Você está na página 1de 46

+

TIMOR
ARTE I HA TEL
spozsaun
nsllul0 Cum0cs-Ccnlr0 Cullurul10rlugucscm1m
1ulan-Batu`
Instituto Cames
Centro Cultural Portugus
em m
Av. Presidente Nicolau Lobato
Edifcio ACAIT, n.o 10 - 2. andar
Dli, Timor-Leste
Telefone/Faxe: +670 390 322 601
Correio electrnico: ic-ccdili@portugal. minihub.org
Catlogo da exposio Tmor A Arte na Tela
Maio de 2003
Dli, Timor-Leste
Revisor da orografia padronizada em Ttum
do Instituto Nacional de Lingustica:
Joo Paulo Esperana,
em colaborao com Accio C. Guterres
(Instituto Cames)
mpresso e acabamento: Tipografia Diocesana de Baucau
N de exemplares: 600
PREFCIO
PREFCIO
Como forma de dar tambm a sua contribuio para as comemoraes do primeiro
aniversrio da data festiva e histrica para a Repblica Democrtica de Timor-Leste do Z
de Maio, vem o Instituto Cames - Centro Cultural Portugus promover, pela segunda vez,
uma exposio colectiva de pintores timorenses reunindo nomes j conhecidos e consagrados
como Bosco, Maria Imaculada e Yahya, e jovens estreantes como Ab, Acelu, Ajn, Alinu,
Az, Chimeng, Corry, Ino, Jlio, Paulino, Svio, Tito, Tony, Tot, que so o futuro das artes
plsticas timorenses.
Pretende-se tambm promover e apoiar aquela que julgamos ser a nica escola de
pintura em Timor-Leste, a "Arte Moris". Com a venda deste catlogo - o primeiro a ser
produzido no pas com a reproduo de obras de pintores timorenses - e a comercializao
dos trabalhos dos aristas procurar-se- dar mais um impulso ao desenvolvimento arstico
desta escola.
A arte um dos elementos fundamentais da cultura e da identidade nacional de um
povo. Neste desafio enorme que representa a criao de um Estado timorense soberano e
independente e a reconstruo nacional sobre os escombros da destruio trazida por um
passado recente, a afirmao e o reforo dos elementos dessa identidade desempenham
um papel essencial. Esperamos que esta exposio possa dar uma achega, por pequena
que seja, com essa finalidade, constituindo, ao mesmo tempo, um estmulo para os aristas
e criadores timorenses, em geral, e um exemplo para que outras iniciativas semelhantes se
multipliquem num futuro prximo.
Maio de ZO
Rui Quarin Santos
Embaixador de Portugal em Dli
LIA MAKLOLEK
PROJETU
Nu'udar forma ida hodi f ms ninia kontribuisaun ba komemorasaun aniversriu ba
dala-uluk loron ksolok no istriku ba Repblica Democrtica de Timor-Leste, loron Z Maiu,
Instituto Cames - Centro Cultural Portugus, mai hodi promove espozisaun hamutuk
(koletiva) ida husi pintr timoroan sira, ne'eb ema hotu hatene no konsagra hanesan Bosco,
Maria Imaculada ho Yahya, no ms foin-sa'e foun balun hanesan Ab, Acelu, Ajn, Alinu,
Az, Chimeng, Corry, Ino, Jlio, Paulino, Svio, Tito, Tony, Tot, nu'udar artista plstiku
timoroan loron aban-bainrua nian.
Hakarak ms atu promove no f-tulun ba ida-ne'eb tuir ita hanoin hanesan eskola
mesak pintura nian iha Timor-Leste, "Arte Moris". Hodi fa'an katlogu - ne'eb foin hala'o
iha pas ida ne'e husi reprodusaun pintr timoroan sira-nia knaar - no hodi hala'o
komersializasaun ba serbisu artista sira nian, dezenvolvimentu artstiku eskola ne'e nian sei
f hakat ida tan b oin.
Arte nu'udar elementu fundamentl kultura no identidade nasionl povu ida nian. lha
dezafiu boot ne'eb iha hodi harii Estadu Timr ne'eb soberanu no independente no ba
