Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
HUGODESOVITORE
SANTOTOMSDEAQUINO.
1.OsPadresAlexandrinos.
EusbiodeCesaria,oprimeirohistoriadordaIgreja,narraque,estando
SoPedroeSoMarcosemRoma,osromanos,
"nosatisfeitoscomoensinamento
noescritodapregaodivina
(quelhesministravaS.Pedro),
importunaramaMarcos,
companheirodePedro,
comtodognerodeexortaes,
paraquelhesdeixasseummemorialescrito
dadoutrinaquedevivavozlheshavia
sidotransmitida.
Converteramse,destamaneira,
emcausadotexto
chamadoEvangelhodeSoMarcos.
OApstolo,
quandosoubesobreoquehaviasidofeito,
alegrousepelaboavontadedaquelaspessoas
eaprovouoescrito
paraserlidonasIgrejas".
Hist.Eccl.,II,15
NasuaHistriaEclesistica,EusbionarratambmquefoiestemesmoSo
MarcosoprimeiroaserenviadoaoEgitoparapregaroEvangelho,vindoali
amorrermrtirnaqualidadedeprimeiropatriarcadeAlexandria:
"EsteMarcos",
dizaindaEusbiodeCesaria,
"dizemquefoioprimeiro
atersidoenviadoaoEgito
equealipregouoEvangelhoqueelemesmo
haviaescritoefundouigrejas,
comeandopelaprpriaIgrejadeAlexandria.
Surgiuali,logodeincio,
umamultidodecrentes,
homensemulheres,
comumascetismoardente
econformesabedoria".
H.E.,II,16
"CorrendooanooitavodoimpriodeNero,
oprimeiroque,
depoisdeMarcosoEvangelista,
recebeuemsucessoogoverno
daIgrejadeAlexandria
foiAniano",
H.E.,II,24
segundooutrasfontes,umsapateiroquehaviasidooprimeiroconvertidode
SoMarcosquandodesuachegadaaoEgito.
Osegpcioseramumpovoprofundamentereligiosoemqueasementedo
Evangelhoencontrouumterrenofrtil.Nofinaldosculosegundoo
CristianismojestavabemestabelecidonoEgito.AlioprprioSoMarcos
teriasidoofundadordaquelaqueviriaaserconhecidaposteriormente
comoaescolacatequticadeAlexandria.
Criadainicialmenteparaainstruodosrecmconvertidos,nofinaldo
sculosegundoadireodaescolafoiconfiadaaumfilsofoconvertidoao
CristianismochamadoPanteno,oqual,retirandoseposteriormentepara
pregaroEvangelhonandia,confiouaaoutrofilsofoconvertidochamado
Clemente.ClementedeAlexandria,sucessordePanteno,foiporsuavez
sucedidoporOrgenes,jovemcristofilhodemrtires,profundo
conhecedordasSagradasEscriturasetambmestudiosodaFilosofiaGrega,
oquallevouaescola,quesobreviveuatporvoltadosanos400,aoseu
maiorbrilho.
SobadireodePanteno,ClementeeOrgenes,aescolacatequticade
Alexandriatornouseumnotvelcentrodeensino,deestudoede
espiritualidadecrist,namesmapocaemque,nasareiasescaldantesdosul
doEgitoiniciavase,porobradeSantoAnto,avidamonsticanaIgreja.
ComOrgenesaescoladeAlexandriaalcanouoaugedesuaatividade.Sua
coragememensinaroEvangelhonumdosperodosmaisintensosdas
perseguiesromanasnotevelimitesmuitosdeseusalunosderamavida
peloEvangelhoealgunssohojeveneradospelaIgrejacomosantos.A
profundidadeeoamorquetinhapelasEscriturasatraramlhealunosde
vriaspartesdoImprioRomano.Citasehaverescritoouditadocercade
6000obras,todasemgrego,amaiorpartedelascomentriossEscrituras,
dasquaisseperderamamaioria.Dasmuitasquemesmoassimse
conservaram,umaparteconsiderveldeveseobra,aparentemente
fortuita,detraduoparaolatimquedoismongesocidentais,ento
residindonaPalestina,RufinonoMontedasOliveiraseSoJernimo,o
tradutordaVulgata,residenteemBelm,empreenderamdealgunsdos
textosdeOrgenes.
muitoevidentequeosPadresAlexandrinos,homensquehaviamchegado
aoCristianismoprovenientesdaFilosofiaGrega,habituadosaoestudode
obrasdeprofundocontedo,ficaramparticularmenteimpressionadospela
profundidadeaindamaiorquepuderamencontrarnasSagradasEscrituras.
EraclaroparaelesqueDeusnohaviareveladoasEscriturasapenascomo
umdocumentoouumafontedeinformaeshistricas,masprincipalmente
comoumalimentoespiritualdestinadoaprepararnososhomensque
buscamaDeus,comotambmosjcristos,paramaisprofundamente
acolheremomistriodeCristo.ParaosPadresAlexandrinos,defato,as
SagradasEscrituraseramummistriodeDeusnumsentidoquelembraem
muitooprpriomistriodaEncarnao.Paraeles,seDeussetivessefeito
livroemvezdesefazercarne,estelivroteriamsidoasEscrituras,eso
aquelesqueaprendemaacolherdestemodoaPalavraEscritadeDeusque
setornamcapazesdeacolhermaisplenamenteasuaPalavraViva.
Orgenesfoi,naHistriadaIgreja,oprimeirograndecomentadordas
Escrituras.Apartirdelepraticamentetodososdemaissantospadres,deum
modooudeoutro,seguiramoscaminhosporeleapontadosnesteassunto.
