverobjetivoprima
facie,garantidopornormasnovinculantes,comoocorre,porexemplo,comodireitoao
trabalhoeocorrespondentedeverdoEstadodepromoverumapolticadeplenoemprego,sem
quesepossaadmitirumdireitodoparticularaumemprego.

37

Page38

viajudicial,arealizaodedeterminadaprestaoasseguradapornormade
direitofundamental,semquecomistoseestejacolocandoemchequea
fundamentalidadeformalematerialdosdireitossociaisdecunhoprestacional.

VConsideraesfinais

guisadeconcluso,cumpreassinalar,aproximandoasnoesde
eficciajurdicaeefetividade(eficciasocial),quenemaprevisodedireitos
sociaisfundamentaisnaConstituio,nemmesmoasuapositivaonaesfera
infraconstitucionalpodero,porsis,produziropadrodesejveldejustia
social,jquefrmulasexclusivamentejurdicasnofornecemoinstrumental
suficienteparaasuaconcretizao.Noquedizcomesteaspecto,importa
consignaraoportunaliodeDieterGrimm,ilustrepublicistaeJuizdoTribunal
FederalConstitucionaldaAlemanha,paraquemaefetividadedosdireitos
fundamentaisemgeral(enoapenasdosdireitossociais)nosealcanacom
ameravignciadanormae,portanto,noseresolveexclusivamenteno
mbitodosistemajurdico,transformandoseemproblemadeumaverdadeira
polticadosdireitosfundamentais.116

Importante,pois,tersempreemmentequemesmoumaConstituio
deumEstadoSocialdeDireito(necessariamentedemocrtico)nopoder
jamaisnegligenciaropatamardedesenvolvimentosocial,econmicoecultural
dacomunidade,sobpenadecomprometerseriamentesuaforanormativae
suaspossibilidadesdeatingirumaplenaefetividade.117 Nestecontexto,cumpre
retomaratemticainicialdacrisedoEstadoSocialdeDireitoedacrisedos
direitosfundamentais.Especialmentenombitodosdireitossociais,ondea
referidacrisesemanifestacomparticularagudeza,talcomojdemonstrado,
verificasequeoimpactonegativosobreacapacidadeprestacionaldoEstado
seencontradiretamentevinculadoaograudeimportnciadolimitefticoda
reservadopossveledoprincpiodareservaparlamentaremmatria
oramentria,osquais,porsuavez,atuamdiretamentesobreaproblemtica
daeficciaeefetividadedosdireitossociais.Comefeito,quantomaisdiminuta
adisponibilidadederecursos,maisseimpeumadeliberaodemocrticaa
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO01 42/52
11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988

respeitodesuadestinao,especialmentedeformaaquesejamatendidas
satisfatoriamentetodasasrubricasdooramentopblico,notadamente
aquelasquedizemcomarealizaodosdireitosfundamentaisedaprpria
justiasocial.Namesmaproporo,devercrescerondicedesensibilidade
porpartedaquelesaosquaisfoidelegadaadifcilmissodezelarpelo
cumprimentodaConstituio,detalsortequeemsetratandodo
reconhecimentodeumdireitosubjetivoadeterminadaprestaosocial

116
Cf.D.Grimm,in:GrundrechteundsozialeWirklichkeit,p.72.
117
Nestesentido,asbemlanadasponderaesdeJ.P.Mller,SozialeGrundrechteinder
Verfassung?.,p.52.

38

Page39

assumelugardedestaqueoprincpiodaproporcionalidade,queservirde
parmetronoindispensvelprocessodeponderaodebensqueseimpe
quandodadecisoacercadaconcesso,ouno,deumdireitosubjetivo
individualoumesmodadeclaraodeinconstitucionaliudadedeumamedida
restritivadosdireitossociais.

