Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
o103~963
CONSELHO EDITORIAL
Benedito Nunes, Bris Schnaidermann, Dirce Cortes Riedel, Eneida
Maria de Souza, Haroldo de Campos, Joo Alexandre Barbosa, Jonathan Culler, Lisa Block de Behar, Luiz Costa Lima, Marlyse Meyer,
Raul Antelo, Silviano Santiago, Sonia Brayner, Tania Franco Carvalhal,
Yves Chevrel.
Os conceitos emitidos em artigos assinados so de absoluta e exclusiva responsabilidade de seus autores.
Abralic - Associao Brasileira de Literatura Comparada
Ncleo de Estudos Literrios e Culturais - NELIC - Sala 253
Centro de Comunicao e Expresso
Universidade Federal de Santa Catarina
Campus Universitrio - Trindade
88040-000 - Florianpolis/SC
E-mail: abralic@cce.ufsc.br
Fax: (048)331-9988
Fone: (048) 331-6602
ProduioGrfica
Annye Cristiny Tessaro
Victor Emmanuel Carlson
Tiragem
1.200 exemplares
CIP~RASIL. CATALOGAO-NA-FONIE
SINDICATO NACIONAL DOS EDlTORES DE LIVRos. RJ
R349
CDD809.005
CDU82.091 (05)
Sumrio
Liminar
Raul Antelo
07
11
A Teoria em Crise
Eneida Maria de Souza
19
A Ameaa do Lobisomem
Silviano Santiago
31
45
61
75
85
103
11 7
Leituras Impertinentes
Maria Lucia de Barros Camargo
127
147
16 1
Liminar
Esta edio dedicada a Antonio Candido em seus 80 anos.
Raul Antelo
Este nmero da Revista Brasileira de Literatura Comparada pretende ser um entres signo, um sinal entre dois tempos, situado alm do
universal e aps o sujeito. Prosseguindo o debate de indeliberada homenagem ao Fiat modes, pereat ars, de Max Emst, estampado em Declnio da Arte/Ascenso da Cultura (Florianpolis, maro de 1997), e
ao mesmo tempo preparando o VI Congresso da ABRALIC, cujo mote,
com prudncia interrogativa que equipara comparatismo a estudos culturais, h de encerrar a gesto catarinense desta associao, a Revista
Brasileira de Literatura Comparada rene, em seu nmero 4, variados materiais para esse debate. Em suas diferenas e tenses, eles
revelam que, como sabemos, nos ltimos cinqenta anos, o modelo dos
estudos literrios descansou na oposio entre o cnone e seu outro, a
cultura popular. O dictum de um crtico de arte, Clement Greenberg,
pode alis sintetiz-lo: vanguarda ou kitsch? Porm, as guerras tericas
dos anos 80 mudaram, radicalmente, o panorama. Com as abordagens
desconstrutivas e ps-estruturais, isto , com o tpico da "morte da
literatura", as oposies entre alta e baixa cultura, ruptura e permanncia, centro e periferia tomam-se insustentveis. As guerras tericas
recentes mostram que, em ltima anlise, a literatura comparada a
teoria da guerra e que, ao mudar o cenrio e o objeto das lutas (no
mais o indivduo, no mais o valor, no mais a disciplina, no mais a
nao) o especfico da literatura comparada, nos dias de hoje, sua
passagem ao ato, sua dissoluo, sua transgresso, seu movimento ao
exterior de si.
No fortuito que comparatismo e guerra se vejam assim associados. A dimenso universal, central ao comparatismo, s se consolida, de fato, manu militari, no incio do sculo XX. Porm, esse movi-
Liminar -
nacional envolvida, profissionaliza os exrcitos e politiza as foras armadas, cunhando at o gentlico regional: barriga-verde. A ela se segue
uma segunda guerra ou onda de modernizao, protagonizada dessa
vez pelo capito de indstrias (o Venceslau Pietro Pietra, Cicillo Matarazzo, os Civita) que capitaliza para si, dissolvendo-a, a sociedade produzida pela onda precedente. A primeira onda guerreira declarara uma
trplice aliana, uma lei comum para os pases da regio. A guerra da
modernizao industrial cinde-os e, em conseqncia, os separa, estimulando a concorrncia entre si, porm, eufemizando tambm a acumulao e, para tanto, lana mo do perigo externo e de todos os fantasmas do contgio por contato. a guerra antropofgica (tupy or not
tupy) degradada, muitas vezes, a clich eufrico; a guerra dos valentes suburbanos de Borges ou das transculturaes narrativas modernistas de Guimares Rosa. O perodo ps-ditadura, no entanto, simula
ter ultrapassado esses conflitos, harmonizados agora sob uma espcie
peculiar de pax latino-americana, o regime de intercmbios do Mercosul. necessrio, porm, mais do que nunca, interpretar o perodo
atual como modulao diferencial da guerra nmade. Trata-se da passagem do mercado de bens para o mercado de capitais (da as entidades bancrias e financeiras liderarem o novo processo de megafuses).
Como a renda dos investimentos a longo prazo menor do que o lucro
que se obtm com as aplicaes a curto prazo, a prpria fuso estratgica do capital monetrio aparece agora subordinada fuso estratgica do capital fictcio. A poesia e o mito, eis a chave dos prncipes da
moeda e suas engenharias geopolticas.
A poesia, nos disse Mallarm, remunera os defeitos das lnguas.
Na guerra simblica, a literatura comparada visa remunerar os defeitos
das particularidades. Para tanto, busca ir alm do particular regional ou
nacional, tendo que lutar agora com a emergncia de novos saberes, via
de regra, comprometidos com o investimento a curto prazo, empenhados eles mesmos em ultrapassar o prprio conceito de universal. So
os estudos da cultura, j praticados na Inglaterra pauperizada pelo
fim do colonialismo mas globalizados, irreversivelmente, pela nova
ordem mundial.
Nas pginas que seguem tentamos reunir um mostrurio de
tendncias a repensar essas questes sob uma particular viso latino-americana, certos de que essa regio supra-nacional a primeira
maneira de ultrapassar o estatuto colonial e de, ao mesmo tempo,
construir um multiculturalismo especfico. Confiamos no debate que
elas possam suscitar.
Projees de um Debate
WIad Godzich
1 Sobre a noo de campo, ver GODZICH,
Wlad. As literaturas
emergentes e o campo
da comparatstica. Ca-
pode ser medido pelo espao que esse debate tem alcanado no mbito
da Associao Brasileira de Literatura Comparada (Abralic), a mais
importante associao de pesquisadores da rea. primeira vista, o
dernos deMestradolLi- aparato de saber mobilizado pela abertura de outra via de discusso
teratura, Rio de Janei- parece redimensionar os limites da interlocuo comparativista at a
ro,nol3,1995,p.24-25. imploso de seus contornos disciplinares, colocando em xeque sua legiCampo tem a o sentido
timidade institucional. Mas a perplexidade diante da nova situao, que
de um recorte do saber
culturalmente constru- para muitos se traduz pela perda de identidade do objeto, indcio medo e submetido s ope- nos de uma crise do que a reafirmao, em termos radicais, de que o
raes do seu aparato, objeto da comparatstica o seu campo 1.
sendo, portanto "condiA natureza metaterica dos estudos comparados, assim percebio da possibilidade do
da,
reverte
a expectativa de ausncia de rigor conceitual e diluio dos
desenvolvimento cultura!".Em vistadisso,afrr- parmetros de avaliao crtica, uma vez que reorienta a perspectivama-se que "o 'campo' o metodolgica a que submete o objeto para o exame das suas condida comparatstica o es semiticas e culturais, que so, em ltima instncia, singulares e
campo." Ver tambm
localizadas. Trata-se de inquirir a formao de valores que da deBOURDIEU, Pierre. A
correm,
a partir da alteridade que os constitui enquanto valores difeeconomia das trocas
simblicas. So Paulo: renciais e que, portanto, anulam qualquer exigncia de universalidaPerspectiva, 1987.
de e totalizao.
PERRONE-MOISS,
Leyla. Que fim levou a
crtica literria? Folha
de S. Paulo, 25 ago.
1996, Mais!, p. 9.
5
Projees de um Debate -
13
de coerncia uniformizadora, os estudos culturais manifestam uma tenso interna, oriunda das vrias tendncias que abrigam, bem como mantm relaes de proximidade com os estudos subalternos, os estudos
minoritrios e os ps-coloniais. De qualquer forma, tm como trao
determinante o fato de serem "uma srie de perspectivas tericas e
crticas que pretendem desconstruir as bases dos critrios nos quais se
baseiam os valores sociais"'. Nesse espao, a literatura e as artes em
geral continuam ainda a "fazer-nos experimentar os processos sociais
na sua forma, nos seus usos, nos seus contedos"8, embora sem o privilgio heurstico mantido at ento.
A perspectiva culturalista e antropolgica, assumida de modo a
eleger a "performance como prtica e a performatividade como princpio de anlise''9, resulta numa sorte de realismo que, conforme salientou Raul Antelo na ocasio, no leva em conta a tradio das vanguardas. Nessa tradio, ainda segundo Antelo, residiria uma alternativa
crtica s representaes, mais precisamente atravs da operacionalizao conceitual e prtica do "ready made", entendido como refuncionalizao de um objeto j existente e que traria em si uma crtica aos
processos de legitimao do valor, atravs da desconstruo de noes
como de origem e fundamento, propriedade e universalismo
A abordagem do objeto cultural pelo interesse literrio instaura
um antagonismo produtivo na relao da literatura comparada com os
estudos culturais, podendo ser considerada como uma sorte de estratgia de abertura do objeto e de problematizao do seu campo (no sentido j explicitado). Para tanto, a prpria situao institucional de ambas
as reas de estudo no Brasil favorvel. Nem os estudos culturais,
nem a literatura comparada constituem departamentos autnomos nas
universidades, definem antes programas de ps-graduao ou projetos
de pesquisa JO , que transcendem territrios disciplinares muito marcados
academicamente, absorvendo profissionais de distintas subreas de
Letras e afins, na sua maioria provenientes do ensino de Teoria da
Literatura e de literaturas nacionais.
Tem-se a um trao diferencial que nos distingue, por exemplo,
dos comparatistas europeus, mais propensos a projetar sobre a Amrica Latina a marca filolgica de autor, fonte e original. Diferente deles,
como lembrou Eneida Leal Cunha no debate do GT, a vulgata para ns
outra - F oucauIt, Deleuze, Derrida - e com os estudos culturais que
provm dessa biblioteca que dialogamos. Noes da advindas, como
as de disseminao, suplemento, diflrance, literatura menor, nos fornecem o referencial terico para equacionar o que pede estudo na contemporaneidade - o local e suas relaes com o global. Ao contrrio
das teorias da identidade, um olhar distanciado ou "estranho" sobre o
objeto permite articular o local ao debate internacional da atualidade,
contextualizando-o nos termos de uma outra perspectiva, distinta do
Idem, p. 7.
Idem, p. li.
Idem, ibidem.
PACC.
Projees de um Debate -
p. 11.
15
Quando que a cultura brasileira despe as roupas negras e sombrias da resistncia ditadura militar e se veste
com as roupas transparentes e festivas da democratizao? Quando que a coeso das esquerdas, alcanada
na resistncia represso e tortura, cede lugar a diferenas internas significativas? Quando que a arte brasileira deixa de ser literria e sociolgica para ter uma
dominante cultural e antropolgica? Quando que se rompem as muralhas da reflexo crtica que separavam, na
modernidade, o erudito do popular e do pop? Quando
que a linguagem espontnea e precria da entrevista ljornalstica, televisiva, etc) com artistas e intelectuais substitui as afirmaes coletivas e dogmticas dos polticos profissionais, para se tornar a forma de comunicao com o
novo pblico?12
Para o equacionamento das respostas, o crtico demarca o
perodo de 1979 a 1981. Detecta a alguns momentos-chave do que
poderia ser chamado de emergncia dos estudos culturais no Brasil,
retomando o debate das relaes entre arte, vida e poltica, a partir de
alguns textos da poca. So eles: as entrevistas reunidas em Patrulhas
ideolgicas (1980) por Heloisa Buarque de Hollanda e Carlos Alberto
Messeder; o livro Retrato de poca (um estudo sobre a poesia marginal da dcada de 70) (1981), do mesmo Carlos Alberto; o artigo "O
minuto e o milnio ou Por favor, professor, uma dcada de cada vez",
de Jos Miguel Wisnik, publicado em Anos 70 - Msica popular (19791980); o estudo de Cludia Matos Acertei no milhar (samba e malandragem no tempo de Getlio) (1981).
Cada um desses textos contribui, sua maneira, para a demo-
Esvaziar o discurso potico da sua especificidade, liber/o do seu componente e/evado e atemporal, desprezando
os jogos clssicos da ambigidade que o diferenciava dos
outros discursos, enfim, equipar-lo qualitativamente ao
dilogo provocativo sobre o cotidiano, com o fim de uma
entrevista passageira, tudo isto corresponde ao gesto metodolgico de apreender o poema no que ele apresenta de
mais efmero. Ou seja, na sua transitividade, na sua
comunicabilidade com o prximo que o deseja para torn-lo seu. 13
A funo de "mediador cultural" assumida pelo poema fa\orece
processos de identificao que tm repercusses mais amplas no instante em que o cotidiano se politizava e a poltica se cotidianizava, para
retomar a famosa constatao de Caetano Veloso. No outro o papel
do relato de vida dos jovens revolucionrios ou ex-exilados, que a ateno crtica de Silviano Santiago privilegia em alguns de seus ensaios
anteriores, como uma espcie de virada da literatura brasileira, num
sutil acerto de contas com as produes do alto modernismo, no momento mesmo em que alguns de seus mais ilustres representantes, como
Murilo Mendes, Carlos Drummond de Andrade e Pedro Nava, traziam
a pblico suas memrias, de elevada qualidade artstica.
Na esteira dos relatos de vida dos jovens polticos, que o prprio
Silviano pasticha sob a forma de interposta pessoa na fico Em liberdade (1981), a emergncia dos textos autobiogrficos das minorias
acentua a natureza "antropolgica" que a literatura produzida no Brasil
vai adquirindo. Em conseqncia, desfaz-se a idia de uma nao literariamente una e coesa na sua diversidade. que o modernismo de 1922
contribuiu para afirmar, surgindo em seu lugar um espao fragmentado
e disjuntivo na sua heterogeneidade.
Nesse cenrio, a que a indstria cultural globalizada se encarrega de dar uma feio prpria, a atribuio da funo de mediador ao
objeto literrio uma atribuio de valor em que a diferena intra e
intercultural joga a cartada decisiva. Na agonstica de valores assim
instituda, a questo da literatura nacional brasileira, por exemplo, toma
uma outra direo, na medida em que o nacional deixa de ser pensado
Idem. p. 14.
Projees de um Debate -
17
como aquilo que permite dar um significado homogneo ao que heterogneo. Colocada sob suspeita, a narrativa da nao que sustentava
avaliaes anteriores deixa de desempenhar o papel legitimador que
vinha at ento exercendo e que a equao nacional = moderno sintetiza com preciso.
A aferio da validade poltico-cultural de uma obra literria brasileira - se, no caso, ainda de todo cabvel o gentlico - no depende
mais do seu maior ou menor grau de nacionalismo, nem do pagamento
de um possvel dbito contrado com os centros hegemnicos internos e
externos. Vale dizer: a diferena que margeia o texto literrio e o constitui como tal no se define por uma originalidade intransfervel, mas
antes a marca da retomada intermitente de uma cultura por outra. Trata-se, de certa forma, de pensar o texto "fora" da literatura, realizando
uma operao desconstrutora que, para chegar ao seu fini., deve abandonar a especificidade literria imposta de antemo ao objeto por uma
comunidade interpretativa dada ou sua reificao por determinados regimes centralizadores de leitura.
A dinmica desse processo supe que a crtica abandone de vez
sua postura ratificadora de padres universalistas de avaliao e equacione teoricamente suas prprias condies de possibilidade frente s
singularidades histricas. Se a globalizao libera as identidades locais
do peso da cultura nacional, o poder residual desta ltima impede que
aquelas sejam fetichizadas, abrindo um novo espao para a avaliao
da cultura outra sem deslegitimar a heterogeneidade que a toma irredutvel. A globalizao resulta, portanto, numa questo de escala ou
de comparao, que amplia o horizonte de expectativas do leitor, bem
como o espao cultural e disciplinar da relao comparatista.
Como um antroplogo que no precisa deixar seu pas, para lembrar aqui outra formulao de Silviano Santiago l 4, o crtico contemporneo anula a face endgena do intercmbio entre textos e culturas,
com um p c e outro l: dentro e fora de espaos geogrficos e disciplinares. Essa postura lhe permite problematizar o local na sua relao
com o global, mais interessado no hiato inerente a uma viso duplamente prxima e distanciada do objeto -literrio, artstico, cultural- do que
nas certezas a que levam as teorias da identidade. a partir da que
tem incio a possibilidade de constituio de um pensamento critico sobre a literatura na atualidade. esse debate que o 6 congresso da
Abralic, a ter lugar em agosto de 1998 em Florianpolis, continua a
propor sob a forma da indagao que o sintetiza - "Literatura Comparada = Estudos Culturais?" - e que deixa ainda em aberto a questo
que buscamos pontuar.