NoseulivrosobreoEvangelhodeSoMateus,comentandoaparbolade
JesussegundoaqualoReinodeDeussemelhanteaohomemque
encontrouumtesouroescondidonumcampo,Orgenesdizqueestecampo
soasSagradasEscrituras,queotesouroescondidososeussentidosmais
profundose,maisprincipalmente,oprpriomistriodeCristo.
Nomesmolivro,comentandoaparbolasegundoaqualoReinodeDeus
semelhanteaumaredelanadaaomaremquesoapanhadospeixesbonse
peixesmaus,Orgenestambmdizqueestaredenadamaisdoquea
prpriaEscritura,queaguardouoadventodeCristoparapoderterminar
deserconstrudaemtodasassuaspartes.
PrincipaisobrasdosPadresAlexandrinos:
A.Panteno(200DC):
Norestadeleobraalguma.
B.ClementedeAlexandria(220DC):
LivrodasTapearias
C.Orgenes(250DC):
Citasehaverescrito6.000obras,todasemgrego.Grandepartedas
queseconservaramdeveuseobradetraduoparaolatimdo
mongeRufino,queresidianomontedasOliveiras,edomongeSo
Jernimo,otradutordaVulgata,queresidiaemBelm.
Principaisobras:
Hexapla,seistraduesdasEscriturasdispostasemcolunas
paralelas.
ComentriosehomiliassobreGnesis,xodo,Levtico,
Nmeros,Josu,Juzes,LivrodosReis,J,Salmos,Cnticodos
Cnticos,Isaas,Jeremias,Ezequiel,S.Mateus,S.Lucas,S.
Joo,EpstolaaRomanos.
Tratadosgerais:DePrincipiis,TratadocontraCelso.
DaCartadeOrgenesaSoGregrioTaumaturgo,seuexaluno:
"Antesdetudoomais,meufilho,
estudeasDivinasEscrituras.
Digoestudeas,
porquenecessrioestudlasprofundamente,
comespritodefeintenodeagradaraDeus.
comespritodefeintenodeagradaraDeus.
Aofazeristo,busqueretamente
ecominabalvelfemDeus
osentidomaisprofundo
queestpresentenamaioriadaspassagens
dasDivinasEscrituras.
Enotecontentesapenas
embatereembuscar,
porqueoquemaisnecessrio
paraentenderascosasdivinasaorao,
eparanosanimaratantofoique
odivinoSalvadornosdissenoapenas
`bateievosseraberto'
`buscaieachareis',
mastambm
`pedievosserdado'".
2.SantoAgostinho(400DC).
A.Obrasmaisconhecidas:
AsConfisses.
ACidadedeDeus.
B.Outrasobras:
MuitssimosOpsculos.
Sermesdiversos.
ComentriosaoGnesis.
C.Obrasmaisimportantes:
EnnarrationesinPsalmos.
ComentrioaoEvangelhodeSoJoo.
TratadodaSantssimaTrindade.
3.DionsioAreopagita(500DC).
Obras:
AHierarquiaCeleste.
AHierarquiaEclesistica.
OsNomesDivinos.
ATeologiaMstica.
4.Bocio(500DC).
A.Obramaisconhecidas:
A.Obramaisconhecidas:
AConsolaodaFilosofia.
B.OpsculosTeolgicos:
DeTrinitate.
SeoPai,oFilhoeoEspritoSantose
predicamsubstancialmenteda
divindade.
Sobreapessoaeasduasnaturezasde
Cristo.
5.Cassiodoro(550DC).
AltofuncionriodaadministraoostrogodaemRavena,comafinalidade
dereegueroestadodeplorveldacristandadenaItliaassoladapelos
brbaros,aoscinqentaanosCassiodoroincentivouoPapaaorganizarem
RomaumaescolainspiradanoexemplodosPadresAlexandrinos.A
iniciativa,conformemaistardeoatestaoprprioCassiodoro,devido
conturbaodostempos,nofoicoroadadexito.EmseguidaCassiodoro
retirasedavidapblicae,aindanaItlia,escreveoDeAnima,seuprimeiro
textoteolgico.TransfereseemseguidaparaConstantinopla,ondese
dedicouporquaseduasdcadasaoestudodossantospadres,edeummodo
muitoespecialaosComentriosaosSalmosdeSantoAgostinho.Retornando
Itlia,organizouomosteirodeVivarium,paracujosmongesescreveuas
InstituitionesDivinarumLitterarum,tentandosistematizarapedagogiasacra
implcitanotrabalhodosPadresAlexandrinos.
ObrasPrincipais,emordemcronolgica:
AsVrias,
coleodedocumentossobreadominaoostrogtica
naItlia(535540DC).
DeAnima(540DC).
ComentrioaosSalmos(540560DC).
DeInstitutioneDivinarumLitterarum(570DC).
DoPrlogoaoDeAnima:
"Jgozandodotrmino
daobraempreendidaemdozevolumes,
(isto,asVrias),
tendochegadoaoportodacalmaonde,
aindaquenolouvado,
certamentechegueilibertado,
questionamossobreaessnciadaalma,
poismuitainpciaseriaignorarcomoestranha
justamenteaalmapelaqualconhecemos
todasasdemaiscoisas.
Deveriaelasernosconhecidssima,
poisestsemprejuntoans,
emaissetornapresentequantomais
sutilmentedelatratamos.
Ademais,serecebemosdossbios
opreceitodenosconhecermosansmesmos,
comopoderemossersbios
senosconstituirmosemmistrioparansmesmos?
