Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
Cantos Africanos em Umbundo
Cantos Africanos em Umbundo
Cantos africanos
em umbundo
Snia Queiroz
Reviso e normalizao
Belo Horizonte
FALE/UFMG
2008
Sumrio
Vocabulrio afro-brasileiro . 6
Vocabulrio afro-brasileiro
Ktia Trindade, Lauro Azevedo, Lira Crdova,
Raquel Coelho
Vocabulrio afro-descendente
Acaraj (kwa) Bolinho frito feito de massa de feijo-fradinho.
Angu (kwa) Massa de farinha de milho, de mandioca ou de
arroz, com gua e sal, e escaldada ao fogo.
Assento (kwa) altar das divindades, dentro ou fora do terreiro.
Ax (kwa) fora divina.
Bab (banto) tratamento que era dado s amas pretas e
velhas.
Baguna
(banto)
desordem,
confuso
(bagunado,
bagunceiro).
Banguela (banto) desdentado ou quem tem a arcada dentria
falha na frente.
Batucar (banto) repetir a mesma coisa insistentemente.
Belelu (banto) ir ou ir-se para o belelu morrer, sumir,
desaparecer.
Berimbau (banto) instrumento de capoeira.
Biboca (banto) casa, lugar sujo.
Bolol (banto/kwa) confuso, barulho.
Borocox (banto/kwa) pessoa envelhecida, fraca, sem
coragem.
Brucutu (banto) homem forte e rude.
Bumbum (banto) bunda.
Bunda (banto) ndegas, traseiro.
Cachaa (banto) aguardente de cana.
Caula (banto) o mais novo dos filhos ou irmos.
Cafofo (banto) quarto, recinto privado, lugar reservado com
coisas velhas ou usadas.
Cafund (banto) lugar distante e atrasado, na expresso
popular onde Judas perdeu as botas.
Cafun (banto) ato de coar, de leve, a cabea de algum,
dando estalidos com as unhas para provocar sono.
Calango (banto) lagarto maior que a lagartixa.
Calombo (banto) inchao, protuberncia.
Canga (banto) tecido usado como sada-de-praia.
8
10
Saudaes/Tuapandula
Despedidas/Kuluisika
Umbundo
Quimbundo
Portugus
: Walale-po ciwa?
: Wa zekele?
: X. Eie kia se ua
love?
zekele?
voc?
: Nga zekele
Umbundo
Quimbundo
Portugus
: Utanha uwa.
: Mua nange.
: Boa tarde.
: Ndapandula.
: Nga sakidila.
: Obrigado.
: Sala-po ciwa.
: Xala kiambote.
: Passe bem.
: Wa kola-po ciwa?
: Sali-po ciwa.
: X. Kiambote
: Estou bem.
: Kuende-po ciwa.
: Nde kiambote.
: Eu vou levando/Eu
: Lala-po ciwa
: Zeka kiambote
Nda love?
: Ame ulo
: Lali-po ciwa.
noite./Durma
: Boa noite./Durmam
bem.
agora?
agora.
: Weya o, nhe ca
: E a, o que est
kunena?
mandando?
: He. Ndeya o,
: No mando nada.
lacimue ca ndinena.
: Lacimue.
: Zekenu.
: E ento, chegando
: Nhe wendela?
Boa
bem.
lokamuenho kaco.
: Vokuiya omo?
: Passem bem.
: Por nada.
: Ko mangu.
: Fique vontade.
: Kuku.Sanga
: Obrigado, voc
mangu.
tambm.
: Kuku.
