Você está na página 1de 31

Naran Okupasaun

Maria Lourdes Ximenes Correia Estudante


Ester Veronica dos S. Alves
Marciana de Araujo
Noemia Belita de Deus Magalhaes, FMA
Aniceto Gomes Soares
Marcos Afonso Soares Docente
Camilo Salsinha Trindade Estudante
Abrao Neto Freitas Docente
Jeferina da Graca Staff
Agostinho Moreira Docente
Carla Lou-Mori Agnes dos Santos -
Zulmino Ex. Trindade Estudante
Angelo Ricardo Estudante
Lourenca da Silva Estudante
Natalina Pereira Estudante
Flaviano Martins Babo Estudante
Teresa Gomes Gonzaga Estudante
Nu. Perguntas
1 Saida mak ita bo’ot hatene kona-ba Fundu Petrolíferu? Sim
Saida mak ita bo’ot hatene kona-ba rendimentu sustentavel estimadu (RSE)
2 3% Sim
Bele ka lae kada tinan ita foti osan husi Fundu Petrolíferu a’as liu RSE 3% ba
3 OJE Bele
4 Ita bo’ot hatene, sa mak akontese kuandu nafatin foti liu RSE 3%? Sim
Saida mak ita bo’ot hatene kona-ba investimentu Fundu Petrolíferu iha
5 merkadu finanseiru? Sim
Tuir ita bo’ot nia hanoin, benefisiu saida mak Timor-Leste hetan husi
6 investimentu iha merkadu finanseiru? Sim
Iha risku ka lae kaundu ita investe barak liu iha “asoens” iha merkadu
7 finanseiru Sim

8 Tuir ita bo’ot nia hanoin, oinsa ita jere Fundu Petroliferu ho sustentavel? Sim

Wainhira reserva minarai menus no folin mina tun, bele ka lae ita kontinua
foti osan husi Fundu Petrolíferu ba Orsamentu estadu tinan-tinan ho
9 montante bo’ot? Bele
Bele ka lae Governu foti osan husi Fundu Petroliferu ba atividade balu maibe
10 la liu husi Parlamentu Nacional nia aprovasaun? Bele

Tuir ita bo’ot nia hanoin, iha ka lae setor produtiva seluk mak bele subtitui
11 rendimentu ba Estadu kuandu Fundu Petrolíferu ne’e hotu iha loron ruma? Iha
Importante ka lae ba Parlamentu Nacional atu asegura Fundu Petroliferu
12 labele hotu? Sim
Lae “Sim” bele esplika

Lae “Sim” bele esplika

Lae “Bele” bele esplika


Lae “Sim” bele esplika

Lae “Sim” bele esplika

Lae “Sim” bele esplika

Lae “Sim” bele esplika

Lae “Sim” bele esplika

Lae “Bele” bele esplika

Lae “Bele” bele esplika

Lae "Iha" bele esplika

Lae “Sim” bele esplika


Naran Okupasaun Tinan Sexo
Vicente Seco 2020 M

Justina da Conceição Soares Estudante ISJB 2020 F

Florencia da Costa Soares Estudante 2020 F

Angélica Exposto Maia - 2020 F

Francelina Amaral dos Santos Estudante 2020 F


Manuel Mendonça Araújo Docente 2020 M

Abrão Beneditos Jose Irenia Marques Docente 2020 M

Francisco Maria Fatima de Jesus Oliveira Estudante 2020 M

Me. Isabel de Deus Madeira Estudante 2020 F


1 2
Tuir hau hatene konaba FP sai hanesan kampo de
trabalho ba jerasaun agora no futuro, atu hadia
jerasaun sira nian futuru. No mos liu husi fundo
Petrolifeiro ne'e mos timor ba mundo Lae

Tuir hu nia komprensaun FP hanesan banku ida Rendimentu sustentavel


nebe'e mak reserva osan ou rai osan atu nune'e estimadu katak osan funan
kada tinan governo sra nebe'e halo proposta atu ne'ebe diak atu ita hetan husi
nune'e governo bele uza osan ne'e atu bele produto ida
dezenvolve nasaun ou gestor ida ba ita nia fundo