Desejamoscompreenderaalturadoter,
amedidadaterra,aschuvaseasnuvens,
astempestadesdegranizo,
ostremoresdeterra,anaturezadosventos,
aprofundidadedomar,opodermedicinaldaservas,
osquatroelementosdequesoconstitudososcorpos,
edevemostolerarquedevamosdesconhecer
nossaprpriaalma,
qualfoiconcedidosoberanamente
considerartantasetograndescoisas?
Nobuscamos,entretanto,
pretextoparadiscusses,
masdesejamosmodestissimamente
conhecerestascoisastoprofundas".
DoDeInstitutioneDivinarumLitterarum:
"Sabendocomocresce,comgrandeimpulso,
oestudodasletrasprofanas,
detalmodoquegrandepartedoshomens
crpoder,atravsdele,
alcanaraprudnciadacarne,
fuiinvadidodeumagrandssimador
aoconstataraausnciademestrespblicos
paraasSagradasEscrituras
enquantopululamascelebridadesdosautoresprofanos.
Procureiento,
juntocomobeatssimoPapaAgapito,
queacidadedeRomarecebesseprofessores
deumaescolacrist,
deondeasalmaspudessemreceberasalvaoeterna
eoscristospudessemseentregar
aumacastaepurssima
consideraodascoisasdaf,
assimcomooutrorahouvepormuitotempo
nacidadedeAlexandria,
etambmrecentementenacidadedeNsibedossrios,
porpartedoshebreus.
Asguerras,porm,
easturbulnciasquesetmproduzido
nasregiesdaItliafizeramcomque
meusdesejosnopudessemserealizar,
poisascoisasdapaznotmlugar
emtemposagitados.
Acaridadedivinaobrigoume,pois,
porestemotivo,aescrevervosestelivro
porestemotivo,aescrevervosestelivro
quevosfizesseasvezesdeummestredeiniciao.
Porisso,amadosirmos,
aproximemonossemvacilardasSagradasEscrituras
pelasexposiesdossantospadres,
comoporumaescadadeviso.
Quemereamos,
aproveitadospelosseusensinamentos,
chegarefetivamentecontemplaodoSenhor.
EstatalvezsejaaescadadeJac
pelaqualosanjossubiamedesciam,
efelizseraquelaalmaaquemDeusconceder
formarsenaintimidadedestecaminho
maisfelizaindaseraquele
quenelesouberindagarpelaintelignciadavida,
aqueleque,
sabendodespojarsedospensamentoshumanos,
souberrevestirsedodiscursodivino".
6.HugodeSoVitor(10961141DC).
Porvoltadoano1100GuilhermedeChampeaux,professordeTeologiana
escolaanexaCatedraldeNotreDame,abandonouomundoparadedicar
seinteiramentecontemplao,juntocapelinhasemiabandonadadeSo
VitornosarredoresdeParis.Procuradomaistardeporpessoasdesejosasde
orientaoespiritual,surgiualiomosteirodeSoVitor,sobaorientao
destesacerdoteque,almdeasceta,haviasidonotveltelogo.Nafundao
domosteirodeSoVitorinevitavelmentehaveriadeexistirumaescolade
Teologiacomoparteintegrantedesuaespiritualidade.Adireoea
organizaoiniciaisdaescoladeTeologiaanexaaoMosteirodeSoVitor
foramconfiadascomgrandeacertoaHugodeSoVitor,queparatanto
pareceterretomado,aprofundandoos,osprincpiosdeixadospor
CassiodoroemsuasInstituitiones.NestesentidoHugoutilizousedaCincia
Sagradacomoparteintegrantedeumaformadeasceseque,conduzindoem
primeirolugarcontemplao,respondessetambmprofundamenteao
preceitodeensinardeixadoporCristocomosendoaprovadeamorqueEle
desejadens.
Assim,dignadenotaaobservaoqueoDidascalicon,umtextode
pedagogiadaCinciaSagrada,possivelmenteaobrainicialdeHugodeSo
Vitor,tenharetomadoeaprofundadoaltimaimportantedeCassiodoro.
HugodeSoVitorafirmaqueasSagradasEscriturassoumtexto
propositalmenteescritodemodoa,supostaaprticadavirtude,favorecera
contemplao,equeoobjetivodaCinciaSagradaseriaodepermitiro
acessodoestudantesEscriturascomoalimentocontnuodevidainterior,
umaconcepopraticamenteidnticaexpostanaConstituioDeiVerbum
doConclioVaticanoII.
SeguindoosprincpiostraadosnoDidascalicon,paraqueemSoVitor
pudessesercumpridoumprogramacomoeste,nestaobraHugo
demonstrouanecessidadequehaviadeseelaboraraestruturaessencialdo
queviriaaserposteriormenteaSummaTheologiae.Algunsanosmaistarde
foioprprioHugodeSoVitorque,sobottulo`DeSacramentisFidei
Christianae',ou`OsMistriosdaFCrist',escreveuaquelaquefoia
primeiraSummaTheologiaedatradiocrist.
ObrasPrincipais,emgrupos:
Didascalicon
DeSacramentisFideiChristianae
Outrostextos:
Numerososopsculos:
OpsculosobreoMododeAprender
DeVerboDei
LivrodasMiscelneas
ACinciadaAlmadeCristo
OssetedonsdoEspritoSanto
etc.,etc..
ComentriossSagradasEscrituras:
AnotaessobreasEpstolasdeS.Paulo
ComentrioaJoel
ComentriosLamentaesdeJeremias
ComentrioaNaum
ComentrioaoEclesiastes
ComentrioHierarquiaCelestedeDionsioAreopagita
TextosGeraissobreaInterpretaodasEscrituras:
SermonesCentum
SimbologiadeAmbososTestamentos
Opsculosdiversos
Tratadosdiversos:
Tratadodostrsdias
DeArcaNoe
SummaSententiarum
DoDidascalicon,fraseinicial:
"Entretodasascoisasaserembuscadas,
aprimeiraaSabedoria,
emqueconsisteaformadobemperfeito".