A Teoria em Crise
A Teoria em Crise -
21
OLINTO, Heidrun
Krieger. In teresses e
paixes: histrias de literatura. In: OLINTO,
Heidrun Krieger. (Org.).
Hislrias de literatura:
as novas teorias alems. So Paulo: tica,
1996. p. 33.
MOISS, Leyla Perrone. A crtica literria
hoje. Congresso ABRALIC, 5, 1996. Anais ...
Rio de Janeiro, UFRJ,
1997, p.6.
A Teoria em Crise -
23
The new elite shared a set of assumptions but not a penchant for analysis. One recognized members not by their
analytical skill but by the standardized quality of their
attitudes. Ali went through similar motions to come to similar
conc/usions. Theory was not no longer about conformity.
Stanley Fish's Doing What Comes Naturally was typical both
in its predictable positions and its ignoring the past: in
this book, philosophy of science begins with Thomas Kuhn,
serious questions about the idea of truth and the positivist
theory of language begin with Derrida, jurisprudence
begins with the radical Criticai Legal Studies movement,
and cultural relativism is a bright new idea without any
previous history 6.
Destruir o conceito de origem seria uma das maiores acusaes
s teorias culturalistas, visto que o que se critica em Stanley Fish
justamente o esquecimento dos verdadeiros precursores tericos, pela
valorizao de pensadores contemporneos. O autor recusa ainda o
alto nvel de estandardizao do saber, na medida em que se abole o
No momento presente, contemporneo s acusaes dirigidas ao falso moralismo que a teoria teria provocado.
o comparativismo torna-se ento o qu? Pode-se defim-lo
como o lugar das perplexidades ou como uma rea ao
vale tudo. De perplexidades: ante a suspeita que recai sobre
a teoria como filhote do imperialismo(l) ou rebento do
machismo(l) ou da suposta superioridade dos brancos I )
de que modo se poder exercer a comparao? Pois. como
se poder comparar isso com aquilo sem que se tenha previamente identificado, justificado e legitimado ao menos
uma categoria capaz de tornar comparveis os objetos...
comparados? medida que a perplexidade no dobrada, o comparativismo se torna ento infestado pelo valetudo. Por que diabo no compararamos os poemas de
Rigoberta Manchu com os de Safo?! No bastaria como
categoria legitimadora a heterodoxia poltica de uma e a
sexual da outra? Ou porque no fazer o mesmo com a
famigerada Tony Morrison e a hoje desconhecida Caroli-
A Teoria em Crise -
25
Atualmente existe uma disposio nfima em aceitar modelos globaiS homogeneizados que oferecem uma viso
coerente e integrada do lugar onde obras literrias ocupam espaos inconfondiveis. Para muitos. histrias da literatura e, especialmente, conceitos de poca perderam
sentido e plausihilidade no momento em que os prprios
suportes de sua construo so questionados e despedidos. (. .. ). O historiador da literatura devia articular teorias e no brincar com metforas, ainda que sejam belas
e fascinantes, nmadas e rizomticas 1o .
SCHMIDT, Siegfried,
J. Sobre a escrita de
histrias da literatura.
In: OLINTO, Heidrun
Krieger. Histrias de
literatura. op. Cit., p.
113.
10 OLINTO, Heidrun
Krieger. Interesses e
paixes: histrias de literatura. Art. cit., p. 42-
43.
11 Cf. COMPAGNON,
Antoine. Le dmon de
la thorie. op. Cit., p.
281.
A Teoria em Crise -
27
A figura de Barthes funciona como leit-motiv da minuciosa descrio do autor sobre as noes fundamentais que compem o campo
da literatura e da teoria literria - a literatura, o autor, o mundo, o leitor,
o estilo, a histria e o valor - por ser um dos responsveis pela sistematizao terica do discurso literrio. Por essa razo, Compagnon no
deixa de render homenagens ao grande crtico, que se notabilizou, inclusive, por romper as barreiras do modelo lingstico e se entregar a uma
prtica terica mais plural e interdisciplinar, embora privilegiasse o discurso literrio frente aos demais. Pontua, com preciso, as inmeras
inseres de Barthes nos registros literrios estudados, tais como a
teoria da morte do autor, a valorizao do discurso literrio pelo seu
carter escriturai, o efeito de real, a transitividade do literrio como
reforo do aspecto metalingstico do ficcional e a crilure como substituta do estilo. So esses alguns exemplos referentes rica contribuio do ensasta para a "cincia da literatura" e para a constituio de
paradigmas que permitiram teoria ocupar um lugar de destaque no
interior das Cincias Humanas.
A Teoria em Crise -
29
A Ameaa
do Lobisomem
Silviano Santiago
1. A China aqui
Ainda nos lembramos das pginas introdutrias de As Palavras e as
Coisas (1966), livro em que o filsofo francs Michel Foucault desentranha da obra ficcional de Jorge Luis Borges uma classificao cientfica dos animais existentes no mundo, tal como ela se encontra relatada
numa enciclopdia chinesa. No texto de Borges se l que "os animais
se dividem em: a) pertencentes ao imperador, b) embalsamados, c) domesticados, d) leites, e) sereias, t) fabulosos, g) ces em liberdade", e
assim por diante. Aos olhos do francs, a listagem classificatria se
apresenta como extica. Sua origem est fora do Ocidente, na China.
Durante o periodo a que ns, brasileiros, chamamos de Modernismo, ao qual Borges por direito pertence, o latino-americano no teria
visto na listagem apenas exotismo. Teria se identificado com as extraordinrias categorias inventadas pela imaginao frtil do argentino para
inventoriar os grupos desencontrados dos animais existentes na terra, e
32 -
a elas, uma por uma, e a eles, um por um, teria prestado reverncia. S
se presta tal reverncia ao fogo que est numa metfora que, ao levar
a idia do exotismo americano para alm dos limites ocidentais, at a
China milenar, queima o vu que recobre o que nos familiar desde
1492. A China o melhor palco metafrico e incendirio para o exotismo por excelncia deste Outro-do-Ocidente-dentro-do-Ocidente, que
a Amrica Latina. Brbaro e nosso, escreveu Oswald de Andrade no mais
poderoso dos manifestos modernistas, o "Pau Brasil".
Em lugar da reverncia ou da identificao, experimentada pelos
latino-americanos diante de cada categoria, de cada ser, Michel Foucault nos fala, nas pginas introdutrias de As Palavras e as Coisas,
do riso, estruturalista e europeu, que lhe inspirou a leitura da enciclopdia chinesa inventada por Borges. O riso abala, escreve ele, "todas as
superfcies ordenadas e todos os planos que tomam sensata para ns a
abundncia dos seres". A China de Borges, continua ele, indicia o modo
"como o encanto extico de um outro pensamento [o do latino-americano achinesado] o limite do nosso [o do europeu]". De um lado, limitado pelo "olhar codificado" e, do outro, pelo "conhecimento reflexivo", o
filsofo encontra na enciclopdia chinesa de Borges uma "regio mediana" que liberta a ordem classificatria naquilo que a institui. No esprito de Maio de 68, a ordem aprisiona e, por isso, est havendo desordem.
A desordem libera e, por isso, tem-se de estabelecer uma tipologia extica para apreend-la, de preferncia chinesa, com tonalidades cubanas.
Ao contrrio de Foucault, o escritor modernista latino-americano
teria se detido diante de cada uma das figuras arroladas pela enciclopdia chinesa a fim de analisar a sua peculiaridade monstruosa que, nos
limites asiticos inventados por Borges, iriam identificando a peculiaridade monstruosa dos seres que os descobridores e colonizadores inventaram para descrever extica e grotescamente, barrocamente se
quiserem, os seres do Novo Mundo. Na monstruosidade dos trpicos (e
no nas delcias tropicais) o exotismo borgeano deu ao latino-americano a forma mais instigante e mais arregimentadora do seu poder blico
na luta contra o racismo hierarquizante do metropolitano vis--vls do
antigo colono.
Retomando as categorias de Foucault. agora em contexto diferente ao de As Palavras e as Coisas, digamos que o "olhar codificado"
do europeu nunca se casou com o "conhecimento reflexivo" do latinoamericano. Ou melhor: s se casa no hfen Borges-Foucault, momento
histrico-revolucionrio dos anos 60 em que o olhar europeu, ao ser
tomado de riso diante da prpria criatura, o Exotismo, descobre que
existe entre ele e esse seu Outro uma "regio mediana que liberta a
ordem no seu ser mesmo". Na literatura latino-americana essa regio
mediana teve um nome. D-se a ele a alcunha de "realismo fantstico"
ou de "real maravilhoso", pouco importa, ambas e outras alcunhas des-
A Ameaa do Lobisomem -
33
34 -
por". Conclui o francs que impossvel "encontrar um lugar comum a todas as coisas". Lugar comum - tomemos a expresso nos
seus dois sentidos. O primeiro, o histrico-geogrfico, a Europa. O
segundo, o das "familiaridades de pensamento", para usar a expresso dele. O Mesmo deixa de ser duplamente lugar comum e, por
isso, tudo passa a ser simultaneamente familiar na orgia dos descentramentos.
Michel Foucault identificou a desordem ideolgica francesa (europia, mundial) na crise da linguagem, emprestou-lhe um solo arruinado, por sua vez tomado de emprstimo imaginao selvagem do argentino achinesado.
O riso francs e estruturalista de Foucault, reverso da reverncia modernista nossa e, por isso, a outra face da nica moeda corrente
no mundo globalizado, acaba por traduzir uma forma de reconhecimento por parte do europeu da rica contribuio cultural latino-americana
(ou de qualquer outra regio colonizada pela Europa) para a compreenso do estado presente da civilizao ocidental. Com a ajuda de Borges, Foucault foi configurando nos seus sucessivos livros o novo e definitivo inimigo dos anos 60, o Mesmo: "a histria da ordem das coisas
seria a histria do Mesmo - daquilo que para uma cultura algo a um
tempo disperso e aparentado, portanto a distinguir por marcas e a recolher em identidades".
Concluindo, diremos que a leitura do texto de Borges feita por
Michel Foucault, aparentemente original, duplica tanto antigas leituras
europias das culturas colonizadas, quanto modernas leituras latinoamericanas das culturas colonialistas, e tambm por isso acaba sendo
responsvel por uma das mais cannicas leituras do escritor argentino e
do perodo literrio (entre ns chamado de Modernismo, repitamos) a
que ele pertence.
Ao voltar os olhos em lance vanguardista para o passado colonial
da regio onde nasceu, transformando-o em manifestao cultural autntica, Borges representa o escritor latino-americano. Toma-se exportador de exotismo, re-alimentando o esgotamento cultural e artstico do
Ocidente europeizado. Esse esgotamento se manifesta, no sculo XX,
pelo desejo de pensar o impensado, limite e graa de toda cultura metropolitana que se quer hegemnica, at mesmo nos seus estertores.
A produo modernista latino-americana e a leitura foucaultiana
de Borges tm uma data. Ao caracterizar o extraordinrio trabalho dos
modernistas brasileiros em texto de 1950, Antonio Candido, em brilhante intuio, j tinha desentranhado Foucault na nossa dcada de 20.
Escreveu ele: "As nossas deficincias, supostas ou reais, so reinterpretadas [pelos modernistas] como superioridades." E acrescentou:
"As terrveis ousadias de um Picasso, um Brancusi, um Max Jacob, um
Tristan Tzara, eram, no fundo, mais coerentes com a nossa herana
A Ameaa do Lobisomem -
35
36 -
2. A Ameaa do Lobisomem
Como dar continuidade a essa leitura de Borges, a essa leitura
como guia para a compreenso da atual literatura latino-americana? A
continuidade pelo fio condutor Borges no existe. Esta seria uma constatao um pouco simples, mas no simplria, como tentaremos provar.
Para que esta nossa fala se alimentasse agora do texto borgeano, teria
sido preciso haver neste final de sculo, do lado nosso, identificao e
reverncia para com os modernistas e, do lado europeu, riso e apropriao para com os latino-americanos. Identificao e reverncia, riso e
apropriao - essas quatro atitudes, vimos, esto comprometidas com
o tempo das vanguardas, com o nosso Modernismo. Representam uma
determinada viso da vitoriosa produo cultural latino-americana no
sculo XX, desde o momento histrico em que ela ala vO nos anos 20,
at o momento da sua consagrao nos anos 60, quando espouca o
hoom do romance hispano-americano.
Vale tambm dizer at o momento da sua museificao europia.
Todos se recordam da labirntica ("los senderos se bifurcan") e consagradora exposio Jorge Luis Borges realizada no Centre Georges Pompidou, de Paris. Os grandes homens no morrem no tmulo, mas na
primeira esttua pblica. A glria enterra e, por isso, ela dita (aqui,
A Ameaa do Lobisomem -
37
38 -
J Caberia transcrever
aqui uma instrutiva
anedota narrada por
Claudia Matos ao final do seu livro Acerlei 110 milhar (Samba
e .lfalandragem no
lempo de Gellio):
"Na conversa que tive
com Moreira da Silva,
pedi-lhe um esclarecimento sobre algo que
me deixara intrigada
num samba que ele havia gravado. Tratavase de um verso improvisado no breque final,
que dizia: 'ij me disseram at que eu virava lobisomem'. Como
a ligao do tal lobisomem com o resto do
sam ba era o bscu ra,
embora perceptvel,
perguntei-lhe: 'Mas
afinal, Moreira, o que
voc diz com essa histria de lobisomem?
'N ada, ora. pra rimar, compreende?
(cantando:) 'At mudei meu nome ... i j
me disseram at que eu
virava lobisomem ... '
Rima, e cabe bem no
tamanho da frase.
'Mas, Moreira, se voc
ps essa palavra e no
outra qualquer, porque tem alguma coisa
a ver. Tem uma ligao
com o resto, nem que
voc no perceba, que
seja inconsciente. 'E o
velho Morengueira,
com um risinho de gozao: ' Bom, ligao l
isso deve ter mesmo.
Mas isto ... o seu trabalho! Ou no ?'"
A Ameaa do Lobisomem -
4 O Webster's registra
no verbete para/le/:
"extending in the same
direction and at the
same distance apart at
every point so as never to meet, as lines,
planes, etc.: in modem
non-Euclidian geometry, such lines and
planes are considered
to meet at infinity."
39
40 -
A Ameaa do Lobisomem -
, No se pode esquecer
que o verbo virar, no
mundo fortemente sexualizado de Lins do
Rego, comporta um quarto e sugestivo sentido
quando se diz de ser
masculino que ele est
virando.
41
42 -
A Ameaa do Lobisomem -
43
44 -
ofyour fancy, and rebelling against it with the scom of a soul that hates
to be contaminated \..ith the mere picture of victorious evil. Our on1y
chance seems to me to be to maintain, against ali appearances, that evil
can never in no way be victorious." Tudo se passa assim na novela
porque a violncia deliberada s est nos vrios personagens que saem
procura do sr. Hyde, todos masculinos, todos solteiros7
J o mdico, no seu laboratrio, chegou transformao por
um produto do acaso. "Los senderos se bifurcan", em Stevenson, no
por obra do esforo classificatrio e cientfico, mas por obra e graa do
acaso. "That night I had come to the fatal cross roads. Had I approached my discovery in a more noble spirit, had I risk the experiment
while under the empire of generous or pious aspirations, and all must
have been otherwise, and from these agonies of death and birth, I had
come forth an angel instead of a fiend. The drug had no discriminating action; it was neither diabolical nor divine [grifo nosso]". Nem
diablica nem divina, para o mdico, a droga no assinala um sentido
nico, ela no tem um fim pr-determinado pela lgica cientfica. Ela
permite o jogo das permutaes at o infinito da vida humana. A droga
significa, pois, a prpria disponibilidade que existe para o homem em
toda encruzilhada da sua vida.
No tem sido salientada nas leituras da novela de Stevenson, o
fato de que o destino dado vida do mdico, a transformao final do
mdico no sr. Hyde, ou seja, o fato de que o mal (isto , a coagulao do
duplo em um nico ser, a negao da transformao) s triunfe porque
naquele exato momento - no instante crucial da experincia - circulava
no mercado londrino uma droga impura. O sentido da droga determinado pelo mercado das drogas. Confessa aos amigos o dr. Jekyll:
"You willlearn from Poole how I have had London ransacked; it was in
vain; and I am now persuaded that my first supply [ofsalt] was impure,
and that it was that unknown impurity which lent efficacy to the
draught" [grifos nossos]. O universo da transformao o da impureza
no mercado londrino. Do momento em que o mdico utiliza apenas a
pureza dos produtos que so comercializados no mercado, no mais
possvel o jogo das transformaes.
O movimento de ida-e-volta da metamorfose no mais possvel
porque a droga que o mercado passou a oferecer ao mdico era pura:
"I sent out for a fresh supply [of salt], and mixed the draught; the
ebullition followed, and the first change of colour, not the second; I
drank it, and it was without efficiency." A pureza coagula o monstro.
Cuentos de Verdad y
Cuentos de Judos
Josefina Ludmer
Yale University
Dice Aira:
"En Arlt eI mundo expresionista, de con-
La gente me seialar con la mano diciendo: "iEse es Barsut, el artista Barsut; viene de Hollywood, es el amante de Greta
Garbo!"
EI "cuento" de la verdad
En los "cuentos" de nuestros guas la lengua es
actuacin: performance, representacin, simulacin y
falsificacin.
