Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
iNDICE
APRESENTA<;:AO ................................................. 3
JNTRODU<;:AO ................................................... 15
PRIMEIRA PARTE. DICIONAR:!O SEMANTICO ........................ 29 I
SUBSTANTIVOS ................................................. 29
A. Partes do corpo e doen9as .......................................... 29
AI. Partes do corpo .............................................. 29
A2. Doen9as . ·.................................................. 40
I
B. Grupos indigenas.lfnguas e clasif~,t:o hum~a . ...................... 41
Bl. Grupos indfgenas elinguas .................................... 41
B2. ClaSsificas;ao humana . .............................. : ......... 42
I
C. Parentesco ..................................................... 45
D. Natureza ....................................................... 50
I
E. Constelas:ao e.cosmografia . ....· .................................... 55
El. Nemes de estrelas econstla~6 ................................ 55
E2. Dire96es ................................................... 57
I
F. Tempo ......................................................... 57
Fl. Estrutura do dia .............................................. 57
F2. Express6es temporais . ........................................ 58
I
G. Estas:Oes do ano emeses ........................................... 59
G 1. Esta96es do ano .............................................. 59
G2.Meses dos Tariana (autor: Candido Brito) ......................... 63
I
III
H. Mamfferos e repteis .............................................. 66
Hl. Marniferos e animais dom6sticos ................................ 66
H2. Repteis .................................................... 68
I. Aves .................................................... : . .... 70
J. Peixes e Crustciceos ............................................... 75
Jl. Peixes ..................................................... 75
II I
J2. Crustaceos .................................................. 80
,_
K. Insetos e Aracnfdeos . ............................................. 80
' .
· h.l..Mosquttos .................................................. 80
I
5 I
'J
!
K2. Vespas e abelhas ............................................. 80 04. Qua!idades humanas (human propensity) ........................ 128
D.B~u ................................................. ~ 05. Valor ..................................................... 130
K4. Besouros . .................................................. 82
KS. Formigas .................................................. 82 VERBOS ....................................................... 132
K6. Cupim ........................ : . ........................... 83 P. Verbos estativos ................................................. 132
"K7. Gafanhotos ................................................. 84
K8. Libelulas ...................... : ............................ 84 Verbos ativos ...... ~ ........................................... !59
K9. Aracnfdeos ................................................. 84 Q. Verbos de movimento ........................................... !59
K!O. Outros ......................... , .......................... 85
R. Verbos de posi9ao .. , ............................................ 178
ARTEECREN<;AS. CULTURAINDfGENA ........................... 86
S. Verbos de posi9ao induzida ........................................ 187
L. Cultura espiritual ................................................ 86
Ll.'Espfritos' do mato ........................................... 86 T. Afeto ......................................................... 208
•1
L2. Pajes e sabedoria . ............................................ 87 U. Processes mentais ............................................. · . 241
j
L3. Instrumentos musicais ........................................ 88 :'1
L4. Dan9as .................................................... 89 ·1 V. Verbos de fala ................ : .................................. 254
LS. Desenhos e pinturas .......................................... 90 i W. Ag5es corporais e fenOmenos da natureza . ........................... 259
L6. Desenhos sobre os objetos . ..................................... 90 -{
M. Cu!tura material ................................................ 93
MI. Utensilios da casa e materiais de construg§.o ....................... 93
1 J
X. Verbos secundarios ............................................. 274
Y. Relag5es sociais e culturais . ....................................... 288
1
M2. Ceramica .................................................. 94 ~
OUTROS ....................................................... 295
M3. Artefatos .................................................. 94
M4. Brinquedos ............................................... 101
MS. Casa ..................................................... 102
i
l
~1
Z. Adverbios e Interje9oes .......................................... 295
Zl. Adverbios ................................................. 295
A Cas a Tariana. . ................................................. 103 ~ Z2. Rela96es espaciais .......................................... 306
M6. Vestidos e adomos ..... -. .................................... 103 1 Z3. Interjegoes ... ; ........................................... 306
Z4. Algumas expressoes idiomaticas ............................. 307
M7. Culimiria ..............................................·...
MS. Bebidas ..................................................
M9. Pesca e ca9a ...............................................
Tipos de ca9a ..................................................
105
106
106
107
I
~ ~
I
ZS. Saudagoes ................................................ 308
Z6. Numeros .......... ·....................................... 309
SEGUNDA PARTE. DICIONARIO TARIANA-PORTUGuES
(EM ORDEM ALFABETICA) ................................ ·...... 313
N. Plantas ....................................................... 107 •,t
Nl. Partes da planta ............................................. 107 j TERCEIRA EARTE. DICIONARIO PORTUG~-AIN
N2. Plantas mais conhecidas ...................................... 108 'j (EM ORDEM ALFABETICA) ...................................... 379
N3. Outras plantas .............................................
ADJETIVOS .................................................... 119
112
j I
I 7
I
COD: 498.3369
I
DICIONARl:O TARIANA- PORTUGUES E
I
PORTUGuES-TARIANA
Alexandra Y. Aikhenvald
1
I
RESUMO - A Ungua Tariana, wna ltngua ind[gena ameafada de
extin~o que pertence afamilia lingatstica Aruak, efalada par aproxi-
I
madamente 100 indtgenas, na maio ria adultos, que habitam a regiiio do
Alto Uaupes. A populaqiio Tariana, fala'ntes apenas da lfngua Tukano,
de aproximadamente 1500 pessoas, ocupa tambim comunidades do
I
midio Uaupis e do rio Papur£.
0 Diciondrio Tariana -Portuguese Portugues - Tariana apresenta uma
visiio geral dessa lfngua e foi elaborado com uma sirie de objetivOs, ·
entre os quais salientam-se:
I
]. Dar condit;Oes aos Tariana a apeifeiqoar seu do.mtnio desta ltngua;
2. Registrar em forma escrita alga da riqueza lexical e lingUfstica Tari-
ana, garantindo a sobreviv§ncia desta [fngua;
I
3. Fornecer aos interessados em Unguas e culturas indfgenas mais uma
fonte de informar;tio sobre a lfngua e cultura Tariana.
Os materiais para o presente Diciondrio foram elaborados durante pes-
quisa de campo entre 1991 e 2000, junto aos falantes: CQ.ndido Brito,
I
LeQnardo Brito, lsmael Brito, Olfvia Brito, Graciliano Sanchez Brito,
JoYino Brito, Jose Luiz Sanchez Brito e Rafael da Silva Brito.
2
9
I
I!
Bol. Mus. Para. Em£lio Goeldi, ser. Antropol., 17( I), 2001
Ii Diciondrio Tariana- Portugu2s e Portugu2s ~ Tariana
I
~
I
0 Diciondrio inclui, atem do seu corpo, uma breve /ntrodu9lio a lingua
e cultura Tariana e uma chave de pronUncia que indic(l como se pronun-
ciam as palavras em Tariana. Hd ainda quadros ilustrativos e uma
pequena bibliograji.a das obras tratando da lfngua e cult~ra Tariana.
t~ (
~y
PALAVRAS-CHAVE: Linguas indfgenas, Dicionario, Campo
sem§.ntico.
~· ' ./
VENEZUELA
ABSTRACT- Tariana is a highly endangered North Arawak language
spoken by 'about 100 people, mostly adults, in the art4a oj the Upper J ?
Vaupis (Amazonas, Brazil). The vast majority ofethnic Tariana- about
1500 people living in the areas of the middle Vaupes and of the Papur{
COLOMBIA
river- speak just the Tukano language. ~i
The Tariana-Portuguese and Portguese-Tariana dictionary contains the f'.\...
basic lexicon of the Tariana language. This dictionary has the following
1) ( ·-.~
goals: ·-·-·-·-·-·-·-·)
]. Assist ethnic Tariana who do not have full command of their language ·,;:]
'l!
in learning it; ·i~J ICJ.NAAIARI
2. Document the lexical wealth of the endangered Tariaf!-a language;
3. Provide those who are interested in Indian languages and cultures
with an additional source on the Tariana language and lexicon. ll
·;\>
The materials for the present dictionary were collected by the author,
Alexandra Y. Aikhenvald, during fieldwork between 1991 and 2000,
together with the following speakers and consultants: CCindido Brito,
.l
l
Leonardo Brito, lsmael Brito, OUvia Brito, Graciliano Sanchez Brito,
~
~
Jovino Brito, Jose Luiz Sanch~z Brito e Rafael da Silva Brito.'
The Dictionary consists of three.J?arts. Part 1 contains approximately
3.000 lexical' entries organized by semantic fields (with Portuguese •. i
translations) and has ample textual examples for each entry and each '·' ~. I
(,
~.~
meaning. Part 2 is a Tariana-Portuguese alphabetical dictionary, and
Part 3 is a Portuguese-Tariana alphabetical dictionary. Both Part 2 and
Part 3 contain references to Part 1. \ ...
"·..__,
~
The Dictionary also includes a short introduction to the Tariana 9 . 20 • o40 eo eokm
,,
10
.
11
;1.·'.
·~
.,
0
~
·0
.,~
~
!!'
g=
<;)
0
Jf•
,.-
~-
.g
&
,-
0
~ ~
~
"' ,_ ~
"'aa
~
Foto 1. Falantes da lingua Tariana. Santa Rosa, Junho 1999. De esquerda para direita: 1a fila: Juvenal Brito, Rani Lopes (Santa
Terezinha), Rafael da Silva Brito, Raimundo Brito, Leonardo Brito, Feli Brito, Abelardo Brito, Cristiano Brito. 2a fila: Olivia
Brito, Cristina Brito, Ednalucia (esposa do Rafael Brito), Ricardo Brito, Maurilia (esposa do Feli Brito), Silvana (esposa do
Emilio Brito), Ismael Brito.
Foto 2. Jose Luiz Brito, Sacha Aikhenvald e Rafael da Silva Brito dando aula da lingua Tariana: Iauarete, junho 2000.
-- - - - - - - - - -
BoL Mus. ParCL Em£lio Goeldi, sir. Antropol., 17(1), 2001
·~
I ~
INTRODU~A
Diciondrio Tariana- Portugu§s e Portugu§s- Tariana
"':~ "' A lingua Tariana e uma lingua indfgena ame~d de extin~ao que per-
0 tence a familia lingiifstica Aruak 0 resgate e a document~a da lingua
"
·~. Tariana e de suma importancia como parte de tentativa de reverter a tendencia
"'
.g a dimnu~ao do numero de falantes e de garantir a sua sobrevivencia .
] Tariana e falada como primeira lingua (lingua paterna) por cerca de 100
'"'
u pessoas (nenhuma delas sao crian~s) em dais principais povoados no rio
·~ ·i~
~·
Uaupes, a area do Alto Rio Negro, Amazonas, Brasil: Santa Rosa (antigos
"'
.!;
.3 :1\
names: Jukira-Ponta, Tariana Iwi-taku 'ponta do sal') e Periquitos (Kerekere-
pani 'cachoeira do pardal', tambem conhecida como Tupyari-numana 'a
'"
.Q boca de !agarto'). Ha ta:rnbem alguns falantes de Tmana em Iauarete e Ji-
.g Ponta - veja-se figura 1. A poula~ Tariana, falantes apenas da lingua
"' Tukano, de aproximadamente 1500 pessoas, ocupa tambem comunidades do
j rriedio Uaupes e do rio Papurf.
·~
·~''
A lfngua Tariana e falada na area lingiifstica da bacia do rio Uaupes,
ni.ima situa~o lingiifstica de multilingiiismo for~ad pouco comum, ditado
"'
1"' ;~
'$
-~
p~los princfpios de exogarnia lingiifstica. Tariana e a unica lingua Aruiik'
fahida na regiao do Uaupes; as outras linguas pertencem ao subgrupo do
Tnkimo Oriental. Ha uma forte inb~ao
-~
contra mistura de lfnguas ('language-
mixing') vista em termos de emprestimos lexicais.
~
~
"' ~
.,
:.j~ Tariana combina tra~os gramaticais herdados do proto-Aruiik com
aqueles desenvolvidos sob a influencia areal do Tnkano Oriental, ao !ado de
inova~6es e fenomenos independentes de atri~o lingiifstica (para analises
Ef
·;;; ~
~
u 4
A denomia~ da fanu1ia linglifstica (da lingua) Aruak, a unidade gen6tica da qual foi
"'
I -o
OJ
primeiro reconhecida por P.Gilij em 1783, tern sido objeto de controv6rsia entre estudiosos
dci Aru<ik por algum tempo. A maioria dos estudiosos sul-americanos usam Arawdk (Arudk)
~ 0
para se referir ao grupo de lfnguas de parentesco inquestiomivel; im1meros estudiosos,
principalmente, norte-americanos, preferem usar o tenno Arudk(-an) para se referir a
"''"'
unidades gem!ticas de alta ordem taxonOmica rnuito mais duvidosas, e reservam o termo
"'s
&: )•
Maipuran, ouMaipurean, para o grupo delinguas que os estudiosos sul-americanos chamam
de Aru<ik, ou Aru<ik. A.qui eu mantenho a denomia~
parentesco definido, de acordo com Rodrigues (1986).
Arudk para a familia de lfnguas de
14
I 15 .
I
~ow•- ~-"'<
fi!'
,!i
,);
I
Bol. Mus. Para. Emflio Goeldi, sir. Antropol., 17(1), 2001 •·-
n
I"
1999b; uo prelo, para uma analise dos dialetos da lfugua Tariana), porem
manifestam algumas diferen9as lexicais e grarnaticais devidas a uma certa
oclusiva surda
oclusiva surda
p
ph
t
th
k
kh
I
~ simplifica9ao fonol6gica caracterfstica do dialeto de Santa Rosa. Por exem- asph-ada
!{il.·il
~ . quitos di-sita 'ele acaba (de fazer algo)'; di-sieta 'ele atira', di-sitoa 'ele fricativa surda s h
I~ lji~ fuma'. Outras diferen9as lexicais incluem verbetes usados em Periquitos e alricada surda .c
•l•
~ apenas conhecidos no dialeto de Santa Rosa, assim como: Periquitos di- lit n"llal m n fi
~ duwa, Santa Rosa di-i'i.ari 'ele termina (algo)'; Perfquitos depihya 'amanha',
~
~
Santa Rosa desu 'amanha', depihya 'cediuho'; Periquitos pathese, Santa
':l'asal aspirada mh nh fih
flap r
~ Rosa pathesedape 'anteontem'; Periquitos hui 'gostar', Santa Rosa hui 'gas-
~
tar (de comida)', nhesiri 'gostar (de outras coisas)'; Periquitos manhina, . lateral I
I
·1
{j Santa Rosa manhina, mahyuna 'diffcil'; Periquitos di-doleta 'ele costura, ele serni-~ogal w y
II emenda; ele carrega (canoa)', Santa Rosa di-uku 'ele costura, ele ferra (por $-l serni-vogal wh
u exemplo, caba); Periquitos yalana hekutada 'motor' (lit. urn remo redondo do aspirada
~
~
~
branco), Santa Rosa episida 'motor' (lit. urn machado redondo). I
-, A seguir, apresentaremos.o sistema de consoantes e vogais em Tariana ·Os consoantes sao pronunciadas da seguinte maneira.
··•.r· (§ 1) e algumas caracteristicas gramaticais da lfngua indispensaveis para ~ p, t, k, d, m, n sao semelhantes ao Portugues.
:1 entender a apresenta9ao dos verbetes no dicionario (§2). Finalmente, no §3,
1 b e urn som raro semelhante ao Portugues b.
I
!!
!
'
apresentamos os princfpios da organiza9ao do Dicionario.
g eurn som muito raro em Tariana; 86 se encontra nos nomes pr6prios de
origem Portuguesa, p.ex. Gabriel, Graciliano.
:1 1. 0 sistema de consoantes e vogais em Tariana
! ph, th, kh, dh, mh, nh sao aspiradas. Consoantes aspiradas nao se encon-
A lfngua Tariana possui urn grande numero de consoantes e de vogais. tram
;;-•..
em Thkano ou em Portugues.
:1 Os seguintes sons sao significativos (ou fonemicos). ii e uma consoante nasal palatal, semelhante ao Portugues nh.
i:.;
~- i'i.h e uma consoante palatal aspirada. Como outras consoantes aspiradas
1!:,
~a? existe em Tukano ou em Portugues. E urn sam raro.
il
!.;,!
h pronuncia-se como em Thkano (semelhante ao som rr em carro).