DoprlogodoDeSacramentisFideiChristianae:
"Oprimeiroensinamentododiscursosagrado
consistenasualetra,
doquejtratamosnumtextoanterior.
Desejamosagoraprepararumaintroduo
aoseusegundoensinamento,
aoseusegundoensinamento,
queoencontramosemsuasimbologia.
Paratantonecessrioestabelecerprimeiramente
aalmanoconhecimentodosmistriosdaf,
paraque,
aoseremacrescentadasoutrascoisas
peloestudooupelaleitura,
persevereemsuafirmeza.
Poristoreunimosnestaobra
umasummadetodososmistriosdaf,
paraqueaalma,
firmandoseemcoisascertas,
pudesseconformarseeunirsesmesmas
emsuainteno,
afimdenosertragadasemdireo
esemordempelosvriosvolumes
eliesdasSagradasEscrituras.
Detudoquantotemosadizer,porm,
humaprimeira
quedeveseraprendidajdesdeoincio.
Quemseaproximadaslies
dasSagradasEscrituras
comodesejodeaprender,
deveconsiderarprimeiro
qualoassuntodequetratam,
poisassimpoderalcanarmaisfacilmente
averdadeeaprofundidadedesuassentenas.
AmatriadetodasasSagradasEscrituras
aobradarestauraohumana".
DoprlogodoSimbologiadeAmbososTestamentos:
"Quemquerqueseentregueaoestudodasabedoria
oudacinciadivinaconhecerofrutodeseuaprendizado
maispelaexperincia
doquepelodocumentoouconhecimentoalheio.
Nelaaalmapossuir
obemdaocupaohonesta,
oamparodameditao,
oestmulodaorao
ealuzdasupremacontemplao.
Aliserformadanoexemplodasantidade,
serinstrudanoexercciodavirtude
esefundamentarnoexercciodaboaobra.
Ali,rejeitadooenganodafalsidade,
expulsaamalciadainiquidade,
serconduzidaaoverdadeiroeaoperfeito
conhecimentodaverdade
eamordabondade.
Nelaserfortalecida,
paranodesanimardiantedaadversidade
serconfirmada,
paranodesviarsenaprosperidade,
paranodesviarsenaprosperidade,
aprenderarecordarsedopassado
eaacautelarsecomofuturo.
Quemquerque,portanto,
recusarseaapascentarse
domanancialdealimentodasEscrituras,
jiniciouaperderavidadaalma,
edelepoderserdito,
segundoosalmista:
`Suaalmarecusoutodoalimento,
eseaproximoudasportasdamorte'.
Salmo106
DoComentrioaoSalmoPrimeiro,nosegundolivrodasMiscelneas:
"Bemaventuradoohomem
quenosedeixalevarpeloconselhodosmpios
enoandapelocaminhodospecadores,
enosesentanareuniodosmaus".
Salmo1,1
QuandoaalmaseuneaDeuspelacontemplao,
permanecenaptria
quandopelosseuspensamentos
securvaparaoqueterrenoetransitrio,
seguedaptriaparaoexlio".
Do84Sermo,sobreSantoAgostinho:
"minhaalma,
bendizeaoSenhor,
porquelibertouJerusalm,suacidade.
Ditosodemim,
serestaralgumdeminhadescendncia
paraveroesplendordeJerusalm".
Tobias13,19
Estaspalavrasquepropusemos,
irmoscarssimos,
foramtomadasdeTobias.
Soaspalavraspelasquais
elelouvouoSenhordepoisdeterrecebido
aluzdeseusolhos.
Tobiasdesignacorretissimamente
aassembliadossantosdoutoreseprelados
osquaisso,
verdadeiramenteedemodoexcelente,
obemdoSenhor,
noapenasporquevivendosantamente
conduzemospreceitosdoSenhoraoseuefeito,
comotambmporque,
peloensino,
conduzemasalmasquelhesforamconfiadas
paraafeasformamparaoretoviver.
ObemaventuradoSantoAgostinho,
cujasolenidadehojecelebramos,
foimembroeminentedonmerodestespreladosedoutores,
porterperfeitissimamente
ensinadoseusdiscpulosesuagrei
eportlos,nomenosperfeitamente,
institudonoserviodeDeus.
Tambmeleconvidoumerecidamentesuaalma
aolouvordoSenhor,
noignorandoaluzdoconhecimentodoalto
quelhetinhasidoconcedida.
Vejamos,carssimos,
sesomosdadescendncia
denossobemaventuradopaiAgostinho.
Oquesignificadizer:
vejamossesomosseusimitadores
comoodevemosser.
Vejamosse,
contemplandooseuexemplo,
amamosapalavradeDeus,
estudandoa,
meditandoa,
escrevendosobreela,
ensinandoa,
conformeagraaquenosfoiconcedida.
Vejamosseimitamosasuahonestssimareligio,
vivendosantamentecomtodasasnossasforas.
Setudoistofazemos,
somosverdadeiramentesuadescendncia,
everdadeiramentecontemplaremoscomele
oesplendordaJerusalmceleste.
Equeparatantosedigneviremnossoauxlio
JesusCristo,nossoSenhor,
queDeusbendito,
pelossculosdossculos.
7.RicardodeSoVitor(1170DC).
