Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
FAUNA
1.1.1. Entomofauna Terrestre - Borboletas (Ordem Lepidoptera)
1.1.1.1. Introdução
A diversidade biológica não está homogeneamente distribuída pelo
planeta e o entendimento dos padrões de distribuição dos organismos é
essencial para a tomada de decisões corretas, visando à conservação
(RIBEIRO et al., 2008). No entanto, o conhecimento sobre a biodiversidade
ainda é escasso, principalmente de insetos em regiões tropicais, fator
preocupante frente ao ritmo atual de destruição dos ecossistemas e extinção
de espécies (WILSON, 1997).
A fauna de invertebrados, principalmente a entomofauna, desempenha
um importante papel na natureza, pois são atuantes em processos
indispensáveis para a manutenção da vida no planeta tais como:
decomposição, ciclagem de nutrientes, produtividade secundaria, fluxo de
energia, polinização, dispersão de semente, entre outros (DINIZ et al., 2006). A
partir destes dados básicos é possível adotar indicadores de biodiversidade em
estudos de avaliação de impacto ambiental e planos de manejo (FERNANDES
et al.,1995).
A ordem Lepidoptera corresponde a segunda maior ordem da classe
Insecta compreendendo aproximadamente 150 mil espécies, das quais 19 mil
são borboletas (HEPPNER, 1991). Há um padrão bastante característico para
comunidades de lepidopteras em ambientes tropicais, apresentando uma alta
riqueza de espécies com baixa abundância de indivíduos (PRICE et al., 1980).
No Brasil, devem ocorrer, ao todo, 80 mil espécies desta ordem, das
quais aproximadamente 3.300 são de borboletas (BROWN e GIFFORD, 2002).
O Cerrado é atualmente reconhecido como um dos biomas terrestres com
maior diversidade de animais de todo o planeta, incluindo o grupo das
lepidopteras (BROWN JR.; MIELKE, 1967a, b; BROWN JR.; GIFFORD, 2002),
com aproximadamente um terço da biota brasileira e riqueza mínima estimada
em 320 mil espécies (DIAS, 1996), sendo que os insetos compreendem a
maior parte das espécies da fauna (DINIZ; MORAIS, 1995).
No DF, a riqueza de borboletas está estimada em 839 espécies
classificada em seis grandes famílias, a saber: Papilionidae, Pieridae,
Nymphalidae, Lycaenidae, Riodinidae e Hesperiidae. Estas 839 espécies
correspondem a aproximadamente 10,77% de toda a fauna de borboletas
neotropical. Se comparado ao total de aproximadamente 3.268 espécies de
borboletas em território brasileiro, o número de 839 espécies de borboletas do
DF representa 25,67% desse total (MIELKE et. al, 2008).
O primeiro estudo aprofundado envolvendo a fauna de borboletas
desta região foi realizado por Brown e Mielke (1967 a, b) em áreas vizinhas à
APA Gama e Cabeça de Veado, como o Jardim Zoológico de Brasília, o
Parque do Gama (143 ha) e o Brasília Country Clube. Outros trabalhos
envolvendo levantamentos da fauna de borboletas foram realizados por
Ferreira (1982), Pinheiro e Ortiz (1992), Diniz e Morais (1995, 1997) e Pinheiro
(2005).
1.1.1.2. Metodologia
A lista de espécies apresentada para a APA Gama-Cabeça de Veado
(Tabela 1) foi encontrada no estudo realizado por Pinheiro e Emery (2006). Já
a lista apresentada para o Complexo Conservacionista do Jardim Botânico de
Brasília foi realizada, com dados primários, a partir de buscas ativas com puçá
em um período entre os anos de 2014 a 2018.
As espécies ameaçadas de extinção foram determinadas de acordo
com a Lista da Fauna Brasileira Ameaçada de Extinção, Portaria nº 444, de 17
de dezembro de 2014 (MMA, 2014) e a lista apresentada pela “International
Union Conservation of Nature” (IUCN, 2018).
Para um melhor entendimento do diagnóstico, as espécies foram
separadas por família, subfamília e tribo, respectivamente. Informações sobre
espécies ameaçadas, endêmicas e as bioindicadoras de ambientes
preservados possibilitam uma compreensão melhor sobre essas espécies e
principalmente a identificação de áreas prioritárias para a sua conservação.
1.1.1.3. Resultados
Borboletas da APA Gama-Cabeça de Veado – A atual lista de
borboletas da APA Gama-Cabeça de Veado, realizada por dados secundários,
segundo Pinheiro e Emery (2006) é composta por 507 espécies, distribuída em
seis famílias, 22 subfamílias e 42 tribos. Para as borboletas de ocorrência na
APA Gama-Cabeça de Veado, as famílias mais representativas foram
Hesperiidae com 165 espécies, seguida da Nymphalidae com 163 espécies
(Tabela 1).