Emma y Gregorio nos cuentan que los une el cine
47
Para mostrar el delito de la verdad como "ficcin creida" (y como ms ali de la divisin verdadero/falso) es necesaria la presencia de un narradorcronista con su despliegue temporal y espacial. Porque los "cuentos" de Zunz y de Barsut plantean un
problema de secuencia: funden el antes y el despus en tiempo y espacio (Emma: me viol, lo
mat). La duplicidad los constituye, porque ligan
dos campos de representacin (dos rdenes distintos) en uno (y por eso pueden ser ledos como
alegoras). EI cronista muestra cmo los dos tiempos, espacios, nombres, "circunstancias" que se funden en uno en "el cuento", pertenecen a dos rdenes distintos. Zunz y Barsut, con sus "cuentos",
revelan la extrana coincidencia entre los delitos de
la verdad y los discursos de la verdad: los discursos en los que se cree. La crnica es el discurso
de la verdad de una cultura fundada en la creencia
en la verdad de la confesin.
49
polticos.
Pero su poltica es (como su justicia) enigmtica,
porque se funda en las creencias. Su poltica es mostrar
que la razn dei estado descansa totalmente sobre el aparato de creencias y restos arcaicos (que se escriben
en los cuerpos, con sangre, y en los nombres legtimos). Los "cuentos" de Emma y Gregorio despus dei
ases inato de judos son un instrumento crtico que pane
a la verdad en delito y genera enigmas en relacin con la
verdad de la justicia.
Aarn Loewenthal era, para todos, un hombre seria; para sus pocos ntimos, un avaro.
Viva en los altos de la fbrica, solo. Establecido en el desmantelado arrabal, tema a
los ladrones; en el palio de la fbrica haba
un gran perro y en el cajn de su escritorio,
nadie lo ignoraba, un revlver. Haba l/orado
con decoro, el ano anterior, la inesperada
muerte de su mujer -juna Gauss, que le trajo una buena dote/-, pera el dinero era su
verdadera pasin. Con ntimo bochorno, se
saba menos apto para ganarlo que para
conservarIa. Era muy religioso; crea tener
con el Senor un pacto secreto, que lo exima
deI ano deI Centenario, quemando los libros de las bibliotecas obreras judas ubicadas en la calle Ecuador 359 (Avangard) y
Ecuador 645 (Poalei Sin )." Lewin seiala
que no se identificaron a los responsables
ni se indemnizaron las vctimas (171-174,
subrayados nuestros).
Lo que Lewin lIama "Ia hazaia dei ano dei
Centenario" fue el primer ataque en 1910.
Dice Juan Jos Sebreli ("La cuestin juda
en Argentina", que cierra el volumen de su
compilacin La cuestin juda en la Argentina. Buenos Aires, Tiempo Contemporneo, 1968): "AI terrorismo de izquierda se
opone eI terrorismo de derecha. Para el
Centenario, Luis Dellepiane organiza la
Polica Civil Auxiliar, con carcter ad honorem, compuesta por ivenes de las c/ases
altas, con el pretexto de cooperar para los
festejos, siendo su verdadero objetivo mantener atemorizados a los obreros. J venes
paloleros reunidos en la muy exclusiva Sociedad Sportiva Argentina, presidida por el
Barn Demarchi y de la que formaba parte,
entre otros, Juan Balestra, se dedican en
vsperas deI 25 de mayo de 1910 a incendiar
las redacciones de los peridicos La Protesta y La Vanguardia, saquear locales sl1dicales y agredir militantes obreros. Estos
mismos jvenes son los autores deI primer
pogrom argentino; El15 de mayo; ungrupo de ellos Ilega hasta el barrio judo, en la
antigua circunscripcin 9a. En la esquina de
Lavalle y Andes (actualmente Jos E. Uriburu) saquean un almacn judo y llegan hasta
la violacin de mujeres. Estos hechos son
relatados por las propias victimas a los redactores dei boletn de la C.O.RA. (Confederacin Obrera de la Repblica Argentina)" (229-30, subrayados nuestros).
En cuanto al Barn Demarchi y sus patotas, slo cabe recordar que aparecieron en
"Los Moreira" en 1912, con la tmosa fiesta que el Barn organiz en el Palais de Glace, con eI objeto de que la sociedad portefa
admitiera el tango en su seno.
No hay indicios en el texto de que el apelIido Zunz sea judo, aunque Borges juega
todo eI tiempo con dos nombres y con las
variantes entre nombres y apellidos judios
y alernanes: Fain o Fein, Manuel Maier o
Emanuel Zunz, Eisa Urstein o las dos Kronfuss.
51
nirla.
Pero en el contexto puramente monetario
dei ensayo de Derrida sobre "Ia ficcin" de
la falsificacin ai mendigo, aparecen de golpe -en dos notas ai pie-los judos, primero
ligados con la escritura y eI dinero a tmvs
de Lon Bloy, y despus ligados directamente con la Biblioteca y con eI plan de
exterminio de Baudelaire. Veamos esta ltima nota.
Derrida se refiere ai racismo anti belga de
Baudelaire y cita en la nota 1 de la pgina
166-7 una secuencia de Mon coeur mis
nu: "Bella conspiracin a organizar pam el
exterminio de la Raza juda. Los Judos, Bibliotecarios y testigos de la Redencin"
(Charles Baudelaire, Oc., ed. CI. Pichois,
Pliade, voU: 706). Derrida agrega que
Walter Benjamin (en Pasajes. Paris Capital
dei siglo XIX) vio en esto una "Gauloiserie"
y dijo que Celine continu en esta direccin. Y conciuye que la idea de Baudelaire de
la Exterminacin no em tan nueva en Europa, ni propia de la Alemania nazi, pero no
la liga con la metfora de la ficcin como
falsificacin.
Dicho de otro modo: Derrida no 100 la relacin entre "modernidad", "ficcin" como
delito de la verdad y la Iegitimidad, y 'judasmo", pero la contiene en su Iibro. Muestra
involuntariamente que la metfom de la falsificacin para pensar cierta ficcin, la teoria capitalista de la ficcin de Baudelaire,
incluye como elemento fundamental ai judasmo (se lo sepa o no, y se est en favor o
en contra). O lo inciuye, o "eI judasmo" es
un aparato que le es paralelo, un par con el
cual coincide como narracin y como falsificacin.
9 Otros textos de Borges de la dcada dei 40
con nombres en eI ttulo, adems de "Pierre
Menard", muestran delitos de la verdad
(delaciones, falsas identidades o nombres,
pactos fraudulentos o juramentos falsos, y
en eI campo de la escritura, plagios y pseudoepigraismos): "La bsqueda de Averroes", "Abel~acn eI Bojar, muerto en su laberinto", "La forma de la espada" (que es la
traduccin dei nombre Moon como delator
escrito en su rostro), "Funes el memorioso", "Examen de la obm de Herbert Quain",
"Biografia de Tadeo Isidoro Cruz (18291874)", Y"Emma Zuni'. Este ltimo es el
53
Un camino lateral
Zunz y Barsut... los unen las reproducciones de
los aios 20s, y tambin las de los 40s. Los une, en realidad, el extraio movimiento de temporalidades literarias
que tiene lugar entre Arlt y Borges, dos escritores estrictamente contemporneos (Borges era de 1899 y Arlt de
1900). Tan contemporneos como Emma y Gregorio, que
viven y matan por los mismos afios de 1920. Pero el cuento de Emma apareci en 1948, cuando Arlt haba muer-
Los monstnlOs)
Otros textos de Borges con judos: "Deutsches Requiem", "La fiesta dei monstruo",
"Guayaquil", "EI indigno". Y de Arlt: El ju-
guete rabioso.
Juan Jos Sebreli [compil.] La cuestinjuda en la Argentina (op. cil.) abre ellibro con
una "Cronologa de la cornunidad juda argentina", que va desde 1856 hasta 1%7. En
1937 consigna:
"Julio: Declaracin inicial dei Comit contra
el Racismo y el Antisemitismo en la Argentina. Jorge Luis Borges forma parte dei Consejo Directivo dei Comit."
W Dice Urnberto Eco ("Fakes and Forgeries", en VS, 46, 1987: "Fakes, Identity aJld
the Real Thing'') que dos cosas diferentes
son la rnisrna si ocupan en eI rnismo momento la misma porcin dei espacio. Remite a Ian Haywood (Faking lt. Art and lhe
Po/ilics ofForgery. New York, Saint Martin
Press, 1987): hablamos de falsijicacin cuando algo presente es desplegado corno si
fuera el original. rnientras que eI original, si
hay uno, est en olra parle. Eco agrega que
la falsificacin presenta problemas filosficos y semiticos como los de originalidad y
autenticidad, identidad y diferencia. Es falsificado cualquier objeto producido, usado
o mostrado con la intencin de hacer creer
que es idntico a otro, nico. Esa pretensin
de identidad plantea un problema pragmtico, porque algo no es falso si no hay pretensin de identidad con otro. Las condiciones
necesarias para la falsificacin son que el
objeto sea diferente, hecho por otro, en circunstancias diferentes, y que tenga fuertes
semejanzas con el primero.
a Hannah Arendt, en The Origins ofTotaIitarianism. New York, Harcourt, Brace &
World, Inc., 1966 [3 8 ed, orig. 1951], discute la teoria de los j udos como chivos emisarios en las crisis. Dice que una ideologa que
tiene que persuadir y movilizar no puede
elegir a su vctima arbitrariamente. En otras
palabras, aade, si una {alsificacin patente
como los "Protocolos de los Sabias de Sin"
es creda por tanta gente que puede lIegar a
ser eI texto de un movimiento poltico, la
tarea dei historiador ya no es descubrir una
falsificacin. El hecho esque lafalsificacin
es creda, y este hecho es ms importante
que la circunstancia (secundaria, desde el
punto de vista histrico), de que es una
falsificacin. (7, subr. nuestros)
Dice Meir Waintrater ("Le mauvais juif de
Sion. Antisionisme et antismitisme: les
fortunes d'un concepte", en Lon Poliakov
(ed.) Histoire de l'Antismitisme. 19451993. Paris, Seuil, 1994: 19-32) quelos Protoc%s eran, sobre un fondo que
mezclaba eI plagio literario y la provocacin policial [exactamente como "Pierre Mnard", diria yo], "una pura fabulacin"; no
solamente no haba complot, sino que la
asamblea de los Sabias solo exista en la
imaginacin de los funcionarioszaristas que
editaron el parifleto . Pero agrega: "No es
por azar si los primeros lectores de los Protocolos con{undieron la relmin secreta de
los judos con el primer congreso sionista
que se haba reunido en Basilea en 1897.
[La pusieron en otro lugar, tiempo y protagonistas: la pusieron en "delito de la verdad", agregaria yo, para que fuera creda.)
En los dos casos, contina Waintrater, la
evocacin de los judias se asocia con sombrosfantasmas de dominacin. Yagrega:
"e1 mito recurrente dei complot sionista se
alimenta de las mismas fuentes que esa extraa supersticin que lIev ai Times y a
Henry Ford [en los anos 20s norteamericanos, anado yo] a creer, por algn tiempo
ai menos, en la autenticidad de los Protocolos." (22, subr. nuestros).
En cuanto alasfalsificaciones argentinas,
veamos por ahora slo este texto de propaganda nazi aparecido en 1946, despus de la
derrota. Se titula Un judo contesta a Ires
argentinos, y est editado por una "Liga
argentina por los derechos dei hombre no
55
57
Fuera de Emma Zunz (cuyo argumento esplndido, tan superior a su ejecucin temerosa, me fue dado por Cecilia Ingenieros) y
de la Historia dei guerrero y de la cautiva
que se propone interpretar dos hechos fidedignos, las piezas de este libro corresponden ai gnero fantstico.
Y en el "Eplogo" de Los Monstruos la ltima irona (sarcasmo, stira expresionista de los 20s) de Arlt:
Barsut se lo cuenta a todo el mundo, porque en 1930 se
va a Hollywood a filmar "el cuento". Dice "el cronista
de esta historia" que usa el yo y que es el que crey las
declaraciones de Barsut (y tambin crey las confesiones de Erdosain):
Barsut, cuyo nombre en pocos das haba alcanzado el mximum de popularidad, fue
contratado por una empresa cinematogrfica que iba a filmar el drama de Temperley
La ltima vez que le v me habl maravillado
y sumamente contento de su suerte:
- Ahora s que vern mi nombre en todas las
1998
Los enunciados de Emma y de Barsut ai estado despus dei asesinato dei "judo" definen el
delito de la verdad y ai mismo tiempo definen "Ia
ficcin" de los 20s-40s de Borges y de Arlt. Que
es un tipo de representacin literaria (que se crey
y hasta fue postulada como "la ficcin") que pane
la simulacin en la lengua, descompone la verdad
"legtima", representa el secreto en literatura, y
puede ser comparada o metaforizada con la falsificacin de dinero. Un delito de la verdad cierra el
cuento (o la secuencia) dei dinero, el plan, "el judo"-"delincuente" (si se cree ai padre y ai Astrlogo), y su asesinato.
Esa "ficcin", que es una mquina capitalista moderna generadora de enigmas (o un instrumento crtico capitalista), coincide extrafiamente,
en la "realidad", con los "cuentos" dei aparato dei
antisemitismo que circularon en Argentina en los
20s, los 40s y despus, hasta hoy: (akes and 10rgeries lO (como los "Protocolos" y el "Plan Andinia") que siguen el cuento de Emma y el padre, de
Gregorio y el Astrlogo: el cuento dei dinero, el
plan secreto, y el "judo"-"delincuente".11
Una aclaracin final, nos dicen los guas. No
quisimos mostrarles el supuesto anti semitismo (o su
contrario) de nuestros autores Arlt y Borges (o el de
Baudelaire ... ) en esta excursin. Los acompafiamos
para dejarlos aqu, en una de las calles de este mundo
dei delito, en el punto donde coinciden enigmticamente
esas ficciones de la modernidad de los afios 20s-40s
que se creyeron: la que giraba alrededor de "Ia verdad" y la que giraba alrededor de "el judo".
59
Os Contextos da
Tradio Universal
Raul Antelo
Universidade Federal de Santa Catarina
Dizer que a vida sonho quer dizer que a vida pensamento. Nesse
fragmento de Novalis, que Borges traduziu em 1934, esconde-se sintomaticamente o movimento das mais recentes leituras borgeanas.
Uma gerao atrs, de fato, os cclicos retornos das fices que
hoje nos ocupam eram interpretados como postulaes da irrealidade,
seja na vertente pioneira e benevolente de Ana Maria Barrenechea,
seja na tendncia negativa e intolerante do grupo Contorno. Mais recentemente, porm, a obra de Borges vem sendo lida como uma peculiar postulao da realidade e, nessa corrente, se descontarmos as biografias pessoais, maneira de Didier Anzieu ou Rodriguez Monegal,
poderamos inscrever esse peculiar reencontro de Borges com seu destino sul-americano, tramado por Davi Arrigucci em Enigma e comentrio; a postulao por Sonia Mattalia e Jopep Ma. Company de efeitos
de superficie realista nos relatos aparentemente mais evasivos; a explorao de alegorias polticas nas leituras de Beatriz Sarlo ou as sondagens de aberta referencialidade histrica com que Daniel Balderston
questiona se o escritor est mesmo Fora do contexto? ( sintomtico,
alis, que o sinal de pergunta s aparea na segunda edio da obra, em
espanhol, j que o original ingls se alinha, decididamente, sem nuances,
Essa caracterstica, entretanto, no deve se confundir com passividade adaptativa, uma sorte de determinismo duro, quase bestial, que retiraria ao homem toda liberdade de opo. Contrariamente, pois, aos animais,
gracias ai predominio de la inteligencia sobre los instintos, el hombre presenta una mayor variabilidad y mutaciones ms numerosas dentro de su sujecin mental ai ambiente. Es una diferencia casi cuantitativa, fuera de la cual
la humanidad ofrece, en el orden de los incentivos y las
63
Lejos de ser una autointoxicacin con algn xtasis derivado de apasionadas adhesiones polticas y morales, la
intuicin, en su expresin mstica, es el poder con que los
hombres excepcionales proporcionan finalidades y bases
a la accin. Es con este poder que los grandes creadores
en las ciencias y en las religiones complementan el sentido
critico de que se valen para examinar la actualidad y la
particularidad, dejando en descubierto para la posteridad la visin con que logran penetrar en los arcanos de
la universalidad y dei devenir.
Como se v, o que atrai a Borges nesta filosofia um relativo
distanciamento em relao a uma lgica dos possveis histricos. Ao
contrrio, Bergson (e atrs dele, Borges) inclinam-se por uma lgica da
virtualidade que Deleuze ir mais tarde definir em termos precisos.