Tuir hau nia kompriensaun konaba FP mak hanesan Tuir hau nia hatene konaba
riku soin timor nian, tan nee mak atu husi parte rendimentu sustentavel
relevante governo sira hodi loke campo de trabalho estimadu ne'e atu lao diak,
atu ema timor oan sira nebe'e mak akaba ona sira entaun presija iha parte
nia estudo sira iha interese atu asesu ba iha FP atu governo sira tenkii kopera
bele servisu malu ho diak oinsa atu
investe FP ne'e diak ati
nune'e bele fo benefisiu diak
ba povo sira

Tuir hau nia hatene konaba FP hanesan fundus ou Tuir hau nia komprensaun
riku soin TL nian ida nebee mak kada tinan ita bele konaba rendimento
halo balansu no hato ba governo hodi jere iha sustentavel katak; estimadu
Parlamento Nacional hodi hodi halo RSE 3% hodi finansia
dezenvolvimento ba TL tenke uja ba jerasaun agora orsamento geral ba estado ou
(OJE) kada tinan-tinan iha

Sim, Fundo husi Petrolifero ne'e atu hatan ba Rendimento sustentavel ne'e
nesesidade povo nian iha rai laran, entaun husi FP atu dehan katak; iha ema sei
tulun tebes ba rai Timor nian hare ba FP nian, tamba husi
fundos ne'e rasik mak bele
executa ba rendimento
sustentavel
tulun tebes ba rai Timor nian hare ba FP nian, tamba husi
fundos ne'e rasik mak bele
executa ba rendimento
sustentavel

FP mak riku soin petroleu nebe'e iha tasi okos no rai RSE mak investimentu nebe'e
okos nebe'e jere hosi governo ka instituisaun atu halao husi governo atu
hatama osan ba dezenvolvimento nacional hatama reseita ba nasaun

Sim, fundos/orsamento neebe ita hetan husi ita nia RSE nee valor rendimentu
riku soin minarai no husi gestão nebe halao husi ita estimadu osan nian nebee
nia governo antes hodi hetan osan calcula husi valor total FP.
Valor nee custo iha lei katak;
tenki uja deit 3% husi osan
(FP) ba OJE

FP mak hanesan orgaun ida ho ninia knaar atu fo Rendimentu sustentavel


asesoria ba Parlamentu Nacional wainhira governu estimadu (RSE) 3% mak
TL hato'o proposta atu foti osan. FP nee mak hanesan rendimentu ida
hanesan buat ida nebee mak atu kaer ou iha poder neebe mak bele atu ajuda
neebe mak iha ita nia nasaun TL uza atu dezenvolve hodi haree iha FP nian nee
nasaun nee rasik husi FP nee rasik, no mos hanesan
riku soin neebe mak iha tasi nia okos

Hau hatene no iha konhesemento oituan konaba Hau konhese oituan konaba
rendimento no gastus konaba FP rendimentu sustentavel
estimadu iha 3% hodi finansia
orsamentu Jeral estadu tinan-
tinan
3 4
bele maibe ho mekanismo ruma atu Relasiona ho ida ne'e, katak ita nia
jere ba nesessidades sira seluk iha rai governo no ita nia nacão sei hetan
laran. benefisio ba povo Timor

forte atu bele aplika iha grupu nia Sim, kuandu nafatin foti osan liu
laran atu nune'e governo sira mos husi RSE 3% bebeik sei fo afeita ba
tenki halo tuir, atu nune'e la bele ita nia orsamentu nebe'e mak sei
afeita ba ita nia orsamentu ne'e menus, kuandu guvernu uza osan
ne'e tuir sira nia hakarak nee la
tuir palu nebe'e mak sira
apresenta hodi foti osan ne'e.

