O retorno do
mito:
introduo
mitodologia. Mi-
tos PODEMOS CONSTATAR todos os dias, e cada vez
mais, que os participantes da nossa cultura
Gilbert Durand
Revista FAMECOS Porto Alegre n 23 abril 2004 quadrimestral 7
revelao ilimitada do clich, graas aos Podemos igualmente perceber, como
estratagemas fotogrcos que vieram em que confortando este mesmo movimento
seguida: ampliao, seleo e modicao atual de reabilitao de imagem, a maneira
de uma parte do motivo, montagens, etc. pela qual as crticas literria e artstica pas-
Desde ento, a invaso pela imagem acon- saram de uma crtica antes de tudo preocu-
teceu em progresso geomtrica: fotograa pada com explicaes histricas e extrn-
a cores, animao cinematogrca do cli- secas da obra - como a de Hippolyte Taine
ch, transmisso por satlites das imagens, ou ainda de Gustave Lanson4 - para uma
e mesmo auscultao radiogrca da obra, abordagem mais intrnseca da obra que foi
vieram construir um museu - eu ia dizer, chamada, em torno dos anos 50, a Nouvel-
me referindo a um ttulo cruel de um livro le Critique. Esta ltima se direcionou pri-
dirigido contra Malraux - inimaginvel, meiro sobre a temtica das obras, e o tema
pelo menos digamos que no poderamos ns veremos no distante do mitema...
imaginar h somente cinqenta ou setenta Isso tambm deu incio, mesmo nos nossos
e cinco anos: Czanne no incio desse s- guetos universitrios, a todo um interesse
culo, Van Gogh no m do sculo passado pela imagem, pelo smbolo e, claro, a com-
no tinham, por todo museu imaginrio, binao dos dois entre si, que chamamos de
seno litograas ruins ou raras gravuras de mito. Convergiram com estas psicologias
algumas obras-primas da pintura italiana... e estas crticas profundas, digo no re-
Mesmo no nvel escolar e pedaggico, as duzindo o todo de uma obra unidimen-
crianas da minha gerao s conheceram sionalidade como dir Herbert Marcuse5!
o Malet e Isaac modestamente ilustrado da explicao histrica, convergiram as
ou o Manual de histria de Uby. Enquanto curiosidades pelas imagens vindas de
que em nossos dias, as obras de histria, e fora. Um certo exotismo acompanha
notavelmente de histria literria como sempre o vo das imagens longe da percep-
os assinados por Lagarde e Michard so o autctone! Hoje pululam as seitas ex-
povoados de numerosas fotografias que ticas em Paris: budistas de Montparnasse
vm acentuar, e algumas vezes orientar, ou sus de Mnilmontant. Eu no duvido
a fora imaginria dos textos literrios que que haja seguidores de Krishna a Alfama e
eles apresentam. em volta do Rossio! Gostaria de mencionar
Nesta corrente de inao da imagem, especialmente esta seita realmente nova
h, logicamente, a vulgarizao normal- que constitui o New Age, cuja grande sa-
mente nos ilustrados - de uma certa cerdotisa a jornalista Marilyn Ferguson6.
psicanlise. Freud o contemporneo dos O New Age um patchwork caricatural do
irmos Lumire, de Cartier-Bresson, e... de que direi aqui da nossa modernidade. Ele
Andr Malraux! As concepes de Freud no tem nenhum valor heurstico, mas ele
passaram para a linguagem comum, pene- um bom exemplo de uma construo deses-
traram no horizonte dos comportamentos perada do que de fora que nos New
e das explicaes de todos e de cada um. Agers um logo: joachimisme no morto!
O mito de dipo virou uma apelao co- contra as angstias segregadas pelo hic
mum, e mesmo o de Jocasta para o pblico e nunc do nosso modernismo. Ele mostra,
um pouco mais cultivado, quero dizer cul- mais uma vez, o irreprimvel poder dos fan-
tivado pela televiso e pelos ilustrados... tasmas cuja funo sempre transcender a
A psicanlise revalorizou, a um nvel para- conscincia do nada e a da morte. Veremos
cientco, medical e psiquitrico, as noes mais adiante como, com mais seriedade,
de smbolo e de imagem porque uma parte o epistema que o nosso transformou-se
do diagnstico psicanaltico repousa nas e se retransformou - em tristes, algumas
imagens do sonho rememorado no famoso vezes, ou em paradisacos, mais freqente-
div do Dr. Freud e de seus rivais3. mente, trpicos7.