rekonstrusaun nasionl ne'eb hah harii iha destruisaun ne'eb foin liu ba dadaun,
afirmasaun no kbiit husi elementu sira identidade ne'e nian, hala'o ms papl esensil ida.
Ita hein katak espozisaun ne'e bele ajuda, maski ki'ik, maib ho finalidade ne'e, sei halo
pare ms, liu-liu atu haburas artista no kriadr timoroan sira, no ms hanesan ezemplu ida
ba inisiativa sira seluk ne'eb hanesan bele buras liu tan iha loron aban-bainrua nian.
Maiu ZO.
Rui Quartin Santos
Embaixadr Portugl nian iha Dili
1965
Manuel Justino "Bosco" Alves do Rgo nasce em Dli a 26 de Maro.
1983
Ganha o 2. prmio num concurso de desenho em Java.
1983-1986
Estuda Agricultura em Central Java.
1989
colocado em Manatuto, como tcnico agrcola, na seco de veterinria.
Outubro de 1991
Pinta faixas e cartazes contra a opresso indonsia .
.
Novembro de 1991
Pinta mais uma srie de faixas e cartazes para a manifestao que ocorreu no cemitrio de Santa
Cruz e que terminou em massacre por parte das foras opressoras indonsias.
Maio de 2000
Participa num curso de tcnicas de pintura, orientado por Petra Rouendaal e apoiado pelo "Community
Empowerment Local Governance Project".
20 de Maio de 2000
Expe, com outros aristas, no Centro Cultural Timorense - OOdluKuO JOO!LO!OSd6, um conjunto
de pinturas que resultou do curso apoiado pelo "Community Empowerment and Local Governance
Project".
Agosto de 2000
Realiza a sua primeira exposio individual, no Centro Cultural Timorense - Lld ruKuO !OOl
LO!OSd6, intitulada "ANAR l e apoiada pelo Banco Mundial.
Fevereiro e Maro de 2001
A pedido da UNDP, faz uma srie de ilustraes, a caro, sobre lendas timorenses para cadernos
escolares.
Maio de 2002
Faz parte da Comisso para as Celebraes do Dia da Independncia de Timor-Leste e realiza a
exposio "ANA R II", na Universidade Nacional de Timor Lorosa'e, em conjunto com outros artistas,
como Xanana Gusmo, Sebastio da Silva e o canadiano Ken Pattern.
Maio de 2002
Recebe um convite da Ministra das Finanas, Fernanda Borges, para conceber o desenho de trs
moedas, em ouro, em prata e em bronze, comemorativas da Independncia de Timor-Leste.
Dezembro de 2002
A convite do Dr. Jos Lus Henrique de Jesus, realiza uma exposio na Pousada de Baucau,
intitulada "ANAR III". 7
Mantm a sua actividade artstica em Manatuto, sendo diariamente visitado por pessoas interessadas
em apreciar os quadros que pinta e em conhecer as tcnicas empregues, tornando-se, deste modo,
numa figura de referncia para as futuras geraes de artistas timorenses.
Depois da presente exposio, Bosco pretende oferecer dois dos seus quadros Embaixada de
Portugal em Dli e ao Instituto Cames-Centro Cultural Portugus, em DIi, de modo a enriquecer o
esplio artstico de ambas as instituies.
Nome do Art|sta Bosco
Ano 2003
Tamanho 36 x 40cm
Mater|a|s
g
|eo sobre te|a
HUH dUbU
6/N4 0
Nome do Art|sta Bosco
Ano 2003
Tamanho 31.1 x 36,3cm
Mater|a|s
g
|eo sobre te|a
9
0 M 0
Nome do Art|sta Bosco
Ano 2003
Tamanho 40,6 x 66,Sm
Mater|a|s
g
|eo sobre te|a
Nome do Art|sta Bosco
Ano 2003
Tamanho 37.3 x 68,6cm
Materia|s
g
|eo sobre te|a
Nome do Art|sta Bosco
Ano 2003
Tamanho 27 x 36,6cm
Mater|a|s Carvo
Nome do Art|sta Bosco
Ano 2003
Tamanho 26,2 x 33,4cm
Mater|a|s Carvo
HUHL
Nome do Art|sta Bosco
Ano. 2003
Mater|a|s
_
|eo sobre te|a
5 UL0
Nome