Lae, tamba se bainhira maka tinan- Sim, hanesan ita timor oan hau
tinan foti ho 3% kada tinan ne'e hatene katak sei nafatin foti liu
desenvolvimento ba nasaun, maibe husi 3% kada tinan nee hau
nia desvantagem nebe boot iha hanoin ida nee afeita ona impacto
"futuru"tamba ita gosta mak foti nebe ladun diak ba ita nia
osan nebe boot, maibe ita lahare ba rain/nasaun ida nee
natureza mina rai nian, tan ne'e mak
RSE bele foti 2.45% kada tinan hodi
halo desenvolvimento ba rai laran

Labele tamba ita hare katak kada Tamba ita nia fundos ou
tinan fundos ne'e dala balun rendimento ne'e tun los, sei ita
rendimento tun dala balun sae, foti liu RSE hau senti sai questaun
entaun ita tenki hare mos ba boot tebes mai ita. Sei fo impaktu
rendimento, maibe tuir lei governo negativo maka'as ba balansu FP
katak bele foti RSE 3% maibe ita
tenke hare nia fundos no rendimento

Ida ne'e tenki jere ho diak no ho Ita presija hatene FP ne'e cada
fundos nebe'e mak ita rasik iha liu Trimestral atu nune'e bele jere
husi FP. osan ne'e ho diak
husi FP. osan ne'e ho diak

sei iha planu ba dezenvolvimento Bele mosu krizi finanseira


nebe'e sustentavel ba nasaun ka ba
bem do povo

Bele, maibe tenki iha calculasão nebe Sim, karik laiha jestão nebe diak
diak hodi nunee bele recupera FP, sei hetan nafatin ita nia FP nebe
espesialmente retorno nebe'e diak iha
nee depende ba boa jestão ita nia
membro governo

Buat ida neebe mak hau hatene


bainhira akontese nafatin liu husi
RSE 3% nee sei akontese hanesan
laiha balansu ho didiak hanesan
bainhira ita foti hela deit no ida
nee bele tun no mos laiha ho
balansu neebe mak ho diak
Lae

Kuandu foti liu, sei fi impaktu boot


ba ita nia orsamento jeral. Tamba
lei bandu atu foti liu husi 3%

Lae
5 6
Bazea ba investimento FP iha Hau hanoin diak tebes wainhira
merkadu katak tenki hadia sistema ita nia nacao infrenta maka
finansero nian, atu bele hapar ho ita ajuda ita nia osamento jeral
nia situasaun estado nian

Tuir hau, investimentu FP iha Benefisiu nebe'e diak tebesTL


merkadu finanseiru mak hanesan liu hetan husi investimentu iha
husi selu impostu ou taxa, tuir etapa merkadu finanseiru nian mak
ida-idak nian hanesan liub husi impostu
nebe'e mak kada fulan selu
imposto ba governu sira, no
ikus osan husi selu impostu
ne'e governu sira bele uza fali
ba dezenvolvimentu nasaun
nian

Sim, tamba husi FP nebe'e investe Sim, tuir hau nia hanoin,
tiha ona iha merkadu finanseiru benefisiu nebe TL hetan ou
hanesan estrada, be mos, eskola, hasoru iha buat barak mak
eletrisidade etc suporta tiha ina
desenvolvimento Timor nian.
Hanesan estrada, eletrisidade
etc. nebee mai husi
investimentu FP

Tuir hau nia hatene konaba


investimento FP hanesan lukro ida
nebe'e mak kada tinan Petrolifero sira
espala Timor no governo sira foti hodi
hala'o dezenvolvimento
Tuir hau nia hanoin benefisiu
barak los mak TL hetan husi
investiment iha merkadu
finanseiro tuir rendimento
nebe'e mak governo foti hodi
halo dezenvolvimento ba Timor
hanesan tuir hau nia hatene
mak: Eletrisidade, Construsaun,
Veteranos, Edukasaun, Saude
no nst...!
Atu aumenta tan ita nia lukru Sim, fo benefisiu mai rai laran
orsamento rai laran atu aumenta liu husi osan nebe'e mak ita
fundos investe, maibe tenki hare ba
banku nebe'e mak ita investe
fundos investe, maibe tenki hare ba
banku nebe'e mak ita investe

Buka lukru nafatin no mos prontu atu Funcionamentu estadu,


simu konsekuensia katik jurus menus dezenvolvimentu nasaun,
liu estimativa kapital umanu

Sim, investimento nee nia objetivo Sim, karik lao ho diak, bele
atu hetan lucro, alem de minarai, ita sustenta no aumenta ita nia
mos hetan husi mercado finanseiro fundo
seluk