Nessa perspectiva, o virtual no precisa se realizar; basta-lhe com se
atualizar e, na atualizao, j no regem a semelhana ou a limitao do
real mas a diferena e a variao de todo ato. Portanto, o prprio do
virtual, a identidade, por exemplo, existir na forma de uma diferena,
criando suas prprias linhas de diferenciao para, justamente, se atualizar. Essa identidade, cuja caracterstica primordial a diferena, pertence a um tempo nico em que partes variveis e potenciais se encontram em um todo virtual, o arcano da universalidade e do devir. A variabilidade ou durao , portanto, a realidade do virtual, uma multiplicidade que difere em natureza; mas a memria, por outra parte, arma ou
representa todos esses graus de diferena na multiplicidade virtual cabendo, por ltimo, ao impulso vital, traar as linhas de diferenciao em
que o virtual se atualiza, o que permite, alis, que o homem tome, atravs do /an, conscincia de si ou, em palavras de Borges, um lugar no
universo, em que haja conforto para si e confiana para os outros. A
durao em ltima anlise suporte da subjetividade; lembremos, a
ttulo de ilustrao, do terceiro argumento, el nico, de um ensaio anterior a esse, "La duracin dei infierno", de 1929: existe eternidade de
cu e de inferno porque a dignidade do acaso (/ibro albedro diz, sintomaticamente, a primeira verso) assim o requer: "o tenemos la facultad
de obrar para siempre o es una delusin este yo". Mas o que nesse te:\:to
ainda era disjuntivo, no exame da obra de Bergson se toma paradoxal j
que o autor de Fices julga que a teoria das multiplicidades e a ontologia
nmemnica so simples decorrncias de um mtodo, o da intuio:
65
sa, lejos de /levamos a una actitud antiintelectual o an/irracionalista, en cualquiera de las esferas de la verdad, exalta el intelecto y la razn a la jerarqua dei
nico poder que hace que la vida humana valga la pena
ser vivida.
iCul es la tradicin argentina? Creo que podemos contestar fcilmente y que no hay problema en esta pregunta.
Creo que nuestra tradicin es toda la cultura occidental,
y creo tambin que tenemos derecho a esta tradicin, mayor que el que pueden tener los habitantes de una u otra
nacin occidental (..) Creo que los argentinos, los sudamericanos en general, (..) podemos manejar todos los
temas europeos, manejarlos sin supersticiones, con una
irreverencia que puede tener, y ya tiene, consecuencias
afortunadas.
Cabe aqui observar que esse acaso de livremente manipular tex-
67
Adorno, Benjamin, Lukacs, Pollock, Fromm e at mesmo Saussure sobreviver aos turbulentos tempos da guerra, "dando ao Instituto uma
autonomia e independncia que poucos centros de estudos tinham na
poca". Em 1934, porm, o Instituto se transfere para Nova York e
como "International Institute of Social Research" filia-se Universidade de Columbia, "mantendo, no entanto, sua autonomia financeira que
lhe fora assegurada graas ao auxlio irrestrito do 'especulador de gros'
da Argentina". Com a emigrao, entretanto, seus integrantes reorientam suas vidas. Marcuse vai trabalhar no "Office of Strategic Service"; Pollock se toma conselheiro do Ministrio da Justia norte-americano; Lowenthal dirige a "Voz das Amricas" enquanto Felix Weil, o
fundador e financista, regressa Argentina e elabora a poltica fiscal do
governo militar nos anos 30. Figura heterognea e emblemtica da
modernizao autoritria, Weil , para retomarmos a expresso que
Borges reserva a Omar Khayam, um rapsodo autnomo que enriquece
"o patrimonio tico da raa" como fazendeiro moderno, mecenas, professor universitrio e alto funcionrio de um governo de fato.
Antes mesmo de Keynes elaborar sua Teoria geral da ocupao, o juro e o dinheiro, alguns economistas neoliberais j percebiam
a necessidade de intervenes especficas para tirar o capitalismo de
seu torpor. Dentre eles, Federico Pinedo, o ministro, ou Antonio de
Tomaso e Felix Weil, seus assessores, todos socialistas independentes,
davam ao governo militar a feio progressista e avanada que requeria a expanso do capitalismo no pas. Alis, o primeiro contato de Weil
com Pinedo ilustrativo do conceito de modernidade com que operava
o mecenas de Frankfurt. Sua tese era clara: necessidade de ocidentalizar a economia nacional como passo prvio para qualquer ensaio socialista. A ocidentalizao, para Weil, dependia da criao do imposto de
renda, at ento desconhecido no pas, imposto que ele mesmo passa a
redigir sendo promulgado como leis 11.682/3 do governo militar. Dupla
feio do intelectual funcionrio: no Congresso impe o cnone ao passo que no Colgio define o corpus da modernizao.
Com efeito, no Colgio Livre de Estudos Superiores, Weil difunde suas idias a respeito das intervenes estatais para saneamento
econmico. Na srie de artigos publicados em Cursos y conferencias,
sobre "EI problema de la economa dirigida" (a. 4, n 9; a. 5, n 9 e a. 5,
n 8 de 1936), fruto de suas conferncias no colgio, Weil defende
claras posies ortodoxas, ainda que analise o caso argentino no exatamente como economia planejada mas como economia controlada.
Em uma de suas aulas, lana mo do conceito de moda para afastar os
temores generalizados em relao a uma economia planejada:
Un Estado con la economa dirigida, significa necesariamente un Estado con la propaganda dirigida. Por ello la
69
71
sueo, ( ... ) una crasa mitologa". Para temperar esses arroubos racionalistas, deveramos observar que um mito um mito desde que algum
no o considere como tal; a partir do momento em que um mito passa a
ser lido como mito e, pior ainda, a ser analisado ou adjetivado, por exemplo,
um mito crasso, ele j no mais mito; torna-se histria. O mito sofre
assim do mesmo trao que poderamos atribuir-lhe arte moderna: o
nominalismo. Para que o mito seja mito (para que exista arte, literatura
argentina, tradio universal) necessrio que essas categorias sejam
objeto de crena, aceitos seus contedos e institucionalizado o arbtrio
de seu artifcio, criando ento um espao ambguo, prximo da religio
mas no menos prximo da razo, um espao enfm de emancipao.
Poderamos retomar neste ponto uma formulao de Caillois, le mythe
c 'est la religion des autres, para entender que, em sua leitura ctica
dos problemas do escritor argentino e a tradio, Borges menosprezou
a religio dos outros sem suspeitar que, na srie literria, "Pern" se
traduziria com outros dois P: Puig, Piglia. Borges, enfim, no chegou a
ver que o universal foi universal quando, interpretado como elevao
ou sublimao, despertava credibilidade. Hoje, entretanto, praticado como
neutralizao proliferante e indefinida de todo valor, ele se denomina
globalizao e produz mais e mais entropia ou, como diria Baudrillard, o
grau xerox do valor.
Dez anos depois da morte de Borges, confrontados, de um lado,
com uma ordem mundial aparentemente irreversvel e, de outro, com a
obstinada insurreio de singularidades irredutveis, leituras paradoxais
se impem e superpem. Em perspectiva negativa, conceitos universais como tradio nos parecem atualmente msticos, crassa religio
dos outros, noes incapazes de responder a um mecanismo complexo
- globalizao das trocas, universalidade dos valores, singularidade das
formas - que, de certa forma, o nominalismo e ceticismo modernos
(borgeanos) ajudaram a criar. Em perspectiva positiva, porm, a modernidade tardia no pode mais ser interpretada como mera intransitividade da escritura mas como perda de toda unidade entre fico e dico, unidade apenas reconstruda ou realizada s depois, como virtualidade emotiva, atravs da excepcionalidade aristocrtica do texto e a
normalidade democrtica das obras. A reside o vnculo "poltico", "nacional", ainda potencial para a literatura.
Poderamos ento voltar ao ponto de partida, a Novalis, e entender que a vida que nos coube viver de fato crassa mitologia mas que
esse mito tambm pensamento, um pensamento que somos obrigados
a decifrar em cada arranjo. Mas podemos ainda voltar a Bergson e
entender que, face insistncia do universal e resistncia do singular,
a arte no pode se confundir com elas nem mesmo com a sociedade
que atravs da arte fabula. Contra o aspecto, ora coletivo, ora individual, da arte narrativa e fabuladora, Bergson (como Borges) se inclinava
73
La Cultura Invisible:
Rubn Dario y el Problema
de Amrica Latina
Graciela Montaldo
Universidad Simn Bolvar
1. Afiliaciones y Alianzas
Ya Halpern Donghi (1987) destac las nuevas relaciones que se
traman en el fin de siglo entre Espana e Hispanoarnrica y el papel
central que los debates acerca de la lengua y las tradiciones culturales
tienen en ese proceso: "Sin duda, la aceptacin deI carcter irrevocable
de la secesin americana [ ... ] se traduce no solo en la intensificacin de
las relaciones diplomticas sino en el esfuerzo por entablarlas en otras
esferas" (78). Una de esas esferas ser la de la cultura, a travs de
intercambios propiciados por la Academia de la Lengua y de textos
como la Antologa de Poetas Hispanoamericanos (publicada en 1892
con motivo dei IV Centenario) de Menndez y Pelayo que "reflejaba, a
la vez que el xito alcanzado por la institucin en sus esfuerzos por
ganar un eco ultramarino, las dificultades de todo orden que el mantenirniento de esa conexin todava afrontaba ... " (78) pues era difcil hacer
una seleccin desde Espana de materiales de Amrica Latina, muchas
veces inhallables en la pennsula. A pesar de esto, no son slo las instituciones oficiales las que promueven vnculos ms estrechos sino que la
rnisma industria cultural encuentra en el nuevo escenario de bienes simblicos, lugar para su expansin: "A la vez, desde comienzos dei siglo
XX Paris ve disputada por Barcelona la posicin de principal centro
editorial para toda Hispanoamrica adquirida un cuarto de siglo antes, y
al comenzar la entreguerra ya las antiguas Indias ofrecen mercado para
la mitad de la produccin editorial espafiola" (79). Creo que en esta
dimensin ampliada de las industrias culturales deI fin de siglo, hay que
leer ciertas adhesiones identitarias latinas que trabajan los textos de
muchos intelectuales. La cuestin de la identidad hispanoamericana
fonnara parte de los intentos de crear condiciones de lectura -dentro y
fuera deI continente- para una literatura que aspira a hegemonizar una
TO
La Cultura Invisible -
77
... las horas que entre el/os he vivido las he pasado con
una vaga angustia. Parecame sentir la opresin de una
montana, sentia respirar en un pais de ciclopes, comedores de carne cruda, herreros bestiales, habitadores de casas de mastodontes. Colorados, pesados, groseros, van por
sus calles empujndose y rozndose animalmente, a la caza
deI dol/ar. (1950: 569)
Casi se enuncia la inrninencia de un peligro: una nueva barbarie
puede conquistar a Amrica Latina; aquella que amenaza no slo con el
"contagio" de su vulgaridad sino con la desembozada intervencin econmica. Frente a esta coyuntura, la clase intelectual cierra sus filas
rescatando ms que las tradiciones criollas, una nueva alianza con el
La Cultura lnvisible -
79
hispanismo, no tanto como alternativa frente a la penetracin norteamericana sino como regulacin interna de los nuevos pblicos latinoamericanos. La historia parece repetirse: si en el periodo de la Emancipacin hispanoamericana tambin las lites de crio\los independentistas
haban buscado las formas de crear una clase poltica que excluyera a
negros, indgenas, gauchos, los intelectuales deI fin de siglo, crearn un
consenso sobre el tipo de "aristocracia deI espritu" que puede contribuir a elaborar los programas polticos de las elites y que detenga el
avance de las crecientes clases medias.
2. Los vnculos
Conviene recordar la
dimensin de esta consagracin: "No da la impresin de que Azul...
tuviese un xito de ventas inmediato ... el libro
habra de esperar hasta
las cartas de Valera en
EI Imparcial de Madrid,
en octubre de 1888, para
empezar a ser 'buscado
y conocido tanto en Espana como en Amrica'" (Martnez en Dario 1995: 29).
Cuando Juan Valera consagra Azul... en 1888 comienzan a establecerse los ms firmes lazos culturales deI Fin-de-siecle entre Espana
e Hispanoamrica2 . Pero esos vnculos son completamente zigzagueanteso Con la frase lapidaria "No exagero" concluye Daro un prrafo en
su crnica "La novela americana en Espafa" (1898) donde \lama la
atencin sobre el desconocimiento que los espafoles tienen de Amrica: en la prensa se confunden los pases aI dar noticias, para los espanoles los latinoamericanos son ms o menos mulatos y comen guayabas.
Daro ve que entre la definicin de la identidad y la construccin deI
estereotipo s lo hay un cambio de posicin. Reconoce asi la necesidad
de unificar posiciones creando un locus de enunciacin colectivo, que
sobrevuele las diferencias para evitar el estereotipo europeo y obtener
visibilidad en el escenario mundial. Son los valores modernos, precisamente, los que amenazan con despojar a la Amrica hispana de su
capacidad de modernizacin. Daro ya haba sefalado en 1889, refirindose a los problemas centroamericanos: "No es Europa nicamente
donde se nos desfigura y se nos falsifica: es en la Amrica deI Sur, que
nos ignoran; en la Amrica deI Norte, que nos panamericanizan" ("Ignorancia y Malicia": 74). Frente ai afrancesamiento en bloque dei medio intelectual en el que vivia (Chile, Buenos Aires) y de sus propios gustos
estticos, Dario sita a Amrica Latina en una relacin estrecha con Espaf.a quizs como la mejor estrategia para obtener una visibilidad cultural.
Reconocida la debilidad, se propone la unin como alianza alternativa:
La Cultura Invisible -
81
3. Hispanoamericanismo
Creo que la escritura de Dario inaugura una imposibilidad, la deI
concepto mismo de arte -tal como se lo conceba en la vieja tradicin
letrada- en la sociedad latinoamericana finisecular. No es el "arte puro"
lo que la escritura de Dario viene a problematizar sino ms bien el arte
que se adapta a los nuevos requerimientos de las industrias culturales y
aprende a convivir con sus nuevas exigencias y formatos. Ah tambin
-creo- reside la novedad que pronto supieron ver sus contemporneos,
que rpidamente se convirtieron en seguidores. Rubn Dario hizo la
tarea por todos: incorpor el arte aI mercado pero ai mismo tiempo
La Cultura Invisible -
83
Bibliografia
Benjamin, Walter (1989): "La obra de arte en la poca de su
reproductibilidad tcnica", en Discursos interrumpidos, Buenos Aires: Taurus.
Dario, Rubn (s.f.): Todo ai Vuelo, Madrid: Mundo Latino.
Dario, Rubn (1985): Poesa (Seleccin y Prlogo de Angel
Rama), Caracas: Biblioteca Ayacucho.
Dario, Rubn (1995): Azul..., Cantos de Vida y Esperanza (Edicin, Estudio Preliminar y notas de Jos Maria Martinez), Madrid: Ctedra, Coleccin Letras Hispnicas.
Daro, Rubn (1916): "Enrique Rodrguez Larreta" en Rubn
Dario (1950): Cabezas vaI. 11 de Obras completas, Madrid:
Afrodisio Aguado.
Dario, Rubn (1890): Temas Varios, vaI. 2 de Rubn Dario (1950):
Obras Completas, Madrid: Afrodisio Aguado.
Dario, Rubn (1950): "EI triunfo de Calibn" en Mundo Adelante, Rubn Dario: Obras completas, vaI. IV, Madrid: Afrodisio Aguado.
Dario, Rubn (1891): "Rojo y Negro" en: Rubn Dario (1950):
Polmica voI. 11 de Obras completas, Madrid: Afrodisio
Aguado.
Dario, Rubn (s.f.): "Ignorancia y Malicia" en Crnica Poltica,
Madrid: Mundo Latino.
Gmez Carrillo, Enrique (1974): Treinta aFios de mi vida. EI
despertar dei alma; En plena bohemia; La miseria de
Madrid, Guatemala: Ed. Jos de Pineda Ibarra - Ministerio
de Educacin.
Halperin Donghi, Tulio (1987): "Espana e Hispanoamrica: miradas a travs dei Atlntico (1825-1975)" en EI Espejo de la
Historia, Buenos Aires: Sudamericana.
Rotker, Susana (1992): Fundacin de una escritura. Las crnicas de Jos Mart, La Habana: Casa de las Amricas.
Said, Edward W. (1993): Cu/ture and lmperialism, New York:
Alfred A. Knopf.
as Conversation
and Countercanon
Mary Louise Pratt
Stanford University
Victoria Ocampo,
Woman and her Expression, 1936 (p. 246)
The two students walked in looking downcast. They had just come,
they reported, from yet another literature course whose syUabus included no women writers. This time it was a course on the Latin American
essay. There were, the professor had explained, no women essayists of
sufficient -caliber to merit inclusion in the course. "Who says?" they
asked, "and how do we know it's true?"
Most literary scholars and teachers have been affected in some
87
that for centuries ali conversation between men and women, as soon as they enter on a certain terrain, begins
with a 'Don 'f interrupt me' on the part of the man. Until
now, the monologue seems to have been his preferred form
of expression. (Conversation among men is simp/y this same
monologue in dialogue form.) (p.13)
Men, she concludes, "do not feel, or feel only very weakly" the
need for dialogue with women ("that other being similar and yet different"):
89
91
history. Indeed the most basic kind of scholarly mapping has yet to be
performed on this body of texts. One or two generalizations can be
risked at this point, however. To begin with, as the titles above suggest,
the gender essay typically draws very little on the categories of the
national, at least until the post World War 11 period. Though overwhelmingly concemed with defining women's citizenship, its writers
tend not to speak either to or as subjects ofparticular nations. They are
more likely to be concemed with the status ofwomen in modem nationstates in general. Secondly, among the materiais I have examined, at
least two conspicuously different generic models seem to be at work in
the gender essay. On the one hand, many of these texts take the form
of a historical catalogue, in which the writer enumerates examples of
women who have made significant contributions to society and history.