:;
II·
16 17
!
II 1:1
";HW-~.
Bol. Mus. Para. Emtlio Goeldi, slr. Antropol., 17(1), 2001 Diciomirio Tariana- Portuguese Portugues- Tariana
c pronuncia-se como o som inicial do Portugues tchau; tia e Ieite como Tariana possui tambem as seguiJ).tes vogais nasais: 1, e, i5, u, a, e as
em algumas variedades do Portugues do Brasil. seguintes vogais longas: i:, e:, u:, a:. As vogais longas sao pronunciadas
r pronuncia-se como r em Tukano; e urn som intermedi:irio entre rem '~ como se fossem uma sequencia de vogais identicas: i: como ii, e: como ee, u:
Portugues caro eo l em Portugues calo. Nunca ocorre no infcio de palavra. ·''" cOmo uU, a: como aa.
l pronuncia-se como em Por:tugues calo, ou belo. '~ A acentnac;:ao e contrastiva - uma outra conseqiiencia da influencia
lil!
w pronuncia-se como fricativa bilabial, como em Ingles wife 'mulher'; Thkano. 0 acento esta marcado para cada verbete, por exemplo, di-kd 'ele ve;
alguns a pronuciam como fricativa labio-dental semelhante ao Portugues ~ ve( ~ dtka 'ele ri; rir'. Existe ainda urn conjunto extenso de processes fono16-
em vaca. gi~os q~e operam dentro do morfema e atraves das fronteiras dos afixos, tais
wh e uma fricativa bilabial aspirada. Nao ha em Tukano nem em comq progressao das aspiradas, metatase de -h e fusao vocalica (veja
Portugues. Allmenvald, no prelo).
y se pronuncia como y em Thkano ou em Ingles yes 'sim'. ·q.'! ~
0 sistema de consoantes e vogais em Tariana e mais complexo do que o 2, Algumas caracterfsticas gramaticais da lfngua Tariana
sistema do Tukano ou de outras lfnguas da famflia Thkano oriental. Por exem-
.. Tariana e altamente polisintetica, basicamente 'head-marking' (isto e,
plo, as consoantes aspiradas ph, kh, th, dh, nh, mh, iih, wh da lingua Tariana
com marcac;:ao do nucleo da sentenc;:a), com elementos de 'dependent-mar-
nao existem nem em Thkano, nem em Portugues, rno pouco nas outras lfnguas
kid~" (isto e, marcac;:ao de constitninte dependente), sendo que esta ultima se
europeias.
cteve a influencia Thkai:w Ga que a maioria ctas lfnguas Aruak sao caracteriza-
Vogais das inteiramente pela marcac;:ao do constitninte principal).
;~
Semelbante a muitas lfnguas Aruak, Tariana tern muitos sufixos e pou-
Vogal Anterior Central Posterior .~ ~os prefixos. Muitas categorias verbals e nominais sao expressadas com
breve longa nasal breve longa nasal ~ breve longa I nasal enclfticos que, ao contr:irio dos sufixos, tern urn segundo acento; nao M pro-
Alta i i: 1 i - u u: u * f!
cessos fonol6gicos que se aplique atraves das fronteiras clfticas.
Media. e e: e 0 - 0 - ·.A lfngua Tariana perdeu a ergatividade cindida morfol6gica do proto-
Baixa - - a a: a Aruak marcada atraves dos afixos de referencias cruzadas - que e mantida
~m· Banfwa do Ic;:ana e Warekena (veja-se discussao mais detalbada em
Vogais breves i, u, a pronunciam-se como em ~ortuges e Tukano.
Aikhenvald l999a):
iM
':[·;
I"·:,
A lingua Tariana conserva os prefixos de referencia verbal cruzada do ""' ·. ,.Pessoa, m1mero e genero dos A/Sa silo neutralizados nas formas negati-
I
)I
v~s ~
I
·\I
)' proto-Aruiik mas perdeu os encliticos de referencia cruzada.Tarianaconserva marcados como prefJxo ma- e como sufixo -kade- ja que s6 M uma
i~l
tf a divisao comum Aruiik dos verbos em transitivos e intransitivos ativos, que ,posigao do prefixo ·por verbo. Uma terceira classe de predicados - que
~i
ocorrem com prefixos de referencia cruzada A/Sa (estes sao tambern usados expressa sentimentos, estados ffsicos, etc.- nao leva marcadores de referen-
w ·~ "~ ~ ··'' ....
p~k!,o
classe de palavras pode ocorrer na posigao de predicado, em cuja
"eles se comportam igual aos verbos estativos (sem prefixos). Porem,
I
~ Na lfngua Tariana os pronomes pessoais com referente animado distin-
" ~
'I~ j
guem os casos sujeito e nao-sujeito. Qualquer constituinte t6pico nao-sujeito
marca-se como enclftico -nuku. 0 snjeito fosalizado marca-se como sufixo-
verb,OS. tern maiS pOSSibilidades morfol6gicas do que OS representantes de
outras classes de palavras usados como predicados: por examplo, somente os I
"I'~
~
ne, que desenvolveu-se do instrumental/comitativo, e dois morfemas, porem, .Y,~tP:J POdem formar imperativos. .
r~;·,._bida
'~ .•1: sao sincronicamente salientes: cf. nuha-ne (eu-focalizado) 'Eu (como sujeito
focalizado)', nu-ine (lsg-com) 'comigo'. Urn caso (-se) inclui todos os signi-
. ·:.;nx~'
mentos,
verbo neste Dicionario leva inforrnagao sobre o numero de argu-
··
a saber:
· I
~
. . ',' •'·'
ficados locacionais (locative 'em', direcional ·'para', elative 'de'). Estes ..,,,: ·r.< (i) transitivo ativo que pode ser us ado intransitivamente com o mesmo
,,'I. 1
·,'
I}'I'],
relacaoes gramaticais na lingua Tariana. :oii;r,.:· '(ii) transitivo ativo que pode ser usado intransitivamente com o objeto
n6:.uso·transitivo sendo o mesmo que o sujeito no uso intransitivo, segindo a
I
I
I'III'
Quadro 1 - 0 caso nominal e relagoes gramaticais. terini]J.o)ogia do Dixon (1994), 'ambitransitivito do tipo S=O'- como que-
jl:i!
~
•]'
!!'.l
Fun~ao gramatical Topicalidade Marcac;:ao no
nome
Marcac;:ao no
pronome pessoal
b'idt~em ..,1.-;~:
Portugues. Compare o uso transitivo: eu quebrei o vidro com o uso
)'t .•.,,,,,
intransitivo: o vidro quebrou, tal como di-uka 'ele acerta' e 'ele chega'; dhipa
I
·~ 1
'~eJpga
1
t
A, s., So
A, s., Su
topicalizado ou nao
em foco
-¢
-nhel-ne
-¢ '
I
w~peta'·;l
i,·v.;r.;· ·.. ·
· ···(iii) ditransitivo que nao pode ser usado intransitivamente, tal como di-
espera (alguem com alguma coisa)';
I
Niio-AIS/S. andS,, . nao topicalizado -¢ -na
:':!:'
:.:;·: topicalizado -nuku/-naku I -nuku/-naku ·:.',"(i~) intransitivo ativo (S.), tal como di-musu 'ele sai', di-ruku 'ele des-
-~5;r·diycm
I
~.!: 'ele morre';
]I·::
,,,,, 110
0 quadro 2 apresenta os casos obliquos na lingua. .. ' "(v) transitivo estativo (S.), tal como karu 'ter medo', nhesiri 'gostar de
a'i~b; . ,. '
;i,,ill
~ Ii•"
1:!'.,1.·
[1'(~
Quadro 2 - Casos obliquos.
. ·l,'.i:~f ..
,..:...,..(vi) intransitivo estativo (S.), tal como wepa 'ficar paralizado', puwhi
I
~:tlegr';
'
:l::.il Caso Marcayiio no nome Marca¢o no pronome pessoal
ij!
I
l i: 1
Locativo -se
1111
'.l'·i·;·j Instrumental/comitativo -ne -ine >:.•·
ii'' :~ il
I
1~ 20 21
1: ~:;·
li
!,
Bol. Mus. Para. Emtlio Goeldi, sir. Antropol., 17(1), 2001 Diqiontirio Tariana- Portuguese Portugu11s- Tariana
I'
(vii) intransitivo nao-canonico (S;,), com sujeito marcado com -na (se Os verbos da lingua Tariana possuem uma lista vasta de signiflcados
I for urn pronome- veja Quadro 1 acima), tal como unina 'estar com sede',
dai 'estar com sono', inuna 'estar com preguiqa'.
assocjados. com tempo, aspecto, modo e modalidade. Modalidades incluem
frustativo (marcador -tha 'fazer em vao, a toa'), apreensivo (-da 'se nao'), e
As palavras na Ifngua Tariana dividem-se em duas classes: as que levam ;,:~ :imperativos. Ha umas tantas duzias de clfticos usados para descrever
:·-~ -r • .---
~, .
urn preflxo pessoal e as que nao. Jarioii 'aspetos da agao, alguns dos quais possuem signiflcados altamente
A primeira classe contem substantivos que nao sao obrigatoriamente J;-~fiOs que incluem -kawhi 'fazer cedo'·, holo 'derramar a 3.gua', -khuli
possufdos assim como, adjetivos, adverbios e verbos estativos, por exemplo, :b,~#i9"ro rabo/a calda amigavelmente'' -fiu 'pisar em algo e sentir uina dor
pQnisi 'casa', maCi:te 'born', kayu 'assim', hui 'gostar'. · :fb"ie'~asm por diante (veja Aikhenvald & Brito, no prelo).
A segunda classe contem substantivos obrigatoriamente possufdos ~:"v;.Eidencal e, tipologicamente, urn dos tragos mais raros da lingua
assim como, partes do corpo, partes da plantae termos de parent~sco; ever- .J:;;,_ana (cf. Aikhenvald & Dixon 1998). Ha quatro especiflcag6es de eviden-
..-•""'·'·n··
-7,·~:.\ ·
bos ativos ·que levam, de maneira obrigat6ria, urn dos seguintes preflxos Ciii!idade que indicam a fonte da informagao obtida - visual, nao-visual,
·Nr-·. •-j\"f-'":'· ..
pessoais: illtend3. esegunda-mao. Par examplo, ao descrever tais acontecimentos como
:;.<•.'"'i!·j:,T··:·-·· .
la pessoa singular nu- : nu-weri 'meu irmao mais novo', nu-musu 'eu
· '1\"oii<;:it matou o homem' o uso do evidencial visnal implicaria que o falante
il~qW_dc ,,ljP,·'.l';- •. ' o· evento aconteceu. 0 evidencial nao-visual seria usado se o
saio' _,~.
fiiiante ouviu 0 barulho do homem lutando com a onga (ou sentiu 0 cheiro de
2a pessoa singular pi-: pi-weri 'teu irmao mais novo', pi-musu 'voce sai'
s"ir~'!b).·:o evidencial de segunda-mao seria usado se alguem contou ao
3a pessoa singular nao-feminina di-weri 'inn§.o dele', di-musu 'ele sai' f~in\'·bre o ocorrido, e~quanto o evidencial inferido pode ser usado se o
3" pessoa singularfemininadu-: du-weri 'irmao deJa', du-musu 'ela sai' "/.l~t6'Uver eucontrado a onga coberta de sangue humano. Somente os indi-
la pessoa plural wa-: wa-weri 'nosso irmao', wa-musu 'n6s safmos' .cativos visual, nao-visual e inferido sao distinguidos em clausulas
. frl~eogativs. Os marcadores apresentam-se no Quadro 3.
za pessoa plural i-: i-weri 'seu irmiio, irmao de voces· i-musu 'voces
saem' .: ·:.,.;y.,-.i:t···,;··
QU:itoro"3 ·- Evidencialidade e tempo: cl:iusulas aflrmativas.
3a pessoa plur_~,na-: na-weri 'irmao deles', na-musu 'eles, elas saem' .-~ihn,·:\ :-., .- · ·
Impessoalpa-: pa-weri 'irmao (emgerai)',pa-musu '(gente) sai' <~-.n: presente passado recente passado remota
Outros preflxos sao: ka- 'relativo', por exemplo, ka-musu 'quem sai',
:¥~9, . -naka -ka -na
.::trao visto _ -mba -mahka -mhana
ka-weni 'caro', e ma- 'negativo', por exemplo, ma-weni 'nao caro, barato'. · 'iiiferido -sika -sina
Os substarttivos obrigatoriamente possufdos e verbos ativos nao existem -·-
De segunda inao -pida -pidaka -pidana
sem preflxos; por isso os colocamos escolbemos com o preflxo de 3" pessoa _;.:,~ :-_,
singular nao-feminina, Por exemplo, o verbete 'sair' aparece como di-musu '''j"'"::o complicado sistema de construgoes de verbos seriais e usado para
(litera:lmente, 'ele sai'), eo verbete 'irmao mais novo' como di-weri 'irmao · .i>xpressar aspecto, diregao e outros significados (veja-se Aikhenvald 2000a).
mais novo dele'. . As: G()n~trug6es causativas de verbos seriais sao tipologicamente rai:as -
Para facilitar o uso do dicion:irio, todas as palavras que levam urn prefl- , , ~mbos os verbos (que tern agentes diferentes) sao marc ados para o mesmo
xos aparecem sob a letra D. : s~jeito; isto esta ilustrado em (1)- veja Aikhenvald (2000c).
·zz 23
r-~ m-·~'" ~-·
I~ ll
,,
I
I
'11~. .. I
Bol. Mus. Para. Em£lio Goeldi, ser. Antropol., 17(1}, 2001
(1) du-a du-iiha Ciari-nuku 0 item e muitas vezes introduzido com o snbstantivo, e depois tratad<?
M
'
I\
3sgf-fazer 3sgf-comer homem-caso.topical
'Ela alimentou (lit. fazer-comer) o hqmem.' (lit. ela-fez ela-coineu o homem).
~
~
ao Iongo da narrativa pelo classificador- deste modo os classificadores sao
mais freqilentes no discurso do que os pr6prios substantivos. I
t A lfngua Tariana tambem possui denvagao passiva, e varios tipos de A oposigao dedois generos (feminino vs. o resto) e usado em pronomes
1[
causativos. Quando uma quantidade de clausulas sao agregadas, cada clau-
sula subordinada e marcada por 'sujeito semelhante', ou por 'sujeito
"pessoais (apenas para terceira d'? singular e todas as formas plurais) e referen-
. cia verbal cruzada. Os classificadores sao virtualmente uma classe aberta, ja
I
diferente.'; esta marcagao da mudanga de referenda e muito semelhante que qualquer substantivo acompanhado de urn referente inanimado pode ser
i'l
i''
~-·
I •
aquela encontrada nas lfnguas Tukano (veja Ramirez 1997: 264; Barnes
1999).
usado como 'repetidor' (ou 'auto-classificador'). Repetidores podem serusa-
dos para marcar concordfincia com substantivo; classificadores
I
1'1
,.~
grarnaticalizados sao usados para concordfrncia nao-marcada. Os conjuntos
;~
II
,..1
•I
A!em dos verbos, substantivos e adjetivos derivados tarnbem sao classes
abertas, enquanto adjetivos nao-derivados formam uma classe fechada (com
cerca de ·30 palavras). Os adjetivos compartilham algumas caracterfsticas
de classificadores urn pouco diferentes sao usados com membros das classes
fecbadas (veja-se Aikhenvald 1994 e 2000b).
I
.:~
c~
~~I
com os substantives, algumas com ·os verbos estativcis, e possuem algumas
caracterfsticas pr6prias. Adverbios de maneira e adverbios temporais sao
classes semi-fechadas. As classes fechadas inclu~m demonstrativos, interro-
~;
'I'
3. A estrutura do Diciomirio I
-~· Este dicionario consiste de .tri3s partes. A primeira parte e o diciomirio
'l''''II.
gativos-distributivos, quantificadores, etc. 0 rnais extraordinario destas e 0
demonstrativo gestural khi 'este tarnanho' que envo!ve desmonstragao atual
I semfintico da lingua Tariana, com os verbetes organizados por grupos semiin-
I
I
I1 ~1.· ~t
' da forma ou tamanho do objeto.