Buat neebe mak hau hatene konaba Tuir hau nia hanoin, benefisiu
investimentu FP iha mercadu neebe mak TL hetan husi
finanseiru mak hanesan bainhira iha investimentu iha mercadu
merkadu finanseiru sempre atu jere finanseiru mak hanesan TL
ho diak tuir nia dalan hetan

Husi parte finanseiru nian ne'e menus Tamba benefisiu diak mak TL
liu, tamba iha impaktu barak nebe'e hetan liu husi merkadu
mak halo, atu impede ba iha merkadu finanseiru mak atu fo suporta
finanseiru nian ba finanseiru Jeral ba Estadu
7 8
Relasiona ho ita nia investimento hirak ne'e Tuir hau nia hanoin ita tenki jere
barak moa sei wainhira kompania laiha ona FP ho sustentavel tenki tuir ita
kualidade, no fin kompania tenki mate nia finanseira nebe mak iha, atu
bele fo apoio nafatin ba ita nia
aktividades sira iha rai laran

Tuir hau ita investe barak liu, ita sei hetan Tuir hau oinsa ita jere FP ho
problema, tan ne'e ita presiza investe suatentavel, ita tenki kria lei
balansu deit ne'ebe forte atu nune'e labele fo
impaktu ba ita nia osan nee mak
hanesan wainhira governu sira
foti osan tenki selu fali ho ninia
funan atu nune'e bele aumenta
ita nia rendimentu nebe'e diak
ou sustentavel

Sim, em jeral buat nebe ema halo hanesan Sim, tuir hau nia hanoin, atu jere
iha desenvolvimento rekursu finanseira, FP, tenki hanoin kritiku barak atu
sempre iha nia risku nee bele sai risku ida halo perguntas. Atu bele halo
nebe mak boot ba nasaun bainhira fai lansu investigasaun ba buat nebe mak
iha ita hakarak halo ka ita iha
inisiativa atu fo

Tuir hau nia hanoin ita atu jere


FP ho sustentavel ita tenki hare
liu ba fundos nebe'e mak ita iha.
No mos governo sira mos tenki
foti osan nebe'e mak tenki iha
limitasaun atu nune'e ita bele
jere ho diak atu bele dezenvolve
Lae no sustentavel liu tan

Sim, tamba ida ne'e tenki hare ba nia Ita tenki iha regras nebe'e mak
balansu husi impaktu positivu no negativu iha regoroso makas no tenki iha
konesemento nebe'e klean
konaba FP ne'e rasik
konesemento nebe'e klean
konaba FP ne'e rasik

Kada investimentu sempre iha risku, Presija iha rekursu umanu


importante mak matenek atu halo planu nebe'e iha konhesementu klean
estimativa nebe'e klean no detallu konaba investimentu petrolifero.
Estudu klean no analiza ba risku
nebe'e iha

Iha risku nee normal iha mercado OJE Tinan-tinan labele liu RSE 3%
finanseiro, importante mak tenki konese
companhia nee no nia desempenho iha
mercado, atu nunee hamenus risku

Iha risku bainhira ita investe barak liu iha Tuir hau nia hanoin oinsa atu
''asoens'' iha mercado finanseiro no ida ne'e jere FP ho sustentavel mak
mos sei laiha balansu ba buat neebe mak ita hanesan bainhira ita bele investe
investe nee ba nasaun seluk no bainhira
hanesan ita hetan ho FP neebe
mak ita hetan tiha ona nee no liu
husi ida ita bele jere fila fali ita
nia FP nee

Sim, iha risku quando la dezenvolve diak iha Tuir hau nia hanoin, oinsa ita
finanseiru mak sei fo risku boot ba jere FP ho sustentavel. Se
finanseiru wainhira ita utiliza ho diak, ho
konsiensia nebe moa, ho
responsavel, ho justo no lia los
atu bele fo resposta diak liu tan
ba nesecidade povo nian
Y=1
9 10 11
Relasiona ho ida ne'e katak Bele, maibe liu husi Tuir hu nia hanoin konaba setor
depende ba ita nia finanseira bele programa ka privadu seluk bele subtitui
kalae atu kontinua ho programa atividades sira seluk rendimentu estado, tuir hau nia
seluk hatene katak, relasiona ho ida
ne'e katak desizaun hotu husi
setor privado no mos ita nia
governo TL