AfamadoMosteirodeSoVitoremParis,quehaviaatradodaSaxniaa
HugodeSoVitor,atrautambmdaEscciaaquelequeveio
posteriormenteaserconhecidocomoRicardodeSoVitor.EmRicardode
SoVitorHugoencontroueformouumdiscpulosuaalturaaobra
SoVitorHugoencontroueformouumdiscpulosuaalturaaobra
teolgicadeRicardocontinuatodepertoadoprprioHugoquepodese
considerarambaspraticamentecomosendoumas.
ObrasPrincipais:
BenjaminMenor
ComentandoosentidomoraldahistriadosdozefilhosdeJac,
mostracomopeloexercciodasvirtudesocorreapreparaoparaa
contemplao.
BenjaminMaior
Comentandoosentidomoraldaconstruodaarcadaaliana,
descreveosdiversosgrausdacontemplao.
ComentrioaoApocalipse
Interpreta,linhaalinha,todootextodoApocalipse.
DeTrinitate
AprofundandoaslinhasgeraisdeixadasporHugodeSoVitorno
TratadodosTrsDias,queinspiradoporsuaveznoDeTrinitatede
SantoAgostinho,Ricardoprocura,tantoquantopossvel,apresentar
osignificadodomistriodaSantssimaTrindadeeasuarelaopara
comavidainterior.
DoprlogodoDeTrinitate:
"`Omeujustovivedaf'.
Estasentenaaomesmotempo
apostlicaeproftica.
OApstolodizoqueoprofetaprediz,
poisojustovivedaf
eseassim,oumelhor,
porqueassim,
devemosnoselevarcomfreqncia
aosmistriosdenossaf.
SemafimpossvelagradaraDeus.
Poisondenohf,
nopodehaveresperana.
Ondenohesperana,
nopodehavercaridade.
Pelafsomospromovidosesperana,
epelaesperanaprogredimoscaridade.
Qualseja,porm,
ofrutodacaridade,
podeseouvilodaprpriabocadaverdade:
`Sealgummeama,
seramadopelomeuPai,
eeuoamarei,
ememanifestareiaele'.
ememanifestareiaele'.
Quoaplicados,pois,
nonosconvmserf,
daqualprocedeofundamentodetodoobem
eatravsdaqualsealcanaofirmamento?
SesomosfilhosdeSio,
levantemosaquelasublimeescadadacontemplao,
tomemosasascomodeguia
pelasquaisnospossamosdestacardascoisasterrenas
enoslevantarscoisascelestes.
Pensemosnascoisasdoalto,
nonascoisasdaterra,
ondeCristoestsentadodireitadeDeus
paraistodefatoCristonosenviou
oseuEsprito,
paraqueconduzisseonossoesprito
detalmodoqueparaonde
oCristoascendeucomocorpo,
ascendamosnspelamente".
8.PedroLombardo,posteriormenteconhecidocomooMestredas
Sentenas(1160DC).
HospedadonoMosteirodeSoVitorporrecomendaodeSoBernardo,
PedroLombardofoiposteriormentearcebispodeParis.Aperfeioandoo
textodoDeSacramentisFideiChristianaedeHugodeSoVitor,elaborouos
famososQuatroLivrosdasSentenas,umaobradesntesequeapartirdos
anos1200tornouseoprincipallivrotextodosestudosteolgicosnaIgreja
Latina.Apartirdestapocaoprimeirotrabalhodamaioriadostelogos
passouaconsistiremumcomentrioaosLivrosdasSentenas,oqualtendia
aampliar,emumasntesemaisvasta,assntesesoriginaisdeHugodeSo
VitoredePedroLombardo.
ObraPrincipal:
OsQuatroLivrosdasSentenas
DoquartoLivrodasSentenas:
"Consideremoscomdiligncia
noqueconsisteadiferena
entreacinciaeasabedoria.
SantoAgostinho,
nodcimoquartodoDeTrinitate,
afirmaque
`Osfilsofos,
investigandosobreasabedoria,
disseramqueelaacincia
dascoisasdivinasehumanas'.
OApstolo,porm,
naprimeiraaosCorntios,
afirmaque
`Aunsfoidadaapalavradasabedoria,
aoutrosadacincia'.
Parecenos,pois,
queaprimeiradefiniodevaserdividida
demodoqueoconhecimentodascoisasdivinas
sejapropriamentechamadodesabedoria,
eodascoisashumanas
propriamentedecincia.
SantoAgostinhoassinalaadiferena
entreestasduasvirtudesquandodizque
osantoJ,
comoquedefinindocadaumadelas,
dizque
`Asabedoriaconsistenapiedade
acincia,porm,
emabstersedomal'.
J28
OprprioAgostinho,porm,
dizqueapiedadeconsistenocultodeDeus,
palavraqueseoriginadogrego
equesignificaoconhecimento
eoamordaquelequesempre
equepermaneceincomutavelmente,
queDeus
abstersedomal,porm,
significaviverhonestamente
emmeioaumanaodepravada.
OmesmoAgostinho,
distinguindomaisabertamente
entreambasestascoisasdizque
`Acontemplaodascoisaseternas
diferedaaopelaqualusamoscorretamente
dascoisastemporais
aprimeiraatribudasabedoria,
asegundacincia'.
Adiferena,portanto,
consisteemqueacontemplao
pertencesabedoria,
enquantoqueaaocincia.
Eisabertamentedemonstrado
noquediferemosdonsdoEspritoSanto
desabedoriaedecincia.
Devesenotar,porm,
Devesenotar,porm,
queacinciaqueditadomdoEspritoSanto
tambmdiferentedacincia
queexistedemodonaturalnaalmahumana.