A lfngua Tariana possui urn sistema muito complicado de mais de 40 ~
ticos e classes grarnaticais, tais como partes do corpo, parentesco, natureza,
plantas, animais, arte e cultura indigena, verbos estativos e ativos, expressOes
I
i
I• adverbiais e idiomaticas, saudagoes e assim por diante (veja fndice). Essa
'k!li! classificadores que sao usados como marcadores da classe de substantivos, parte reflete principa!mente a cultura e a vida tradicional dos Tariana. Os ver-
classificadores substantivados, classificadores numerals e classificadores betes estao traduzidos em Portugues, e seguidos de exemplos ilustrativos
\.c
I
,~
1,:ii
1]:! verbais; o sistema de c!assificadores !evemente diferente e usado com modifi- provenientes das ·est6rias, mitos e 1endas na lfngua Tariana. Os exemplos na
cadores de classes fechadas. Exemplo (2) ilustra o c!assificador -dapana lfngua conti3m as divisoes morfemicas (marcadas com hffen -). Os exemplos
IIII 'casa, habitat' (sublinhado) com urn adjetivo, urn numeral, acompanhados
I·'•'I· servem para: dar mostrar o uso de cada palavra, assim como explicar melhor o ·
por urn demonstrative, e por urn verbo, e numa construqao possessiva:
(2) ha-dapana pa-dapana panisi '!I
significado das palavras que nao possuem urn equivalente em Portugues. I
I
A outra parte consiste de dois dicion3rios em ordem alfabetica: urn
demonstrativo-CL:HAB uma-CL:HAB cas a
nu-ya-dapana
lsg-possessivo-CL:HAB
hanu-~
grande-CL:HAB
Dicion3rio Tariana-Portugues, eo outro.Portugues-Tariana. Ambos contem
urn certo mimero de verbetes referenfes aos conceitos da vida modema- tais
como radio. Cada verbete esta acompanhado de uma ou mais letras que cor-
I
heku na-ni-ni-dapana-mahka
respondem a secao relevante do Dicionario Semfrntico (Primeira Parte).
madeira 3plural-fazer-passivo-CL:HAB-pas-
sado.recente.nao. visto 0 hffen (-) indica a divisao das palavras em morfemas, isto e, partes sig- I
'Esta minha casa grande foi feita de madeira.' nificativas. ·Por exemplo, a palavra nu-keCi-pe 'meus parentes' e constituida
24 25
J
a
I
.. II. ·'i'I'
r
'l' .;·;, .'.li, ...·il'' ~.
·... , ' !I I>
, i 'I·,,1 j
·li 1il::
,,
'
11'',.:,,
:~i
I pRJMEIRA PARTE. DICIONARIO SEMANTICO
l!t,,,
l!f}
I SUBSTANTIVOS
~' ~
',i:j:
·1 ~-
;~i_l!
'' !i' l".
1'·' I·
!,~n
'j•i·
' j·.
1,[
:1.
I
~~
IJ
AI. Partes do corpo
',~1
nu-anapi-ri 'costas, onde eu carrego'
~.' nu-anapi-nfpe kai-pu-mha 'as costas doem'
:' ,I
\j•'.i i, I,
.,,c : :1 i 1
I5 .
kayu di-ni kasiri-nuku di-tutu di-anapi di-fiu-kha di-a-pidana 'Af ele
amarrou o jacare, colocou nas costas, subiu,
iCiri pa:-mukutu-ne di-anapi di-uka-pidana 'Colocou a ca9a nas costas
'I·~~I
'.:.:.:'I·-\ I;
l'
.~ , com uma cesta panalci'
~·
ne-se-pidana hiku di-whida irite-pu-pidana dhithida-pe kanari
!I~
'"' II'" kayu kathite-pidana diha makite hanu-ite-pidana diCa di-cima kanapi-
~., ',,),,I'
IH pasi-pidana 'Af (urn curupira) apareceu, cabelo louro, olhos dele tipo
,,?'~
'"
l'~r.: '·j'-!
!Ji.:
,, espelho (como 6culos), com as costas cabeludas'
~ jl],ii I
t . ::l:i di-arn{~m 'asa'
I
1
-::l':li
:,~·
'I' '
~ •·'!"1.
di-awadu-da 'canela (parte de dentro)'
I
di-t'iwi 'saliva'
,.,. i)!;i!:
;-:u. ht di-dtiki 'corpo'
;):::
Siwi dhe-ni-yawa-pe pii-pidana di-daki-se-nuku 'corpo dele estava todo
:] j:il furado de bala'
maca-pidena-nhi ha-idakya-pidena-niki 'Esse corpo era todo bonito'
I
.I ~:h ::j
"'i'.
1:•·~
~l kawhikiri-pidena di-yiimi-kha ha-idaki-ne-nuku 'De repente morreu
1:r;Ji 1
1 com corpo dele'.
,,,, 1 1 ~1 1
pi-na pi-ya-idaki-nuku na-na na-ka 'Eles querem te ver pessoalmente
,,! 1.'· 1'. :::i com teu corpo'
''l!rl
·l!l ~r
'!14;
'I'
;-'i:\"
29
'1.:.
..
Iiiii!
~
J
Bot. Mus. Para. Em£lio Goeldi, slr. Antropol., 17(1), 2001 ,.;j Diciondrio Tariana- Portuguese Portugu9s- Tariana
;.~-
"
~4
'costume' :;1 dhipama-da 'calcanhar', 'pegada de pe'
~
;,~
wha wa-dki~nu ma-na-kade-mha wa-matara wha 'n6s na:o quefemos dhipamikuda 'planta de pe'
abandonar os nossos costumes' :l wali-peri di-keta-ka-pidana dhipama-pe-nuku '(0 jabuti) encontrou as
di-dtitia 'sombra, sinal' ;j pegadas da anta'
q
~
di-nuku pai-ya-dapana i-rukuitaka di-dana-mikiri di-sua-thaka dhinU.ru 'pesco~,
'Logo em baixo do colegio tern sinal' ~-1 ne-pidana eta dhinuru (var: hinuru) di-matha di-a-nha 'Af o pesco~ do
du-dana-mikiri-mha ha-ne kwaka sikyami-se-nuku 1l urubu arrebentou'
'A sombra dela esta ali, como e, na caatinga' '~
li
dhinuru (thani 'clavicula'
di-dana-miki-ri di-nu-naka di-nu di-a-ka-pidana kay di-a m dhiwiCi 'nuca'
'Sombra do fantasma vern subindo, assim falou ele'
di-dokhola-ri 'Iugar onde se encaixa perna' (Veja S)
~~ di-B 'dente'
di-e-da 'urn dente'
;,1
di-dokhola 'encaixar' c1 dhepole 'umbigo'
nu-kawana nu-dokhola-ri kai-mha 'a junta do men pe esta doendo' ,,.
nu-kapi nu-dokhola-ri 'a junta da minha mao'
. dhiwfda 'cabe~
t
'I'
diwhidaki 'cerebra'
di-ikwa 'cara, frente' ~~j diwhida-turapa 'crfinio'
maca di-ekwa mana-pidana wi:nu-pidana 'Acertou bern na testa dele' diwhida whyumeli 'final da cabe~'
ti
di-ekwa-nuku nhepa-pidana di-na da:na-pidana diha-ne ... diha di-ekwa ~
'~ diwhida di-swa-ni-da 'chapeu'
maca-pidana kada-kha di-a ,-'~
l>
ne-se-pidana hiku di-whida irite-pu-pidana dhithida-pe kdnari 'Af apa-
'(As mo~as) pegaram na cara dele, (pintaram) ele ... na cara dele tinha ·} receu (urn curupira), cabelo louro'
uma mancha preta curvilinear'
I
pi-na pi-whida phipa-thara phima 'Pega a sua cabe~ para ver (se o
di-inene 'lingua' curupira te comeu)'
du-eni 'seio (deJa)' (variante: dhueni) diha mawari i-whidd dhipa di-pe hotho di-pe-pidana
du-eni iwhida 'ponta de seio' 'Pegou a cabe~ da cobra e jogou fora'
~ ne-pidana iiama-da-se-pidana di'uka ka-whida-nha 'Af ele ficou com
di-iriku '§nus' 'ij duas cabe~s'
iil
awakada (h)i-eriku-se 'no fundo do mato' -~ di-whida-nuku dhipa nawik£-yawa nha na-n(-yawa-nuku dhipa hele-
·)j
hipe i-eriku-se 'no fundo da terra' m meta di-susu-mha hotho 'Ele (curupira) pega a cabe~ da geute,
-~
iiie meriku-ite 'o Ifie (curupira) sem fums' amolece, chupa para fora'
~
pi-nd pi-eriku nu-na-thama nu-thi di-a-pidana nawiki 'Von 'fazer sexo
anal' com voce, falou o homem' ~ kewhidana 'Cabec;ote, cabeceira'
maca-mhade pi-ni phia phia hane-ne kewhida-na 'Comporta-se bern ali·
di-iwhe 'ovo' i-~ na cabeceira'
kewhite '(galinha) choca' ';: dihd-na heku-na iwhida-na mdiia-pidana di-wtipa dyema 'Ele esperou
dhiptima 'pe' (as curupira) na cabeceira do outro !ado do peda~o de pan'
30 31
r. t!
I
I
Bol. Mus. Para. Emilio Goeldi, ser. Antropol., 17(1 ), 2001 Dicioruirio Tariana- Portuguese Portugues- Tariana
•' 11
ne disa di-a pa:-kuya i-whida-na-se-nuku 'Ai subiu na cabeceira do
estir3.o' "l
.. kuphe di:ta niyii-nhi di:sa yape-pidana di-wha-thepi uni-se 'Ele fle-
chava OS peixes, 0 pus cafa na agua' II
diwhida-na 'fim'
~ dipe 'carne'
~
te hinipu i-whi-da-na-se 'ate o fim do caminho'
Waliperi iri ka-iiha-karu wa-kalite te diwhida-na 'Contamos a hist6iia
de como o filho do Waliperi foi comido ate o fim'
dipe-pu di-iiha-sina thui-niki '(0 curupira) comeu toda a came dele'
diha dipe di-matha-ka di-ruku di-a-pidana diha dipe-pidena kuphe na-
mac{ka:niki 'A carne dele (do menino) caiu, se tranformou em peixe'
I
diCa 'cabelos, pena' (variante: diea-le, di-yarupe ica)
dica-kha 'cabelo'
diCima 'cabelo; peruca' .~1
diphe 'asa'
diphema 'fim da asa' I
madoa-iCima 'cabelo curto'
dipuri 'montezinbo'
dicinuma-whi-pe 'bigode (fino)'
disinUma, diCinuma 'barba, bigode'
~.
diwhida i-puri 'o Iugar molena cabe~'
Iii fpuriku helemewani; Iii iwhida ipuriku 'molezinho' cf. nawikiyawa
I
masalite 'sem cabelo' ~
'moleira na cabegri.'
II
mesal_(l 'perder o cabelo; trocar de pele (cobra)'
di-na na-boleta-pidana thui-niki ne ma-sale-da na-ni-pidana 'Tiraram
toda pena fizeram ele (o aguia) sem pena (careca)'
*~ diha iiaki naha hado-nuku dhipa-weri du-whida ipu-ri-ku di-susu hotho
di-pe-pidana '0 curupira pegou a cabe~ da mae deles, chupou a
I
r moleira e jogou fora'
·~,
diha mawalr pedalie di-a di-yena mesala-ka-naka 'Cobra fica velha,
troca a :Pele'
kayU di-ti-li fiefiu nd-nu-pidana nawfki maCid nd-Ca-le irt-peni fieyG.
dfri 'sangue, seringa'
yeka iri 'seringa'
I
\1t
!·,I
J'i
'
naka di-na na-sata 'Chegou gente bonita, de cabelo louro, subiram, per-
guntaram (para ele)'
paita Clili-tiki di-ema ye:nu-kadite-tiki-pidana di-Cfma wi:te-tiki-
dis{ 'joelho'
nuisi 'meujoelho'
I
t,
pidana 'Tinha urn homem em pe, nao era grande, cabelo compridinho'
I disiwi 'sobrancelha'
I
',]•i
i;
tuiri ica-le-whi-mhade 'Seria uma pena do jacu' disiwi hanumapha 'palpebra'
J!·
nuhua ica hale-peri di-dia-ka-sita 'Meu cabelo ficou branco' :~
I'~ I
df-CinUma 'barba'
nariz dele'
~: dfld 'pns' diha dolo di-thaku-yawa-pe-se-pidena dhe di-a di-kale-nuku di-uma-
1' disa diki 'pus da ferida'; sin6nimo: disa yape 'agua da ferida':
i ka-pidena 'A mosca entrou na narina, procurando cora~ (dele)'
.f,J;
~·
I 32
I
.I
33
fl!,
i:]
BoL Mus. Para. Emllio Goeldi, sir. Ant~opL, 17(1), 2001 ~
" Diciondrio Tariana- Portuguis e Portuguis- Tariana
diha fiamu ke:ru-mha wheru ka-pusuku-kali di,na dihya thuya kewere- hanipa wa-kale whe-mahka 'Temos mnita satisfagao (em saber a
~
peri di-thaku di-wha deru-mha '0 curupira ebrabo, ele que tinha mistu- notfda)'
rado parica, todo cheiro de queimado fica preso no nariz dele' di-kale-se di-a 'Ele estii pensando'
di-tht 'olho' pa-kale-se-mia phameta (= kawalikupeda) 'Se sente tristeza'
tt paita emite-nuku di-kale ni-fiha-ka-pidena 'Para urn (o paje) (o curu-
dithi-da 'olho'
dithi-maka 'palpebra' pira) ja estava comendo cora9ao'
waha-sawa-seni wa-rada-sina kida-mha wa-kale wa-de-mha waha 'Era
II
dithiwi 'cilia'
di-thi-sedite 'sem olho' o poder do nosso grupo·, temos poder no nosso corac;:ao'
dhithida-pe klinari kayu kathite-pidana 'olhos dele (do curupira) eram di-kale-se-nuku ke:ru dhimeta-pidana 'Sentiu raiva no coragao dele'
tipo espelho (como 6culos)' di-kdle-se dhimeta nu-a nu-ka nu-a nhua nu-rena nu-rena-de di-a-
pidana 'Falou no coradio dele, acontec;:a o que acontecer'
di-thi-ni-na 'penis'
duhua inaru maca-ma-pidana kd-kale du-sanfri-ne 'Essa mulher tinha
di-tht 'fazer sexo' coragao born para o marido, obedecia o marido'
00
dihyana heku-na ithani di-wha di-swa di-pe-ta niita-pidana dhinina- diha dolo di-thaku-yawa-pe-se-pidena dhe di-a d(-kale-nuku di-uma-
nuku dihyana-ne di-tuda-kasu-dala di-ruku-i-ta-tha-pidana '0 malan- ka-pidena 'A mosca entrou na narina, procurando coraq3.o'
I dro (curupira) deitou nope do pau, mandou (para outros) levantar o pipi
dele para arrancar com pipi dele a mulher sentada na iirvore'.
nu-kare di-waraka '0 meu coragao estii. doendo (lit. diminuindo); estou
com· saudade'
Iii ke:ri di'thi-kayami Iii ina puima-mha pa:-ka 'Dizem que as mulheres du-na du-kale dhita-pidena-kha di-a 'Ele (o paje) pegou cora9iio dela
I dele'
di-ya 'pele' @
~I
isso) no sonho'
hi-naku na-fiapa-sina du-kale du-daki alia-karu-pena duha maca du-
diha di-ya di-solo di-wha di-a hipe waliku-se 'Ai a casca ficava na terra' ~· kale du-de-karu-pena di-fidpa-sina di-haniri '0 pai dele benzeu ela para
I di-kale 'cora~3.
dikaleda 'coragao'
coracao, para o corpo dela existir, para ela ter urn coragao born'
di-kale-se hanipa-pidana kawdlikupeda nit-sado-nuku 'Sentiu muito
para a esposa dele (que ia morrer)'
fia-kale na-fiapa-nipe i-pitana 'nome sagrado, de benzimento'
I di-kale nheta na-pitaneta-sina 'Dando espfrito (as velhos) davam urn
nome'
hiku-pidana-sita du-kale-se 'Ela teve urn presentimento (lit. assim apa-
receu no coracao dela) (que ela ia morrer)'
!)I
wa-kale whe wa-wa (=maca puwhi) 'Estamos felizes' di-kaletana 'figado'
I 34 35
I
;.,-•i~}
Bal. Mus. Para. Emmo Goeldi, ser. Antropol., 17(1), 2001 Diciondrio Tariana- Portuguis e Portuguis- Tariana
I,~.·1' .
di-kapi-da hanu-da 'polegar' whya-se 'Assiril (os Peixes) pegaram ela pel a boca, colocaram na canoa
!'
di-kapi-ma 'palma de mao' deles'
di-kapiCa 'cabelo de mao' nu-ti.-ni-numa alia-na nu-nti 'E. a minha boca que falou'
di-kapisa-re 'pelo da mao dele' kwe ma-ni-kha-de-khe di-numa-se-tha-pidena di-de 'Nao sabendo
di-kapfma 'palma de mao' como fazer, ele meteu (o semente da pupunha) na boca'
di-kapiwata 'mao cheia'
di-pa-da 'unha'
nu-kap{wata uni nhusa nu-ira-de 'Vou heber cigua com a mao'
~j;l di-wawa du-pada-ne dhumena-pidana 'Eia (a 'fantasma') cortou a bar-
nu-kapiwata-de nusa nu-pita 'vou me lavar com a mao'.