Figura 3. Cunizza hirlanda planasia – Dorsal. Figura 4. Cunizza hirlanda planasia – Ventral.
Tabela 2. Lista das espécies de borboletas do Acervo Científico do Jardim Botânico de Brasília
- JBB, Legenda: E.A (Categorias de Espécies ameaçadas); Em perigo (EN); Quase ameaçado
(NT); Vulnerável (VU); End. (Endêmicas); PE (Espécies Potencialmente Endêmicas do Bioma
Cerrado); EC (Espécies endêmicas do Cerrado).
Família Nymphalidae (67) E.A / End.
Subfamília: Biblidinae
Tribo: Ageroniini
Hamadryas amphinome amphinome
Hamadryas chloe rhea
Hamadryas februa
Hamadryas feronia feronia
Tribo: Biblidini
Mestra dorcas apicalis
Tribo: Callicorini
Callicore astarte selima
Callicore sorana sorana
Diaethria eluina eluina PE
Tribo: Catonephelini
Catonephele acontius
Eunica bechina bechina
Eunica cuvierii
Eunica tatila bellaria
Eunica volumna volumna
Tribo: Epiphelini
Temenis laothoe meridionalis
Tribo: Eubagini
Dynamine agacles agacles
Subfamília: Charaxinae
Tribo: Anaeini
Fountainea ryphea phidile
Memphis moruus stheno
Siderone galanthis galanthis
Zaretis isidora
Tribo: Preponini
Archaeoprepona demophon thalpius
Prepona claudina godmani PE
Prepona laertes demodice
Prepona pheridamas
Subfamília: Cyrestinae
Tribo: Cyrestini
Marpesia petreus
Marpesia chiron chiron
Subfamília: Danainae
Tribo: Ithomiini
Aeria elara elarina
Dircenna dero dero
Hypoleria alema consimilis PE
Mechanitis polymnia casabranca
Methona themisto
Thyridia psidii hippodamia
Subfamília: Heliconiinae
Tribo: Acraeini
Actinote pellenea pellenea
Actinote surima surima
Tribo: Argynnini
Euptoieta hegesia meridiania
Tribo: Heliconiini
Agraulis vanilla maculosa
Heliconius besckei
Heliconius erato phillis
Heliconius melpomene burchelli
Heliconius sara thamar
Subfamília: Libytheinae
Tribo: #
Libytheana carinenta carinenta
Subfamília: Limenitidinae
Tribo: Limenitidini
Adelpha plesaure
Subfamília: Nymphalinae
Tribo: Coeini
Historis odius odius
Tribo: Junoniini
Junomia evarete evarete
Tribo: Melitaeini
Chlosyne lacinia saundersi
Phystis simois simois
Tegosa claudina
Tribo: Nymphalini
Colobura dirce dirce
Vanessa myrinna
Tribo: Victorinini
Anartia jatrophae jatrophae
Siproeta epaphus trayja
Siproeta stelenes stelenes
Subfamília: Satyrinae
Tribo: Brassolini
Brassolis sophorae sophorae
Caligo illioneus illioneus
Eryphanis automedon automedon
Dynastor darius darius
Narope cyllabarus
Opsiphanes invirae remoliatus
Tribo: Morphini
Morpho helenor achilides
Morpho menelaus coeruleus
Tribo: Satyrini
Godartiana luederwaldti
Hermeuptychia fallax fallax
Pareuptychia ocirrhoe
Taygetis echo echo
Taygetis laches marginata
Yphthimoides pacta
Yphthimoides renata
Yphthimoides yphthima
Família: Hesperiidae (39)
Subfamília: Eudaminae
Tribo: #
Aguna albsistria abistria
Aguna asander asander
Aguna aurunce hypozonius
Autochton itylus
Chioides catillus albius EC
Cogia calchas
Epargyreu exadeus exadeus
Sarmientoia almeidai PE
Udranomia spitzi
Urbanus cindra
Urbanus dorante dorante
Urbanus esmeraldus
Urbanus simplicius
Urbanus teleus
Subfamília: Hesperiinae
Tribo: Calpodini
Panoquina bola
Synale hylaspes
Tribo: Hesperiini
Polites vibex catilina
Pompeius pompeius
Xeniades chalestra chalestra
Tribo: Incertae-sedis
Perichares philetes
Tribo: Moncini
Cobalopsis nero
Lerema lineosa
Lerodea eufala eufala
Vehilius inca
Vettius lucretius
Subfamília: Pyrginae
Tribo: Achlyodime
Eantes thraso
Tribo: Carcharodini