Poroutrolado,entendemosquenohcomosustentaroargumentode
que,emfacedosefeitosdacrisejreferidos,inexistealternativaplausvelse
noadeumasupressopuraesimplesdosdireitossociaisconsagradosna
Constituio,apretextodeserememgrandeparteresponsveispela
"ingovernabilidade"donosso(edetantosoutros)pas.Damesmaforma,no
devemespecialmenteoJuizeosdemaisoperadoresdoDireito
simplesmentecapitulardiantedas"forasreaisdepoder"(Lassale)ouemface
daalegaodequeinviveloreconhecimentodeumdireitosubjetivoa
prestaes,socorrendosedoslimitesfticosdareservadopossivele
argumentandoqueinexistedotaooramentria,penadeesvaziamento
completodaeficciadosdireitossociais.Oqueseverifica,emverdade,que
oaumentodaopressoscioeconmicaeaelevaodosnveisde
desigualdadefticafazemcomqueoreconhecimentoeefetivaodosdireitos
sociais,aindaqueempatamarmnimo,voltadomanutenodeumnvel
existencialdigno,transformemseemmetaindispensvelaqualquerordem
estatalquetenhaapretensodeostentarottulodegenuinamente
democrtica.

Aparentementedeformaparadoxal,constatasequeoprocessode
globalizaoacaboutrazendoavanossignificativosnaesferadosdireitos
fundamentais,nosendoporacasoquehojesesustentaofenmenoda
universalidadedosdireitosfundamentaiseaformaodeumverdadeirodireito
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO01 43/52
11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988

constitucionalinternacionalnestaseara,fenmenovinculadoaoimpulsoda
DeclaraoUniversaldaONU,de1948,bemcomoaoexpressivonmerode
convenesinternacionaisnaesferadosDireitosHumanos,acompanhadada
suarecepopelodireitoconstitucionaldosEstados,talcomosugerido,entre
ns,porFlviaPiovesaneCanadoTrindade.118 Deoutraparte,verificaseque
aglobalizao,especialmentenoquedizcomoavanodascomunicaes,
tempermitidoumaveiculaouniversal,aindaquemnima,daagendada
defesadadignidadehumanaedosdireitosfundamentais,facilitandoofluxode
informaes,adennciadeviolaesedificultandoacensurasobreosmeios
decomunicao.119 Assim,comosepodeconcluirapartirdaliodogrande
juristabrasileiroPauloBonavides,aglobalizao,aquiconsideradaporum

118
V.nestesentido,F.Piovesan,DireitosHumanoseoDireitoConstitucional
Internacional,1996,eAA.CanadoTrindade,TratadodeDireitoInternacionaldosDireitos
Humanos,1997.
119
EstaaliodeJ.R.LimaLopes,DireitosHumanos,PobrezaeGlobalizao,in:
RevistadaAMBn02(1997),pp.4950.

39

Page40

ngulopositivo,comoveculoparaaafirmaodauniversalizaodo
reconhecimentodadignidadedapessoahumanaedosdireitosfundamentais,
acabacontribuindodecisivamenteparaqueestesefetivamentevenhama
integrar,talcomoreferidoalhures,umaespciedepatrimnioculturalcomum
dahumanidade.120

Nestaquadradaexposio,convmrelembrarqueosdireitos
fundamentais,adespeitodesuadimensojurdiconormativa,essencialmente
vinculadaaofatodeserempostuladosde"deverser",possuemoquePrez
Luodenominoude"irrenunciveldimensoutpica",vistoquecontmum
projetoemancipatriorealeconcreto.121 Entrens,reconhecendoigualmente
umaperspectivautpicaepromocionaldosdireitosfundamentais,Jos
EduardoFaria,partindodaconcepodeutopiacomo"horizontedesentido",
sustentaquealutapelauniversalizaoeefetivaodosdireitosfundamentais
implicaaformulao,implementaoeexecuodeprogramas
emancipatrios,que,porsuavez,pressupeumaextensodacidadaniado
planomeramentepolticoinstitucionalparaosplanoseconmico,social,
culturalefamiliar,assegurandoseodireitodosindivduosdeinfluirnos
destinosdacoletividade.122

Porderradeiro,cremosserpossvelafirmarqueosdireitosfundamentais
sociais,maisdoquenunca,noconstituemmerocapricho,privilgioou
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO01 44/52
11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988

liberalidade,massim,prementenecessidade,jqueasuasupressoou
desconsideraoferedemorteosmaiselementaresvaloresdavida,liberdade
eigualdade.Aeficcia(jurdicaesocial)dosdireitosfundamentaissociais
deverserobjetodepermanenteotimizao,namedidaemquelevarasrio
osdireitos(eprincpios)fundamentaiscorresponde,emltimaanlise,ater
comoobjetivopermanenteaotimizaodoprincpiodadignidadedapessoa
humana,porsuavez,amaissublimeexpressodaprpriaidiadeJustia.