'I riga dele com unha'
[, di-kapiwathe 'cotovelo'
di-pa-ta 'pegar com as unhas' (veja T)
! di-kapi-yapise 'sovaco, axilas'
I. nu-kapi ithani 'ombro' di-parema 'costela'
fk "
ll•
di-api 'bra~o di-phfna 'coxa, colo'
}1::
di-kawtina 'perna' du-naku duwha du-phinape wfka-nuku 'Ela colocou (a crian~) no colo'
il"~ .I
di-kawa-da 'barriga de pema' di-sdmise '.costas'
di-kawa-ipe 'barriga da pema (came)' nu-samise-fiapi nu-thuka nu-a 'Quebrei a minha coleira'
di-kawa-fiapi 'canela' nu-samise-iiapi 'coluna vertebral'
di-kawa-the 'joelho inteiro' hawa di-nu-pidana di-sami-se-ne di-nu dipa-ta-pidana 'A aguia veio na
di-ktida· 'peito, tronco' costa dele (Maku), veio, pegou com as unhas'
.,.':1
.;' mCz:Ci-pu-mha di-ni nu-na nu-sami-se-nuku '0 men innao fez muito mal
df-mare 'bu~os, penugens de aves'
para mim nas minhas co~tas'
;'1 di-mareta-nf-kha 'garganta'
]~ di-sami-se-se (mdfia-pidana) weinulwinuluinu di-wha-tephi 'Atirou no
:i di-mhena-nfpe 'cirurgia' meio das costas dele, (por isso) calu na agua'
1
~I '
'
di-ntiku 'ombro', car:r;egar no ombro' 'atrcis'
111
kayu-maka nha-ma-pe ii.Cia-nuku na-naku-pidana 'Assim as duas carre- diha kaidoko i-sami-se-ne wesa wa-nha 'Fomos subindo por tras da
garam os homens-' praia'
36 37
. ilil
'
Bol. Mus. Para. Emflio Goeldi, sir. An.tropol., 17(1), 2001 Diciondrio Tariana- Portugu§s e Portugu§s- Tariana
I'
-
di-sanfda 'pomo-de-adao' hinfsia 'leite,materno'
hinisyana '!ago de Ieite'
di-sawale-kha 'veia'
i! na-yawa-se na-musu na-nu na-miiia na-nu nama-sina h1 myaka-dapana
di-sikenti-ri 'espirro; cheiro forte' nawiki uni-se na-miiia-mi nema hinisyana-se alia-sina uni di-sisa-li-se-
di-slp{ 'rabo' pidana 'Eles apareceram do buraco na agua, Ia no final das aguas ,tinha
urn !ago qe Ieite'
di-sipe-da 'saco, testiculos'
Iii taria na:-nipe na-nu-sina hinfsiana-sina na-nu 'Os Tariana aparece-
di-tarap{ta 'veia' ram; eles vieram do !ago de Ieite'
di-Usi 'nuca' hitfsi 'bigrima'
di-wa, di-wtiwa 'barriga' diha di-ya:-ka diha hitisi iya di-wha-pidana hanipa hanipa di-wha-
di-wa-da 'barriga' kana-ka nha naw{ki na-dawa nhe na-pidana 'Quando ele (Lua) chora,
di-wawa du-pada-ne dhumena-pidana 'Ela (a 'fantasma') corton a bar- as lagrimas dele caem como chuva pesada e forte, e as pessoas se
riga dele com as unhas' escondem'
di-wa-liku-se 'dentro' ltitukan{pe, hituperi 'primeira menstrua~o'
pailhanipe kesolehadape maderikudape 'Dentro dele tern fruta marrom
iha 'fezes'
madura que da para comer'
iha-kha 'intestino' .
halite i-peya karaka cinu khewaka-se uni waliku-se-pidana na-kwisa-
iha-pi 'tripas'
nhi 'Antes de amanhecer dentro ua agua 0 galo cantava e 0 cachorro
iha-pi-pe 'intestinos'
latia'
diha iha-sini-nuku wali-peri di-keta-ka-pidana '(0 jabuti) encontrou
dihya pasole waliku-se-nuku malie-pe-tupe-pidana dz-ila pethe 'Dentro
fezes novas (da anta)'
da caixa tinha as faquinhas e o beiju'
ka-rahta 'pulmao'
di-wida 'queixo'
di-weda-fiapi 'maxilar' ke:nipe 'gravida'
cinu ke:nipe 'cachorro com filho'
di-wheni 'orelha'
k~sanfd 'rim'
di-waya, di-waya-da 'midega'
kewhedon{te (Cinu, inaru) 'gravida' (cachorro, mulher)
du-whi 'vagina (dela)'
inaru i-whi 'vagina de mulher' leka 'choca'
nuy£te 'meu sexo' (eufemismo) kalaka leka 'galinha choca'
38 39
,/
irt" ='"""·'
·-~:
t'.
(ii
,•J
:·~
,,p'.' 1 Bol. Mus. Para. Emmo Goeldi, ser. Antropol., 17(1 ), 2001 !t DiciOndrio Tariana- Portuguese Portugu2s- Tariana
h;
!:'
l'·' safiape-peri 'suor' I khenolena 'enjoo'
sipale, tsipale 'urina' khenolena di-nu nu-khata-mahka nhua 'Veio enjoo, vomitei'
tarada-ri, tarada-ehkwapi 'vida' iiiyeka 'choquezinho'
t,·,
i"-l taradaka 'vivo' ne:ri·na-yiimi-nipe 'epilepsia'
r:1
taradanipe 'vida' pa-khata-nfpe 'vomito'
'•.'i
taradite 'vivo' pa-iiameta-n{pe i-tape 'abortivo'
\{j waywetia 'hernia' pa-kasya-nfpe 'coceira'
f/i wesya-hayu-maka 'saco'
t'l plithi iri-peri 'mal-de-olhos'
"t~ yeka 'semen, seringa' puapi 'tonteira'
;:~
ljl yu:pia 'teia' ka:pi puapi 'tonteira de caxiri'
~;j
fi! eni-yupia 'teia de aranha' wheru puapi 'tonteira de parica'
f"
' pumare 'calo'
A2. Doenr;as
siiia 'chagas, ·micose'
adliki 'febre' suli, tsuri 'diarrt>ia'
di-kamia-nfpe 'doen~;a iri suli ''diarr6ia com sangue'
li
'! di-pepe-mi 'inchamento, incha~;o, incha~;o" waki 'coqueluche'
IP
: di-tape 'remedio' we: 'ter coceira'
we:-peri 'coceira'
haira 'ferida grande'
i\1
we:-wani 'c6cega'
hf:mi 'ciiimbras'
wd-wani 'espirro'
iiie iCdle 'tuberculose'
wisi 'muco, gripe'
iri sedite 'anemico'
yali 'ttmteira'
isa 'ferida'
I
I
kdika 'd6i, dor' R Grupos indfgenas, Ifnguas e clasit~;o humana
II pa-wa kaika 'c6!ica na barriga'
Bl. Grupos indfgenas e lfnguas
ka-Mmia 'doente'
pakamianipe 'doenc;:a' Ainfyune 'Carapanli-tapuya'
kapua 'dor de cabe~;, tonteira' Bare yarupe 'Lingua Geral'
keruklipe 'gripe' Desdno, DBseri 'Desano'
40 41
lr
I Bol. Mus. Para. Emtlio Goeldi, ser. Antropol., 17(1), 2001 Diciondrio Tariana- Portuguis e PortuguCs- Tariana
I Mti:kini 'Maku'
Makirittire 'Yanomami'
di-mtna-ri 'dono'
ka-minari 'dono'
madali-dapana ka-minari-pida 'ele era dono de tr€s casas'
Mayandkuni 'Baniwa'
I Uhil-nawiki 'Hohodene'
di-m{na-ru 'dona'
di-nfsaka 'eompanheiro, fregues'
Siriddne 'Suryana'
di-piwdri 'ehefe'
I Surupene 'Thyuea'
Tarid -'Tariana'
df-phuni 'inimigo'
Taliaseri, Taria-seri 'homem ·Tariana' di-phunf-seri 'eompanheiro'
-I
hanuiniri 'padrasto'
Ytiseniku, Ydsene yarupe 'lingua Theano'
histika 'filho da terra; pessoa importante'
Ye:ne 'Tatuyo' plural hisada
Yep6sana 'Cubeo; indio' awakada hisada 'filhos do mato'
yepo-seri ~urn Cubeo'
I Ciiiri 'homem'
~
yepo-sadd 'uma Cubeo'
~ iiiamindite-seri '6rfiio'
nawiki ifiaminaite-seri '6rtao'
ha-do iiiaminaite-seri '6rflio quem nao tern mae'
-
ha-niri iiiamini:te-seri '6rflio quem nao tern pai'
! 42
'R~
43
,1i
~
C. Parentesco
inaru 'mulher'
inipe 'famflia, filhos' Veja tabela 1, para os termos de parentescb.
45
I
44
I
I
(1) Estes tefii)OS se utilizam para se referir a avos, bisavos, etc; o sufixo-
I Diciondrio Tariana- Portugu2s e Portugu€s- Tariana
- I
e a filha do irmao do marido.
(9) Nao ha distingao de genero no termo de referencia para ZD/ZS; a
distingao de genero se faz nas formas vocativas: zs e tethu, enquanto zs e
~
test.
.L
46 47
Bol. Mus. Para. Emflio Goeldi, sir. Antropol., 17(1), 2001 Dicion6.rio Tariana- Portugu§s e Portugu§s- Tariana
48 49
I ''7'; .•.
Bol. Mus. Para. Em£lio Goeldi, ser. Antropol., 17(1 ), 2001 Diciondrio Tariana · Portuguis e Portug~is- Tariana
L
Outros termos de parentesco: 'mundo'
~· D. Natureza
enu di-peritd 'relftmpago'
enu 'trovii.o'
I awakdda 'mato'
daiki-hfpay 'terra barrenta'
enu dienitaka 'est8.: trovejando'
enti.-kwa 'cf.u'
daiki-thfwa 'barranco' Cyawa 'terra firme'
•II
'dia' hipa 'cachoeira'
ehkwapi-pe hindapada, ehkwapi-pe napada 'todo dia' hanu-hipa 'cachoeira grande'
'tempo' hfpada 'pedra'
ehkwapi maca-ehkwapi 'tempo born' hipadti-da 'rocha, pedrinha'
50 51
I
Diciondrio Tariana- Portuguese Portuguis- Tariana
Bol. Mus. Para. EmfUo Goeldi, ser. Antropol., 17(1), 2001
kapewani 'lama'
hipad~n 'cavema'
hipada-kairathe 'pedrada, monte depedra' karuku 'cedo'
hipadape-tupe 'cascalho' keri, ke:ri 'sol, Ina'
h{pa-ithiwa 'barranco' phici nihyiika 'Ina minguante'
hipa-kwa 'laje' ke:ri disaka dinu 'sol nascente'
hipa~yed 'remariso' ke:ri diyanaka 'sol esta cozinhando'
hipi-riku 'chao' ke:ri di-eku 'por de sol'
ke:ri-de:pita 'noite de luar'
hytipa, hyapa-na 'm~te
ke:ri-pukwi 'aura'
£sa 'serenO, funta~' kera-da 'estrela'
isa-kuma 'nuvem de chuva', 'fuma<;a' kera:pi 'Iuar'
iwi 'sal' wali-pike:ri 'Iua nova'
52
53
I
I
,.!'"
L
Bol. Mus. Para. Emilio Goeldi, ser. Antropol., 17(1), 2001 Diciondrio Tariana- Portuguese Port~guis- Tariana
I.
ptilyawa 'resto de fogueira' yupisti 'poeira, sujeira'
iipi 'jararaca'
surupe 'tuyuca'
I. sydwa 'fogo'
dtlwiri 'carne de umari'
pfsyari 'manoalha'
ta~d-kri 'correnteza'
I. taraktiwani 'corredeira'
halitida 'aurora de manhli'; 'Jupiter'
hyuptiki 'cabo de machado'
u:ni '3.gua, rio'
hyuptiki (ri 'filho de cabo de machado'
I. u:ni di-musa 'enchente'
uni ithirikuna 'beira'
uni yeditese 'alguem do Sui'
laiphe-kaytimale 'jirau de peixe'
mtiJi 'gar~
I. unidikali 'espuma'
uniyawa 'pogo'
uniyeda 'de rio abaixo'
ne:ri nawikiyawa 'nuvem branca na via Iactea'
fi€wine 'lontras'
I waliwada 'sereno'
waliwada unisaniperi 'orvalho'
walipi!ri (ri 'filho de Pleiades'
waUwadapuna 'Via Lactea'
I wapeti-wani 'temporal'
yti:ni 'veneno'
ytile 'ecorpiiio'
ytika 'camar3.o'
.
ya:ni na:nipe 'envenena.;;lio'
Yapirilairi kurusu 'Cruzeiro do Sui'
1: yenu-se 'ceu'
yenunise 'no alto'
yawi, ytiwi iCinuma 'bigode de on~a'
yenunite keri 'estrela' yi!: 'tatu'
I 54 ,'; 55
• 11'
l
\
Bol. Mus. Para. Emflio Goeldi, str. Antropol., 17(1), 2001 Dicion&rio Tariana- Portugu€s e Portugu€s- Tariana
E2. Direr,;:oes
• "
.. ,. ,. .... . ,... ... .,. - ,.
?
.
''IJ;.f!"·/':).
'{_1,1 c..::.on4'·Y- · diwada yak6leka 'Leste'
..
~
... t.e1.a--
phe-ri pa: yakolika 'Oeste'
"" "' ...
,t ..
. "'"J
I ....
mayakani-ne yakoleka 'Sui'
1 ,.• 3
...
.. *.t
. "
.... ~,. . .... ,;.*".... >I*
,.J~t-lIof
.. F. Tempo
I' F 1. Estrutura do dia
It'
.. 't * "';
, ,. ~
haUte ipeya 'antes de 1evantar o sol' (3-4 A.M.)
......
,t
,<(
,..
;It
>1-
.
,.1-
l4"
* * *
*tr-*i
6
halia d{-nu, halia di-wasa 'a luz aparece' (5-6 A.M.)
halia df-fiu d{-nu, halid di-sa dt-nu 'a luz vai para cima'
,t halid di-ruku d{-nu 'mais luz' (6-6.30)
Jt ........ >1:
*,t 4 *·
* 5 ..."' :It ;t 1: tK A 'It
halid di-wdsa 'quase clareou' (6- 7 A.M.)
*.*A-*
... * ,. ,t .J< ,t
... "'"' * A' ,.!'" ~ .tt ~
halid di-swd 'clareou o dia' (7)
wadena hekwa 'perto de quase meio dia' (10-11 A.M.)
A'
..,. .... :.~ ¥
~
~ * .. Hekwa 'quase meio dia (I 1 A.M.)
~ '¥ * .. ,.'*
A
7 ..!- hekwa mafia 'meio dia' (12 P.M.)
'I j
hekwa di-kapuku-ka 'virou o dia' (1-2 P.M.)
A
8 hekwa i-puini 'tarde' (ate 1-2 P.M.)
,tlli'i * ~*
J.~ ~ khepiri pamufia mafia keri di-eru di-d-ka 'a sol esta em cima do barranca;
,.. 4
:*
;t
-*"'""'""*
"I * trSs horas'
difkina, ddiki 'tarde' (3 P.M.)