: Obrigado
11
12
axla axilas
barba
barriga
boca
bochecha bochechas
brao braos
cabea
cabelo
cabelo branco
calcanhar
canela
cara
corao
corpo
costa
costela
dedo dedos
dente
joelho
nariz
nuca
olho olhos
orelha orelhas
p
peito
pescoo
seio
ovla
olunjala olonjala
tripa
unha unhas
Nmeros/Tu tendi
Animais/Ovinhama
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
40
50
60
70
80
90
100
200
300
400
500
600
700
800
900
1.000
1.000.000
omiapia
andorinha
ongombe
boi
ohombo
cabrito
ombu
Cgado
ombua
co
ombinji
co do mato
onoh
cobra
ondiba ou kandimba
coelho
ongonga
corvo
onjamba
elefante
osangi
galinha
ekondombo
galo
ongato*
gato
olusimba
gato bravo
oningi
hiena
ongeve
hipoptamo
ongandu
jacar
oguluve
javali
ohosi
leo
osima
macaco
ongu
ona
omeme
ovelha
onjila
pssaro
opato*
pato
opomba*
pomba
ongulo
porco
omuku
rato
* Animais oriundos da Europa
Bebidas/oviuaua
ovava
ociasa ou okacasa
ocisangua
ochibombo
asengele
gua
bebida
cerveja
cerveja forte
leite
13
14
Umbundo
mosi
vali
tatu
kula
talo
epandu
epandu vali
ecella
ecea
ekui
ekui la mosi
ekui la vali
ekui la vitatu
ekui la kula
ekui la vitlo
ekui lepandu
ekui lepandu vali
ekui lecella
ekui lecea
akui avali
akui avali lumosi ou lamosi
akui avali la vivali
akui avali la vitatu
akui avali la kula
akui avali la tlo
akui avali lepandu
akui avali lepandu vali
akui avali lecella
akui avali lecea
akui atatu
akui akula
akui atlo
akui epandu
akui epandu vali
akui ecella
akui ecea
ocita
ovita vivali
ovita vitatu
ovita vikula
ovita vitlo
ovita epandu
ovita epandu vali
ovita ecella
ovita ecea
ohuluki
ohulua
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
40
50
60
70
80
90
100
200
300
400
500
600
700
800
900
1.000
1.000.000
Quimbundo
moxi
iari ou iadi
tatu
uana
tanu
samanu
sambuari ou sambuadi
nake
ivua ou vua
kuinii ou kuinhi
kuinii ni moxi
kuinii ni iari
kuinii ni tatu
kuinii ni uana
kuinii ni tanu
kuinii ni samanu
kuinii ni sambuari ou sambuadi
kuinii ni nake
kuiniivua
makuiniari ou makuinhi iadi
makuiniari ni moxi
makuiniari ni iari
makuiniari ni tatu
makuiniari ni uana
makuiniari ni tanu
makuiniari ni samanu
makuiniari ni sambuari
makuiniari ni nake
makuiniari ni ivau
makuinia-tatu
makuinia-uana
makuinia-tanu
makuinia-samanu
makuinii-sambuari
mukuinii-nake
makuinii-vua
hma
hma jiiari
hma jitatu
hma jiuana
hma jitanu
hma jisamanu
hma sambuari
hma nake
hma vua
kuinii ria hma ou hulukajui
hueve
16
Provrbio/Alupolo
Provrbios em umbundo. Antes de pronunciar os provrbios os
mais-velhos dizem: Akulu hati (Mais-velhos) como respeito aos
ancestrais.
Ya ndindima yiloka eveke.
Quando troveja, a queda da chuva eminente. Quem se molhar
bobo.
Ukuele ka kulongi uveke, wakusanga lawo.
Se te consideram bobo, porque realmente voc . As nossas
aes revelam as nossas qualidades.
Kapasui okuokuo olondunge visuapo.
Onde no cabe o brao, a inteligncia resolve. Sempre que nos
encontrarmos em situaes difceis, deveremos usar a
inteligncia.
17
18
Wa ponda yu wa yasa.
Quem matou quem acertou.
