Você está na página 1de 4

Etnografia do significante vazio

1. Com o lanamento dum projeto poltico que explora as posibilidades da razo populista de
Ernesto Laclau1, o conceito do significante vazio saiu da academia para tornar-se ferramenta
pblica, objeto de debate e termo fetiche. Contudo, tras o conceito laclauniano h uma
genealogia que enfia aoutras propostas de vazio poltico, que para Althusser comearia com O
prncipe2. No sculo XVI Itlia reunia todas as condies para encetar a unificao nacional
com a exceo de uma: a conexo entre elas, o homem sem nome que num conto sem nome
aglutine o projeto nacional. Para Althusser esse seria um homem do nada, sado do nada, e
que parte dum lugar inasignvel, porque esse nada, esse silncio, uma condio poltica do
encontro.

2. Nas Teses da filosofia da histria Benjamin atribui ao pensamento revolucionrio a tarefa de


identificar novos espaos em apertura, detetar vazios polticos onde se faz possvel a poltica:
Na realidade, no h um instante que no traa consigo a sua chance revolucionria, s que
esta tem que ser definida como uma (chance) especfica, a saber, como chance duma soluo
inteiramente nova, prescrita por uma tarefa inteiramente nova. Para o pensador
revolucionrio, a chance revolucionria peculiar de cada instante histrico resulta duma
situao poltica dada. Mas no resulta menos para ele em virtude do poder que este instante
tem como chave para abrir um recinto do pretrito completamente determinado e clausurado
at ento. O ingresso neste recinto coincide estritamente com a ao poltica.

2.1. Se o ingresso nesse recinto nesse vazio- a ao poltica em sentido estrito, para Mario
Zubiaga na negatividade absoluta que carateriza o exterior do significante vazio, ainda se
passeaiam zombies que no so conscientes do seu estado3. De novo Athusser, num texto de
1982 escrito no pavilho 7 de Soisy-sur-Seine, Sur la pens marxiste, antecipava-se com grande
lucidez: Os partidos, descansando sobre os sindicatos da aristocracia operria, so mortos
viventes que subsistiro em tanto dure a sua base material (os sindicatos detentam o poder
nos comits de empresa, os partidos fam-no nos municipios), e enquanto sejam capazes de
explorar o sacrifcio de classe dos proletrios e de abusar da situao dos subproletrios das
subcontratas. Se o marxismo ainda pode reviver a fora de destelhos, os partidos so mortos
viventes, ancorados no seu poder e no aparelho que detenta dito poder e fcilmente se
reproduze para detent-lo e detentar a sua explorao (). Vivemos nesse contradio. E
nossa gerao tocou-lhe em sorte faz-la estalar. E, pese a todas as dificultades, estalar na
rebelio da nova mocidade do mundo.

3. Um novo chano na genealogia da poltica do vazio leva-nos a La comunit che viene4. Na


anlise que Giorgio Agamben realiza da revolta chinesa de Tienanmen, ao tempo que esta se
produzia, o filsofo achava a resposta pregunta de qual pode ser a poltica de singularidade
qualquer, isto , dum ser cuja comunidade no est mediada por condio alguma de pertena
(o ser vermelho, italiano, comnista) nem pola simples ausencia de condies (comunidade
negativa, como aquela que h pouco fora proposta na Frana por Blanchot) seno pola
pertena mesma?. Tal como no 15-M, o que mais surpreendia era a relativa ausencia do
contedos determinados nas reivindicaes (democracia e liberdade so noes demasiado
genricas e difusas para constituirem objeto real dum conflito ()). Porm, o trabalnguas
filosfico de Agamben (A singularidade qualquer, que quer apropriar-se da pertena mesma,
do seu ser mesmo na linguagem, e declina por isso toda identidade e toda condio de
pertena ()) torna-se muito mais compreensvel se o espacializamos como praa vazia.

4. Joseba Sarrionandia prope com a ideia da praa vazia algo mui prximo hiptese
laclauniana, mas numa linguagem muito mais grfica5. A Transio para Sarrionandia o
exemplo da praa vazia colapsada nada mais inaugurar-se: Na praa da plis h um velho
monolito com uma inscrio inspirada por Remy de Gourmont: Os demais tm que deixar-se
impor a nossa lngua, mas ns no nos vamos deixar impor a sua lngua. um dos trastos que
enchem a praa, vem-se trambm reunas de uma igreja, est a Guardia Civil, h homens
emprestando dinheiro. H um rei esquiando, h um drone, e at hamilhares de cpias de um
catlogo que se chama Constituio, inventrio de objetos depositados nessa praa que os que
inventrom a democracia pensrom que devia estar vazia para que coubesse toda a gente.
Mas a maioria nem se acerca praa, na realidade, porque sempre est cheia de cousas e
quase no se pode nem passar. Mas o crucial que Sarrionandia extende o diagnstico
esquerda, s nossas pracinhas.