10 ~ *
-* ddinu di-d 'parte clara do dia' (6-7 horas)
>t
* >t
keri depita dhe 'par do sol'
kddawa di-whd di-swa 'come9a a escurecer' (7 horas)
difkina w{ka 'boca da noite (8-10 horas)'
Figura2. Constela~ Tariana (veja BrUzzi 1977: 232) 1- Arraia; 2- Peda~o de tatu; depitd 'boca da noite'
3- Enchente da on~a; 4- Camarao; 5- Cabo de eucha; 6- Jirau de peixe; 7- Cercado d6pi 'noite, parte escura'
de periquito; 8- Gar~; 9- Lontra; 10- Piranha. depi pamUfia 'meia noite'
56 57
I:
Bol. Mus. Para. Emilio Goeldi, sir. Antropol., 17( 1 ), 2001 Dicionddo Tariana- Portuguese Portugues- Tariana
I.
F2. Expressoes temporais wademe, wademhe 'ainda depois' (parte de hoje que nao passou)
I_ ah1 {pumi 'daqui a pouco' yam(na 'antes'
I payapese(-se) 'antes'
pf:kase 'desde hoje' (a parte do dia de hoje que ja passou)
18. pfpiri-kamu
19. kamheru-kamu
upftha, upfthasenuku 'antigamente' 20. yepu-kamu
t~
I 58 ;~l
f•
59
I
Bol. Mus. Para. Em£lio Goeldi, ser. Antropol., 17(1), 2001 Diciontirio Tariana- Portuguis e Portuguis- Tariana
ComenHirios: 6. hyupaki
Unyane (Maio) kuphe na-sisa-ka 'Mes de Maio, peixe acaba'
1. yg diwha. 'Esta chovendo'. 7. kuphekayamare- (mes de Maio)
Manuari di-kefia-ka 'Comega enchente' iya diwha 'esta chovendo (nao tern mais piracema)'
karnaval-kada-pe 'Fevereiro, tempo de Carnaval' duidari-ka 'dagiru (aparece)'
iniri fiafia di-wese alia-mha daw6ki 'tern traira, mandf, jandhi'
2. vaka: Dimusa-ri-nuku kuphe neya na-kefia 'Comega a piracema'
depi katanapfri nakhenita 'a noite se bota isca com minhoca'
Marsu-pi keri paiCi nasa na-kefia kasireru fi.hakasi ma-sisa-kade-naka
paiCi na-ytili-khana 'nao tern mais di'
'No mes de Marc;o os sapinhos estiio cantando, tern saliva, a comida nao
tali phalitu-ka la:pe-se 'se pesca aracu branco no igap6'
temfim'.
ka: di-wha uni di-musa di-ema-niki uniyane alia-daka 'ainda tern urn
Kwe-nihka diha-pi di-sisa? 'Quando acab;:t esse m8s?' Marsu pamufia-
pouco de inverno, esta chovendo'
ka 'Nos meados de Margo'.
Iya di-wha di-matara-ka madari-da ktimuy di-thaketa naka 'Esta cho- 8. walipere f.ri.
vendo, para, depois de tres dias comega o calor'
9. walipere (Junho)
3. vawi iCinuma di-uka hape pusaru di-saka-naka 'Esta fazendo frio, bicho preguiga esta
Abril-pi'keri-nuku kuphe neyii pasawa diwesinaku hanupe fihakasi alia subindo' (pusaru-kada-pe 'dias da preguiga')
kadawa-peda kadawa-ehkwapi 'No mes de Abril OS peixes estao seremi di-ema 'tern nevoeiro (chuvisco)', kale di-dieta 'est8. ventando',
fazendo piracema, tern muita comida, eo tempo e nublado' unyane-mia-ka-naka-nhi '6 s6 enchente'
ka. di-musa di-yena-niki 'o rio vai enchendo'
10. fiewi- Junho p/Julho
pa:-semana pa:-kada kamuy di-thake-ta kwekada 'todo dia, toda
fiamada waliwada-pe. fiewi-da-pe diiialika-fiami dipumi fiamada fiewi-
semana est8. saindo o sol'
da-pe-pita iya di-wha-mha-pita (iya di-wha-ka-se) pada-mha di-uka
yawi iCinuma-ka yarukandwi di-amia-naka di-mUsa-ri-ne iiapu ye-pua-
ketemi wyumeda di-uka-mha dipumi diha di-sisa-ri yare dyuka di-wha
se 'Nesse mes se faz armadilha para colocar matapi na cabeceira'
'Depois de duas estrelas da Lontra desaparecerem cai chuva de novo,
4. yawi makite depois da chuva, aparece mais uma ultima estrela das Lontras, depois o
Escorpiao aparece e fica.'
yawi dhipa-mha-sita makite kuphe neyii-ka (Abril-pi keri-nuku)
'0 rio enche completamente, os peixes estao fazendo piracema no mes 11. fiewi ipuna- metade de Julho
de Abril'. iya di-wha pada walfwada 'E uma estrela quando esta chovendo'
5. hyupaki iri 12. yale- julho-pi-keri-nuku 'no fim de julho'
yawi ipumi hyupaki iri paici na-sape nasa kuphe alia-mha 'Os sapinhos na-sisa nema U:nyane '0 invemo est8. acabando'
(ras) cantam, tern peixe' hinipuku-pe naka na-sue na-yii-ha unyane whyumeri 'Comega a prepara
iya di-wha di-ruku lape di-de 'Esta chovendo, M muita lama' aroga'
60 6!
I
I BoL Mus. Para. Emilio Goeldi. slr. Antropol., 17(1), 2001 Diciondrio Tariana- PortuguBs e Portuguis :- Tariana
I matapaca'
di-wa di-mareta cici puwe hiku-hii kuici 'Macaco prego, macaco de
yale unyane dyuka-wyume di-ema'No mes de Escorpiao o enchente
chega e fica'
iiewi-ya pehpani-ka na-keiia 'No mes de Lontra come~a o trabalho'
rabo curta eo mutum aparecem'
I iiapu-se di-wa-ka di-ruku di-a yapa hiku iiapu-pe-se 'No igatape apa- hi yurukamu nahmita-kasu nhamita iya diwha-kheya kapina-pe pehpani
rece tucunanf 'Esse yurukamu eo mes de queimat a ro~a, apesar da chuva se trabalha
naro~'.
nhamita hinipuku-pe kwame kamuy di-ema ka(i)niki maca di-tawina
kamuy sede-ka nemhamita-kana-de ne newheniki 'se nfio tern chuva nao
I kuphe nesa-ka diha pikeri-pe-nuku 'Faz calor, se queima a ro~a,
dioca cresce bern, o peixe esta subindo nesse roBs'
yuru-kuphe 'peixe que sobe'
a mau-
queirria'
yurukamu nap ana kiniki nap ana thuy thuya nap ana pa:-kamu-se halia-
piri'wani hinipuku pasa 'No mes yurukamu se planta, se plauta mauiva,
I Ukara nesa 'piramirim esta subindo'
iihakasi alia di-yena-naka 'tem muita comida'
e se limp a a ro~a'
14. mali 'gat~- Setembro 02. Meses dos Tariana (autor: Candido Brito)
I iya di-nu-ka-pita kuphe na-iiari na paiihanipe sede-pi-keri 'a chuva vern
de novo, peixe desaparece, nao tern comida nesse mes'
diha di-keiia-naka ye di-keiia-ka di-musa'ka di-ni-ta
'Af come~a o mes de tatu, come~a enchente'
I Unyane
I Kamuyapf
kuphe alia-mha 'tern peixe'
'Aracu pintado, atacli brauco, piratnirim fazem piracema neste mes.
Depois vern outro mes'
yawi i~s-numa na-naka pedalia-pe nepitaneta na
I 17. hawaya-ktimu
whameta 'queimatnos (a ro~a)!
'Os velhos deram pata ele o nome de 'bigode da on~a'
diha-pi keri-nuku Iii kuphe paiCi na-sa-naka
62
'Neste mes, os peixes e as ras cantam'
63
n-·
,,,.
'~"=l<t.OIC0,-:·;7 -··-'!'".<.•
~-'
Bol. !Vfus. Para. Emilio Goeldi, sir. Antropol., 17( 1 ), 2001 Dicionci.rio Tariana- Portuguese Portugues- Tariana
diha-nuku nawiki nhepa na-iiha-naka di-pumi-se di-a-sina walipere iri kepitana-sina diha diha-sina di-a
'Gente pega eles e come' manu alia
di-pumi-se di-pe-naka/iiyawi di-sisa-ri Iii walipele di-yana-ka 'Depois foi filho de Pleiades. Assim ele se chama, esse e o tempo das
enchentes'
'Depois que acaba esse (mes) de on<;;a, segue ode Pleiades'
u:ni hanipa di-musa-ka-se-sina
diha-nuku diha-mi-sini kuphe ne-ya-naka
'0 rio esta enchendo'
'Nesse ines os peixes tambem fazem piracema'
hanipa di-a lape-pe di-weta-ka-se-sina dihai-pumi-se di-a-sina fiewi
di-musa-nita-naka thuya iiha-ka-si hiku-naka diha-pi keri-nuku kuphe- 'Ficou grande igap6, encheu. Depois vern o mes de lontras'
keiia-karu hiku-naka
naha-sina u:ni-ne whyume-kasu-se-sina
'Come<;;a enchente. Toda comida aparece neste mes, aparecem os peixes
'Por Uitimo vern a chuva'
que fazem piracema'
diha di-sisa-ri di-a-sina iiewi i-puna nali
di-pumi-se di-yana-ka hyupaki diha-mi-sini na-naka kasiteru pisi kada- 'Depois de ele acabar, vern o mes 'caminho de lontra"
dali
na-naka diha nha-nuku nawiki na-iiha-nipe na-thanina-se ne-sina u:nia-ne hanu-peku-ni na-sisa-sina
'Depois deles vern 'cabo de espada', nele tambern vern saliva. Des de o 'AI os tempos de inverno estiio acabando'
comego essas eram ·as co midas das pes so as' li'1 fiewi i-puna nali-sina di-a
'Esse mes passou'
di-pumi-se di-yana-ka diha walipere diha-sina pedalia-pe nepitaneta
'Depois vern Pleiadas, eo nome que os velhos deram (para as estrelas)' . di-pumi-se yale na-sina
'Depois o mes escorpiiio, esse e o nome que deram'
ha-pi keri kuphe ne-ya-mhade na-sina na-wapa maypuku-pe •na-
wapeta-sina kayda-sina Iii na-sisa-sina
kuphe nhepa-kasu 'Assiin acaba'
'Neste mes peixes costumam fazer piracema, eles esperaram (peixes) diha kamui alia-mha diha u:niya di-sisa-ri
com cacuri para pegar' 'DepoiS de tenninar chuva, vern tempo de verso'
diha-pi keri di-sisa-ri naha diha di-sisa-ri-sina di-a-pita diha kamui-pe di-nu-naka-nha
'Quando esse mes acaba come<;;a outro' 'vern os verDes'
hawaya-kamu pipiri-kamu di-nu-naka
hyupaki kepitanite-sina di-a n(a)ha-nuku na-sue-sina naha kuphe-a-
'Vern veriio de inga, veriio de pupunha'
sina
ne-ya-pita diha-sina Iii na-weka-sina kuphe u:ni-nuku u:ni waliku-se- ne-naka di-wa di-ruku di-a u:ni
sina na-fia 'A agua come<;;a air embora'
'Vern o 'cabo de enxada, deixaram eles, os peixes fazem piracema de di-wa di-ruku kamu-yapi di-a-ka
novo. Isso e que·os peixes multiplicam no rio, morava no fundo do rio' 'A agua pass a, come<;;a o tempo de veriio'
I
<A
65
I
I Bol. Mus. Para. Emaio Goeldi, sir. AntropoL, 17(1), 2001 Diciondrio Tariana- Portuguese Portugu§s- Tariana
I na
'Terminaram os names deles'
-£Ci 'macaco guanO a'
iCida 'jabutl do mato'
. khida pedalia-pe na-wa-mi alia-naka khida
C{Ci 'macaco de rabo curto'
I 'Pronto. E assim que os velhos t<lm marcado os meses'
tCiri 'bicho'
awakadti-peni tciri 'bichos do malo'
H. Mamfferos e repteis
I Hi. Mamiferos e animais domesticos
iCiri panisi ithirikuna-peni, panis(-peni iCiri 'bichos de casa'
iCiri kakanaka 'de baixo'
iCiri yenupeni 'de cima
amana 'boto'
I apiyti 'porco do mato'
{nari 'mucura'
ipiku 'macaco de noite'
apiyti kesanite 'queixad.a'
ktiparu 'macaco barrigudo'
I are 'tamandua (grande)'
C{nu 'cachorro'
kaltika 'galo, galinha'
kamida 'pato, marreco'
I de:riphfna 'on~a
em(te 'filhote'
pintada'
kusiruda 'tatuzinho'
la1su 'macaco da noite'
kuma:da 'pato'
I hdlo 'caiarara, macaco louro'
hima 'anta'
malidpa 'macaco 'louro'
n€ri, nC:ri 'veado'
hema awakadite 'anta do mato' rie:ri kasawite 'veado com chifre'
I hima nti:nite na-iihii 'vaca' ne:ri irite 'veado vermelho'
ne:ri punekawari 'urn veado pequeno'
hemtipiri 'tatu canastra'
I hemasiire,hemasiele 'capivara'
htini 'bicho'
iitiki 'bicho, espfrito man'
iialftu 'tipo de gato do mato'
uni ihtini 'bicho de agua (cobra, peixe)' iiCwi 'lontra'
I 66 67
Ill
Diciondrio Tariana- Portuguese POrtugueS- Tariana
Bal. Mus. Para. Emilio Goeldi, sir. Antropol., 17(1), 2001
69
68
I
•I
Bol. Mus. Para. Emmo Goeldi, ser. Antropol., 17(1), 2001 Diciomfrio Tariana ~ Portuguis e Portuguis- Tariana
I warUiiali 'tamaquare'
yenunfpa 'cobra-papagaio'
htfmari 'gaivota' (Rynchops negra)
huli 'andorinha'
yulifma 'cobra do mesmo tamanho que a jib6ia' i:ha-dtipa 'Oroaetus .isidori'
I I. Aves
iremari 'gart;a-cinza'
iCfda 'jacutinga'
I e:ta 'urubu-rei'
emuru 'Harpagus bidentatus'
kertiwi ulftu 'pomba-pedres'
kerekere 'periquito-de-asas-douradas'
ewytiwari 'bem-te-vi-do-mato' M:whe 'arp~:o
I 70 71
II
BoL Mus. Para. Emtlio Goeldi, sir. Antropol., 17(1), 2001 Diciondrio Tariana- Portugu2s e Portugu2s- Tariana
72 73
I
Diciondrio Tariana- Portuguese Portugues- Tariana
•I
BoL Mus. Para. Emflio Goeldi, sir. Antropol., 17(1 ), 2001
I tepana 'andorinha'
tewUla widkaru 'bem-te-vi de muriti'
J, Peixes e Crustaceos
Jl. Peixes
I tUiri 'japll'
tumti:tsi 'udu' awa 'acar3.'
ulttu, hulttu 'pomba-preta' enu 'peixe da familia acara'
I uapa 'arapapa'
eritu 'peixe da famflia acara'
werdpa 'peixe veneno'
tiiti 'maracana' yawcUu 'peixe da farm1ia acara'
I tiitu 'tuim'
urakatattitu 'corujao-de-topete'
yawisupare 'peixe da farm1ia acara'
yawfra 'peixe da famflia acar8.'