AqueseenumeraentreosdonsdoEspritoSanto
umavirtudeinfundidapelagraanaalmadofiel
paraqueelepossaretamenteviverpormeiodela.
Aoutra,emboratambmsejaprovenientedeDeus,
podesernaturalmentepossudapelohomem
peloprpriobenefciodacriao.
Quantosabedoria
queostimodosdonsdoEspritoSanto,
estanooprprioDeus.
umasabedoriadehomem,
aqual,todavia,
segundoDeus,
eoseuverdadeiro
eprincipalculto.
Seamentedohomemsetornacapaz
decultuaraDeusporseuintermdio,
ohomemsetornasbio,
nopelaprprialuzdeDeus,
masporumaparticipao
daquelaqueamaiordetodasasluzes".
9.FilsofosGregos.
EntreapocadePedroLombardoedeSantoTomsdeAquinoostextosdos
filsofosgregos,principalmenteosdeAristteles,foramredescobertospelos
sbioscristos.importantenotar,porm,aesterespeito,queafilosofia
gregamuitopoucoseparececomaatividadeacadmicadasatuais
FaculdadesdeFilosofia.Osiniciadoresdafilosofiagrega,osfilsofosTales
deMiletoePitgorasdeSamos,haviamsidoexalunosdossacerdotesdos
templosegpcios.Aoretornaremaomundogrego,esteshomens
desencadearamafilosofiagregaquandoensinaramosseusdiscpulosa
abandonaremcompletamentequaisquerobjetivosmundanospara,atravs
daprticadavirtude,doestudoedacontemplaodanatureza,
empreenderemabuscadasabedoria.Plato,seguidologoapspor
Aristteles,foioprimeirofilsofoaelaborar,nacidadedeAtenas,uma
escoladefilosofiavisivelmenteinspiradanomodelodasescolaspitagricas.
Principaisfilsofosgregos:
TalesdeMileto(550AC).
Pitgoras(500AC).
Plato(400AC).
Dilogosdiversos
ARepblica
Aristteles(350AC).
TratadosdeLgica:
DasCategorias
DaInterpretao
PrimeirosAnalticos
SegundosAnalticos
Fsica
DeAnima
Metafsica
ticaaNicmaco
Poltica
Plotino(250DC).
AsEneadas.
DoDilogodePlato`ARepblica':
GLAUCO:Scrates,oqueumfilsofo?
SCRATES:"Serpreciso,paraentendlo,
recordarteouqueterecordestumesmo
queaqueledequemdissemos
queamaalgumacoisadeve,
paraqueaexpressosejacorreta,
amarnoapenasumapartedoobjetoamado,
masasuatotalidade.
Assimtambmnopodemosdizer
queofilsofoaquelequeamaasabedoria
apenasemparte,masnasuatotalidade.
Aqueleque,comasmelhoresdisposies,
saboreiatodognerodeensinamento,
aquelequeestsemprepronto
paraaprendersemmostrarsenuncacansado,
aestechamaremoscomjustiadefilsofo".
GLAUCO:"MasScrates,senosativermos
aoquedizes,irsencontrar
umaverdadeiramultidodestascriaturas.
Taismeparecemser
osaficcionadosporespetculos,
quetambmsecomprazemnosaber.
Htambmosquegostam
dasapresentaesdoteatroedamsica,
umgnerodepessoasmuitoestranho
parasercontadoentreosfilsofos,
quecomcertezanuncacompareceriamdeboavontade
aestesdiscursoscomquensnosentretemos.
Estesmesmos,entretanto,
comosetivessemalugadosuasorelhas,
comosetivessemalugadosuasorelhas,
corremdeumladoparaoutro
paraouvirtodososcoros
dasfestasdionisacas,
semperdernenhum,
sejaqueseapresentememoutracidade
oumesmoemalgumaaldeia.
Atodosestes
eaoutrosaprendizesdestegnero,
atmesmoosdasartesmaismesquinhas,
deveremoschamardefilsofos?"
SCRATES:"No,certamenteestesnosofilsofos
soapenaspessoassemelhantesaosfilsofos.
Osverdadeirosfilsofossoaqueles
quegostamdecontemplaraverdade.
Obomeojusto,etodasasidias,
tomadasemsimesmas,
so,cadaumadelas,
umacoisadistinta.
Quando,porm,
cadaumadelassemisturacomasaesdoshomens,
comoscorposeentreelasprprias,
passamosavlassobumamultidodeaparncias.
Poristodevemosdistinguir,
porumlado,entreosaficcionados
pelosespetculosepelasarteseoshomensdeao,
epelooutro,
aquelesdequemaindaagorafalvamos,
osnicosquecorretamentepodemoschamardefilsofos.
Osamigosdasaudiesedosespetculos
gostamdebelasvozes,coreseformas
edetodasascoisaselaboradascomesteselementos,
pormassuasmentessoincapazes
deveresaborearanaturezadobeloemsimesmo.
Rarossoaquelesquetmacapacidadedeapreciar
anaturezadobeloemsimesmo.
Aquelequepodeverapenasascoisasbelas,
masnoabelezaemsimesma,
quetampoucocapaz,sealgumlheguia,
deseguiloatoconhecimentodela,
esteviveemsonhos.
Queoutracoisasonhar,
sejadormindo,sejacomosolhosabertos,
senotomaracpiapeloobjetoreal?"
DoTratadodePolticadeAristteles:
"Empreenderemosaquiatarefadeprocurar,
entreassociedadespolticas,
amelhorparaoshomens,
osquaistm,alis,
todososmeiosdeviver
segundoasuavontade.