Sophista latifasciata EC
Viola viollela
Tribo: Erynnini
Cycloglypha thrasibulus thrasibulus
Gorgythion begga begga
Gorgythion beggina escalophoides
Timochares trifasciata
Tribo: Pyrgini
Heliopetes alana
Heliopetes arsalte
Pyrgus orcus
Xenophanes tryxus
Tribo: Pyrrhopygini
Jemadia menechmus menechmus
Mysoria barcastus barta
Pyrrhopyge pelota
Família: Pieridae (11)
Subfamília: Coliadinae
Tribo: #
Anteos clorinde
Aphrissa statira statira
Eurema elathea elathea
Eurema phiale Paula
Phoebis argante argante
Phoebis sennae sennae
Pyrisitia nise tenella
Subfamília: Pierinae
Tribo: Antocharidini
Cunizza hirlanda planasia PE / VU (MMA 2014)
Tribo: Pierini
Archonias brassolis tereas
Melete lycimnia paulista
Glutophrissa drusilla drusilla
Família: Riondinidae (15)
Subfamília: Riodininae
Tribo: Helicopini
Emesis diogenia
Emesis mandana
Tribo: Nymphidiini
Aricoris caracensis EC
Aricoris hubrichi
Juditha molpe
Tribo: Riodinini
Amarynthis meneria
Chalodeta chaonitis
Chalodeta theodora
Lasaia agesilas agesilas
Lyropteryx terpsichore terpsichore
Melanis aegates lilybaeus
Parcella amarynthina
Rhetus periander arthuriana PE
Tribo: Stalachtini
Stalachtis phlegia phlegetontia
Tribo: Symmachiini
Pirascca sagaris satnius
Família: Lycaenidae (10)
Subfamília: Theclinae
Tribo: Eumaeini
Anthiades hebraeus
Arawacus tarania
Bistonina mantica PE
Brangas getus
Ministrymon azia
Parrhasius polibetes
Tmolus venustus
Subfamília: Polyommatinae
Tribo: #
Elkalyce cogina
Hemiargus hanno hanno
Leptotes cassius
Família: Papilionidae (06)
Subfamília: Papilioninae
Tribo: Papilionini
Heraclides anchisiades capys
Heraclides thoas brasiliensis
Tribo: Troidini
Battus crassus crassus
Battus polydamas polydamas
Parides ancora nefalio
Parides ancora orbignyanus
Figura 115 - Rhetus periander arthuriana Figura 12- Hipoleria alema consimilis
BROWN JR., K.S.; MIELKE, O.H.H. 1967a. Lepidoptera of the Central Brazil
Plateau. I. Preliminary list of Rhopalocera: Introduction, Nymphalidae,
Libytheidae. J. Lepid. Soc. 21: 77–106.
BROWN JR., K.S.; MIELKE, O.H.H. 1967b. Lepidoptera of the Central Brazil
Plateau. II. Preliminary list of Rhopalocera (continued): Lycaenidae, Pieridae,
Papilionidae, Hesperiidae.J. Lepid. Soc. 21: 145–168.
BROWN JR., K.S.; FREITAS, A.V.L. 1999. Lepidóptera. In.: C.R.F.E Brandão;
E.M. Cancello, (eds.). São Paulo, FAPESP. In: Biodiversidade do Estado de
São Paulo, Brasil: síntese do conhecimento ao final do século XX. v.5
Invertebrados terrestres, p.227-243.
DINIZ, I.R.; MORAIS, H.C.; GONÇALVES, R.G. 2006. Insetos.PP. 219-223. In:
P. Braga Netto (ed.). APA de Cafuringa: a útima fronteira natural do DF.
Secretaria de Meio Ambiente e Recursos Hidricos. Brasilia: Semarh, 543p.
HEPPNER, J.B. 1991. Faunal regions and the diversity of Lepidoptera. Tropical
Lepidoptera, 2: 1-85.
IUCN, The IUCN Red List of Threatened Species. 2013. Disponível em:
http://www.iucnredlist.org/details/57128/0. Acesso em out 2014.
RIBEIRO, D.B.; PRADO, P.I.; BROWN JUNIOR, K.S.; FREITAS, A.V.L. 2008.
Additive partitioning of butterfly diversity in a fragment landscape: importance of
scale and implications for conservation. Diversity Distrib. 14(6):961-968.
http://dx.doi.org/10.1111/j.1472-4642.2008.00505.x.
WILSON, E.O. 1997. A situação atual da diversidade biológica. In: E.O. Wilson;
Peter, F.M. (eds). Biodiversidade. Editora Nova Fronteira, Rio de Janeiro, p.3-
24.