dakasa 'peixe eletrico; poraque'
I urUma 'anuMcoroca'
wanari 'falciio de peito laranja'
darUyu 'surubim'
. hem6ki 'peixe da famllia surubim'
wdpa 'arapap3.' kaiwasi 'peixe da familia surubim'
I wa:su 'torom-torom-pintalgado' kenor6 'mandf chodio'
kUdui 'peixe da familia surubim'
wti:ru, awiiia-waru-ni 'curica'
kulfri 'peixe da familia surubim'
I watarapu 'jacu-cigana (Opistocomidae)'
wawayo 'tovaquinha'
kuphe ist 'peixe da familia surubim'
fidiia 'peixe da famflia surubim'
numalita 'peixe da farm1ia surubim'
I wayue 'ating~u/r-pje
I 74 75
~[:
I ke: 'pescada'
map tine 'peixe da familia pescada'
newdya 'peixe de famfiia piramirim'
pipertwhi 'peixe de familia piramirim'
ukara han[ri 'peixe de familia piramirim'
kesintiri 'jacunda' .~: ::
I kuliri 'snrubim'
kuphe, ku:phe 'peixe'
Uma 'peixe de famii.ia para'
u:ma 'peixe de familia para'
kuphe yewhe 'ovo de peixe' wakupa 'peixe-espinho'
I kuphe: twhi 'escama'
kuphe: kaytimale 'jirau de peixe'
wtimiari 'tipo de peixe'
wimi 'pirandira'
kuphe: neiia-n£-pikeri 'mes de piracema'
usepa 'peixe da famHia pirandira'
I kuphe: tpe 'came de peixe'
kuphe: iitipi 'espinha de peixe'
kuya 'peixe da famflia pirandira'
mallphe 'peixe da famf!faJiirandira'
kuphe i-iihti-na 'isca de peixe'
sdi 'peixe da familia pirandira'
I kuphe i-sdwi 'nadadeira'
madana 'sere· barbas'·
; ..
malindpe 'peixe da familia pirandira'
yalits[ru 'bagre'
masabtir.i ;~peix nao identificado'
I mucutU ·~itf,
yti:pa 'tuc~nare
dumali-ytipa, numali-ytipa 'peixe de familia de tucunare'
iitipu iheni 'peixinhos' kadurupi 'peixe de familia de tucunare'
I numtiri-iitiiia 'piraira'
ptikamu 'peixe-boi'
sa:rabidnu 'peixe de familia de tucnnare'
setipani 'peixe de farm1ia de tucnnare'
yapewhi 'peixe de famHia de tucunare'
I pti:ra 'pira-pacu'
Ukara 'piramirim'
yawatU 'peixe-aranha'
I 78 79
I
Bol. Mus. Para. Emflio Goeldi, sir. AntropoL, 17(1), 2001 Diciondrio Tariana- Portuguese Portugu2s- Tariana
pU:pu 'mosquito'
mapiwa 'tipo de abelha'
80 81
I
I
BoL Mus. Para. Emflio Goeldi, ser. AntrapoL, 17(I), 2001 Diciontirio Tariana ; PortuguBs e PortuguBs- Tariana
I K4. Besouros
de:tu 'tipo de besouro'
mawari kehuli-ni 'tipo de formiga'
pic(da 'tipo de formiga'
ta:pa 'tipo de formiga'
I iheda 'tipo de besouro'
matare 'tipo de besouro' tataputawa 'tipo de formiga'
I K5. Formigas
yawaru 'formiga maiorzinha que arne'
yawi hiemathaka 'tipo de formiga'
I dd:ne 'sativa' (formiga da familia dos Atfdeos; Atta sexdens) CiCi kama:ra-ni 'tipo de cupim'
haye kamara-ni 'tipo de cupim'
du:heru 'formiguinha'
•
·~
Bol. Mus. Para. Emilio Goeldi, ser. AntropoL, 17(1), 2001 Diciondrio Tariana- Portugu2s e Portugu2s- Tariana
84 85
ii
.,_.
;'~
I
Bol. Mus. Para. Emilio Goeldi, slr. Antropol., 17( I), 2001 Diciondrio Tariana- Portugu§s e Portugu2s- Tariana
•I maneC{da 'cigarro'
pisfda, piCida 'tracmi'
L2. Pajes e sabedoria
Classificagao dos pajes e os poderes deles.
pirfta 'tesoura (tipo de inseto)'
paje paricl
I silpa 'besouro'
tdkiru 'serra-pau'
1. Wahiwa-maci6ci (yawi-maka-pe nhe 'entra na pele de onc;a';
yawi ka-fiha: 'vira onc;a e come gente'; adaki kenhina yawfkici o
keri bini-na
'penis da lua'
toke '.vagalume' paje que conhece doen~as')
•I
4. Marawa yawlkiri (kaiperi-mia-naka 's6 da dor') marawati
5. Yatu miiza-ri (parici dono-MASCULINO) ouyatu yawikiri yatu
ARTE E CRENt;AS. CULTURA INDIGENA 6. Sakaka (suine dithanina-pu.'o paje que esta s6 come~and')
L. Cultura espiritual
Adakf-phi 'panela de febre' (uma delas fica na Kuwhipani: Yurupary-
Ll. 'Espfritos' do mato cachoeira):
Adakiphi uni walikuse siwaphi hanuphi ne manikademha kusu 'A panela
1. iitimu 'espfrito perigoso', 'curupira'
I 2. waliru 'curupira'
de febre fica dentro da agua, e melhor nao tocar'
kairi pakhatakari phema hewiyaptkha hada hipada wikase dyema mapt-
si-ka fiiflheta, hewiyapikha karunamha pa-yena-ka pa '(Essa panela) da
3. ;idki 'espfrito menor'
I yenunise kemhani yenuite fiaki hanuite hema kayite 'urn fiaki que anda
em cima (do mato) e parecido com uma anta'
dare v6mito, esta em cima da pedra, s6 aparece quando faz uma 'super~
tigao', e perigoso passar par esse Iugar quando fica debaixo do arco-
fii.s'.
nawiki ma-fiha-kade-mha ma:pa-mia nihyii 'nao come gente, s6 come
I. mel' ka-iiapa 'paje que niio chupa doen~a'
yakusi mfnari 'dono da fala'
4. ka-wana ka-iiha 'urn espirito que chama e come (as pessoas)'
mapusua-kade-mha 'nao chupa doenga'
I 5. salu 'tamandoa bandeira' ('soldado' dos fiamu e do waliru) diwhidase dianihtanipe dide-mha, yatu memekademha 'Tern pensa-
mento na cab ega dele, nao cheira parica'
6. hurfnari 'jaguatirica' ('soldado' dos fiamu and waliru), mais fraco do
I salu.
mapakawdri 'curupira'
ditapfkani 'curandeiro'
ka-pupani 'quem tern arma miigica'
kap£Ciri wtipi 'curupira' kerawtki 'tipo de paricii; paje que cheira paricii'
I marawat£ 'paric3.'
pedaliesani, pedaliasani 'velhice; sabedoria'
I 86 87
•
Bol. Mus. Para. Em([io Goeldi, slr.AntropoL, 17(1), 2001 Dicionclrio Tariana- PortuguOs e PortuguOs- Tariana
88 89
I
Diciondrio Tariana -Portuguese Portugues - Tariana
I I I 1 I
I
L5. Desenhos e pinturas
pawiryanfpe 'desenho de rosto em semicfrcnlos'
0 0 ~ 0 I I
I
I I
I I
I
I II
I I
I
I I I I
I I
I
Ill
Ill
dd:na 'deSenho reto' . 0 0 0 0 1.
I 1 1 I
1
1',
I
I
I I
I
1 I
I
I Figura 3, 4: Briizzi 1977: 263: urutupe-se; urutu i-dana 'desenho de urutu'
1. hfwe Mdo isamise 0 0 0 0
I
l I
I
I I
I
I
t'
I I I
I
I I
I
I
2. ada df-dana
3. mawfna fdana 0 0 0 0 13
4. pethe-padape 12
. 5. phiCiri-mapuda
I 6. tewfda
7. sirfpi fwi
-11=11=11=11=11=
fiT1flTlT1flf
--:lT-1f-lf-Tr..:lf- XXX'
8. iCfda fdaua flf: lT lT 1f 11 ]' XXX'
I 12.hekllda
14. duirfkha (dana
! j;: ~[g] t~!l1
- 15
15. kumari fwi I~
1:
)
I' I' I I' I i ,.
I 17. adaita fdana
18. pipfriphepe fdana
f..
~·
(@ll@J 1:-
.1.1 . I 1 1 1
I 11 I 1 .1 1 1
1 1 1 11
0'~·
19. ukara-ya-pu fdana 1:::
"" ·f.·HLLI ., ~
1 I I I II 1
1 1 1 1 11 ~ )V' v
I N":
20. yu:ru fdana 1 1 1 1 I 1 1
1·1 · I I· ·11
i~v.
! '
21. yawfra isamise fdana t II t I I .. 1 Ill I
I I I l1l1 I I
22. ihecta fdana 17 .
16.
I 23. ffie hyusfda fdana
24.hirfnafdana II I 1 1 I II
II
II II· II
>.~/
Ill II\
Ill 'II
lit
II\
ill
Ill
\II
11;1
Ill
ill
ill
25. kewfri-ya-pu II I 11 I 11 II II ~;ez Ill Ill
"'111[!111111 ~%;: h%%;,:/";-' Ill Ill ill Ill Ill
I L6. Desenhos sabre as objetos
11 1 I I II l1 II II
· . I · I II II II II
II I I 1 I II II I I II ~/
~%/.:·
Ill Ill
iII . ill
ill- .111
I II
I I[·
11·1
Ill
ill
11·1
I (t
'rl I
Ill
1. ada fdana Ill '.1 I II II II I! %~ Ill ·l\.1 .Ill Ill .~I
I 2. manaka fphe
3. kewfri-ya-pu
19 20 21 .
•
Bol. Mus. Para. Emaio Goeldi, str. Antropol., 17(1), 2001 Diciondrio Tariana- Portuguils e Portugui1s- Tariana
5. hiwe isamise
6. ye isamise
7. yawfra is:imise
8. ifie hyusida idana
M. Cultura material
MI. Utensaios da casa e materiais de constrw;lio
~
e:di 'banco'
di-dupe 'Jixo'
di-rdwa 'rancho'
wardwa-pena wheta wa-mhade deri, kaliri, peth_e 'vamos pegar banana,
batata dace, beiju como rancho'
kwaka yaphini phia karawa '0 que e que vocll tern de rancho?'
ka-rawa 'quem tern rancho'
di-raweta, di-rawata 'providenciar rancho'
di-wdyada 'fundo'
panisi i-wayada 'fnndo de casa'
d{whi 'travessa'
hekutd 'remo'
= 25
Mira 'cuia grande'
kaydm.[l 'jirau'
kayamare 'jirau, ponte'
diha kaydma-le-nuku di-iiale-li du-na-pidana diha pukui-nuku du-sata-
pidana diha kayama-le di-ylire-pidana-kha 'Ela queria que a ponte
desaparecesse, pediu para o anel, e a ponte sumiu'
ka-phirudphi 'pate de kahpi (bebida ritual)'
kapi kerita diwhanipa 'banco para quem distribui o kabpi'
· mdwi 'gancho'
pu:lfna 'buzina'
Figura 4. Desenhos dos Tariana (BrUzzi 1977). pumani-nipe 'ferramenta'
92 93
I
i BoL Mus. Para. Emtlio Goeldi, st!r.Antropol., 17(1), 2001 Diciondrio Tariana- Portugu§s e Portuguis- Tariana
• yipu 'carana'
(2) hekuta f-kawa 'perna do remo'
(3) hekuta i-kuda 'corpo do remo'
•I
h{peri 'esteira'
M2. Ceriimica
hirfna 'tipiti'
marawf karapi 'bacia grande de tuyuca' hirina-tiki 'tipiti pequeno; pega-mo~'
kawdna 'pau que tira casca para misturar com tuyuca'
hiwaruita 'tipo de remo'
kti:wa 'queimada'
hyupa 'enchada'
kti:wa yupicise pasueta pa:yu pa-rukuita, du-toneta-mha 'Se coloca a
M3. Artefatos
hyupaki 'cabo de enchada'
itdwhya 'canoa'
(1) yedaldyeda 'parte de baixo'
(2) dithaku 'nariz'
pa-dokola-ni-whya 'canoa para emendar'
iida 'ralo' itawhya ikuda 'fundo da canoa'
· amala1 'rede;
I tew(si-ku 'rede de. trinta fios'
kumari-ne na-yiikuta-ni-ku amaku 'rede batida'
yarusi ka-pala-ka-whya 'canoa para co1ocar.mercadoria'
itawhya 'i.api-pe 'pranchas para sentar'
· itawhya i-pari 'fundo da canoa'
pa-muthua-ni-ku; tuda pa-tutu-ni-ku 'red-pn~a
I nekana dikwanipeku/dikwanidawa 'rede do tuchaua'
itawhya i-taku "'nariz" da canoa'
di-parema '!ados da canoa'
itawhya ya-kuma 'parte de tn\s'
iis(ma 'pequeno amarrado que enchem de piramirins para assa-los'
Bol. M~ts. Para. Emflio Goel<!i, sir. Antropol., 17(1), 2001 Diciondrio Tariana- Portuguese Portugues- Tariana
kamtiiia, kamti.yiina 'corda' payuma (payuma-mtipha) 'papoque' (arvore que da espuma, tipo sabao)
kti.:me 'cesta' paramti.ri 'casca para prea~io de cintos, etc.'
(a) ka:me 'atura' payaruna 'cocho de caxiri'
(b) kame:da pupdwa 'curare'
(c) kusfru-maka 'pequeno balaio'
phirimiCfda 'seta com urn tampao'
kapiciri 'bastiio que contem veneno'
putili 'forno'
kerawf 'objeto para pintar' (1) kawhi pa-kwa-ni-puali 'fomo para torrar farinha'
kuidana 'Iongo tubo para preparo do padu' (2) paithe kawhi na-ni-ni-putili 'fomo para fazer beiju'
kuma, kumaliphe-yami 'tecido' puperiphema 'coberta para canoas'
kusfru 'instrumento musical' siduli,-na 'flec.ha'
siduana iwhidtina 'ponta da flecha'
kusiruda 'cab~
s(do 'cana'
kusiruda makada napisata-ka pamufiane tiya nani 'a cabas,;a inteira se
corta no meio para fazer cuia' sikuna 'cone' (parecido com turapa)
mti.ini 'breu' sytima 'mesa, tapete'
mawakulfkha 'trepadeira para fazer. curare' surutiphi 'camotim'
(1) kuphe nayananfphi 'para cozillhar peixe'
mawfpi 'zarabatana'
(2) karapi kuphe pa-fiha-ni-karapi 'para servir peixe'
mukutu 'cesta para transportar frutos de mata' (3) payaruaph( (payaru na-keresa-ni-phi) 'para guardar caxiri'
di-mukutu-ni 'cesta dele' (4) ma:rtiwi karapi 'a panela onde se ferrnenta o caxiri de beiju'
mhaiCfda 'trempe' (5) ma:rawi karapi-ya-naka (payaru pa-pisu-ni-karapi) 'a panela onde
kuphe fiumuku nanikasu 'para fazer mingau e :(Jeixe' se guard a o caxiri jii preparado'
neri i-wtido 'tripe' (6) suruaphi uni khesanipe 'o cantaro de carregar agua'
kainiki nap(suri 'trlpe para espremer mandioca' (7)kapiru-aphi 'o camotim parakabpi (bebida ritual)'
kuphe kayamale 'moquem' marawi karapi nada 'asa do catuotim'
kuphe pa-mitani-kaytimale 'jirau para moquear peixe' surupephi (i-heni) 'orelha'
niytida 'corda, suspimsao' tlya 'cuia'
di-tiya-le 'cuia dele'
panisi pa-ita-niwi 'cobretura de paredes'
puwhi-kada dainu-sina diha kay di-a-sina di-sape Iii pi-na kani hipatu
paripana-ni-iiami 'decorrera' (coberta para canoas) tale (tiya-le) di-de-ka nuhua Iii pedale-pe tarada-ka na-wa Iii hipatu
pa-sole 'caixa' (Veja di-solo R)
diha pasole-nuku di-ku-pidena di-ku di-kli-pidena diha nawfki-ne
tale•tuki-nuku di-na dhipa-sa 'Assim ele dorrniu no dia de a!egria, ele
falou, ·~qui esta a cuia do tempo dos velhos com paricii para voce", ele
I
'0 homem abriu a caixa para ver' pegou a cuia'
96 97
I
I
•I Bol. Mus. Para. Emflio Goeldi, ser. Antropol., 17( 1), 2001 Diciomirio Tariana- Portuguese Portugues- Tariana
I ~.r&Jli
·p~
~.:1
=·~.,
~}
.b~ . . ~-
C:r4- ~i·
r·~ tJ:.,
I C MWti@?@'"' 'I!>
~ ... }
I
I
I ~'A<,
,,,.