18 R. Trousson, Le Thme de Promthe dans la littrature euro- 36 J. Servier, LHomme et lInvisible (1964), d. du Rocher, 1994;
penne, Droz, 1964. Les Techniques de linvisible, d. du Rocher, 1994.
19 A. Comte, Cours de Philosophie positive, Paris, 1908, 2 vol. 37 G. Durand, Le gnie du lieu et les heures propices, in
Surces gauchissements actuels du XIX sicle, ver os tra- Eranos Jahrbuch, Insel Verl., 1982, vol. 51.
balhos recentes de A. Pessin e Patrick Tacussel.
38 G. Steiner, Relles Prsences, trad. Fran., Gallimard, 1991.
20 C.W.G. Hegel, Phnomenologie des Geistes, 1807, in Smtliche
Werke, Stuttgart, 1827 sq., 20 vol. 39 K. Mannheim, Idologie et Utopie, Rivire, 1959; H. Marcuse,
LHomme unidimensionnel, Minuit, 1968.
21 P. Sorokin, Social and Cultural Dynamics, Porter Sargent,
Boston, 1957, 4 vol. 40 G. Durand, Structurile anthropologice ale imaginarului, d.
Univers, Bucarest, 1977; Wyobraznia symboliczna, Varsovie,
22 J. Tulard, Le Mythe de Napolon, Colin, 1971. 1986.
23 J. Pierrot, LImaginaire dcadent, Paris, 1977. 41 J.- B. Vico, Principes dune science nouvelle autour de la commu-
ne nature des nations (1725), trad. J. Michelet, 1835.
24 T. Mann, Joseph und seine Brder, Berlin, 1933.
42 Gobineau, Essai sur lingalit des races, 1880; O. Spengler, Le
25 T. Mann, Souffrance et grandeur de richard Wagner, trad. Dclin de lOccident (1916-1920),Gallimard, 1948.
Fran., Fayard, 1933.
43 G. Bourde e H. Martin, Les coles historiques, Seuil, 1983;
26 S. Freud, Trois essais surla thorie de la sexualit, 1905, cf. Cl.-G. Dubois, La Conception de lhistoire en France au XVI
Smtliche Werk, Francfort-sur-le-Main, 1940-1952, 18 vol. sicle, Nizet, 1977.
27 F. Nietzsche, Ainsi parlait Zarathoustra, trad. Fran., Galli- 44 P. Veyne, Comment on crit lhistoire, Seuil, 1971.
mard, 1989.
45 G. Dumzil, Jupiter, Mars, Quirinus, Gallimard, 1941-1948,
28 M. Foucault, Les Mots et les Choses, Gallimard, 1966. t. I, II, III.
29 R.L. Delevoy, Journal du symbolisme, Skira, 1977. 46 Profundo o poo do passado. No deveramos dizer que
ele insondvel? a frase inicial do Prludio de Joseph
30 G. Mendel, La Rvolte contre le pre, Paris, Payot, 1972. et ses frres: Les histoires de Jacob.
31 G. Michaud, Introduction a une science de la littrature, Istan- 47 R. Girardet, Mythes et mythologies politiques, Seuil, 1986;
bul, 1950; H. Peyre, Les Gnrations littraires, New York, Reszler, Les Mythes politiques modernes, P.U.F., 1981; P.
1947. Walter, La Mythologie chrtiene, d. Entente, 1992; P. Soli,
Le Sacrice, Albin Michel, 1988.
32 G. Bachelard, La Philosophie du non, P.U.F., 1940.
48 G. de Stal, De lAllemagne, Charpentier, Paris, 1810.
33 Sobre a epistemologia contempornea a bibliografia
enorme. Para um resumo ver G. Bachelard, Le Nouvel Esprit 49 C. G: Jung, Aspects du drame contemporain, trad. Fran., Bu-
scientique, P:U:F:, 1971. chet-Chastel, 1951; cf. M. Eliade, Mythes, rves et mystres,
Gallimard, 1957.
34 Science et Conscience, les deux lectures de lUnivers, Colquio
de Crdoba (coletivo), Stock, 1980. 50 J. Tulard, Le Mythe de Napolon, A. Colin, 1971.