o Art|sta Bosco
Ano 2003
Tamanho 26.2 x 33,4cm
Mater|a|s Carvo
5N5 /D4D D I4/5
Nome do Art|sta Bosco
Ano. 2003
Tamanho 38.2 x 68,6cm
Mater|a|s
g
|eo sobre te|a
4 4
Nome do Art|sta Bosco
Ano 2003
Tamanho 30 x 60cm
Mater|a|s
g
|eo sobre te|a
I04-M0IlN
Nome do An|sta Bosco
Ano 2003
Tamanho 37,6 x 66,8cm
Mater|a|s
g
|eo sobre te|a
0RP
Nome do Art|sta Bosco
Ano 2003
Tamanho 31.3 x 38.3cm
Mater| a|s
g
|eo sobre te|a
Ke'e! ... No ke'e ba rai ida ne'e
Maski mutuk tiha onal...
Maib loron ida ba ida
Sei nakfak hanesan
Fitun naroman!
.
.
Cavar! + o+ L cavas essa terra
Queimada! ...
Porque de um dia p'r outro
Tornar a ser
Uma estrela brilhante!
Basco
-.DiIi;
'
11 de Abril de 2003
TE I
M 0SC0B
Ideias, cultura e experincia so partilhadas na Escola de Ares Livre. A MD9 m0fS oferece aos
jovens talentos de Timor-Leste a oporunidade de explorarem a sua criatividade. Aos fundadores, o
artista suio Luca Gansser e a organizadora cultural Gabriela Gansser, juntaram-se o artista Yahya
Lambertz e um grupo de estudantes com talento e futuro. Esta crescente famlia vive e trabalha
num ambiente cujo foco a auto-estima individual e comunitria, bem como o desenvolvimento e a
expresso. Sendo um trabalho conjunto, deu-se a oportunidade aos artistas timorenses e
internacionais de partilharem ideias. A Escola pretende ainda desenvolver a formao artstica e
mostrar como a arte pode ser usada como forma de sustento.
A Escola localiza-se actualmente em Quintal Kiik, DIi, e proporciona um espao de ensino a cerca
de 80 estudantes, onde so desenvolvidas capacidades ao nvel dos trabalhos manuais e das
belas-artes. Os fundadores pem tambm em prtica uma educao e uma conscincia ambientais
e coordenam a realizao de eventos, onde os estudantes sejam capazes de expor as suas obras.
A viso da MD9m0fS uma viso dos artistas timorenses contemporneos, reunindo a sua cultura,
as suas experincias e as sua tradies em obras de arte feitas com meios e ideias vrios. O
encorajamento, a interaco e a colaborao entre todos os paricipantes da MD9m0fSexemplificam
bem os bons resultados alcanados.
A escolha dos trabalhos artsticos para este catlogo reflecte muitos aspectos da herana cultural
de Timor-Leste, o ambiente poltico e social. Alguns desses trabalhos retratam temas tradicionais
da vida nas aldeias, enquanto outros entram no campo das recentes convulses sociais e polticas
de Timor-Leste. A exposio revela no s a pesquisa pictrica dos estudantes, mas tambm a
conscincia pelos materiais reciclados.
O professor da MD9 m0fS, Yahya, e a colaboradora Maria Madeira fazem tambm pare desta
exposio e agradeo a sua contribuio para que fosse possvel apresentar, neste momento, uma
nova e enrgica gerao de jovens artistas, cheia de entusiasmo de se expressar e de representar
o seu pas atravs das artes.
Gabriela Gansser
Dli, 1 de Abril de 2003
LS8IlSl8S
Maria
Maria Imaculada Madeira nasceu em Gleno (1969).
Viveu em Portugal de 1975 a 1983. Neste mesmo ano foi para a Austrlia.
Com oito anos de idade, Maria fugiu da sua ptria na sequncia da invaso indonsia e do reino de
terror imposto.
Licenciou-se em Belas-Artes (Artes Visuais), em 1992, pela Lu|lO OOlv6!Sl/y, e exps os seus
trabalhos em vrias galerias na Austrlia, bem como na EXPO/98, em Portugal.
Tem colaborado com a Are Moris desde o incio.
Yahya
Yahya Lamberz nasceu a 22 de Junho de 1970.
um artista autodidacta que vive em Dli desde 1979.
Depois de vrias exposies em Jacarta e em Yogyakarta, dedicou-se, a parir de Agosto de 2002,
a ensinar pintura a um grupo de jovens timorenses.
Yahya ensina tambm na Are Moris e os seus alunos tm-se tornado o pilar da escola.
Ab
Avelino Jos Cncio da Silva nasceu em Ossu (04/06/1981).
Foi estudante da UNTL, em Dli.
Acelu
Marcelo Moreira nasceu em Dli (06/01/1984).
Frequenta a Escola Pr-Secundria, em Dli.
Ajn
Joo Fernando das Dores nasceu em Dli (14/09/1982).
Estudante da UNTL, em Dli.
Alinu
Marcelino dos Santos nasceu em Dli (11/02/1984).
Foi estudante da Escola Pr-Secundria, em Dli.
Az
Ozrio Jernimo nasceu em Lospalos (17/08/1983).
Estudante da Escola Secundria, em Dli.
Chimeng
Alfredi Fraga nasceu em Baucau (09/0171979).
Estudante do Instituto de Tecnologia de Dli.
Corry
. Cornlio de Jesus Baptista nasceu em Lospalos (15/02/1978).
Estudante da UNTL, em Dli.
Ino
Janurio Guterres Parada nasceu em Dli (08/03/1981).
Foi estudante da UNTL, em Dli.
Jlio
Iii Watu Dana Bere nasceu em Lospalos (17/05/1982).
Estudante da Escola Tcnico - Vocacional, em Dli.
Paulino
Adelino Soares Gama nasceu em Letefoho (11/10/1984).
Estudante da Escola Tcnico - Vocacional, em Dli.
Svio
Domingos C. Lopes Guterres nasceu em Baucau (02/04/1984).
Estudante da Escola Profissional St. Pedro, em Dli.
Tito
Tito Lvio C. S. nasceu em Baucau (07/04/1983).
Estudante da Escola Tcnico - Vocacional, em Dli.
Tony
Jos de Jesus Amaral nasceu em Dli (09/02/1984).
Estudante da Escola Secundria Cristal, em Dli.
Toto
Joo Vitoriano B. O. Gusmo nasceu em Dli (26/09/1985).
Estudante da Escola Secundria Rainha da Paz, em Dli.
Nome do Art|sta Mar|a
Ano 2003
Tamanho 100 x 70cm
Mater|ais Mistura de materia|s sobre tela
P//P05 5000PP05
Nome do Artista Mar|a
Ano 2003
Materiais
_
|eo sobre te|a
0P/M
Nome do Art|sta : Yahya
Ano 2003
Tamanho. 120 x 122cm
Mater|a|s M|stura de mater|a|s sobre te|a
//
Nome do Art|st : Yaha
Ano : 2003
Tamanhc. 120 x 108cm
Mater|a|s : Acr|||co sobre te|a
Nome do Art|sta Abe
Ano 2003
Tamanho 131 x 121cm
Mater|a|s M|stura de materia|s p|ast|cos recic|ave|s