Analytical commentary on woman's social and existential condition is
interspersed among the vignettes. Matto de Tumer's "Workers of
Thought..." takes this form, enumerating a panorama of women creative writers ofher day. Acosta de Samper's Woman in Modern Society (1895) is an astonishing book-Iength instance, cataloguing the contributions of dozens ofwomen revolutionaries, charity workers, missionaries, moral thinkers, doctors, politicians, artists, writers and educators
throughout Europe and the Americas, fTOm the French Revolution to
her present. The contemporary vitality of the historical catalogue is
attested by such recent encyclopedic volumes as Lydia Sosa de Newton's Las argentinas ayer y hoy ('Argentine Women Yesterday and
Today,'1967) or AngeIes Mendieta Alatorre's La mujer en la revolucin mexicana ('Women and the Mexican Revolution,' 1961).
At times the historical catalogue aims simply to assert the presence and participation ofwomen in history, culture, and public life. Ofien,
in the celebration of mujeres ilustres ('illustrious women ') it provides little
more than a distaff version of criollo class privilege. This is perhaps a
literature more of fact than of ideas, yet its task must not be underestimated. Under the aegis of positivism, women's subordination is ofien
by what are claimed to be objective observations about their 'natural'
capacities and limitations. Obviously it has been essential to combat
such ideologies with empirical evidence of what women in fact ha ve
done on the social stage. At the levei ofthe social imaginary, the historical catalogue also insists on the reality ofwomen as agents ofhistory, a
role denied them by official historiography. Within the hegemony Df
positivist thought, these essays ofien make the argument for women as
agents of progress or human evolution, rather than as regressive elements that need to be patronizingly brought up to par. In what is one of
the richest instances of this genre, Teresa de la Parr's "Influence of
Woman on the Formation ofthe American Soul" (1930) combines the
historicaI catalogue with a profound meditation on the process of reco-
93
to accompany him over the vast terrain of his philosophical exploration, nor to lend him new and unknown data to
enrich and support his theories. (p.285)
Rather, she says, she will begin with the subject of sentiment,
an area in which, she argues, the supremacy of women remains
unchallenged. To clear a space for her own authority, she admits certaio forms of male superiority - but only provisionally:
We concede without the slightest reluctance, that men received from nature a superiority in physical strength; we
will not even dispute in the space of this brief artic/e the
intellectual superiority which he so immodestly bestows on
himself The conviction suffices us, and we say so sincerely, that no one can in good faith deny our sex the supremacy in ... the immense sphere of sentimento (ibid.)
Lest her readers devalue sentiment, Avellaneda immediately insists that lofty sentiments are the key to ali great souls, particularly the
capacity for sacrifice, which women possess most fully. In an obvious
response to the secular rationalism that underwrote male intellectuality,
she goes on to anchor women's social and intellectual authority in two
entirely different sites: the Bible and the body. The pain of childbirth
establishes the divine right of woman as "queen ... of the vast dominions of sentiment" (287). The monarchic vocabulary here challenges
the republican values that diseofranchise womeo. Meo, Avellaneda
asserts, corrupt the divine right ofwomeo: only by reproducing on her
own could Mary produce a divine child, in contrast with Eve, whose
relations with Adam produced "descendencia corrompida" ('corrupt
descendants'). The "bloody pages of religious heroism," Avellaneda
argues, readily dispel any notioo of women as weak or unequipped to
participate in public affairs. She returns to the Bible and offers what
today would be called a feminist reading ofthe story of Christ. Through
textual commentary she presents a dialectic, juxtaposing male obtuseness with female wisdom. While Jesus moves around Judea performing
miracles and converting the poor, she observes:
The doctors of the law pursue and accuse him of disturbing public order.
The ignorant women follow him, blessing lhe womb Ihat
conceived him.
The Pharisee who receives him does not offer him water
for the required ablutions.
The sinfol woman arrives to wash his feet with her tears.
(p.288)
The juxtapositions go 00. Pilate orders Jesus beaten; Pilate 's \\ife,
"disturbed by mysterious presentiments," sends messengers begging
for his life. The chosen (male) disciples disappear (alI but one) at the
crucifixion, while three women remain to become the privileged witnesses of the resurrection.
It is worth underscoring here that AvelIaneda's tool for legitimating woman's social and epistemologica1 authority is her literary power
as a reader and interpreter oftexts, in this case the Bible. The high point
of her argument is a purely textual observation (note again the monarchic image):
Woman! here is your son says lhe Redeemer lo Mary, symbolizing ali men in Sainl John. Note it well: he does not
call her his mother, because the Queen of lhe martyrs does
95
97
Contextualizing countercanons
As with any effort to read marginalized writing 'into' a discursive field monopolized by a canon, there is a strong momentum to read
the gender essay strictly as a response to male intellectual authority in
general, and to the criollo identity essay in particular. 1 would like to
suggest, however, that such a move should not monopolize the interpretation. Moreover, such a move is justified only if it runs both ways.
The criollo identity essay, that is, must also be read as a response to the
demands of women (and other marginalized groups) for full inclusion in
society. This may seem a radical notion, and perhaps it is. It requires
reading the claims ofthe criollo essayists not as sui generis expressions
of a particular imagination, but as contested claims arising out of a
profound and ongoing legitimation crisis. "Do I really have to think about
women when I read the Jamaica letter, Ariel. The Labyrinth of Solitude?" the reader asks. Yes! Vou do! Vou have to (Ieam to) think about
Bolvar's letters in the context ofthe ones Manuela Saenz wrote, where
she assumed a political and historical authority that were later denied
her. Vou have to demand tbat Rod's Ariel and Retamar's Calibn
explain tbemselves to Miranda and to Sycorax. Vou have to think oftbe
problem Magda Portal and Alicia Moreau posed for Maritegui. Vou
have to ask Paz what he was afraid of when he reduced Mexican
women to the role of La Chingada, and what Elena Garro and Rosario
Castellanos have had to say about that. Hegemonic writing, so the argument goes, must be seen as constituting itself in response to tbe counterhegemonic claims ofthose it subordinates, just as counterhegemonic
writing must be read in relation to hegemony. The difference is that tbe
hegemonic writers do not always have to name their others (in this
case, women) in order to constitute a discourse, where as subaltems
usually must do so in order to challenge the institutions of knowledge,
often on their own terms.
Three adjustments are required to prevent the argument here
from being excessively reductive. First, the two categories I proposed
at the beginning, the gender essay and criollo identity essay, obviously
do not begin to exhaust the essayistic production of either sexo Both
men and women in Latin America bave written about everything under
the sun. This fact is much better known about men than ahout women,
however. As women are read back into the literary and intellectual
histories which have elided them, their overall intellectual production
99
References
Acosta de Samper, Soledad. La mujer en la sociedad moderna. Paris: Garnier, 1895.
Cabello de Carbonera, Mercedes. "Influencia de la mujer en la
civilizacin moderna".
Carlson, Marifran. Feminismol: The Woman s Movement in
Argentina from its Beginnings to Eva Pern. Chicago:
Academic Chicago Publications, 1988.
Castellanos, Rosario. Sobre cultura feminina. Mxico: Amrica: Revista Antolgica, 1950.
_____ . Mujer que sabe latn. Mxico: Secretaria de
Educacin Pblica, 1973.
De la Parra, Teresa. "La influencia de la mujer en la formacin
dei alma americana," in Obra. Caracas: Biblioteca Ayacucho, 1987.
Earle, Peter G,. and Robert G. Mead, Jr. Historia deI ensayo
hispanoamericano. Mxico: Ediciones de Andrea, 1973.
Foster, David William. Para una lectura semitica deI ensayo
latinoamericano. Madrid: Porra, 1987.
Garrels, Elizabeth. "La NuevaHeloisa en Amrica," Nuevo Texto
Crtico 4, 1989, pp. 27-38.
Gmez de Avellaneda, Gertrdis. "La Mujer," Antologa, poesas
y cartas amorosas, ed. Ramn Gmez de la Sema, Buenos
Aires: Espasa-Calpe, 1945.
Guilln, Pedro. EI ensayo actuallatinoamericano. Mxico: Ediciones de Andrea, 1971.
Jaramillo, Maria Mercedes, Angela Ins Roldedo and Flor Mara
Rodriguez-Arenas. Y las mujeres?: Ensayos sobre literatura colombiana. Antioquia: Universidad de Antioquia, 1991.
Kirkwood, Julieta. Ser poltica en Chile. Santiago: FLACSO,
1986.
Kristal, Efran. The Andes Viewed from the CUy. New York:
Peter Lang, 1987.
Labarca Hubertson, Amanda. Adnde va la mujer? Santiago:
Editorial Extra, 1934.
Manso, Juana. "Emancipacin moral de la mujer," La Iluslracin
Argentina, 1858.
Moreau de Justo, Alicia. El feminismo y la evolucin social.
Buenos Aires: Ateneo Popular, 1911.
Matto de Tumer, Clorinda. "Las obreras dei pensamiento en
America Latina," Boreales, miniaturas y porcelanas. Lima:
1902.
101
Mendieta Alatorre, Angeles. La mujer en la revolucin mexicaha. Mxico: Institucin Nacional de Estudios Historicos,
1961.
Moraa, Mabel. "Carlos Vaz Ferreira: hacia un feminismo de
compensacin." Unpublished ms., s.d. Ocampo, Victoria. La
mujer y su expresin. Buenos Aires: Sur, 1936.
Portal, Magda. Hacia la mujer nueva; EI Aprismo y la mujer.
Lima: Atahualpa, 1934.
Rey de Guido, Clara. Contribucin ai estudio dei ensayo en
Hispanoamrica. Caracas: Academia Nacional de la Historia, 1985.
Ripoll, Carlos. Conciencia intelectual de Amrica: Antologa
dei ensayo hispanoamericano. New York: Las Amricas,
1966.
Saffioti, Heleieth. A Mulher na sociedade de classes. So Paulo: Quatro Artes, 1969.
Santa Cruz, Lucia, Teresa Pereira, Isabel Zegers and Valeria
Maino. Tres ensayos sobre la mujer chilena. Santiago: Editorial Universitaria, 1978.
Skirius, John, Ed. Ei ensayo hispanoamericano dei siglo XX.
Mxico: Fondo de Cultura Economica, 1981.
Sosa de Newton, Lily. Las argentinas de ayer a hoy. Buenos
Aires: Zanetti, 1967.
Urrello, Antonio. Verosimilitud y estrategia textual en el ensayo hispanoamericano. Mxico: Premi, 1986.
Vitier, Medardo. Dl!! ensayo americano. Mxico: Fondo de
Cultura Econmica, 1945.
Dialticas do sublime
Os discursos do sublime na modernidade so marcados por uma tenso constitutiva, interna, que os coloca em permanente confronto com a
dessublimao. Em contrapartida, se a dessublimao pode primeira
vista ser tida como a Beatriz vanguardista, o simples fato de que a arte
moderna ps ou anti romntica tenha sido, h j muito tempo, epicamente instalada nos museus e instituies culturais e pedaggicas, a
prova de que os discursos dessublimadores da modernidade passaram,
paradoxalmente, a ocupar tambm lugares do sublime. Sendo dessublimador o gesto iconoclasta, sublime sua incorporao s narrativas
histricas que lhe conferiro atributo de modelo esttico no interior de
uma tradio de ruptura (evocando o termo de Octavio Paz). Esse
processo j foi mais do que identificado pelo pensamento esttico dos
ltimos 30 a 40 anos. J se sabe que todo ato disruptivo em arte acontece marcado pela fatalidade de um destino: o de sua futura assimilao, pedagogizao, fetichizao. Nesse sentido, se quisermos assumir
o discurso da periodizao, seremos levados a constatar que a
105
107
do conhecimento que constitui a moldura de todo o pensamento kantiano e que gira em tomo do problema das condies pelas quais possvel existir um sujeito cognitivo e moral (ou seja, o sujeito humano,
sujeito transcendental). Sabe-se que as trs faculdades fundamentais
nas quais Kant decompe esse sujeito so a imaginao (poder de esquematizar figurativamente), o entendimento (poder de objetivar em
leis e conceitos) e a razo (poder de criar idias abstratas). Nos termos
da releitura operada na Crtica do Juzo, o sentimento do sublime emerge quando a razo consegue derrotar a perturbao que o pensamento
do infinito causa sobre a imaginao.
O infinito fala de uma grandeza alm de toda matematizao,
aponta portanto para o fracasso da formalizao, fracasso da forma. O
infinito no pode ser apresentado figurativa ou projetivamente pela imaginao nem representado lgica ou conceitualmente pelo entendimento. Ele defronta o entendimento conceitual e a razo moral do sujeito
com o Informe, o desprovido de forma e de lei. Trata-se de um confronto que ameaa at de extino o sujeito transcendental, pois este, por
definio, s existe medida que controla o objeto. A ameaa de extino do sujeito se d aqui num plano moral e epistemolgico, mas ela
anloga ao sentimento que o assalta no plano fisico, ao ser posto em
confronto, desta vez, com o que Kant chama de "dinmico-sublime na
natureza". Sentimento de iminncia da morte que assalta o sujeito quando
este constata sua fragilidade diante das foras da natureza. No discurso kantiano, o medo da morte e das foras da natureza acaba por funcionar como suplemento comparativo que permite dramatizar o carter
extremamente ameaador daquilo que no pode ser representado mediante qualquer tipo de formalizao. o apaziguamento dessa ameaa
que propicia o sentimento do sublime, manifestao de um prazer especial, prazer mesclado a desprazer, prazer arrancado da conscincia do
perigo de perda dos sentidos, no plano fisico, e perda do Sentido, nos
planos moral e epistemolgico.
A conscincia de estarmos permanentemente acossados por foras superiores a ns, no plano fisico-natural, assim como a possibilidade
do colapso das representaes, no plano das faculdades cognitivas (imaginao e entendimento), constituem o momento negativo e preliminar
na experincia do sublime. Ao passo que o momento afirmativo, sem o
qual essa experincia no se completa efetivamente, enraza-se na conscincia adquirida pelo sujeito de que, pela razo, consegue pensar o
infinito (isto , consegue pensar o inapresentvel) e consegue tambm
contornar, domesticar ou mesmo vencer as foras da natureza, a comear pelo controle do prprio corpo com seus apetites desordenados. Se
a experincia do belo se d na contemplao, diz Kant que a do sublime
se d como movimento. O sublime conquistado no decorrer da luta
com a negatividade. Na experincia do belo, o sujeito contempla e se
109
pela razo, no belo ela o pela forma, ou, se quisermos ser mais precisos, pela questo da forma. A estrutura mesma da Crtica do Juzo
tem uma dimenso narrativa, como se fosse um pico do sublime, narrativa que se desvela e se desdobra num crescendo de sucessivos graus
de ascetismo: do belo ao sublime, deste ao gosto (que puro senso
comum) e da ao gnio (que recria o belo na arte) e finalmente teleologia, onde o fim ltimo da natureza dado como uma espcie de vrgula na concretizao dos fins da razo.
111
ns?". A resposta a prefigurada identifica uma transformao ou refuncionalizao do valor em geral dos valores culturais: a herana cultural deixa de valer como presena autenticada da tradio que vem de
longe e passa a valer por sua atualidade e por sua proximidade, no
sentido de que preciso que ela se legitime como prxima para que
possa adquirir relevncia. Assim, a relao com a herana cultural torna-se seletiva, fragmentria, descontnua, arbitrria, iconoclstica, parodstica. Ela se torna tambm mais pragmtica, imediata, efmera,
afastando-se do campo do sublime.
Tambm o simulacro se rege por lgicas de atualidade (ou atualizao) e proximidade (ou aproximao). O desenvolvimento das tcnicas - da litografia fotografia e ao cine-jornal- instaura uma dimenso esttica ligada ao cotidiano e ao ritmo da imprensa. A dessublimao da arte proposta por Benjamin significa lig-la estreitamente prxis cotidiana. Interveno no cotidiano, reflexo sobre o cotidiano, multiplicao de perspectivas sobre o cotidiano, utilizao do cotidiano como
arma poltica contra o sublime apropriado pelo espetculo pblico fascista: eis a alguns caminhos apontados pela esttica sugerida no ensaio
sobre a obra de arte. a partir do interesse de uma poltica de valorizao das vivncias do cotidiano, visto como contrafora alienao induzida sistemicamente, que se pode atribuir valor de arte imagemquadro legada pela tradio ou pasteurizada no simulacro. A recepo
da arte torna-se portanto operao de dotar os objetos estticos de um
sentido de atualidade. O valor atualidade torna-se mais decisivo que o
valor de testemunho.
Do ponto de vista da produo, o simulacro cinematogrfico ou
televisual caracteriza-se pela possibilidade de multiplicar infinitamente
os ngulos de viso de uma mesma realidade no interior de uma seqncia sintagmtica. Ele realiza de maneira muito mais eficiente certos aspectos da proposta cubista, que pretendia projetar a temporal idade decomposta numa superfcie formada por mltiplos planos de sentido simultneos. estruturante no simulacro a decomposio analtica
da imagem atravs da multiplicao de pontos de vista que a rapidez
dos mecanismos tcnicos de apreenso e montagem permite superpor.