20
Cantos/Ovisungo
Ocisungo co ku tambula
akombe
Tuapandula akombe vetu veya
Wa tunda kofeka yo cipla
Tuapandula akombe vetu veya
Watunda kofeka yo cipla
O sikola
O sikola ikuete upange wo
kulongisa amalehe
O sikola ikuete upange wo
kulongisa amalehe
Nda lowesi lacimue cenda te
lombili yalua
Nda lowesi lacimue cenda te
lombili yalua.
A escola
A escola tem o dever de
ensinar os mais jovens
Com preguia nada anda
preciso ter muita vontade
Kulima kuvala
Kulima kuvala
Kulima kuvala
katemo kange teka
Kulima kuvala
Kulima kuvala
katemo kange teka
Etavio:
Nye watekela
Katemo
kayevala
ndm, ndm
Canto de trabalho.
21
Canto de trabalho no
cultivo
Cultivar doi
Minha enxada quebrou
ndm,
Resposta:
Porque quebrou
Enxadinha soava Ndm,
ndm, ndm
kalui ketu
O kalui ketu kaposoka
Ka kuete ovava opululu
Yeveleli okuenda kuaye
Puva puva
O nosso rio
O nosso rio lindo
Tem guas limpas
Escutem o movimento dele
Puva puva
Ocisungo co kuluisika
Lava vanda
lava vacala
utima umosi
Lava vanda
lava vacala
utima umosi
Utima umosi,
utima umosi,
utima umosi
Canto de despedida
os que vo,
os que ficam
um s corao
os que vo,
os que ficam
um s corao
um s corao
um s corao
um s corao
Kacine katingoka
Onjimbi:
Kacine katingoka
Etavio:
Kacine katingoka
O kumla osule
Tingo, tingo, tingo
Kacine katingoka
O kumla osule
Tingo
Tingo
O cilende calukula
O cilende calukula
O cilende calukula
O cilende calukula
O cilende calukula
O cilende ya ya we
O cilende ya ya we
O cilende calukula
Canto de despedida.
Ocisungo ca talo
A kombe tua lavokale veya
A kombe tua lavokale veya
A kombe tua lavokale veya
Etali veya
Gosto muito
Gosto muito
Eufricamente
Pilo remexe
Solo:
Pilo balana
Coro:
Pilo balana
Quando v o milho
tingo, tingo, tingo
23
24
Ocisungo ci longisa
okutenda
Umosi wa kayeva
Wa kayeva ondimba
Umosi kuenda lombua yaye
Wa kayeva ondimba
Vavali va kayeva
Va kayeva ondimba
Vavali, umosi, kuenda lombua
yaye
Va kayeva ondimba
Dois caaram
Caaram coelho
Dois, um com seus ces
Caaram coelho
Vatatu va kayeva
Va kayeva ondimba
Vatatu, vavali, umosi, kuenda
lombua yaye
Va kayeva ondimba
Trs caaram
Caaram coelho
Trs, Dois, um, e seus ces
Caaram coelho
Vakula va kayeva
Va kayeva ondimba
Vakula,
vatatu,
vavali,
umosi, kuenda lombua yaye
Va kayeva ondimba
Quatro caaram
Caaram coelho
Quatro, trs, dois, um, e seus
ces
Caaram coelho
Vatlo va kayeva
Va kayeva ondimba
Vatlo,
vakula,
vatatu,
vavali, umosi, kuenda lombua
yaye
Va kayeva ondimba
Cinco caaram
Caaram coelho
Cinco, quatro, trs, dois, um,
e seus ces
Caaram coelho
Epandu va kayeva
Va kayeva ondimba
Epandu,
vatlo,
Seis caaram
Caaram coelho
Seis, cinco, quatro, trs, dois,
vakula,
25
Sete caaram
Caaram coelho
Sete, seis, cinco, quatro, trs,
dois, um, e seus ces
Caaram coelho
Ecell va kayeva
Va kayeva ondimba
Ecella, epandu vali, epandu,
vatlo,
vakula,
vatatu,
vavali, umosi, kuenda lombua
yaye
Va kayeva ondimba
Oito caaram
Caaram coelho
Oito, sete, seis, cinco, quatro,
trs, dois, um, e seus ces
Caaram coelho
Eceya va kayeva
Va kayeva ondimba
Eceya, ecella, epandu vali,
epandu,
vatlo,
vakula,
vatatu, vavali, umosi, kuenda
lombua yaye
Va kayeva ondimba
Nove caaram
Caaram coelho
Nove, oito, sete, seis, cinco,
quatro, trs, dois, um, e seus
ces
Caaram coelho
Ekui va kayeva
Va kayeva ondimba
Ekui, eceya, ecella, epandu
vali, yoo, vatlo, vakula,
vatatu, vavali, umosi, kuenda
lombua yaye
Va kayeva ondimba
Dez caaram
Caaram coelho
Dez, nove, oito, sete, seis,
cinco, quatro, trs, dois, um,
e seus ces
Caaram coelho
26
Omla volonjamba
Omla vange volonjamba
Omla vange volonjamba, ndi
valinga ndati?