120
Cf.P.Bonavides,CursodeDireitoConstitucional,pp.524ess.,salientandoqueno
mbitodestaglobalizaodosdireitosfundamentais,assumemrelevoosdireitosde"quarta
gerao",notadamenteodireitodemocracia(direta),odireitoinformaoeodireitoao
pluralismo,poisdeles"dependeaconcretizaodasociedadeabertadofuturo,emsua
dimensodemximauniversalidade."
121
Cf.A.E.PrezLuo,DerechosHumanosyConstitucionalismoemlaActualidad,in:
A.E.PrezLuo(Org)DerechosHumanosyConstitucionalismoanteelTercerMilenio,1996,
p.15,ressaltandoque"faltosdesudimensinutpica,losderechoshumanosperderansu
funcinlegitimadoradelDerechoperoforadelaexperienciaydelahistoriaperderansus
propriosrasgosdehumanidad."
122
V.J.E.Faria,DemocraciaeGovernabilidade:osDireitosHumanosluzda
GlobalizaoEconmica,in:J.E.Faria(Org).DireitoeGlobalizaoEconmica,pp.154ess.

40

Page41

VIRefernciasbibliogrficas

1ALEXY,Robert.TheoriederGrundrechte,2ed,Suhrkamp,Frankfurt
a.M.,1994.
2ANDRADE,JosCarlosVieirade.OsDireitosFundamentaisna
ConstituioPortuguesade1976,LivrariaAlmedina,Coimbra,1987.
3ANDRADE,JosCarlosVieirade.Rapportsurlaprotectiondes
droitsfondamenteauxauPortugal,Coimbra,1994,27p.
4BARBOSA,Ruy,CommentariosConstituioFederalBrasileira
(colligidoseordenadosporHomeroPires),vol.II,Saraiva&Cia.Ltda.,So
Paulo,1933.
5BARROSO,LusRoberto.ODireitoConstitucionaleaEfetividadede
suasNormas,3ed.,Renovar,RiodeJaneiro,1996.
6BIEBACK,KarlJrgen.SozialstaatsprinzipundGrundrechte,in:
EuGRZ1985,pp.657ess.
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO01 45/52
11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988

7BLECKMANN,Albert.StaatsrechtIIDieGrundrechte,4ed.,Carl
Heymanns,KlnBerlinBonn,1997.
8BOBBIO,Norberto.AEradosDireitos,Ed.Campus,RiodeJaneiro,
1996.
9BONAVIDES,Paulo.CursodeDireitoConstitucional,7ed.,Ed.
Malheiros,SoPaulo,1997.
10BRUNNER,Georg.DieProblematikdersozialenGrundrechte,in:
RechtundStaatn404405,J.C.B.Mohr(PaulSiebeck),Tbingen,1971.
11DINIZ,MariaHelena.NormaConstitucionaleseusEfeitos,Saraiva,
SoPaulo,1989.
12DINIZ,MariaHelena,AdvertnciasobreaProblematicidadeda
VignciaedaEficciaConstitucional,in:T.S.FerrazJr./M.H.DinizeR.A.S.
Georgakilas,Constituiode1988:Legitimidade.VignciaeEficcia.
Supremacia,Ed.Atlas,SoPaulo,1989.
13DRIG,Gnter,AnmerkungenzuArt.1Abs.IIIGG,in:Maunz
DrigHerzogScholz(Org.),GrundgesetzKommentar,vol.I,C.H.Beck,
Mnchen,1994.
14FARIAS,EdilsonPereirade.ColisodeDireitos.AHonra,a
Intimidade,aVidaPrivadaeaImagemversusaLiberdadedeExpressoe
Informao,SrgioFabrisEd.,PortoAlegre,1996.
15FARIA,JosEduardo.DemocraciaeGovernabilidade:osDireitos
HumanosLuzdaGlobalizaoEconmica,in:J.E.Faria(Org)Direitoe
GlobalizaoEconmica:implicaeseperspectivas,Ed.Malheiros,So
Paulo,1996,pp.127esegs.