Setor produtiva seluk mak bele


subtitui rendimentu ba estadu
konaba FP ne'e hotu iha loron
ruma mak hanesan produto;
Masin (Sal do mar), Kafe

Lae Lae

Bele, maibe tenke tun husi 3% Labele tamba FP laos Iha, tuir hau nia hanoin iha ita nia
atu la bele afeita ba privado ema ida nian rai laran ita iha riku soin barak
dezenvolvimento iha futuru nian. ka governo nian, NGO laos iha ita nia nasaun
Mais ou menus ita foti osan nee nian, maibe nee povo
presija hanoin ba aspetu hotu- TL nian ka riku soin
hotu iha futuru jerasaun foun Timor nian
nian tuir mai

Lae Lae Lae

Bele maibe ita tenki jere ho diak, Tamba ida nee tenki Ita nia rai laran nee iha rekursu oi-
tamba ida ne'e sei fo impaktu ba tuir nia dalan no guia oin maibe ita tenki iha tekniku
ita nia nasaun nee rasik sira tamba nee osan rasik no iha konesementu nebe'e
nebe'e mak atu hatan mak rasik konaba rekursu nee
ba nesesidade rai rasik
laran nian
ita nia nasaun nee rasik sira tamba nee osan rasik no iha konesementu nebe'e
nebe'e mak atu hatan mak rasik konaba rekursu nee
ba nesesidade rai rasik
laran nian

Depende nia retornu ba kofre Nee korupsaun Marmer, kafee, Ai kameli, Turismu
estadu sei ita investe ba buat
nebe'e fo retornu diak ba estadu
ka nasaun entaun diak

Setor barak, tuir hau nia hare:


Setor turismo, Setor agricula

Lae Lae

Lae Lae Lae

Ita nia setor produtiva barak mak


iha ita nia rai, se wainhira ita nia
ema matenek sira descobre atu
halo desenvolve. Exemplo ita nia
produto lokal iha ita nia rain, se'e
Lae wainhira iha pabrika ruma ou
Lae kompanhia ruma atu dezenvolve
ho diak no mos fatin ba turismo
sira
N=0
12
PN sei asegura nafatin FP labele hotu iha
tempu balun, tamba ita hatene katak liu
husi FP mos fo beneficio boot ba ita nia
nacao kiik ida ne'e. Governu tenki tau
prioridade ba FP atu bele buras liu tan iha
futuru.

Importante tebes, tamba durante ne'e


governu sira sempre uza osan ne'e

Sim bele, Maibe Parlamento Nacional mos


tenke halo analija mos ba FP nian atu nunee
labele hotu ho lalais maibe ho nei-neik ba
Parlamento Nacional. Pelo menus FP hotu.
Tenke troka ho riku soin seluk hodi asesu fali
FP nia fatin

Importante tebes ba Parlamento Nacional


asegura FP, tamba liu husi FP mak iha
rendimento nebe'e mak boot atu bele
dezenvolve ita nia rai

Sim, Importante tamba osan FP nee hasai


tenki iha aprova ruma entaun Parlamento
mos iha dever atu hare ba situasaun sira nee
mos iha dever atu hare ba situasaun sira nee

Fiskalizasaun no estudu estimativa nebee


klean atu prevene risku

Importante ba futuru nasaun, tamba agora


dadaukn ita nia fundo mak nee deit

Importante tebes bainhira Parlamentu


Nacional atu asegura FP labele hotu tamba
FP agora mak hanesan iha ita nia hun atu
dezenvolve no uza halo didiak ba futuru no
se bainhira fundu sira hotu iha nia nasaun
sei laiha tan buat ida tamba ida nee
importante tebes atu Parlamento Nacional
asegura FP ne'e

Sim, importante ba Parlamentu Nacional atu


asegura FP. Tamba ita presija atu bele fo
suporta ba ita nia orsamento Jeral

Você também pode gostar