A multiplicao das perspectivas do olhar uma tarefa infinita na esttica, na tica e na pedagogia da idade da cmera. Essa esttica tambm
aqui se ope frontalmente esttica do sublime. Pois o infinito indizvel
e incorpreo ao qual alude o sublime tradicional transforma-se aqui no
infinito de desdobramentos da prpria materialidade.
A certa altura, Benjamin compara os trabalhos do pintor e do
filmador. Observa que o primeiro no pode jamais abolir a distncia
entre a realidade dada e sua prpria interao com a tela. Ao passo que
a lgica do trabalho do filmador bem outra, pois dirigida pelos movimentos de aproximao e decomposio do dado. O filmador "utiliza
Inconsciente tico
Uma das principais metas visadas pela esttica desauratizada
a infinitude de perspectivas em que se desdobra o cotidiano. Com base
nisso, Benjamin fala de um inconsciente tico, desenvolvendo no ensaio
sobre a obra de arte, com referncia ao cinema, lxico anteriormente
apresentado no escrito intitulado "Pequena histria da fotografia", de
1931. A cmera revela dimenses da experincia que no so habitualmente tematizadas pelo olhar no cotidiano. So dimenses vividas, mas
no focalizadas pelo sistema tico natural. O inconsciente tico formado por aquilo que no tematizado pelo olhar mas faz parte das
percepes do cotidiano. Diz Benjamin: "Se banal analisar (..) a
maneira de andar dos homens, nada se sabe com certeza de seu
estar durante a frao de segundo em que estica o passo. Conhecemos em bruto o gesto que fazemos para apanhar um fuzil ou
uma colher, mas ignoramos quase todo o jogo que se desenrola
realmente entre a mo e o metal, e com mais forte razo ainda
devido s alteraes introduzidas nesses gestos pelas flutuaes
de nossos diversos estados de esprito. nesse terreno que penetra a cmera, com todos os seus recursos auxiliares de imergir e de
emergir, seus cortes e isolamentos, suas extenses do campo e suas
aceleraes, suas ampliaes e redues. " Microcirurgia do olho de
vidro no detalhe do cotidiano.
Em tomo do jogo entre o vivido (no sentido de percebido apenas
no inconsciente tico) e o focalizado (no sentido de tornado consciente
ao olho natural ou tcnico), Benjamin resgata certa potncia positiva na
cultura de massas. Esta se apresenta como manifestao de barbrie
na medida em que se limita a formas de entretenimento, diverso grosseira de plebe rude, passatempo para reposio de fora de trabalho.
Mas o Benjamin de "A obra de arte na poca de sua reprodutibilidade
113
115
Uma observao final. A corporalizao narcsica e exibicionista da cultura intelectual, elogiada por Benjamin no ensaio sobre o
surrealismo, assim como a especificao de uma subjetivao coletiva
envolvendo o ttil, nas teses sobre o simulacro cinematogrfico, no
esgotam a parada da teoria esttica contempornea a favor da dessublimao. A luta (dualidade agonstica, double bind) entre sublimao
e dessublimao insupervel, se entendermos cada um dos plos como
pulses sempre j atuantes no corpo e entre os corpos da cultura. Talvez o momento atual da civilizao do simulacro nos obrigue a uma
recolocao dos termos. O simulacro cinematogrfico, com sua vivncia massificada em circunstncias de aglomeraco fisica, parece favorecer a nfase em estticas da dessublimao. Mas o que dizer do
momento atual, em que a hegemonia da imagem passou para o simulacro eletrnico, para a televiso, o vdeo, a tela do computador, terminais
capilarizados, individualizados e no mais massificados, no mais pressupondo a proximidade dos corpos, suas interaes. Nesta fase capilarizada, possvel que o movimento sublime recupere fora no contexto
mesmo da cultura do simulacro.
O simulacro eletrnico pode produzir no receptor a aparncia de
uma total coincidncia entre pulso e sinal imagtico. Os ltimos resqucios de uma suposta interioridade corporal seriam, paradoxalmente,
seqestrados pela materialidade instantnea da imagem. A interioridade existindo enquanto algo exibido e recebido como imagem material,
apartada, promovendo um movimento de separao, a pulso separada
da interao fsica, a pulso separada de si e se contemplando a si
prpria em espetculo: libidinagem hiper-irnica. Nesse sentido, o simulacro eletrnico incorporaria a dualidade sublime/dessublimao como
tenso constitutiva, tenso energtica. Teramos a uma esttica nem
sublime, nem dessublime, mas ambas as coisas ao mesmo tempo.
Rio de Janeiro, junho de 1998.
Dedico este texto ao mestre e
amigo Luis Costa Lima, que me fez
ler Kant nos idos longnquos dos
anos 80 e Benjamim, na era ainda
mais remota dos anos 70. Desnecessrio dizer que os
resultados em progresso
dessas leituras so de minha
exclusiva responsabilidade.
Referncias bibliogrficas
Sobre la Potica
de Juan L. Ortiz:
una Mirada de Traductor
WilliamRowe
King's College, Londres
Para el que traduce los poemas de Juan L. Ortiz, y por eso los lee con
una atencin especial, la voz es el elemento ms difcil. Esa voz constituye, es claro, un factor importante de su potica, quin sabe si no la
ms importante, si tomamos la nocin de voz en su sentido ms amplio:
es decir, la voz como soplo, respiracin, acento -modalidad en que la
existencia deviene sonido y vice versa. Esa idea implicaria tambin la
entonacin: porque el acento -el canto que se oye en el habla de cualquiera- es la materia que modela la entonacin, y sta vincula el decir
con el entorno espacial y temporal y, a la vez, acarrea la emocin. "De
dnde surge esa voz? Esta seria, en el fondo, una pregunta sin respuesta -slo se puede hablar de las maneras en que se da y de cmo ese
don altera el entorno, entorno que incIuye, obviamente, el idioma y el
oyente. Especfcamente, tenemos, en la obra potica de Juanele, un
lenguaje propio y nico, elaborado desde el idioma hablado de una regin en relacin con "el entorno de ciertas islas", y tambin desde una
concepcin de la potica, cuya vertiente principal seria el simbolismo de
Mallarm y Valry.
Decir lo anterior es delinear un campo de fuerzas y de acciones pero no volcarse en el movimiento de la voz en los poemas de
-Escucha, es un latido,
solamente un latido, o qu? de la ranUa, no? (809)1
-un sonido que surge desde lo no-humano y que deviene voz.
Ese sonido no es objeto delimitado por un cdigo de la representacin
(cdigo cultural) sino un evento acompafado por preguntas, dudas, incertidumbres:
119
cura que es tambin dulzura. Pero el tono era otro, no se daba all.
Tampoco se daba en otros poetas de lengua inglesa. Pens en la inquisicin ritmica que hace G. M. Hopkins de los smbolos, pero el ritmo y la
estructura dei verso no tenan nada que ver. Entonces no quedaba sino
elucidar cmo el poema mismo manejaba la cuestin dei tono.
Las preguntas en la poesa de Juanele no promueven el acercamiento a un fin(alidad) -ejercicio de definiciones, establecimiento de
lugan:s prIvilegiados, de lecturas estables- sino distienden. Atenan,
pero no rompen, la tensin. Y esto tiene consecuencias considerables
para la p00tica. AII la estructura dei verso en Juanele, radicalmente no
repetitiva. La distensin como principio de composicin est, desde luego, en "Un coup de ds" de Mallarrn, y tiene en ese poema importantes consecuencias para el manejo de la sintaxis, cuyas articulaciones
dejan de coincidir con la idea dei verso (el retomo dei odo, la mano, el
ojo, senalado por el espacio de la pgina). Por otra parte, una suerte de
distensin est implcita en la propuesta de D. H. Lawrence de una
"poesa dei presente", que consistira en "un plasma vivo", sin orientacin hacia un pasado o un futuro, nocin que se encama en las cadencias variables de sus poemas despus de 1918 2 Pero Juanele afiade
algo ms: el intersticio. Las dudas, incertidumbres, distensiones son un
suceder de intersticios dentro de intersticios, entre cuyos efectos est el
de suspender cualquier finalizacin. Pero los efectos no son slo sintcticos, temporoespaciales; hay algo ms misterioso, como por ejemplo
Canta
y no confUl su tonillo, no, a las afinaciones de los ngeles,
ni menos ai ajuste
de los hilos que alguien trama
debajo, no (812)
Ortiz -
121
Es por eso, sin duda, que los poderes que Juanele llama "Ias 'superioridades' dei ter" van suspendidos entre comillas ("silfides", "devas", "el
navo de Isis", etc), pero tambin por eso la distribucin supremamente
libre de los sonidos en el aire y de las frases en la pgina.
Pero aclarar estos puntos es -para quien traduce- slo una parte
dei problema. Porque queda un hecho: que el sujeto de la visin no es eI
ser abstracto, sino, como en la poesa de H. D., "she herself is the
writing"3 ["ella misma es la escritura"] - y que este es tambin un
hecho dei lenguaje: las muchas maneras puntuales en que el decir se
localiza en relacin con el entorno, con s mismo, con interlocutores. En
lugar de la mito-grafia que para H. D. configura el escribir, encontramos en Juanele el dilogo-tejido dei escuchar y el ser escuchado, que se
sostiene, en materia verbal, gracias, por ejemplo, ai despliegue variado
de las expresiones adverbiales, que van definiendo modos y maneras all la msica tambin. Las frases, liberadas de la sub- o super-ordinacin lgica, sintctica, mtrica, cantan, cada una a su modo. Y si la
palabra es el suceder dei aliento, el poema mismo es un suceder, adems de las cosas que en ella ocurren: como escribe Robert Creeley,
Things
come and go.
then
ler them.
En J uanele ocurre una modificacin de la relacin de uno con el
Ienguaje que es difcil de definir. Si una de las bases de su potica est
dada por el simbolismo francs y la liberacin dei lenguaje que ste
implica, hay algo importante que aBade Juanele. Consideremos un par
de versos de Le cimitiere marin de Valry:
el resto de la estrofa va
as: Et quelle paix semble se concevoir!/ Quand
sur l'abime un soleil se
repose, / Ouvrages purs
d' une ternelle cause,!
Le Temps scintille et le
Songe est savoir.
4
123
y esta "abuela" toda envuelta que busca todava los velos de la hora
para destocar su plata y diluirla entre lirios de jabn, en cuclillas...
Charles Olson, Complete Prose, Los Angeles, University of California Press, 1997, p.
206. Ver los siguientes
captulos: "D. H. Lawrence and the High Temptation of the Mind" y
"The Escaped Cock".
1
iQu cosa ms pasmosa es la voz! "Por qu milagro se transforma el magma ardiente de la tierra en lo que llamamos el
habla? Si dei barro puede formarse un medio tan abstracto
como la palabra, i,qu nos impedir dejar nuestros cuerpos
cuando nos de la gana y tomar residencia en otros planeIas
o entre los planetas? [ .. ] "Quin o qu seria tan poderoso
como para eradicar esta levadura milagrosa que /levamos
adentro como una semilla y que, despus de que hayamos
brazado en la mente la totalidad dei universo, no es ms que
una semilla - ya que decir universo es tan fcil como decir
semilla, y nos quedan todavia cosas ms grandes que decir
[ . .}
En Juanele tambin, surge una voz csmica, infinita como el mundo
fenomnico, a la vez seminal e intersticial. Esta voz es acompaiiada por
"una suerte de eternidad / que duda", que a la vez se hace voz, y vuelve
sobre la primera y la abre en intersticio:
1995.
125
Leituras Impertinentes
Refletir sobre os rumos e a situao da poesia brasileira contempornea implica no apenas pensar sobre a produo potica mais recente,
ou aquela que poderamos atribuir aos "anos 90", mas tambm voltar os
olhos para poetas das dcadas imediatamente anteriores que possam
de algum modo nos ajudar a ler o que temos hoje. Poetas que, inseridos
na histria recente de nossa poesia, nela possam ter deixado traos,
filiaes, desdobramentos, seja pela adeso, seja pela resistncia.
Nenhuma escolha aleatria. Toda escolha excludente. Acredito que a opo pela leitura cruzada de dois poetas significativos da
poesia brasileira contempornea nos permite, a partir das diferenas e,
por que no, das convergncias, levantar alguns pontos de referncia
crtica para nossa poesia deste fim de sculo. Um homem, uma mulher;
a construo, a expresso; a linguagem, o sentimento; a metrpole, a
provncia; o barroco, a bblia, a ps-modernidade. Haroldo de Campos e
Adlia Prado. Tentativa de reler em conjuno dois aparentes antpodas.
Alm das notrias diferenas entre as duas dices poticas,
outra questo se antepe tentativa de aproximar tais poetas: haver
contemporaneidade entre eles? Em termos meramente cronolgicos,
possvel consider-los como pertencentes a distintas geraes, apesar
Xadrez de estrelas:
percurso textual, 19491974. So Paulo: Perspectiva, 1976. Signncia quase cu. So Paulo: Perspectiva, 1979 . .4
edllcao dos cinco sentidos. So Paulo: Brasiliense, 1985.
J
Leituras Impertinentes -
129
4 CAMPOS, Haroldo
de. Texto e histria. A
operao do texto. So
Paulo: Perspectiva,
1976, p. 21. Segundo a
"Nota bibliogrfica", p.
151, este texto foi publicado em 1969 na revista Aut Aut, Milo,
com o ttulo "Avanguardia e Sincronia nella Letteratura Brasiliana Odiema".
Dizeres crticos
Em entrevista concedida a Augusto Massi, publicada em 1988,
Alfredo Bosi procura justificar seu interesse pela "cultura brasileira"
como conseqncia do desinteresse que a literatura brasileira contempornea lhe provoca:
Como se limitar, hoje, no Brasil, literatura pela literatura? [. . .] No estou falando, estatisticamente, da enxurrada de livros inteis, mal pensados e mal escritos, que a
indstria editorial nos impinge para dano da economia
planetria. No isso. Falo da irrelevncia mesma da vida
literria mais recente ou estreante no conjunto pensante e
sensivel da cultura brasileira tomada como um todo. Alguns
jovens mais refinados traduzem, glosam, parafraseiam, parodiam, pasticham: so mquinas de escrever procura de
assunto { ..}. Outros, ao contrrio, creem ter muito a dizer,
querem lanar tudo 'de qualquer jeito', mas no saem de
um nivel coprollico ou semipanfletrio;{ .. } Hoje, um leitor de poesia ou de fico sente extrema dificuldade de
alimentar-se de um repertrio de estreantes (at a dcada
de 50 a situao era bem outrap.
o desencanto do crtico bem explcito: no encontra na literatura ps anos 50 - e nem poderia encontrar - as marcas valorativas de
uma literatura que j no existe, que j no atende aos preceitos desejados, nem clssicos, nem modernos. Ressente-se tanto da falta de contedo, como de acabamento formal; depara-se com uma literatura que
no cumpre uma funo utpica, que no atribui sentidos, ou que no
exerce a resistncia s ideologias, tal como dantes. Em suma, ao ressentir-se da impossibilidade de trabalhar a "literatura pela literatura", o
crtico est registrando o rompimento, talvez definitivo, de um postulado
bastante caro modernidade: a autonomia da arte.
Mas certamente o mundo no mais o mesmo e, apesar da nostalgia da perda de um determinado conjunto de valores, tais como um
projeto esttico inserido num projeto histrico ou a potencialidade crtica e a originalidade da obra literria, o leitor de Croce e Vico, de Hegel
e Gramsci, critico marxista e cristo, deixa entrever, mesmo que s
avessas, alguns aspectos importantes, tanto em relao s possibilidades contemporneas da prpria literatura dentro da sociedade de consumo e globalizada, como em relao possvel abordagem dos novos
produtos literrios. Evidencia, a contragosto, que um determinado projeto esttico se esgotou a partir dos anos 50.
Centrando sua crtica nos homens, j que os livros, em sua maioria, so "inteis, mal pensados e mal escritos", Bosi divide os autores
contemporneos em duas categorias, ambas impiedosamente depreciativas: os que citam, em lugar de lembrar, e aliam refinamento falta de
assunto; e os que dizem qualquer coisa "de qualquer jeito", combinando
"grossura" e brutalidade das formas e contedos. Constatando que "no
h muito que esperar de uns ou de outros", pergunta: "ser que o rtulo
inexpressivo de ps-moderno basta para cobrir esse vazio?"
Leituras Impertinentes -
131
Certamente um rtulo - exterior e vazio por definio - no poderia preencher a lacuna deixada pela perda de valores que no encontram mais plena ressonncia, que no respondem s contingncias e
coeres do mundo atual. Mas um rtulo, em sua funo metonmica,
pode evidenciar, neste caso, que estamos lidando com outras obras,
portadoras de outros valores. Podemos pensar que h outros tipos de
sensibilidade esttica, que pedem diversas estratgias de leitura. Mais
do que de um vazio, trata-se de novas formas e valores ainda no plenamente assimilados.
Estendendo sua desesperana esfera da crtica literria, Bosi
registra, tambm s avessas, um processo correlato s mudanas verificadas no campo da produo criativa: mais do que a mera interao
entre os vrios domnios do conhecimento, a quebra de fronteiras entre
a teoria literria, a histria cultural, a filosofia, para citar alguns. As
delimitaes precisas de campos tericos, as afirmaes da cientificidade de cada rea de conhecimento, com mtodos e objetos bem demarcados, j no convencem plenamente. J no h autonomia. J no
h fronteiras rgidas. Ser o vazio da teoria literria? Perda de sua
especificidade? Ou ganho de um outro modo de se constituir e desenvolver?