Ndupa po ya Njamba, ya Hossi
Osukoka
Olila, olila
Olila, olila
Olila osukoka
Filhos gmeos
Meus filhos gmeos
Meus filhos gmeos, como
fao?
Pego o Njamba, o Hossi geme
Chora, chora
Chora, chora
Chora, geme
Em Angola, o primeiro filho de gmeos chamado Jamba e o segundo de Hossi, no caso de dois
meninos. A filha gmea chamada de Ngueve. Esses nomes so homenagens a animais
importantes para a cultura: onjamba (elefante), ongeve (hipoptamo) e ohosi (leo).
Otembo yokuloya
Onjimbi:
Vonjo, vonjo el
Ndao si kuete olonanga
Vonjo, vonjo el
Ndao si kuete olonanga,
mbeleka
Etavio:
Vonjo, vonjo el
Ndao si kuete olonanga
Vonjo, vonjo el
Ndao si kuete olonanga
mbeleka
Onjimbi:
Ndombua kolela
Ndombua kolela
Ndombua kolela
Vonjo lika wove we
Ka cilingi cimue
Ka cilingi cimue
Otembo yokuloya we
Tempo de guerra
Solo:
Em casa, em casa
Embora no tenha panos
Em casa, em casa
Embora no tenha panos,
carrego a criana nas costas
Coro:
Em casa, em casa
Embora no tenha panos
Em casa, em casa
Embora no tenha pano,
carrego a criana nas costas
Solo:
Coragem de esposa
Coragem de esposa
Coragem de esposa
Sozinha em sua casa
No faz mal
No faz mal
O tempo de guerra
Enju a ala
Enju, enju
Enju a ala
Enju, enju
Sumuluise ofeka yetu frica
Venha senhor
Venha, venha
Venha senhor
Venha, venha
Abenoa nossa terra, frica
Nossa terra, frica
Este canto uma verso feita por Amadeu Fonseca Chitacumula, do Hino frica, composto
em zulu por Enoch Sontonga, em 1897, com o ttulo Nkosi SikeleliAfrica.
Essa msica fala da esposa que, nos tempos de guerra, espera pelo marido, em casa, cuidando
das crianas. Normalmente, o homem responsvel por levar os panos.
27
28
Glossrio
C
Calinga faz. Do verbo Okulinga
Calua muito
Calukula brotou, do verbo Okulukula
Camle, camale coisa alheia, alheio
Cassinda filho (a) nascido aps gmeos
Cemba-nima dezembro
Cenda eterno, infinito
Civola apodrece, do verbo Okuvola
Cifa morre, do verbo Okufa
Cilimba esquece (com sentido de desistir)
Cilingi Fazem, do verbo Okulinga
Cimue nada, nenhum
Cipla longe
Cipepa o que saboroso. Ver Okupepa
Cipopia fala
Cipua acaba
Citito pequeno
Citumala coisa firme
Civala o que doe. Ver Okuvala
Cosi tudo
Cukupoya escorrega, do verbo Okupoyoha
A
Akasa garras do leo.