Devemos,pois,examinarnos
asdiversasformasdegovernoemvigor
nascidadesquepassamporserregidasporboasleis,
masaindaasqueforamimaginadaspelosfilsofos
equeparecemsabiamentecombinadas.
Quandosequerinquirir,
comodevidocuidado,
qualomelhorgoverno,
forosamentedevesecomear
porexporognerodevida
quesehdepreferiratodososdemais.
Comojulgamosterfaladobastante,
nosnossoslivrosdetica,
sobreognerodevidaperfeita,
agorasnosrestafazer
aaplicaodosnossosprincpios.
Ningumcontestaria
queosbensquesepodemfruir,
dividindosedefatodeumasmaneira
embensexteriores,
bensdocorpoebensdaalma,
ohomemverdadeiramentefeliz
devereunlosatodos.
Indubitavelmentetodosestodeacordo
sobreascoisasqueacabamosdedizer
masjnohentendimento
sobreaquestodaquantidadeedoexcesso.
Porpoucavirtudequesetenha,
sempreseacreditatlabastante
masemquestoderiqueza,
bens,poder,glria
etodasasoutrascoisasdestegnero,
oshomensnosabemimpor
umlimiteaosseusdesejos.
Noentantodirlhesemos
quenestecasoaobservaodosfatos
facilmentedemonstraqueafelicidadedavida
encontraseantesentreaqueles
quecultivamatexcelncia
apurezadoscostumes
eaforadainteligncia,
masquesabemmoderarse
naaquisiodosbensexteriores,
queentreosqueadquiriramemsuperabundncia
essesbensdesprezandoosbensdaalma.
Convenhamos,pois,
queparaohomemnoexistemaiorfelicidade
queavirtudeeainteligncia,
eque,aomesmotempo,
porissoeledeveregularasuaconduta.
DissotemosporfiadoraoprprioDeus,
cujafelicidadenodepende
denenhumbemexterior,
masdesiprprio,
dasuaessncia,
edasuainfinitaperfeio.
Nolevemosmaislonge
estasidiaspreliminares,
poisnopodemoslhesdar
todoodesenvolvimentoqueelascomportam
pertencemaumoutroestudo.
Concluamossomentequeavidaperfeita,
paraocidadoemparticular
eparaacidadeemgeral,
aquelaqueacrescentavirtude
osbensexterioresparapoderfazer
oqueavirtudeordena".
10.SantoTomsdeAquino(12251275DC).
Talcomomuitosoutrostelogosdesuapoca,SantoTomsdeAquino
principiouescrevendoumvastssimoComentrioaosQuatroLivrosdas
SentenasdePedroLombardo,obraque,emboraaindadependessedotexto
doMestredasSentenas,jcontinhaaarquiteturadafuturaSumma
Theologiae.
Entreostrintaanos,quandoescreveuoComentriosSentenas,eos
cinqenta,quandoterminavaaSumma,SantoTomsocupouseem
comentarquasetodososlivrosdasSagradasEscrituras,omelhordaobra
deBocioedeDionsioAreopagita,epraticamentetodaaobrade
Aristteles.
Preparouse,ademais,quasecomoseestivesseensaiando,paraaredaoda
SummaTheologiaeatravsdedoismonumentaistrabalhos,semelhantesao
espritodoComentrioaosLivrosdasSentenas,masjtotalmente
independentesdotextodePedroLombardo.Foramestes,nalinhada
anlise,asdiversasQuaestionesDisputatae,provavelmenteostextosmais
complexosdeSantoTomsdeAquino,e,nalinhadasntese,aSumma
contraGentiles.
Tudoisto,unidoaumavidaespiritualdegrandeintensidade,convergiu,no
finaldavidadeTomsdeAquino,paraaelaboraodaSummaTheologiae,
suaprincipalobra.
PrincipaisobrasdeSantoTomsdeAquino:
ObrasIniciais(1255DC):
ComentrioaoLivrodasSentenas
DeEnteetEssentia
ComentriossSagradasEscrituras:
AIsaas
AoEvangelhodeMateus
AoEvangelhodeJoo
AtodasasEpstolasdeSoPaulo
Outros
ComentriosaAristteles:
ComentriosaosLivrosdeLgica
AoLivrodaInterpretao
AoLivrodosSegundosAnalticos
ComentrioaoDeAnima
ComentrioFsica
ComentrioMetafsica
ComentrioticaaNicmaco
ComentrioPoltica
Outros
ComentriosaDionsioAreopagita:
ComentrioaoLivrodosNomesDivinos
ComentriosaBocio:
ComentrioaoDeTrinitatedeBocio
AprofundamentosdoComentrioaosLivrosdasSentenas:
Foram,paraSantoTomsdeAquino,comoqueumapreparaopara
futuramenteviraescreveraSummaTheologia.
Nalinhadaanlise:
QuaestionesDisputatae
Nalinhadasntese:
SummacontraGentiles
Obrafinalemaisimportante(1275DC):
SummaTheologiae
Muitssimosopsculos.
DoopsculosobreoPreceitodoAmor:
Oamorquecausanohomemavidaespiritual
eailuminaodocorao,
queproduzaperfeitapaz
eoconduzfelicidadedavidaeterna
inteiramentedomdeDeus.
`NofomosnsqueamamosaDeus,
masElequenosamouprimeiro',
dizoApstoloJoo,
porquenoporcausa
densoamarmosprimeiro
queElenosamou,
masoprpriofatodeoamarmos
causadoemnspeloseuamor.
Esomentesegundoadiferenadesteamor
queseradiferenadabemaventuranaceleste
muitoshouvequefizerammaioresjejunsdoqueosapstolos,
masestesnaeternaglriasuperaroatodososoutros
porcausadaexcelnciadeseuamor.