41

Page42

16FARIA,JosEduardo.DireitosHumanoseGlobalizao
Econmica:notasparaumadiscusso,in:OMundodaSade,vol.22(1998),
pp.74esegs.
17FERREIRAFILHO,ManoelGonalves.AAplicaoImediatadas
NormasDefinidorasdeDireitoseGarantiasFundamentais,In:Revistada
ProcuradoriaGeraldoEstadodeSoPaulo(RPGESP)n29(1988),
18FERREIRAFILHO,ManoelGonalves.DireitosHumanos
Fundamentais,Ed.Saraiva,SoPaulo,1996.
19FREITAS,Juarez.AInterpretaoSistemticadoDireito,Ed.
Malheiros,SoPaulo,1995.

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO01 46/52
11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988

20GOMESCANOTILHO,JoaquimJos.DireitoConstitucional,5ed.,
LivrariaAlmedina,Coimbra,1992.
21GOMESCANOTILHO,JoaquimJos.Tomemosasrioosdireitos
sociais,econmicoseculturais,CoimbraEditora,Coimbra,1988.
22GOMESCANOTILHO,JoaquimJosMOREIRA,Vital.
FundamentosdaConstituio,CoimbraEditora,Coimbra,1991.
23GORENDER,Jacob.EstratgiasdosEstadosNacionaisdiantedo
ProcessodeGlobalizao,in:ReginaM.F.Gadelha(Org),Globalizao,
MetropolizaoePolticasNeoliberais,EDUC,SoPaulo,1997,pp73esegs.
24GRAU,ErosRoberto.AOrdemEconmicanaConstituiode1988
(InterpretaoeCrtica),3ed.,Ed.Malheiros,SoPaulo,1997.
25GRIMM,Dieter,GrundrechteundsozialeWirklichkeit,in:W.
HassemerW.HoffmannRiemJ.Limbach(Org.),Grundrechteundsoziale
Wirklichkeit,Nomos,BadenBaden,1982.
26HAVERKATE,Grg.Verfassungslehre,C.H.Beck,Mnchen,1992.
27HESSE,Konrad.GrundzgedesVerfassungsrechtsder
BundesrepublikDeutschland,20ed.,C.F.Mller,Heidelberg,1995.
28HESSE,Konrad,BestandundBedeutungderGrundrechteinder
BundesrepublikDeutschland,in:EuGRZ1978,pp.427ess.
29HEINEGG,WolffHeintschelvonHALTERN,Ulrich.Grundrechte
alsLeistungsansprchedesBrgersgegenberdemStaat,in:J1995,pp.
333ess.
30KREBS,Walter.FreiheitsschutzdurchGrundrechte,in:JURA1988,
pp.617ess.
31LAFER,Celso.AReconstruodosDireitosHumanos,Ed.
CompanhiadasLetras,SoPaulo,1991.
32LOPES,JosReinaldodeLima.DireitoSubjetivoeDireitosSociais:
ODilemadoJudicirionoEstadoSocialdeDireito,in:JosEduardoFaria

42

Page43

(Org.),DireitosHumanos,DireitosSociaiseJustia,Ed.Malheiros,SoPaulo,
1994.
33LOPES,JosReinaldodeLima.DireitosHumanos,Pobrezae
Globalizao,in:RevistadaAMB(AssociaodosMagistradosBrasileiros),n
2(1997),pp.47esegs.

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO01 47/52
11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988