Akokoto cemitrio dos sobas/nobres
Akombe plural de Ukombe
Ale ou
Akui akula quarenta
Akui atlo cinqenta
Akui atatu - trinta
Akui avali vinte
Akui avali la kula vinte e quatro
Akui avali lamosi vinte e um
Akui avali la vivali vinte e dois
Akui avali la vitatu vinte e trs
Akui avali la talo vinte e cinco
Akui avali lecea vinte e nove
Akui avali lecella vinte e oito
Akui avali lepandu vinte e seis
Akui avali lepandu vali vinte e sete
Akui ecea noventa
Akui ecella oitenta
Akui epandu sessenta
Akui epandu vali setenta
Alupolo provrbio
Alussapo histrias
Amalehe, umalehe jovem.
Apa paliyakela brigam. Do verbo Okuliaka
Asengele leite
Atama plural de Etama
Ava - aqueles
Avele plural de Evele
Avola, ca vola podres.
E
Ecea nove
Ecelala oito
Ekamba amigo
Ekanja calcanhar
Ekende broa
Ekende lie ondio broa de banana
Ekepa osso
Ekondombo galo
Ekosi nuca
Ekui dez
Ekui la kula quatorze
29
30
F
Feka terra
Fum eterno
H
Hossi Leo. Tambm se refere ao 2 gmeo nascido, desde que
seja do sexo masculino
I
Ikuete Tem, do verbo Okukuata
Ilalamo dorme, do verbo Okulala
Imbo, yimbo bairro
Imo barriga
Iso olho
Iwa boa
K
Ka prefixo de diminutivo (quando ligado a substantivo);
partcula de negao (quando se referir a verbo)
Ka ca linguile no foi feita.
Ka ca lisokele no parece.
Kacileme no pesa
Ka cilingi no faz. Ver Okulinga
Kacine plural de Ocine
Kaciyo panela velha
Ka ikuata no segura. Ver Okukuata
Kaiveleka no carrega criana nas costas
Kakolele no amadureceu
Ka kuete tem, do verbo Okukuata
Ka leh no cheira. Do verbo Okuleh
Kaliye nova
31
32
L
La e
Lacimue nada
Langeka deita para dormir, do verbo Okulangela
Lava aos que
Lavokale aguardou, do verbo Okulavoka
Lawo, love contigo
Lia de
Liaye dele
Liange, cange meu
Lika - sozinho
33
34
M
Makulo - esposa
Mbala-vipembe outubro
Mbeleka carrega o filho s costas, do verbo Okuveleka
Mbambi, ombambi frio, veado
Mbeu cgado
Momo porque
Mosi um
Muafa morreu, do verbo Okufa
Muli , tem
Mutunda sai, do verbo Okutunda
N
ala senhor
Nda com, se (condicional), quando. Tambm pode ser uma
partcula de passado, quando ligado ao verbo.