38. a.b.t:. W:axs6-ro: ave1ttal de danfa das mulhere.r
(/eito de .avel6rio.r branco e arul). Waxt3 i'i-1o: penle
de fragmento.r de paxitiba.
I
I ••• , 19. MandU, Tu:<.lw Wanana de Carurt1-Cachodra
(rio Uaupt!s) adomadn para as daftfas (acangatara
colaru e pedra do marido).
t~
:"~
.,i
'11.
nr;t,
1\l
!,.
~;-
~- ~
~
:i: Ir;~
p,.l
j
I li,~':
IIt'~ lll,
l~: -~ 'l
u
I
..
J
40. Tubos-Je-ritnw (ahU-pawiiJ.
I,
Figura 5. Cestaria Tariana (BrUzzi 1977). Figura 6. Cestaria e adomos dos Tariana (BrUzzi 1977).
I 98 99
Diciondrio Tariana- Portuguis e Portugues- Tariana
Bol. Mus. Para. Emflio Goeldi, ser. Antropol., 17(1), 2001
,
tuda 'pu~a
turapa 'cone'
• •
unisitd 'tipo de remo'
waldma 'peda~o de kapieiri'
J.· ~
. i
J
' •
.
2
' 1,,
./;l; ~ i 11
ya: 'kaya'
mheni ya: 'kay a sem orelba'
wepuna 'aljava' (para guardar flechas envenenadas)
whipanikwdna 'carurU'.
41. Flau1s-d~pi; Jlauts-d~·or (on~a e veado) yawithepu 'arco'
iabuti (Uhuri ao centro).
M4. Brinquedos
wdnari 'brinquedo
mapa-nuya 'brinquedo de tomar'
ine pina niiiha-mhade 'brinquedo de crian~'
nadawa namanika 'eles brine am de se esconder'
Figura 7. Objetos culturais dos Tariana (BrUzzi 1977). hfparu pa-manika-ntpe 'brinquedo de sapo'
101
100
l
I . Bol. Mus. Para. Em{lio Goeldi, ser. Antropol., 17(1 ). 2001 Diciontfrio Tariana- Portuguese Portugues- Tariana
Descri9ao;
I papusita pa-wha 'Se senta de c6coras (e fala)'
kanise-nha pia(wa)? 'Aonde vao voces?' I~
1
@!J)®~
@ <9 <9
e££ ®
@(]) @
Gl C'i)
<D (1):
<9 @J
I nuhua hinipukuse nua maw ina iridape nua nuka 'Vamos verse na vossa ·
ro9a hii a!gum abacaxi maduro'
nese dukaka nhua hiruperu hekunase duwha-btli-da heku-kudami-se
Figura 8. A casa Tariana.
I
Bol. Mus. Para. Emmo Goeldi, sir. Antropol., 17(1 ), 2001 Dicfontirio Tariana- Portuguese· Portugues- Tariana
104 105
I
•I Bol. Mus. Para. Emflio Goeldi, sBr. Antropol., 17(1), 2001 Diciondrio Tariana- Portugu§s e Portugues- Tariana
I yantika 'aguardente'
saiifzpe 'caxiri de cana'
(c) muluku 'lanc;:a'
Tipos de ca9a
I hipatu 'epadu'
hipatu na-ya-ni-mtika (na-keresa-ni-mtika) 'saco!a-de-epadu'
peku papinittika pa-sitti-ri
makapeku nheka na-wetti-ri 'ca~
'ca~ de persgui~ao'
de cavar'
md: 'tipo de caxiri' sipi pa-wetti-ri 'ca~ de armadilha'
I M9. Pesca e car;:a N. Plantas
I
Diciondrio Tariana- Portuguese Portugu€s- Tariana
Bal. Mus. Para. Emfl_io Goeldi, sir. Antropol., 17(1), 2001
kiiini 'mandioca'
7. katutu (iripa, ewa)
kainida 'uma mandioquinha'
8. murupe
109
108
I T',
DicionO.rio Tariana- Portugu2s e Portugu2s- Tan·ana
I
kamaiiakha 'imbira' I mangana 'pe de manga'
I kokupi 'coqueiro'
kuida 'castanha'
phirimict 'algodao'
piasd 'pia~b
kumtlli, kumari 'tucum3.'
I kuma/i-da 'fruta de tucuma'
kumali-na 'pe de tucuma'
pipiri, puperi 'pupunha'
pipirf-pi 'pede pupunha'
kumali-phe 'folha de tucuma' puperiwhipe 'carocinhos de pupunha'
I kii.piru 'ciibiu'
kupuasu 'cupua\.'u'
pirina, pirina, pirida 'urucum'
piriwhipe 'caro~s de urucum'
pirimapha 'cascade urucum'
I lima 'Iim3.o'
maini 'breu'
pir(ya 'abacate'
piriydda 'abacate'
manakd 'a«;af'
I man aka yape 'suco de agal'
manakdpi 'ac;aizeiro'
pudpua 'aruma'
· pundma 'bacama'
manakapina 'a~izl punepina 'caran3.'
I. manakawhipe 'caro~
manaka-ci 'cacho de a~f'
de a<;:ai'
purama 'a~f
1: 110 Ill
••
~,X;a_ ____ ~_,. ~,:rJl.!")_>;%1&\<'iW -~ 6i! ""- H
Bol. Mus. Para. Emllio Goeldi, sir. Antropol., 17( I), 2001 .Diciondrio Tariana- Portugu2s e Portugues- Tariana
,:,
tewfda 'buriti' dikalfna 'tipo de pan (que se usa para provocar vomito)
tewikawa 'pe de buriti'
du:wtina 'nao identificado'
tewfpi 'buritizeiro, palmeira de buriti'
tewipina 'buritizal'
dukuriphana 'embauba branca; Cecropia hololeuca; fam. Cecropiacae'
duwana 'tapira coiana'
tewfsi ~mirt'
hamaraperikU-na 'n§o identificado'
Uwada 'wirapixuna'
uwddana 'pe de wirapixuna'. hemana 'sete-capotes', Campomanesia guazumaefolia, fam. Myrtaceae
waydwa 'goiaba' hen{pi 'butia, Butia eriospatha', fam. Palmae
wesiri 'inaja'
hi:ri-hawayana 'inga pequeno'
hipada-na 'quebra-pedras', Phyllanthu8 niruri, fam. Euphorbiceae
wesir(pi 'inajajeiro'
hiparUna ~kurl'
wiri 'pu~ang
i:ralina 'cupiuba'
wirikha 'cip6 de pul:anga'
Cti.Ci 'verdura'
wirfna 'pe de pu\:anga'
Zci hawaydna 'inga-do-brejo', lnga uruguensis, fam. Leguminosae-
wyUri 'sorva'
Mimosoidae
wyulina 'pede sorva'
£6i-wedti-nlz 'queixo de guariba; macacarecuia'
yaru/ainapi 'paxinba' {fie fls{na 'pimenta-do-diabo' 'pitanga'
yema 'tabaco' ittina 'niio identificado'
i)
,, N3. Outras plantas kd:lina 'camapu', Physaliiedulis, fam. Solanaceae
pakhatanipe itape 'remedio contra vomito'
abitdna 'nao ideittificado' ka:sirfna 'jacareuba, pau-jacari\', Piptadenia gonoacantha, fam.
,J
1
tipiakesan{na 'cabreira-parda; Myrocarpus frondosus', fam. Legmuinosae-Mimosoidae
I1:1- I
!I
ILi
bibf-kha 'nao identificado' kama rip{ 'tucuma', Astrocaryum vulgare, fam. Pahnae
iJ
'.I.' daparatuna 'andiroba' karapana 'abiu-pi!oso', Pauteria torta, fam. Sapotaceae
].\:
,'I''J deyuna 'urucurana' kasiri-na 'niio identificado'
'I•
i··, -~
·I
,;,) 112 113
1; i 1 ~
I
Diciont.frio Tariana - Portugu€s e Portugues- Tariana
I
Bol. Mus. Para. Emilio Goeldi, ser. Antropol., 17(1), 2001
kawimi-na 'irmiio do pan-brasil niio identificado' kuruwa, kuruwana 'jewnitiba', Cariniana legalis, fam. Lecythidaceae
•
kupesa kaure 'niio identificado'
nupa-pi 'tncrimii'
kuphe k(h)amheruna 'ternmii', Vitex montevidensis, fam. Verbenaceae
· pa:tuli ithida 'grnmixama', Eugenia brasiliensis, fam. Myrtaceae
kur{th~ kurithiwh(pe, kurithlna inana 'canelinba, Nectandra megapotamica',
..•
fam. Lauraceae paiCani-na 'cabo de machado'
114 115
.,
,,
lli
Bal. Mus. Para. Emflio Goeldi, ser. Antropol., 17( I}, 2001 Diciondrio Tariana- Portug~s e Portugu€s- Tariana
pipiri 'pnpnnha' 'Bactris gasipaes', fam. Palmae tawht-pi ~macib', Acrocomia aculeata, fam .. Palmae
l Bignoniaceae'
pirimq.phd-na 'urucum', Bixa orelana, fam. Bixaceae
u:runa 'tipo de maniva, para sifilis'
uwapana lapena 'amendoim-falso-do-igap6' Acosmium subelegans, fam.
pulyapalfna 'angico-do-cerrado', Anadenanthera falcata, fam. Leguminosae-Papi!ionoideae
I Legunlinosae-Mimosoidae
puperi 'bacaba'
uwhiru 'tipo de cenoura'
uriepi 'carnaubeira', Copernicia prunifera; fam. Palmae
j
pusuwasena 'nlio identificado' wakapu-na 'nao identificado'
lI
puwe phirimaphtina 'pan-jangada',Apeiba tibourbou, fam. Ti!iceae wdmali 'mani~ob
i puranumdre 'capororoca guianensis', Rapanea, fa.m. Myrsinaceae watarakapa-na lape-na 'bengue, ara-tncupi', Parkia multijuga, fam.
lI sa:wirfna 'pan louro/amarelo'
sakaphe-na 'nlio identiticado'
Leguminosae-Mimosoidae
wesyti-kha 'pe de cuia'
I
I
j
sawalfna 'pan-de-balsa' wi:rita-na 'Iiao identificado'
116 117
I
Bol. Mus. Para. Em(Jio Goeldi, ser. Antropol., 17( 1 ), 2001 Diciomirio Tariana- Portugu§s e Portugu§s- Tariana
I
wilomhane-na 'tipo de cip6' REFERENCIAS BIBLIOGAFICAS PARA ITENS I, L, M, N
I wiyudna 'surva'
wiritdna 'angico~vermlh, Anadenanthera, fam. Leguminosa~
de PrevidSncia e Assist6ncia Social!MPAS, Fundas;:fio Legifio Brasileira de
Assistencia Superintend@.ncia Estadual do Amazonas.
I ydpura 'guaximbe',
Papilionoideae
Machaerium nyctitans; fam. Legnminosae- 01. Cores
I 118 119
~i'{,Wn!.M:lJ@hf9®#\t01&4CIm;<A£esw on. ---- ··
F
Bol. Mus. Para. Emtlio Goeldi, sir. Antropol., 17(1 }, 2001 Diciondrio Tariana ~ Portugu€s e Portugu€s ~ Tarian.a
120 121
• \.· ~ ·>·.~.:{ ..
,.,' '
•
.,;,,;:
"'",''•
:; ':p.,: .
''1'.·.,·.·.·.· ...··...
Bol. Mus. Para. Em£Iio Goeldi, sir. Antropol., 17(1), 2001 Diciontirio Tariana ~ Portugu2s e Portugues- Tariana
•."·.-·
•
I
di-kerianipe hanupite 'ciumento'
harameta hanupite 'que da muito medo'
kayena kema hanupite 'desobediente'
paita nawz1ci ina ka:wada hanupite 'urn homem que tinha muito pensa-
mento em mulheres'
medewfte 'fino'
phanfda 'grosso'
phanidite 'homem grosso, gordo'
phanida-pa 'sanda!ia grossa'
tsli-ite 'pequeno'
kadlia 'fina (voz)' tsuitd-peni 'pequenos'
I ant.: maleda
kadua-tupe ka-sape 'quem fala com uma voz fina'
wya-n~ wyakfte 'comprido'
wyaka 'Ionge'
kepfte 'gordo' wyaka-pu-na 'urn caminho para Ionge'
I kepina 'satisfeito; gorduroso; barriga cheia'
mepite, mepina 'magro, niio satisfeito
dicare wyakite 'cabelo comprdo'
wyaka-puna 'caminho comprido'
kepfma 'gorda' na-khani-pidana wyaka na: fiapu-se na-wa na 'Foram embora para
trouxe na mochila cheia de bala, tabaco e cachaga para o Curupira' yenu-ite, yenunfte 'alto, comprido'
I ne-se di-waliku-se khesada-pidana 'Dentro estava cheio' yenu-kadite 'niio grande'
paita ciiri-tiki di-ema ye:nu-kadite-tiki-pidana 'Urn homem estava Iii,
khewaka-wani 'fundo' niio alto'
I mhewakd~ni 'raso'
halite i-peya karaka cinu khewaka-se lini wdliku-se-pidana na-kwisa-
Maku kayu-peni maleta-peni yenuni-peni pa-whya-nipe na-de na-kesi-
pe na-yami-ka naka di-daki yupisa-pidana nheta ica na-pisa nheta '(Os
nhi 'Antes de amanhecer, dentro da agua cantava gala, latia cachorro' Yanomami) sao como Maku, graudos e altos, eles tern o sopro deles,
I madU-ite 'curto'
makfte 'inteiro' (maka-)
matam os parentes, tiram a sujeira do corpo, cortam cabelo e jogam fora'
I
i Bol. Mus. Para. Emflio Goeldi, stir. Antropol., 17(1 ), 2001 Diciondrio Tariana- Portuguese Portugues- Tariana
I hamia-peri 'pesado' du-kapa du-fiamura hiwiriketa 'ela esta despejando mexendo (o min-
gau) resfriando ele'
I
diha nawiki-ne hamia-kha di-ruku di-a-pidana '0 homem sentiu (que
'
alguma coisa era) pesada, desceu (na armadilha)' hui-kade-peri 'sem gosto' (Veja hui: P)
htii-peri 'gostoso' (Veja hui: P)
I hamu-ieri 'quente'
hape-peri 'frio' inasu6-wani 'Iento'
I
1
yape-nuku na-yd-na diha hiwiri-ka na-kd na-nua na-kudu na:Ita du-a-
na nhua hado-tha na-kudu na:Ita diha di-mfiia-ka na-kd nha na-pisu-
nha du-a-nha 'Moem (a cana) bern, colocam no prato, co!ocam a cana, .
kenanfte 'rapido'
menanite 'vagaroso, preguic_rosq'
kenani 'pressa'; kenani-ne 'com pressa'
l espremem e tiram o caldo da cana, quando ele resfria, despejam, jogam, kesanite 'cheiroso' (Veja D: isa)
l assim que a minha mae falava, quando sai espuma, espremem' nha-ma-pe diha i:-peri-nuku nhepa-pidana nd na-ddki-nuku
i-peni nakd na-dia-niki wa:li-kasu kesa-ni-ma-pe-miki 'As mulheres
hiwiriketa 'resfriar' pegaram o fedor dele do corpo (do mucura), no infcio elas eram cheiro-
hiwirfperi 'resfriado depois de quente' sas. mais depois dis so elas ficaram fedorentas'
hfwiri diswa 'o tempo esta esfriando' kesani-kade 'n§.o tern cheiro'
hiwirf-wani-se wa: hekuna ytipi-se 'em baixo do.pau, mais fresqinho' kesaniwani 'cheiro born':
hiwiriketa 'esfriar' kesaniwani di-asa di-a ha-dapana-nuku 'Essa casa cheira bern'
124 125
I
BoL Mus. Para. Em{[io Goeldi, slr. AntropoL, 17(1), 2001
I
Diciondrio Tariana- Portuguese Portugues- Tariana
I pipiripi 'se ele (o sapo) nao donnisse, a pupunheira ficava lisa que nem
a9aizeiro'
pidana 'Deu cinco dias de verao para queimar bern seco'
di-makareta 'secar'
ant6nimo: du-cale ka-pusukite (au: ka-pusuka-ma) 'cabelo (deJa) enro- mapisi-ka yarumaka-si na-makareta 'Esta 'supersticiando' hi se secar
I lado, caracolado'
kesdma 'largo'
roupa nesse Iugar mal'
mesdpe nheta dekina-nuku na-makareta dainu-pidana 'pegaram turf,
secaram, anoite dorrniram'
I kesa-ri 'largura'
kesa-yami yarumaka-si 'roupa larga' mti:Cimariki 'aleijado'
amaku k~sa-u 'rede larga' maydkani 'direito'·
I kesimtika 'escorgadi~,
kesite 'liso'
liso'
mayakaniperi 'reto'
mayakanikadeperi 'falso, nao reto'
meyd-wani 'sem rapidez'
keweriperi 'queimado'
I kewereperi di-wha deru-mha dithakuse diha di-eme keru-mha '0 cheiro
de queimado fica no nariz do curupira, e ele (o curupira) fica com raiva'.