4.1. Como colapsa um significante vazio? Como se satura? Ernesto Laclau detem-se em casos
histricos como o do peronismo, que colapsa quando Pern abandona o exilo e j no pode
manter a ambiguidade calculada e o PCI de Togliatti. Aps a libertao italiana toda a
simbologa partisana funciona como simbologa nacional, e o PCI o nico partido com um
projeto propriamente nacional. certo que tinha limitaes estruturais para tornar-se um
significante vazio a obedincia ao PCUS-, mas tambm foi colapsando polo prprio processo.
Assim como o PCI decide impulsionar todas as demandas setoriais democrticas, estas vo-se
vendo cada vez mais como peas do taboleiro do partido. Sem essas condies nicas para a
emergencia dum projeto populista como as que agora se esto a dar no Estado espanhol-, o
PCI foi-se encerrando numa longa guerra de posies.

A trajetoria do BNG tambm sucetvel de entender-se como a energncia dum significante


vazio que, por falta de condies, colapsou numa guerra de posies. At h mui pouco
Galiza e todo o galego funcionrom como um significante vazio capaz de unificar a maioria
de demandas sociais (sindicais, culturais, anti-caciquis, ecologistas, etc) numa longa cadeia
equivalencial, de forma que o protesto sempre falou galego. Ainda, poder-se-ia falar de
Galiza como significante flotante, porquanto o fraguismo deu uma dura batalha para
apropriar-se dele com uma constante contra-programao, cujo conceito mais acabado foi o
da auto-identificao. Agora, numa difcil situao fora do significante vazio, propostas como
a de Asemblea Aberta-BNG demonstram a incapacidade para superar o bloqueio: a prpria
soluo um significante vazio colapsado de sada, uma nova praa vazia com uma enorme
esttua no meio de meio.

5. Em 1963 o Museu de Arte Moderna de Nova Iorque estreava uma mostra sobre arquitetura
popular de todo o mundo, e que incluia paineis com os hrreos da Galiza e Portugal. A
exposio intitulava-se Arquitetura sem arquitetos. Com toda certeza uma mostra de
Poltica sem polticos teria que comear com uma imagen da gora grega (Nenhum medo
tenho a esse homens que tm por costume deixar no centro das cidades um espao vazio,
esbardalhava Ciro, rei dos persas6), mas tambm incluiria as Casas da Palabra dos povos
amaznicos, os campos comunais da Inglaterra pr-capitalista ou as canchas do El Alto
boliviano, com a vizinhana a jogar futebol, intercambiar chicha caseira e preparar a revolta.
par, os espaos de juntana dos concelhos abertos de Galiza: o Outeiro do Concelho de
Cotovade, o Carvalho da Junta de Taboadelo Ainda h toda uma (etno) arqueologia da
democracia galega por explorar, com todos os crculos lticos que receberam nomes como
concelho ou assembleia dos mouros. Gente como Otero Pedrayo at tinha olho para detetar
formas democrticas mais l dos sujeitos polticos humanos, cando as pegas se amorean nos
outeiros no seu concello aberto pola castaeira, e mesmo encontrava a velha instituio nuns
seres to modernos como eran as estradas7.

A nica condio do espao para o concelho aberto era a sua vacuidade, de forma que no
fosse um espao de ningum porque o encontro, como recorda Deleuze, o contrrio ao
reconhecimento. Nas Aventuras de Alberte Quioi Miguel Garca Barros recorda a poltica do
vazio em Berres a comeos do sculo XX: O lugar compase de dous ncreos principaes,
afastados por unha corredoira que os comunidaba. parte de contra a carballeira
chambanlle a Espieira, i outra, a de contra o agro, a Reigada. Cara ista banda haba unha
pracia formada polo cruce de congostras e os outns ou os portales de algunhas casas, na
que costumaban axuntarse os vecios para cousas de intrs comn, tales como a represin do
gando, a limpeza das presas, os arregros do camio ou fixar o da de iren a pagar unha renda.
Igualmente, Manuel Mandianes conta como em Loureses o concello renese na
encrucillada ou no forno (comunal) se chove. Ultimamente xntanse no bar, pero iso non est
ben. Hai que reunirse na encrucillada. A encrucillada de todos e todo o mundo ten mis
liberdade de expresarse. Hai que reparar no simbolismo da encrucillada. E na manuteno
do significante vazio.

NOTAS:

1. E. Laclau. La razn populista. Buenos Aires. F.C.E., 2004.

2. L. Althusser. Le courant souterrain du materialism de la rencontre, crits philosophiques


et politiques, tomo I. Paris, Stuck/Imec, 1994.

3. M. Zubiaga. Significante vazio, Gara 5.2.2015

4. G. Agamben Tiennamen, La comunit che viene, 1990.

5. J. Sarrionandia, Somos como moros en la niebla? Pamplona. Pamiela, 2012, p. 610

6. O filsofo galego Felipe Martnez Marzoa interpreta os Dilogos de Plato como uma
filosofia em que a forma o contedo, isto , o contedo dos textos so a sua tenso dialgica
interminvel: a gora como praza vazia.
7. R. Otero Pedrayo, Entre a vendima e a castaeira. Vigo, Galaxia, 1957. As estradas em
concelho aberto estn em O angaceiro das estradas.

8. M. Garca Barros, Aventuras de Alberte Quioi. Vigo, Edicins Castrelos, 1976, p. 172.

9. M. Mandianes, Loureses, Vigo, Galaxia, 1984, p. 97.

Você também pode gostar