Ndaka, ondaka palavra
Ndao nem, tanto, embora
Ndati como
Nda wasanga encontrou, do verbo Okusanga
35
O
Oapia axila
Ociasa bebida
Ocibombo cerveja forte
Ocilende cacho de fruta
Ocilene som
Ocimbamba curandeiro
Ocimuno ladro
Ocine pilo
Ocipa co ngombe couro de boi
Ocipala cara, rosto
Ocipla longe
Ocisangua cerveja
Ocisingi tronco
Ocisungo canto
Ocita cem
Ocitangi problema
Ocitungo feixe de lenha
Ofeka Nao
Ofuka dvida
Oguluve javali
Ohali sofrimento
36
Ohombo cabrito
Ohosi leo
Ohulaki mil
Ohulua um milho
Oita piro
Ojende velho
Okacasa bebida
Oki mulher
Oka ku kuelela que vai se casar. Ver Okukuela
Okalui riacho
Okamola criancinha
Okasi quem est
Oko ali
Okuambata levar
Okucala ficar
Okuenda ir, andar
Okuete que tem, do verbo Okukuata
Okueyva escutar, ouvir
Okufa morrer
Okuiya chegar
Okukala estar
Okukapa pr
Okukola amadurecer; crescer
Okukolela confiar
Okukuata ter, segurar
Okukuela casar
Okukuka envelhecer
Okukulih saber, conhecer
Okukuta amarrar
Okulala dormir
Okulamba pedir
Okulandula acompanhar
Okulangela cuidar, deitar para dormir
Okulangisa ensinar
Okulavoka aguardar
Okuleh cheirar
Okulema pesar
Okulembika, okuvembika enterrar, esconder
Okulemeh machucar
Okulemela acudir, socorrer
Okulia comer, engolir
Okuliaka brigar
Okulila chorar
Okulima cultivar
Okulimbuka reconhecer
Okulinga fazer
Okuliusika despedir
Okulombola colher
Okulongisa ensinar, catequizar
Okuloya disparar
Okulukula brotar, arrotar
Okusenga mexer
Okuliseya arrastar
Okulisoka parecer
Okuliteka juntar
Okulo p
Okuloka cair
Olulomba adorar
Okulonda subir
Okulonga educar. Ver Okulongisa.
Okuluhiso sabedoria
Okulungula aconselhar, alertar
Okumla acabar
Okunal puxar
Okunasi jogar fora, desprezar
Okunena trazer
Okundindima trovejar
Okuokuo brao
Okupa tirar
Okupandeka amarrar, prender
Okupandula bater palmas, agradecer
Okupema cortar grama
37
38
Okupemba espirrar
Okupepa saborear
Okupesela perder
Okupika cozinhar o piro
Okupita passar
Okuponda matar
Okupoyoha escorregar
Okupopia falar
Okupupula bater
Okupuya puxar
Okusanga encontrar
Okusanjuisa alegrar, interessar
Okusinda empurrar
Okusola gostar
Okusomboka pular
Okusoveka intercalar
Okusua caber
Okusumbila respeitar
Okusuila cochilar
Okuta, ce kuta farto
Okutala vivenciar, olhar
Okutala ohali sofrer. Ao p da letra: vivenciar o sofrimento.
Okutambula receber
Okutava aceitar. Usado tambm como resposta nas frmulas
de abertura, aceito a histria
Okuteka pintar
Okutekela inclinar
Okutelula quebrar, partir
Okutenda contar
Okutingoka balanar
Okutola apertar
Okutomba desprezar
Okutunda sair
Okuvala doer
Okuvaluka, okuivaluka lembrar
Okuvangula falar, conversar
39
Okuvanja ver
Okuveleka carregar os filhos
Okuveta bater
Okuvola apodrecer
Okuwaya espalhar
Okuya vir
Okuyua nadar
Okuyasa acertar
Okuyeva caar
Okuyevelela escutar
Okuyongola querer
Okuyovoka salvar
Olete vejo
Olila chora, do verbo Okulila
Oliseya arrasta-se
Oloapia plural de Oapia.