A tais perguntas, a passagem que Bosi empreende da "literatura
pela literatura" para a "cultura brasileira" como objeto de trabalho e
reflexo parece responder. O critico aponta, sem o dizer nem querer,
para a interpenetrao dos campos, para as discusses tericas psestruturalistas, bem como para suas apropriaes norte-americanas.
Abre-se, na reflexo do crtico, o espao da pluralidade, mesmo que
para neg-lo e apesar da nostalgia da busca de um tempo perdido talvez
para sempre.
Apesar do mesmo tom de desencanto face ausncia de valor
literrio na produo potica contempornea, expresso desde o ttulo, o
ensaio que Imna Simon e Vincius Dantas publicam em 1985 - "Poesia ruim, sociedade pior"6 - demonstra, a priori, uma posio bastante
distinta: em lugar da recusa apriorstica, os crticos dispem-se leitura,
dedicando-se ao exame da produo potica dos anos 70 rotulada de
"poesia marginal".
Tal rtulo se deve s caractersticas de produo e veiculao
dos livros de poesia margem do sistema editorial. Caractersticas bastante eremeras, alis, uma vez que no incio dos anos 80 vrios dos at
ento "poetas marginais" passam a integrar a srie "Cantadas
Literrias" e viram "best-sellers" da Editora Brasiliense, poca uma
grande editora. A integrao desses poetas no circuito editorial e a
abertura poltica vivenciada no pas no incio dos anos 80 permitem a
prpria leitura crtica da poesia dos 70 pela possibilidade de desvinculla tanto do carisma da produo alternativa, quanto do sentido de resis-
Leituras Impertinentes -
133
crtico, e "este quadro sintomtico atravessa a sensibilidade potica brasileira e pode ser diagnosticado pela substncia anti-literria e pela descaracterizao estilstica das tendncias atuais" (p.l 06).
.
Ao menos em parte, os crticos tm razo: neste final de sculo
h, de fato, um questionamento quanto ao conceito de valor literrio, ou
seja, quanto ao prprio conceito de literrio. Tambm verdade que,
dentre os poetas da gerao marginal, especialmente os que vivenciararo o perodo que poderamos chamar "fase herica'" , a desintelectualizao e a recusa do experimentalismo, do rigor formal, ou seja, da herana cabralina e concretista eram explcitas e, qui, programticas. No
entanto, ao longo da dcada de 70 os poetas "marginais" no eram os
nicos estreantes na cena literria, como o surgimento de Adlia Prado
o demonstra, e talvez a abordagem desse momento na poesia contempornea brasileira deva levar em considerao, no confronto com os
pressupostos estticos anti -lricos, toda uma vertente de recuperao
lrica, no necessariamente epigonal, nem desliteralizada, na constituio de outras tradies que iro se firmar na pluralidade de poticas
com que convivemos hoje. Um dos aspectos dessa "recuperao lrica", que no se define necessariamente pela expresso de um eu lrico,
ou pela re-subjetivao de que falava Merquior, est na releitura de
uma certa tradio lrica do modernismo brasileiro e da lrica moderna
de um modo geral, que no se inclui na "tradio vlida" do concretismo, por exemplo. Digamos, mais Mrio, Bandeira, e Baudelaire, menos
Oswald, Drummond e Mallarm.
Se os modos de reouperao lrica atravs de certas releituras
das tradies na constituio da poesia dos anos 90 e no confronto com
as novas condies sociais ainda precisa ser melhor estudado, nas leituras da poesia dos 70 que vimos examinando o que parece incomodar os
ensastas seria, de fato, o processo de banalizao, a naturalizao de
procedimentos e a conseqente ausncia de sentido crtico, que de fato
houve, mas no em todos os poetas mencionados no ensaio. Se de um
lado registra-se a nostalgia da perda dos valores crticos e estticos da
modernidade literria e, nela, do poder de negatividade das vanguardas
histricas, desdenhando o aspecto ldico, prazeroso e at sedutor dessa
"nova poesia", os crticos podem perceber, por outro lado, algumas ironias da histria: a poesia que vem dos 70 cumpriria, como farsa, o projeto concretista de estabelecer uma comunicao direta com o pblico,
porm ao contrrio: em vez de comunicao de formas, comunicao
direta de "realidades". Em vez de idealizaes utpicas quanto ao
poder transformador da palavra potica, o registro do cotidiano banal, do presente.
Ao conclurem o ensaio, Imna e Vinicius citam ento recente
reflexo de Haroldo de Campos sobre a poesia contempornea, publicada em outubro de 1984 no Folhetim. s. em que o poeta defende, para
Leituras Impertinentes -
NUNES, Benedito. A
recente poesia brasileira: expresso e forma.
Novos estudos - CEBRAP nO 31. So Paulo,
outubro de 1991, p.171-
183.
135
Leituras Impertinentes -
137
Dizeres poticos
Se admitimos a emergncia de um novo tipo de sensibilidade
potica, de novos e vrios princpios estticos, onde situar, no quadro da
poesia brasileira contempornea, o "novo" Haroldo de Campos da poesia da agoridade? O poeta tem conscincia de que
11 Trecho da entrevista
concedida por Haroldo
de Campos a Susana
Clia Leandro Scramin
em 28/6/90. Ver SCRAMIN, Susana C.L. Para
alm do cisco do sol no
olho. Florian6potis: UFSC,
1991, anexo Lp. 31 (dissertao de mestrado).
13 Metalinguagem &
outras metas. So Paulo: Perspectiva, 1992,
p.249.
Leituras Impertinentes -
15 ROUANET, Srgio
Paulo. O novo irracionalismo brasileiro. As
razes do iluminismo.
So Paulo, Companhia
das Letras, 1987, p.
124-146.
139
aquilo que quero chamar de ps-moderno fundamentalmente contraditrio, deliberadamente histrico e inevitavelmente poltico. Suas contradies podem muito bem ser
as mesmas da SOCiedade governada pelo capitalismo recente, mas, seja qual for o motivo, sem dvida essas contradies se manifestam no importante conceito ps-moderno da 'presena do passado '. [. . .} no um retorno
nostlgico; uma reavaliao crtica, um dilogo irnico
com o passado da arte e da sociedade [. ..}. 16
Certamente se pode objetar, mais uma vez, que a modernidade
efetua, atravs da pardia, a reavaliao crtica do passado. Alis,
pela oposio pardia/pastiche que Jameson distingue, respectivamente, modernismo/ps-modernismo, com sinal negativo para o segundo
termo da conjuno. preciso, no entanto, observar que o "retomo ao
passado" empreendido pelos poetas contemporneos pode ser afirmativo, sem deixar de ser crtico, sem deixar de ser historicidade, sem
deixar de ser uma reinterpretao. E tal retomo se d de forma programtica: seja pelo pastiche, recuperando estilos e formas esquecidas
para desloc-los, seja pelas vrias formas e fontes de citao, seja pela
intensa atividade tradutora e transcriadora, como diria Haroldo, seja
pelo resgate dos esquecidos pela histria oficial.
Intensificao da intertextualidade, ou, melhor dizendo, da hipertextualidade - e penso, claro, nos Palimpsestes de Genette - como
projeto esttico-crtico, como modos de retomar ao passado, instaurando descontinuidades, desestabilizando certezas, relativizando o conceito
de novo. Eis um dos paradoxos da poesia e da prpria cena contemporneas: exatamente onde ela acusada de eliminar a referencialidade
16 Potica do ps-modernismo: histria, teoria,fico. Trad. Ricardo Cruz. Rio de Janeiro: Imago, 1991, p. 20
Leituras Impertinentes -
141
18 "Ode (explcita) em
defesa da poesia no dia
de So Lukcs", obra citada, p.104-127.
19 Haroldo distingue
este seu poema, "inspirado" em Guido Cavalcanti, da traduo propiamente dita, feita por
ele como adendo ao ensaio "O doce estilo
novo: (Bossa-nova) na
Itlia do duocenlo", publicado no Folhetim nO
339, Folha de So Paulo, 1717183. Caracterizase, assim, a distino
entre "transcriar" como
ato tradutor e "criar a
partir de", relativizando
o conceito de originalidade.
Leituras Impertinentes -
20 "Bitolas", poema do
livro Corao Disparado. Em Poesia reunida,
p.205.
143
Leitul'llS Impertinentes -
145
solares e desdobramentos do amarelo em que os dois poetas se encontram. Encontram-se para nos deixar ler que os rumos da poesia brasileira dos 90 pode ter assimilado, da imaginria conjuno destes poetas,
na pluralidade de seus caminhos, no a desqualificao literria, no o
novo pelo novo, no a imediatez da vida travestida de poesia, mas as
possibilidades de, cruzando linhagens e linguagens da tradio, encontrar o rigor e a simplicidade. Encontrar poesia.
Saturno Devorador
da Modernidade:
Imagens/Sensaes
Ana Luiza Andrade
Universidade Federal de Santa Catarina
Charles Baudelaire,
"La Modernit" in
Oeuvres Completes de
Baudelaire, texte tabli et annot par Y-G
Le Dantec, "Bibliotheque de la Pliade", Paris: Gallimard, 1958,
p.892.
Gilles Deleuze, La
Lgica deI Sentido,
trad. prol. Miguel
Morey, Barcelona/B.
Aires: Pai ds, 1989, p.
13944.
Jean Starobinski, Os
Emblemas da Razo,
So Paulo: Cia das Letras, p. 499.
Octavio Paz, El
Ogro Filantrpico
Histria y Politica
1871-1978, Barcelona: Seix BarraI, 1983,
p.85.
Maggie Kilgour,
From Commllnion to
Cannibalism: an anatomy of melaphors of
incorporation, New
Jersey: Princeton University Press, 1990, p.
I
145.
149
recorrem sem ench-lo jamais. 9 O pensamento melanclico de Benjamin j se produz em fragmentos alegricos de um corpo arcaico desmembrado. Pela teoria alegrica, ele coleciona (como Burton) mas, ao
invs de autores, objetos residuais que subdividem o presente em passado e futuro, vivendo alm do presente pelos seus escritos, em sua
rebeldia. Pela teoria melanclica, ele prprio emerge desmembrado
superfcie, em imagens fotogrficas pensativas, fragmentos representativos de um original morto que se quer ressuscitar. A partir de quatro
fotografias de Benjamin, de 1927, 30, 37 e 38, Susan Sontag busca
reconstituir, feio de Montaigne, de Burton, e do prprio Benjamin,
um corpo de "flneur" disperso pelas cidades como "reminiscncias do
eu" em "espaos perdidos" de pensamentos imagsticos, associando
alegoria e melancolia produo do "eu" como projeto, "algo a ser
construdo". Como explica Sontag:
Deleuze, La Lgica
dei SeI/tido, p. 173.
151
ocultam, da caeso que mantm o seu reino secreto sobre cada uma de
suas partes, do fundo dessa fora que as faz nascer e nelas permanece como imvel mas ainda vibrante, que as coisas por fragmentos, perfis, bocados, lascas, vm oferecer-se, muito fragmentariamente, representao"15. Assim, os retratos instantneos de Benjamin reproduzem a iluso imagtica saturnina moderna como produto das profundezas de seu olhar penetrante, revelado no tecido de sua linguagem. Os
seus pensamentos imagsticos, ao contrrio, expressam a emergncia
de passagens fragmentrias que, como fsseis ou cadveres, decifrados ou desenterrados, reconstituem pela incorporao saturnina, um
corpo histrico que se reanima com a recolocao do signo em sua
circulao sangnea.
Um exemplo desta reconstituio histrica o seu fragmento
significantemente intitulado "O Anel de Saturno ou Sobre a Construo
em Ferro". Nele, Benjamin recupera o momento pr-industrial em que
o ferro substitudo, como matria-prima, pelas mquinas a vapor, na
Europa. A partir de uma citao de Um Outro Mundo de Granville, ao
falar de uma ponte cujas extremidades podiam ser visualizadas ao mesmo tempo e cujos pilares se apoiavam sobre planetas que se conduziam
de um mundo a outro por uma mesma calada de asfalto maravilhosamente lisa, o pilar 333.000 repousava em Saturno, o que convence o
espectador de que o anel deste planeta no era outra coisa seno um
balco circular sobre o qual os saturninos vinham noite tomar a fresca 16 . As pontes do texto so construdas a partir de suas extremidades
- de um lado, a viso utpica e de outro, a da matria - o "ferro"
figurando como uma das camadas de um palimpsesto histrico que explica a sua substituio nas estradas, o seu uso imitativo em mveis de
madeira preciosa e a moda dos materiais que imitavam outro materiais
(vidros imitando porcelana, mesas de ferro imitando junco tranado,
etc.) marcando inclusive a passagem do arquiteto ao construtor, do autor ao executante, com a vitria do engenheiro no caso da fabricao
da torre Eiffel, considerada, pelo primeiro historiador das construes
de ferro, como uma forma intermediria de construo, ainda em seus
andaimes. As pontes que ligam as descontinuidades entre os materiais,
suas formas intermedirias ou seus andaimes esquecidos, na construo da alegoria, indicam pois, os limites significantes de um corpo histrico desmembrado, que se desdobram em significados esquecidos de
sua funo contnua.
a partir de uma conscincia descontnua da histria moderna
entretecida, na multiplicidade transitria de mscaras em que se encarna involuntariamente o escritor, em sua necessidade de ter/ser outros, e
ainda como uma filha devotada de Saturno, que Clarice Lispector se
representa. Para ela, a verdade do inconsciente e do mundo a mesma,
"resduo final de todas as coisas".17 Ao comentar Perto do Corao
15 Michel Foucault, As
Palavras e as Coisas, p.
318.
16 Walter Benjamin,
"L'Anneau de Saturne
ou De la Construction
en Fer", in Paris, capilale de XIX .... si ec/e,
Paris: Cerf, 1992, p.
882.
153
Selvagem, Berta Waldman descreve um processo proustiano de associao entre tempo e memria atravs de sensaes:
1I Berta Waldman, .4
Paixo Segundo Clarice, So Paulo: Brasiliense, 1983, p. 28.
20 Walter Benjamin,
"The Work of Art in the
Age of Mechanical Reproduction" in ll/uminations, intro. Hanna
Arendt, transl. Harry
Zohn, New York: Schocken Books, 1968, p.
158 e 226.
Clarice Lispector,
Para No Esquecer, p. 8.
21
27 Nelly Richard. La
Estrati!icacilI de los
A1arKelles sohre Arte,
CI/ltl/ra y Poltica.
Santiago de Chilc:
Francisco Zegerls,
1989, p. 22.
12 Clarice Lispector, A
Paixo SeguI/do CiH,
ed. crtica org. Benedito Nunes, Coleo
Arquivos, Florianpolis: UFSC, 19RR, p. 17.
2l
24 Berta Waldman.
Pai)((io Segulldo C/arice Lispeclor. p. I.
25 Clarice Lispector.
AgI/a Viva. Rio de Janeiro: Nova Fronteira.
19RO. p. 9.
26 Clarice Lispector.
"A Menor Mulht:r d(,
Mundo" in Laos de
f(lIl1i/ia. p. 77.
155
Benedito Nunes, O
Drama da Linguagem:
uma Leitura deClarice
Lispector, So Paulo:
tica, 1989,p. 155.
30
10).
Clarice Lispector,
Laos de Famlia, So
Paulo: Francisco AIves,1960, p. 139.
31
J3
34 Clarice Lispector,
"Nossa Truculncia" in
A Descoberta do Mundo, apreso Vera Queiroz,
Rio de Janeiro: Francisco Alves, 1994, p. 269.
31
Clarice Lispector,
36 Clarice Lispector,
"Onde Estivestes de
Noite" em Onde Estivestes de Noite, Rio de
Janeiro: Francisco Alves
1992, p. 64.
157
31
Walter
Moser,
"L' Antropophagie du
Sud au Nord" in Can-
fluences Littraires:
Brsil-Qubec: les basesd'une camparaisan,
Les Editions Balzac:
Collection L'Univers du
Discours, 1992, p. 150.
159
Benjamin alimenta-se da morte do objeto para tom-lo visualmente reconhecvel. Pela via heterolgica, Clarice renuncia tentativa de visualizar, para lembrar o invisvel das sensaes corpreas irreconhecveis, impedindo-nos de esquecer a pluralidade de que nos nutrimos, a
confluncia de heterogeneidades que somos. Em ltima instncia, tanto
para um quanto para o outro, o corpo satumino invisvel enquanto lido
e visvel enquanto lembrado, fantasma de um tempo voraz, assim como
o ancio moderno de Goya, que, na incorporao de seus prprios limites, nos penetra e nos devora.
Alberto Moreiras
Duke University
163
Les larmes d'Eros a la fotografia deI Leng Tch'e~ y "una de las ltimas
pginas que escribiera" Bataille (en Ma mere) fantaseando la contemplacin por el narrador de su madre en "repugnantes posturas": "La
alegra y el terror anudaron en m un lazo que me asfixi. Me asfixiaba
y gema de voluptuosidad. Mientras ms esas imgenes me aterrorizaban, ms gozaba ai verias" (16, 17). Bataille expresa con concisin
el misterio de un goce libidinal de carcter esttico y estticamente
extremo, formalmente definible como ekfrstico, cuya expresin literaria tiene a su vez la curiosa funcin mimtica de proveer a su lector de
la posibilidad de experiencia que lo genera.