Nome do Art|sta Abe
Ano 2003
Tamanho 97 x 79cm
Mater|a|s : Acri|ico sobre te|a
/I4 N/4 460
Nome do Artista Ace|u
Ano 2003
Tamanho 100 x 84cm
Materia|s Acr|||co sobre te|a
.
5I6P4540N
Nome do Art|sta Ajn
Ano 2003
Tamanho 98 x 78cm
Mater|a|s Acri||co sobre te|a
No le do Artista: Acelu
Ano: 2003
Tamanho: 100 x 103cm
Materiais: A.crlico sobre teia


Nome do Anista Az
Ano 2003
Tamanho 92 x 122cm
Mater|a|s Acri|ico sobre te|a
64N/N H0 FF0F00N 0K4 U
NOmOdOAtI|sIaCh|mOng
AnO 2003
TamanhO 100 x 1U0m
MaIOr|a|s AOt|I|OO sODtOtOIa
Nome do Art|sta Corry
AnO: 2003
Tamanho 1U7 x 109cm
Mater|a|s Acri||co sObre t0|a
H
Nome do Art|sta Corry
Ano 2003
Tamanho 19 x 100cm
Mater|a|s Acri||co sobre te|a
:
R00 K4P40 DIK0P
Nome do Art|sta |no
Ano 2003
Tamanho 120 x 110cm
Mater|a|s : Acri||co sobre te|a
RI L0I/
Nome do Art|sta J||o (|I| Watu)
Ano 2003
Tamanho 133 x 90cm
Mater|a|s Acri||co sobre te|a
UM
Nome do Art|sta. Pau||no
Ano 2003
Tamanho 66 x 70cm
Mater|a|s Acri||co sobre te|a
K
P
_
Nome do Artista 5av|o
Ano 2003
Tamanho 66 x 84cn
Mater|a|s Acr|||co sobre te|a
EM4 R4I4/5 P00P4
Nome do Artista: TITO
Ano: 2003
Tamanho: 44 x 60cm
Materiais: Acrlico sobre tela
M4I M0P/5 H0 64NDlR4
Nome do Artista: Tony
Ano: 2003
Tamanho: 138 x 110c
Materiais: Acrlico sobre tela
K0lHP4 RM0P
Nome do Artista: TOTO
Ano: 2003
Tamanho: 66 x 83cm
Materiais: Acrlico sobre tela
I:",,t.,,'., .1.1 N<<J . .. ,

IN:.TlT\ IT(- )
C\/Ii()ES
Centro Cultural Portugus
em Di
Ntni!~:IO OO Mtgoc0V
Estrongei ros
lf J:l !`
C\.\.\Lo

Você também pode gostar