Olonaka terreno baixio, mido; beira de rio
Olonanga plural de Onanga
Olondaka plural de Ondaka
Olondunge juzo, inteligncia
Oloneke plural de Eteke
Olongingi formiga
Olonjala plural de Olunjala
Olonjamba Gmeo
Olonjele barba
Olofuka plural de Ofuka
Olombinga plural de Ombinga
Olongunja plural de Ongunja
Olosi plural de Osi
Olui rio
Olu luiya aquele que vem, ver Okuya
Olumati costela
Olundovi corda
Olunjala unha
Olusimba gato bravo
Omla filho
40
Ongolo joelho
Ongombe boi
Ongonga corvo
Ongongo sofrimento
Ongu ona
Ongulo porco
Ongunja trabalhador
Ongusu fora
Onima, onyima costas
Oningi hiena
Onjamba elefante
Onjila caminho, pssaro
Onjimbi cantador ou cantor
Onjo casa
Onjo yakulu casa dos espritos
Onjo yumbanda casa de feitio
Onoha cobra
Ooma batuque
O okuyeva aquele que escuta
Opesela perde, do verbo Okupesela
Opululu limpo
Osi ms ou estrela
Osangi galinha
Osima macaco
Osingo pescoo
Osito carne
Osole gostas, do verbo Okusola
Osoma sbio
Osomboka pula, do verbo Okusomboka
Osukoka geme
Osule milho ou mandioca deixado de molho na gua, para,
posteriormente, ser modo para a fuba
Osunila cochila, do verbo Okusuila
Otembo momento, tempo
Otembo yokuloya tempo de guerra
Ovla tripa
42
Sanga seno
Sanjuisa - alegrai
Sekulo esposo
Sikola escola, emprstimo do portugus.
Si kuete no tenha, do verbo Okukuata
Suku deus
Sumbila respeita, do verbo Okusumbila
Sumuluise abenoai
Sumuluiso - beno
Susu janeiro
Susulha tirar parte do que havia
T
Talo cinco
Tatu trs
Teka quebra. Ver Okutelula
Tingo onomatopia para o barulho da balanar do pilo
Tuapandula obrigado. Ver o verbo Okupandula
U
Ufeko moa
Ukai mulher
Ukolo corda
Ukombe visita
Ukuele outro
Ukuenje rapaz
Ukulu, kukululu mais velho
Ulambo pano, vestimenta
Ulema pesa, do verbo Okulema
Ulika, lika,culika sozinho
Ulima ano
Ulume homem
Umbanda feitio
Umosi um
Unene grandeza, fora
P
Pemi embaixo
Ponda mata, do verbo Okuponda
Posi, osi cho
Pungo, epungu milho
Puva, puva barulho das ondas (onomatopia)
43
44
Unha palmatria
U okuta aquele que se farta
Upange dever
Upika escravido
Upindi canela (parte do corpo)
Usenge mata
Usua descanso
Uta arma
Uta wondalu arma de fogo
Utaha ou utaa sol da tarde
Uteke noite
Uti rvore
Utima corao
Utu cabea
Utumbo mandioca
Uveke/eveke bobo
Uwa beleza
Wa do, quem
Wafa morreu
Wa kayeva caou, do verbo Okukayeva
Wakulih - conheceu
Wa kusanga encontrou, do verbo Okusanga
Wa linga tem, do verbo Okulinga
Wa ndako andou, do verbo Okuenda
Wa ngandu do jacar
Wangu, owangu grama, capim
Wa ponda quem matou. Ver Okuponda
Waposoka lindo. Ver Kaposoka
Wa tekela quebrou. Ver Okutelula
Wa tomba despreza. Do verbo Okutomba.
Wa valuka lembrou
Wa velapo, ca velapo superior
Wa veta quem bateu
Wa yasa quem acertou. Ver Okuyasa
Weya Veio
46
Y
Ya que
Yalua, ca lua muita
Yamle alheia
Yatete, ca tete primeiro
Yaye dele
Yevelele escuta-se. Do verbo Okuyeva
Yiloka cai, do verbo Okuloka
Yongola querem, do verbo Okuyongola
Yokuloya tempo de guerra
Yovota plural de Ovota
Yuna daquele
Fontes
Informaes orais fornecidas por Amadeu Fonseca Chitacumula, angolano, falante de umbundo.
WILSON, Ralph. Dicionrio portugus-umbundo. Angola: Tipografia do Dondi, 1954.
47