Ekfrasis es una vieja figura que tiene que ver con la representacin verbal de la belleza, y ms concretamente, aunque originalmente
usada como tropos retrico determinante en los discursos panegricos,
ha llegado a referirse a toda reproduccin verbal de obras artsticas
perceptibles mediante el sentido visual, y tanlbin mediante el auditivo.
Segn Russell Berman, fundamentalmente de acuerdo con Sarduy,
"ekfrasis transmite el deseo de un objeto ausente" (76). Para Berman,
el juego de presencia y ausencia en la representacin ekfrstica depende de una dialctica doble, dado que la ekfrasis invoca como presente
un objeto que falta, y dado que se apropia dei habla en escri-tura para
producir, o suscitar, una imagen visual (76). La conjuracin ekfrstica
de una representacin visual en el campo literario es ya suficientemente enigmtica de por s. En cierto sentido, suspende o difiere la referencia: toda representacin visual a su vez remite a aquello que representa,
y esta mediacin est comprendida por la ekfrasis misma; si el sentido
de la ekfrasis depende dei sentido de la obra plstica reproducida en
palabras, la ekfrasis, ai mediar el sentido, posterga o complica la manifestacin de sentido.
Por otro lado, sin embargo, y de forma incluso contradictoria, la
ekfrasis parece liquidar el clsico problema literario de la referencia,
dado que, en la representacin ekfrstica, el signo visual se toma, por
as decirlo, no como signo, sino en su propio derecho, como objeto significado. Es decir, en la ekfrasis el signo representado es a la vez signo de
algo y ese algo mismo. Por lo tanto, la ekfrasis, lejos de postergar la
manifestacin dei sentido, es una especie de atajo ai sentido. La referencia dei texto no depende ya de la interpretacin, sino que est inrnediatamente dada, decticamente dada, en la apelacin a la obra plstica
verbalizada, que es o se toma como signo de s misma. Es este segundo
aspecto de la ekfrasis el que puede intensificarse como escritura sdica.
La contradiccin ekfrstica es la siguiente: en el procedimiento
ekfrstico hay a la vez una postergacin dei sentido, puesto que la literatura refiere a la mediacin de sentido dada en otra representacin
esttica, y un adelantamiento dei sentido, dado que la ekfrasis refiere,
no ya ai mundo en general, sino al mundo interpretado en otra represen-
Sarduy remite en su
nocin de "signo eficaz" a la teologa tridentina, que es para l sntoma o manifestacin deI
"primer barroco" ("Un
heredero" 590): "Los
padres tridentinos privilegian, contra la concepcin luterana de la fe,
lo que, sin saber que as
promulgan toda una semiologa dei barroco, denominan el signo eficaz:
una operatividad de los
sacramentos por el hecho mismo de su ejecucin" ("Un heredero"
591).
2
165
nino trata de extraer algo [Figura 3]. Lo que el nino trata de extraer se
describe asi: "Trata tal vez de sacar de esa fosa un objeto cuyo significado, en el orden de nuestra vida, es la clave dei enigma" (22). Elobjeto
en el fondo dei sepulcro es el objeto perdido a propsito dei cual la
novela se escribe, o la escritura se produce.
Otra representacin ekfrstica es la conocida fotografia deI Leng
Tch' e, tomada en 1905 por LouisCarpeaux en Beijing, y posteriormente reproducida en el segundo tomo dei Nouveau Trait de Psychologie de Georges Dumas, en donde puede haberse inspirado Bataille para
su inclusin en Les larmes d'Eros [Figura 4]3. Leng Tch'e (o LengT'ch) era un mtodo de tortura aplicado a los magnicidas en la China
imperial, que consistia en su desmembramiento sistemtico y pblico.
La fotografia, que produce una extrana fascinacin, est tambin entendida por referencia ai enigma: "una imagen imprecisa en la que se
representaba, borrosamente, un hecho incomprensible" (16), una fotografia, le dice el narrador a su interlocutora, "que amas contemplar
todas las tardes en un empeno desesperado por descubrir lo que t
misma significas" (49). Esta segunda representacin est incorporada allibro no slo en calidad ekfrstica, sino tambin en reproduccin fotogrfica.
EI tercer gesto ekfrstico es un garabato escrito sobre un cristal
empanado: "Era un nombre o una paI abra incomprensible -terrible tal
vez por carecer de significado- un nombre o una palabra que nadie
hubiera comprendido, un nombre que era un signo, un signo para ser
olvidado" (50). Pero de ese signo olvidable se dice tambin que "tena
un significado capaz de trastocar nuestras vidas" (51).
La alegoria de Tiziano tiene una larguisima tradicin iconogrfica
que Erwin Panofsky entre otros ha estudiado, pero en cuyo pormenor
no puedo entrar'. En la tradicin neoplatnica, las dos Venus representan la doble via deI conocimiento, el conocimiento material y el conocimiento espiritual, cuya alternativa sale aI paso de todo iniciado en los
saberes gnsticos. La reproduccin fotogrfica de un momento de la
tortura de Leng-T' ch, en la glosa de Farabeuf, tambin implica ese
doble camino. EI Supliciado es un criminal que sufre justo castigo o bien
es un santo que en eI momento de su muerte se abre a la contemplacin
exttica deI supremo placer. EI supliciado a1canza en la tortura un supremo conocimiento negativo de su cuerpo o bien es radicalmente desalojado de su cuerpo en la mxima intensificacin deI dolor que lleva a
Ia muerte. Por ltimo, la novela acabar por revelar que el garabato en
eI vidrio es un hexagrama chino, li, y que "Ia disposicin de los trazos
que lo forman recuerda la actitud deI Supliciado" (150).
Las tres ekfrasis hacen alusin aI tema deI Hombre Desollado
(la de Tiziano, en la escena deI sepulcro). Pero el Hombre Desollado es
tambin la figura adivinatoria que recurre en las preguntas que la mujer
167
todo porque lo teolgico es ya lo nico que puede mediar nuestra perplejidad tico- esttica en el momento de la abyecta contemplacin a la
que la foto nos obliga? "Cul es en todo caso la fuente de la conexin
entre lo ertico y lo teolgico en la foto, si la hay? "Y cul es la relacin
entre lo ertico, lo teolgico y lo esttico? De darse, se dar en la irresolucin alegrica que el jeroglfico propone como lmite dei texto.
La exgesis que propone Sarduy deI episodio de la aparicin de
las fotos de Leng-T'ch en el captulo 14 de Rayuela apunta hacia esa
conciliacin supuestamente antimetafisica de lo ertico, lo teolgico, y
lo esttico en el sujeto de la novela. Para Sarduy, "Rayuela es una
novela sobre el sujeto. La bsqueda de Oliveira (Ia de la totalidad gnoseolgica) es la de la unidad dei sujeto" (Escrito 25). Parecera, pues,
que Rayuela quebranta la perspectiva antikantiana, sdica, poOstulada
por Sarduy para la escritura de objeto perdido. O precisamente: la
quebrantara, excepto por la aparicin de Wong, poseedor de las
fotografias de tortura ai magnicida. Wong introduce en la novela,
nos dice Sarduy,
169
que el relato insiste en la (re)conversin en real de la experiencia ekfrstica o ideogramtica registrada en el suplicio. "Asi se va describiendo el
rito, repitiendo la fnnula, escribiendo la crnica de ese instante cuyo
significado ltimo es la muerte y cuya metfora es elli. Metfora que
la praxis 'meticulosa' de Farabef va a invertir, va a devolver a su
literalidad inicial" (Escrito 29). Y es asi que la novela, la escritura,
puede aspirar a abandonar su condicin ancilar respecto de lo real, y
pasar de ser escritura sobre algo a escribir ese algo mismo: a fuerza de
repeticin fantasmtica, reificacin esttica dei limite en la experiencia
sdica. Hasta aqui llega la interpretacin que Sarduy realiza de la novela de Elizondo.
Quiero introducir ahora otra representacin visual, nunca mencionada en la novela, pero que la domina hasta el punto de afectar cada
una de sus pginas. De manera a mi juicio todavia ms cierta que en lo
que respecta a la fotografia dei Leng-Tch', todo Farabeuf es ekfrasis
dei cuadro de Tiziano conservado en la Pinacoteca de Kromeriz, lIamado EI desollamiento de Marsias, o Marsias scorticato da Apolline
[Figura 5]. En su monografia de 1962, Titian: The Flaying ofMarsyas,Jaromr Neumann notaba que el cuadro, fechable entre 1565 y
1570, y perteneciente por lo tanto a la ancianidad deI pintor, haba sido
relativamente poco atendido por la critica: "El cuadro presentado en la
literatura especializada en 1924 por el historiador de arte checo E. Dostl ha sido hasta el momento tema de comentarios breves y no ha sido
usado en anlisis ms profundos" (9). A pesar dei relativo desconocimiento de la obra segn Neumano hasta los anos sesenta, la incorporacin explcita dei otro cuadro de Tiziano (fnus sagrada y fnus profana) a la novela, aiiadida a la evidencia fonnal que presento a continuacin, es indicio suficiente a mi parecer para sostener que el texto de
Elizondo refiere sutilmente aI Desollamiento de Marsias como a su
objeto perdido o carta robada, en un juego abismal de espejos en el que
la foto es ekfrasis de tercer grado con respecto de la composicin aludida pero no mencionada.
El cuadro relata el mito ovidiano dei duelo entre Apolo y Marsias,
que pierde Marsias, siendo condenado por el dios aI desollamiento.
Aunque en el mito las Musas actuaron como jurado, en la versin de
Tiziano es Midas, el rey de los Frigios, quien ocupa esa posicin. Neumano detecta en la representacin de Midas un autorretrato dei maestro, lo cual resitua la composicin tizianesca como meditacin alegrica
deI artista sobre el destino humano (Neumano 19 ss.).
Lo que actua a mi juicio como evidencia formal de que Elizondo
persigue secretamente una voluntad de glosa ekfrstica de El desollamiento de Marsias es la curiosa similitud estructural entre el cuadro de
Tiziano y la foto de Carpeaux. En la foto, segn Farabeuf, "la disposicin de los verdugos es la de un hexgono que se desarrolla en el espa-
I
Dejo a la discrecin
dellector notar otras semejanzas estructurales
por lo dems obvias
aunque no menos enigmticas. No todas ellas
derivan por cierto deI
hecho de que ambas representaciones lo son de
una ejecucin.
La victoria de la lira de Apolo asumi un doble significado en el trabajo de Tiziano. Por un lado, estaba vinculada
a la idea de la armona dei cosmos y dei espritu humano,
y, por el otro, se relacionaba con la idea de Redencin
[cristianaj. Esa interpretacin depende de la idea simblica dei acto de castigo mismo. Tiziano no conceba el desollamiento como revelacin de cualidades negativas, sino
como descubrimiento de valores ms altos ocultos en el
interior dei cuerpo, como proceso de purificacin y promocin. (22)
Segn tal entendimiento dei mito, lo que pareceria estar en juego
en Farabeuf, y aquello de lo que entonces dependerian las imgenes
visuales mencionadas y su representacin ekfrstica, es la victoria de lo
apolneo sobre lo dionisaco en su sentido protonietzschean0 6 . Ese tema
deber ser entendido en relacin con el tema dei triunfo dei amor espiritual-el amor mstico- en el otro cuadro de Tiziano que Elizondo menciona y utiliza, Vc?nus sagrada y Vc?nus profana.
Pero no es exactamente de amor mstico de lo que habla Farabeuf EI poder de la foto que Farabeuf glosa la constituye en signo
sagrado: lugar deI horror y de la muerte, la foto es tambin lugar dei
xtasis mstico donde el sentido puede manifestarse. La foto es cono
171
de una prctica exttica dei sufrimiento, en la que la destruccin sistemtica dei cuerpo, que es mmesis de la prdida fantasmtica dei objeto
primario, puede culminar en el instante de la muerte, instante de total
negacin y momento atroz de redencin irnica. EI epgrafe en Farabeuf tomado deI Breviario de podredumbre de E. M. Cioran hace
referencia a esta posible prctica antinostlgica dei sndrome sdico:
"La vida no tiene contenido sino en la violacin deI tiempo ... la imposibilidad dei instante es la nostalgia misma" (8). Pero paralizar eI instante
en la prctica exttica es entrar fuera dei tiempo, morir en lo sagrado.
E1izondo parece querer volver a la mstica negativa de Bataille, en la
que la extrema intensificacin de la voluntad de poder desemboca en
una prctica de muerte alegre en la afirmacin de la vida: "Slo es feliz
eI que, habiendo experimentado el vrtigo hasta el temblor de sus huesos, hasta ser incapaz de medir la extensin de su cada, halla de repente la fuerza inesperada para transmutar su agona en una alegra capaz
de helar y transfigurar a quienes la encuentran" (Bataille 236).
La ekfrasis es en esta novela una ekfrasis icnica, porque convoca la presencia de un signo inestable, cuya ms peculiar caracterstica es su tendencia a desaparecer como signo, a borrarse a s mismo
como signo, y a darse en la plenitud abismal de su materialidad o literalidadjeroglfica. Abora bien, la autotachadura tendencial deI signo en
eI icono ekfrstico parece reproducir la primera condicin retrica de la
ekfrasis, cuya caracterstica formal es presentar la ausencia, y por lo
tanto testimoniar textualmente una prdida de objeto. ~ Cul es, en todo
caso, eI objeto perdido en esta escritura ekfrstica que remite aI poder
de un signo sagrado, que pretende Iiteralizarlo?
Cuando Moiss le pide a Dios un signo de su existencia Dios se
manifiesta como llama en el zarzal. Es decir, el signo que Dios da de s
mismo es un signo de autoconsumacin, de autoconflagracin. EI dios
terrible dei Antiguo Testamento es eI dios de mxima irrepresentabilidad porque en su existencia signo e imposibilidad de signo coinciden
puntualmente. Dios permanece hoy como hiptesis de un signo terrble,
cuya fuerza consistira en ser a la vez signo de la totalidad y totalidad
rnisma. La ekfrasis encuentra su fuerza ms radical cuando es ekfrasis
dei signo terrible, que es eI signo divino de la autoconflagracin, de la
autodisolucin como signo: "Soy el que soy." En la representacin ekfrstica de la ausencia de la presencia plena se da en Farabeuf el Hombre
Desollado como signo dei signo terrible, y como entidadjeroglfica de la
pdida en cuya absorcin, se piensa o se desea, quiz alguna ganancia
mxima es toda\ a posible.
Si Farabez~f se subtitula Crnica de un instante, es porque la
escritura sdica persigue siempre la posibilidad de que advenga un instante en el que la configuracin dei deseo se realice. Dentro dei sistema
de Farabeuf tal instante estara enunciado. anunciado y no cumplido,
173
, En su interpretacin
de la figura de Midas/Tiziano en el cuadro de
Kromeriz afinna Gentili: "L'identificazione iconografica Mida-Tiziano
dice con assoluta chiarezza che il giudizio deI
dionisiaco re frigio in
realt il giudizio stesso
dell' artista. Stolto aI
punto da meritare le
orecchie asinine, non per
aver dubitato della superio-rit apollinea, ma piuttosto ... per aver creduto
all'illusione deI tocco
d'oro. La sua malinconia
saturnina ... proviene da
quell' illusione: la lunga
illusione deI 'toccod'oro'
deI grande pittore, spenta neUa malinconia daUa
coscienza finale dell'
assoluta irrelevanza
dell' operazione artistica di. fronte alia disgrazia della storia" (15758).
175
des-inversin que, sin embargo, no alcanzar a confundirse con el ahorro. Sin tomaria en cuenta, ninguna reconstruccin crtica dei aparato
ideolgico dei boom es posible.
Obras citadas
Bataille, "The Practice of Joy Before Death." En Visions Excess.
Selected Writings, 1927-1939. Allan Stoekl ed. Minneapolis:
Uno ofMinnesota P, 1985.
Berman, Russell. "Written Right Across Their Faces: Ernst
Jnger's Fascist Modernism," Andreas Huyssen y David
Bathrick eds. Modernity in the Text: Revisions ofGerman
Modernism. Nueva York: Columbia UP, 1989.
Elizondo, Salvador. Farabeuf, o la crnica de un instante.
Mxico: Joaqun Mortiz, 1965.
Gentili, Augusto, Da Tiziano a Tiziano. Mito e allegoria nella
cultura veneziana dei Cinquecento. Miln: Feltrinelli, 1980.
Neumann, Jaromr. Titian: The Flaying of Marsyas. Londres:
Spring Books, 1962.
Panofsky, Erwin. Problems in Titian Most/y Iconographic.
New York: New York UP, 1969.
Richards, David. Masks of Diflerence. Cultural Representations in Literature, Anthropology, and Art. Cambridge:
Cambridge UP, 1994.
Romero, Rolando 1. "Ficcin e historia en Farabeuf" Revista
Iberoamericana 151 (abril-junio 1990): 403-18.
Sarduy, Severo. Escrito sobre un cuerpo. Buenos Aires:
Sudamericana, 1969.
- - o "Un heredero." En Jos Lezama Lima, Paradiso. Cintio Vitier ed. Madrid: Archivos, 1988.590-97.
Impresslo
Cornfilmesl<xn_