Jque,portanto,
oamoralgotoimportante,
devemostrabalhardiligentementeparaadquirloeretlo.
Emboraningumpossaporsimesmopossuiroamor,
poisdominteiramenteprovenientedeDeus,
deveseconsiderar,todavia,
queparapossulorequerseadisposiodenossaparte.
Porissodevemossaberqueduascoisas
sonecessriasparaadquiriracaridade.
AprimeiraaescutadiligentedapalavradeDeus,
oquesuficientementemanifestopeloqueocorreentrens.
Ouvindo,defato,coisasboasdealgum,
somosacesosemseuamor.
Assimtambm,ouvindoaspalavrasdeDeus,
somosacesosemseuamor:
"Atuapalavraumfogoardente,
eoteuservoaamou".
Salmo118,140
Etambm:
`ApalavradeDeusoinflamou'.
Salmo104
Porestacausaaquelesdoisdiscpulos,
ardendodoamordivino,
diziam:
"Porventuranoardiaemnsonossocorao,
enquantonosfalavapelocaminho
enosexplicavaasEscrituras?".
Luc.24
Deondequetambm
nodcimodeAtos,
selque
`PregandoPedro,
oEspritoSantocaiu
nosouvintesdapalavradivina'.
Eomesmofreqentementeacontecenaspregaes,
isto,queosqueseaproximamcomocoraoduro,
porcausadapalavradapregao,
soacesosaoamordivino.
Asegundaacontnuaconsideraodosbensrecebidos:
"Aqueceuseomeucorao
dentrodemim".
Salmo38
Se,portanto,queresconseguiroamordivino,
meditarsosbensrecebidosdeDeus.
Demasiadamenteduroseria,naverdade,
quemconsiderandoosbenefciosdivinosquealcanou,
osperigosdosquaisescapou,
eabemaventuranaquelheprometidaporDeus,
quenoseacendesseaoamordivino.
DeondequedizSantoAgostinho:
`Duraaalmadohomemque,
postoquenoqueiraimpediroamor,
noqueirapelomenosretribuir'.
E,demodogeral,
assimcomoospensamentosmaus
destremacaridade,
assimosbonsaadquirem,
aalimentameaconservam,
deondequenosordenado:
`Retiraiosvossosmauspensamentos
dosmeusolhos'.
Is.1
Etambm:
`Ospensamentosperversos
separamdeDeus'.
Sab.1
DosvriosprlogosdaSummaTheologiae:
"Aqueleaquemincumbeodeverdeensinar
nodeveinstruirsomenteosadiantados,
mastambmpreocuparseemauxiliarosprincipiantes,
conformedizoApstolonaprimeiraaosCorntios:
`ComocrianasemCristo,
deivosleiteabeber,
enosomentecarne'.
Destemodo,nossaintenonestaobra
seroferecertudoquantopertencereligiocrist
deummodoquesejaadequadoinstruodosprincipiantes.
Consideramosqueosiniciantesnestacincia
costumamserimpedidosemseuadiantamento
pordiversosmotivos.
Emparteistosedevemultiplicao
dasquestesinteis,
emparteordemcomquesoapresentadas,
etambmempartedevidofreqenterepetio
quegeraotdioeaconfusonaalmadosestudantes.
Parapouplosdestesedeoutrosinconvenientes,
buscamos,confiandonoauxliodivino,
exporoquedizrespeitoCinciaSagrada
demodobreveeclaro,
tantoquantoopermitaamatria.
OprincipalpropsitodaCinciaSagrada
consisteemtrazeroconhecimentodeDeus,
noapenasnoqueEleemsimesmo,
mastambmnamedidaemqueEle
oprincpioeofimdetodasascoisas,
edemodoespecialdacriaturaracional.
Porestemotivotencionamosexpor
estacinciaemtrspartes.
TrataremosemprimeirolugardeDeus,
consideradoemsuaessncia,
nadistinodesuasPessoas
enaorigemdascriaturasapartirdEle.
Consideraremos,emsegundolugar,
acriaturaracional,
segundoainclinaoqueestapossuiparaDeus.
TendojtratadodoExemplar,queDeus,
edascoisasqueprocedemdeDeussegundoasuavontade,
trataremosentodohomem,suaimagem,
namedidaemqueestaimagemimplica
umserinteligente,
dotadodelivrearbtrio
eprincpiodesuasaes.
Finalmente,paracompletarnossotrabalho,
depoisdetermosconsideradoofimltimodohomem,
asvirtudes,eavidaativaecontemplativa,
trataremosdeCristo,
namedidaemque,
emsuahumanidade,
constituiuseparansnocaminhoparaDeus,
Eleque,conformeanunciadopeloanjo,
`parasalvarseupovodopecado',
mostrounosemsuaprpriaPessoa
ocaminhodaverdade
porondepoderemosalcanar
afelicidadedavidaeterna
ressurgindopormeiodEle".
DaTerceiraPartedaSummaTheologiae:
"Ensinaromesmoquetornarperfeito,
oquepoderealizarsedemuitosmodos.
Temos,primeiramente,
oensinoqueconsisteemconduzirf.
Almdelehtambmoensino
peloqualsotransmitidososrudimentosdaf
eomododereceberossacramentos.
Deumterceiromodo,
oensinoumainstruosobreacondutadavidacrist.
Mas,emseusentidomaispleno,
ainstruomaisperfeita
aquelaqueabarca
aprofundidadedosmistriosdaf
eaperfeiodavidacrist".
SoPaulo,junhode1997
Retornaparaondice