34MANSSEN,Gerrit.StaatsrechtIGrundrechtsdogmatik,Verlag
FranzVahlen,Mnchen,1995.
35MELLO,CelsoAntonioBandeirade.EficciadasNormas
ConstitucionaissobreJustiaSocial,in:RevistadeDireitoPblico(RDP)n
5758(1981)
36MENDES,GilmarFerreira.ADoutrinaConstitucionaleoControle
daConstitucionalidadecomoGarantiadaCidadaniaNecessidadede
DesenvolvimentodeNovasTcnicasdeDeciso:Possibilidadede
InconstitucionalidadesemaPronnciadeNulidadenoDireitoBrasileiro,in:
CadernosdeDireitoTributrioeFinanasPblicas(CDTFP)n3(1993),pp.21
ess.
37MIRANDA,Jorge.DireitosFundamentaisnaOrdemConstitucional
Portuguesa,in:RevistadeDireitoPblico(RDP)n82(1987),pp.05ess.
38MIRANDA,Jorge.OsDireitosFundamentaisSuaDimenso
IndividualeSocial,in:CadernosdeDireitoConstitucionaleCinciaPoltica
(CDCCP)n1(1992),pp.198ess.
39MIRANDA,Jorge.ManualdeDireitoConstitucional,vol.II,2ed.,
CoimbraEd.,Coimbra,1988.
40MIRANDA,Jorge.ManualdeDireitoConstitucional,vol.IV,2ed.,
CoimbraEd.,Coimbra,1993.
41MLLER,JrgPaul.SozialeGrundrechteinderVerfassung?2ed.,
Helbig&Lichtenhahn,BaselFrankfurtaM.,1981.
42MURSWIEK,Dieter,GrundrechtealsTeilhaberechte,soziale
Grundrechte,in:J.IsenseeP.Kirchhof(Org),HandbuchdesStaatsrechtsder
BundesrepublikDeutschland(HBStR),vol.V,C.F.Mller,Heidelberg,1992,pp.
243ess.
43MORAES,Alexandre,DireitosHumanosFundamentais,Ed.Atlas,
SoPaulo,1997.
44PATTO,PedroMariaGodinhoVaz.AVinculaodasEntidades
PblicaspelosDireitosFundamentais,in:DocumentaoeDireitoComparado
(DDC)n3334(1988),pp.474ess.
46PREZLUO,AntonioEnrique.DerechosHumanosy
ConstitucionalismoemlaActualidad,in:A.E.PrezLuo(Org),Derechos
HumanosyConstitucionalismoanteelTercerMilenio,Ed.MarcialPons,
Madrid,1996,pp.11ess.

43

Page44

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO01 48/52
11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988

47PIEROTH,BodoSCHLINK,Bernhard.Grundrechte,StaatsrechtII,
11ed.,C.F.Mller,Heidelberg,1995.
48PINTO,LuziaMarquesdaSilvaCabral.OsLimitesdoPoder
ConstituinteeaLegitimidadeMaterialdaConstituio,CoimbraEd.,Coimbra,
1994.
49PIOVESAN,Flvia.ProteoJudicialcontraOmissesLegislativas,
Ed.RevistadosTribunais,SoPaulo,1995.
50PIOVESAN,Flvia.ConstituioeTransformaoSocial:AEficcia
dasNormasConstitucionaisProgramticaseaConcretizaodosDireitose
GarantiasFundamentais,in:RevistadaProcuradoriaGeraldoEstadodeSo
Paulo(RPGESP),n37(1992),pp.63ess.
51PIOVESAN,Flvia.DireitosHumanoseoDireitoConstitucional
Internacional,MaxLimonad,RiodeJaneiro,1996.
52RUSCHEL,RuyRuben.AEficciadosDireitosSociais,in:Revista
daAssociaodosJuzesdoRioGrandedoSul(AJURIS)n58(1993),pp.
291ess.
53SACHS,Michael.VorbemerkungenzuAbschnitt1,in:M.Sachs
(Org),GrundgesetzKommentar,C.H.Beck,Mnchen,1996.
54SANTOS,BoaventuraSouza.ReinventaraDemocracia:entreo
PrContratualismoeoPsContratualismo,OficinadoCentrodeEstudos
Sociais,Coimbra,1998.
55SARLET,IngoWolfgang.AEficciadosDireitosFundamentais,
LivrariadoAdvogadoEd.,PortoAlegre,1998.
56SARLET,IngoWolfgang.DieProblematikdersozialenGrundrechte
inderbrasilianischenVerfassungundimdeutschenGrundgesetz,PeterLang,
Frankfurt,1997.
57SARLET,IngoWolfgang.OEstadosocialdeDireito,aProibiode
RetrocessoeaGarantiaFundamentaldaPropriedade,in:AJURISn73
(1998),pp.210esegs.
58SILVA,JosAfonsoda.CursodeDireitoConstitucionalPositivo,7
ed.,Ed.RevistadosTribunais,SoPaulo,1991.
59SILVA,JosAfonsoda.AplicabilidadedasNormasConstitucionais,
2ed.,Ed.RevistadosTribunais,SoPaulo,1982.
60STARCK,Christian,AnmerkungenzuArt.1,Abs.IIIGG,in:H.von
MangoldtF.KleinC.Starck(Org.),DasBonnerGrundgesetz,3ed.,vol.I,
FranzVahlen,Mnchen,1985.
61STARCK.,Cristian,StaatlicheOrganisationundstaatliche
FinanzierungalsHilfenzuGrundrechtsverwirklichungen,in:C.Starck(Org.),
BundesverfassungsgerichtundGrundgesetz,vol.II,J.C.B.Mohr(Paul
Siebeck),Tbingen,1976,pp.480ess.

44

Page45

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO01 49/52
11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988

62STERN,Klaus.IdeederMenschenrechteundPositivittder
Grundrechte,in:J.IsenseeP.Kirchhof(Org.),HandbuchdesStaatsrechts
derBundesrepublikDeutschland(HBStR),vol.V,C.F.Mller,1992,pp.05e
ss.
63STUMM,RaquelDenise.PrincpiodaProporcionalidadenoDireito
ConstitucionalBrasileiro,LivrariadoAdvogado,PortoAlegre,1995.
64TCITO,Caio.OsDireitosFundamentaisnaConstituioBrasileira
de1988,in:RevistadeDireitoAdministrativon178(1989),pp.01ess.
65THAMM,Cludia.Problemederverfassungsrechtlichen
PositivierungsozialerGrundrechteeinehistorischvergleichendeDarstellung,
Jur.Diss(tesedeDoutorado),Bielefeld,1989.
66TEIXEIRA,JooHorcioMeirelles,CursodeDireitoConstitucional,
ForenseUniversitria,RiodeJaneiro,1991.
67TRINDADE,AntonioAugustoCanado.TratadodeDireito
InternacionaldosDireitosHumanos,vol.I,SrgioFabris,PortoAlegre,1997.
68VIDALNETO,Pedro.EstadodeDireitoDireitosIndividuaise
DireitosSociais,Ed.Ltr,SoPaulo,1979.
69WOLKMER,AntonioCarlos,DireitosPolticos,CidadaniaeTeoria
dasNecessidades,in:RevistadeInformaoLegislativa(RIL)n122(1994),
pp.275ess.
70ZACHER,HansFriedrich.SozialpolitikundMenschenrechteinder
BundesrepublikDeutschland,GnterOlzogVerlag,MnchenWien,1968.
71ZACHER,HansFriedrich.DassozialeStaatsziel,in:J.IsenseeP.
Kirchhof(Org).HandbuchdesStaatsrechtsderBundesrepublikDeutschland,
vol.I,C.F.Mller,Heidelberg,1987.

RefernciaBibliogrficadesteArtigo(ABNT:NBR6023/2000):

SARLET,IngoWolfgang.OsDireitosFundamentaisSociaisNaConstituiode
1988.RevistaDilogoJurdico,Salvador,CAJCentrodeAtualizaoJurdica,
v.1,n.1,2001.Disponvelem:<http://www.direitopublico.com.br>.Acesso
em:xxdexxxxxxxxdexxxx(substituirxpordadosdadatadeacessoaosite).

PublicaoImpressa:

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO01 50/52
11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988

45

Page46

Interatividade

ParticipedoaperfeioamentodaRevistaDilogoJurdico

Opinesobreoassuntoenfocadonesteartigo:cliqueaqui

SugiranovostemasparaarevistaeletrnicaDilogoJurdico:cliqueaqui

Imprimaoartigo:tecleCtrl+P

Cadastreseerecebadiretamenteporemailinformaessobrenovosartigos
publicadosnarevista:cliqueaqui

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO01 51/52
11/03/2017 OSDIREITOSFUNDAMENTAISSOCIAISNACONSTITUIODE1988

46

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:B3MtKwsDNNQJ:www.direitopublico.com.br/pdf_seguro/REVISTADIALOGOJURIDICO01 52/52

Você também pode gostar