mukida 'fragil (vidro)'
pacime 'mole' (mandioca, a9ai)
paCimheni di-a 'ficou mol~'
I kay-di-ni isa hanipa di-a-ka ke:were-peri di-wha deru-pidana
'Ele fazendo assim, deu muita fuma9a, e ficou com urn cheiro de
mU:li nu-a- nu-rukuita paCime-pida nu-a-ka 'deixei a mandioca
amolecer'
•I
queimado'
kayu-maka diha alia-pidana ke:ru-ma-pidana diha kewere-peri-nuku pdsole-kema '!ado esquerdo'
di-eme-ka 'Ele (o curupira) e desse jeito, ele fica brabo quando cheira pathidite 'igual'
queimado'
pimdna 'afiado' (pimanita)
diha fiamu ke:ru-mha wheru ka-pusuku-kali di-na dihya thuya kewere- memanita 'nao afiado'
peri di-thaku di-wha deru-mha '0 curupira e brabo, ele que iinha mistu-
piwd-peri 'salgado'
•
rado parica; todo cheiro de queimado (sempre) fica preso no nariz dele'
puisdni 'pithi', 'fedor de peixe ou de sangue'
kiydwani 'rapido'
hema ipe puisani-ma 'came de anta fede muito'
•
kiakil-ite 'forte' pumen{peri 'doce'
kydku 'com for9a' (pessoa) pumenikade 'nao dace'
meyakuite 'sem forca'
phanida 'grosso, forte'
•
makti-pukwi 'curvado' phanida-maka 'camisa grossa'
126 127
II
Bol. Mus. Para. Emflio Goeldi, ser. Antropol., 17(1), 2001 Diciontirio Tarian.a.- Portuguese Portugu2s- Ta~i.n
phanida-phe 'folha grossa' adaki nu-na inasueta-mahka 'A febre fez com que eu ficasse
sakdmu, sakamii-peri 'morno, quentinho' preguigoso'
di-sakamuita 'esquentar' ka-wini 'caro'
sewf..wani 'com pressa' kawenida 'coisa com valor'
sewiwani nu-dana 'escrevi com pressa' ma-weni 'barato'
sewl"?ani-ne-mha ira pa-dana nu-na 't~nho que escrever nlpido' ka-kama 'bebado'
sewfkade 'vagaroso' ka-kdmia 'doente'
stlme 'forte' kakupedfte'enchesaco'
upite 'velho' (coisa) kakunite 'famoso'
I haphe upiphe 'esse (livro) velho'
kasitanite 'chato'
I 04. Qualidades humanas (human propensity) kapemanite 'com vergonha' (veja P: kapemani)
I karunite 'que dii medo, medonho' (Veja P: karu)
di-keryanite, di-kerya-n{pe hanupfte 'ciumento'
.I kawalikupedite 'tfmido, triste' (Veja P: kawalikupeda)
di-thi sedite 'cego'
I
kawena 'engra~do (Veja P)
emite 'novo, verde (fruta)'
CiCi nuna kawendperi-ka nani-mahka 'os macacos me fazem rir'
emida 'verde', pedalia-da 'madura' (fruta)
nuhua nu-kalite-de kalisi kawena-peri nha nekaka nuni-kasu ' Von con-
1 haramite 'medroso' (Veja P: harame) · tar uma hist6ria engragada para fazer eles rir'
na-siwa neka-pidana kawena-pidana nhameta 'Eles (os Tariana) riram
j hitti.-ite 'no cio'
yawi huituite 'on~a no cio' entre si, acharam graga'
kd-yami 'morto'
hu:sa-ite 'panema' (v. hu:sa: P)
huisite 'm:;trupiara'
ka-yeka 'siibio' (Veja X di-yeka)
ka-yena kema 'desobediente'
ikasu piakti-peri 'presente'
kayti.-ite 'quem e assim' (Veja Z: kayu)
I inasti.-ite 'pregui~os
inasua 'ser preguigoso' kerti.-ite 'zangado' (Veja P: keru)
!I upi-peri 'antigo'
waUte 'novo, j~vem'
walikiri 'urnjovem'
diha yaphini pehpani-ka maipuku pa-ni-ka kayu-maka diha-pukui pa-
fiali-kase-nuku nha kuphe maca nhe-mha(de) 'Quando trabalha nessa
coisa, fazendo o cacurf, quando t.erminar, os peix.es vao entrar bern'
'I walikiruma 'umajovem' duha inaru du-piu-ka kuisi-pe mala-pidana du-piu thui du-musu-i-nipe
melancia uni-walipe(i-khe-dape 'melancia na:o madura' .'Uma mulher quando varre costuma varrer bern todos os cantos'
wali-kasu 'infcio': 'realmente, bern'
di-sape-ni-pene hikweta-kasu-pidana wali-kasu-nuku di-ni-pidana 'No
I inicio o Deus com fala dele fez aparecer o mundo'
pi-na hi-nuku nu-kalite-de walikasu-pu na-ni-mi na-keii.a-nuku wheru
maca di-ca-le irite 'cabelo (do homem estranho) era bern louro'.
pu! diha hema mala wainu-kalwinu-ka di-pha di-sua di-a-mha 'Pu!
Essa anta foi acertada bern, caiu'
!I
1
i
mina-ri yd:tu diha di-ni-mi di-kefia-nf!-ku hiku-sina di-keiia Walikasu-
pu-nuku 'Vou te contar essa (hist6ria), bern no infcio como comeo;:ou a
paricci, assim que comec;ou, bern no infcio'.
yalana madalipa-pidana na-fia diha-whya-se itawhya-se-nuku paita di-
daki maca-halite-pidana paita kadite-pidana di-swa-ni-da kada-da-
pidana di-swa di-a paita kwame-iha kadite-pidana 'Havia tres nao-
I
fndios na canoa, nm tinha o corpo branco, o .outro era preto, com chapeu
ll
wayeri-kadite 'estupido, nao esperto'
wayerite 'esperto' tambem preto, e urn outro, moreno'
1 yuwapiku-nihka i-hpani iha di-a-pidana yuwapiku mehpani-kade-ka
II
j
05. Valor
ka-mesakanite 'amavel' (VejaU: di-mesa)
fiamu wa-na mala-mahka nihyti-niki na:-pidana nhepa 'Voces trabalha-
ram urn tempao, falou, nao, n6s nao trabalhamos, o curupira nos comeu
de verdade, responderam'
il khesarakanite 'moleque'
kherunikanite 'coitado'
maCakesani 'cheiro born'
maCapima 'som born'
I kur{pua kep{na 'nao satisfeito' maca-kera-phe-da:peri-mia-pidana pana:-phe ktiya k:fvaka kuphe-ne
II ma:sakadite 'nao satisfeito' (so negativo) 'Os peixes (tern) escamas bern brilhantes'
I.
mrihyuna-peri 'diffcil' ma:cite (maci+ite) 'mal, ruim'
mtihyunakadeperi 'simples' ma:Cikesani 'cheiro ruim'
I 130 131
!.
., 'i
Bal. Mus. Para. Emtlio Goeldi, ser:. Antropol., 17(1}, 2001
Ij
cou muito nas minhas costas' nuha-mha adaki-ne 'estou com febre'
phia macite nu-saniri kuphe husa-ka pi-fiii-ka phia 'Voc<l e urn marido
alid 'estar, ser'
mal, urn panema de peixe'
di-pumi-se naha yarana alia-sina 'Depois tinha os brancos'
ne-na md:Ci wa-r~ft wa-kefiua-nha 'Af n6s come~as a passar mal'
kui inipe alia-sina nhamepa-sina '11nha dais filhos do Kui'
ihya iwhya-si-ne inu maci-pu-mha inu-na-mha pa:-ka 'Matern ela com
kwe waha wa-hyu-pena-ha Iii alia-mha-so 'Sera que existe algo para
sopro, estou sem vontade de ver (ela mcirrer na minha frente)'
n6s?'
ma-ka-kadeperi 'esquisito' (Veja U: di-ka)
ma-mesa-kanfte 'nao amavel' (Veja U: di-mesa)
manihtakadfte 'louco, quem nao pensa' (Veja U: di-anihta)
I naha kayi-na-ni-mi alia-naka '0 Iugar onde eles fizeram assim esta af'
diha fiamu alia-mha awakada-se 'Existe o curupira no malo'
mhe~ik alia 'estar com fome'
ma-yekakadtte 'estupido' (Veja Y: di-yeka) ;: mhesiki na-na alia-sina pa-fiha-li sede-pidana mhesiki 'Eies estavam
r
com fame, nao tinha comda'
medtida 'sem valor'· 1'
I
I. peme-kapi-da-pe-pidana kamuy alia maca-makara dihmita-kasu-
medaperi 'sem valor':
pidana 'Den cinco dias de verao para queimar bern· seco'
hekuda medada. 'fruta sem valor'
ne hinipu pamufia dinu-ka dapf-kha-se dhep6leta di-eku di-a ne pa-
mepinfte 'nao satisfeito' kani-liphesede-wani di-wha di-swa-pidena 'Af chegando no meio do
caminho, tropes;ou, nao havia para onde seguir'
VERB OS sede 'negas;ao de alia':
ehkwapi di-kefia-li-se depi sede-pidana niya-nhi keri-mia-pidana alia
P. Verbos estativos di-fia-nhi 'No infcio do muildo nao tinha noite, s6 tinha a lua'
adtiki 'estar com febre, dar febre', 'febre' dmiri 'embriagado'
di-na ka-ka-kali harame pa pa-kamia pa:-pidana adaki kai-peri di-nu kas{wa-pe amiri-pu-mha-niki 'Caxiri de cana embriaga muito'
deikina di-fiami-kha di-a pa:pe-nuku mawali-maka-pidena dhe pa:pe- ddi, ddinu 'estar com sono; sono'
nuku adaki di-musu-ita-pidena 'Eie (o paje) assusta, quem v<l. (o paje) dekina wika wa-fiha dainu-na 'De tardezinha comemos e dormimos'
fica doente, com febre; na parte da tarde vai morrer; as vezes (o paje) se mesape nheta dekina-nuku na-makareta dainu-pidana 'Pegaram turf,
transforma em cobra (entra na pele de cobra), as vezes faz aparecer secaram, (e) a noite dormiram'
febre' wha lfi-naku puwhi wa-wa dainu ikasu-nuku nu-kesipewa-kale whe wa-
kayda-pidena du-na adaki di-nu di-sita diha depita-nuku adaki halia- wha 'Somas felizes, vamos dormir agora, mens amigos'
pidena-niki halite-ne du-fiami-pidena kha du-a 'Assim ela ficou com puwhi-kada dainu-sina diha 'assim ele dormiu no dia de alegria'
febre de tarde de tarde, (e) no dia seguinte de manha cedo ela morreu' dai-mha hu-na 'estou com sono'
132 133
Bol. Mus. Para. Emflio Goeldi, ser. Antropol., 17(1), 2001
Diciondrio TO.riana ~Portuges Portugues- Tariana
kayu di-ni-ka(hii) dai di-nu-ka dima-pidana di-a-nha (nawiki-ne) di-wese-ya-pidana-nha hama na-wa na: 'Ai e!es (os Tariana) ficaram
I 'Assim ficou com sono e dormiu (homem)'
esa 'descascar'
:~
···.;.•
:;;
,~-
cansados'
na-na-pidenahama di-wa Iii yapirikuri 'Yapirikuri ficou cansado de!es'
I
phimaka-mahka nu-a kayumaka nu-daki esa-naka 'fiquei" quei-
mado par issb o meu corpo esta descascando' ., hama-pidana di-a-nha kwe hiku-ite-tha 'Af o dono da raga ficou de saco
cheio'
nu-thaku esa-peri nu-dhala nu-ruku-ita-naka 'estou descascando du-ma-pidana duma hama phia-se-ka phita 'procurou, cansou de
o meu nariz' procurar'
l wa-whisa esa-peri 'caspa'
gravtika 'gravar'
hapea 'ser verdade'
hapea-naka 'e verdade'
•
hala-katJ-..e-pidana yak6leka 'a porta esta trancada (nao aberta)'
deikina di-iiami-kha di-a pa:pe-nuku mawali-maka-pidena dhe pa:pe-
~
dukuliphe-na-se dihe hala di-uka di-ema di-ema-ka-pidena diha
nuku adaki di-musu-ita-pidena 'Eie (o paje) assusta, quem ve (o paje)
'(0 Kali) entrou no tronco aberto de imbauba e ficou Ia'
•I
fica doente, com febre; na parte da tarde vai morrer; as vezes (o paje) se
hanu-pusita-mhade pi-iia ha!a phia di-a-pidana 'limpa bern uma clare- ! transforma em cobra (entra ua pele de cobra), as vezes faz aparecer
ira grande, aberta'
-hala 'dentro'
du-nu du-wha-ha!a duka duiiu 'Ela caiu dentro do matapi'
l febre'
du-saniri-nuku karu-ka du-a du-ka harame-hyume Siwi dhe-ni-yawa-pe
pa-pidana di-daki-se-nuku 'Eia estava com medo do marido, depois de
pusisi ni-yii-ha!a-pidana ni-yii-hala sie di-niwa syawa di-kuka 'E!e lim- se espantar, (ao ver) o corpo dele estava todo furado de bala'
pou a clareira limpa, colheu a lenha, acendeu fogo' naw£ki hddo-pen1 duka harame dhuema-than£ du-iiami-kha du-a-
di-hacameteta, di-cahmeteta 'espantar muito' puaya hiku-ite-pidana di-a-niki diha di-pika di-wa di-a-pidana awaka-
nha-yana-pe karuna-peni awakada pemhani-ka nharameteta hanupe- da-se-n(h)a 'Quem ficou com aparencia diferente, enloqueceu e foi para
peni-yanape 'Os (diabos) malandros e perigosos quando andam no mato o mato'
I
•I
dao muito medo, (porque sao) muitos'
Mami-yana-mha nu-na di-rahmeteta '0 inhambu malandro me espan-
hama-pidana di-a-nha kwe hiku-ite-tha 'Ai o dono da ro~a
cheio'
ficou de saco
I
que come~ar a ter pupunha'
hiku-pidana-sita du-kale-se 'assim apareceuno coracao deJa (que ela
vai morrer)' hikweta 'fazer aparecer'
di-sape-ni-pene hikweta-kasu-pidana wali-kasu-nuku di-ni-pidana ehk-
fiama-iwhida-pe kayu-pidaka diwhida kaya di-sipi kaya fiamema-pe
wapi-pidana di-ni wali-kasu-nuku dipumi hikweta-pidana depi dipumi
I kawhidite kayu hiku-ite 'diz que (essa cobra) tern como se fosse duas
di-ni-pidana keri ha ehkwapi halia-hyu-pena dipumi di-ni-pidana '0
1 cabe~s, a cabe~ e parecida com o rabo, parece com cabe~ de dois
Deus com fala dele fez aparecer o mundo, depois (fez aparecer) a noite,
I !ados'
fihd-ka-si ma:cia-peri macia-hui-peri hfku-pidana pa-fiha-liipe 'Apare- (e) a lua para iluminar o mundo'
ceu comidit boa, muito gostosa'. di-hikufieta, dhikuiieta 'aparecer de repente, criar'
'ser assim': diha isa dhikufieta 'apareceu neblina'
diwhida-nuku dhipa helemeta di-susu-mha hotho hiku-mha di-ni diha adaki wa-na dhikufieta 'apareceu febre para nos'
fiamu awakada-se-nuku 'Ele pega a cabe~. amolece, chupa (moleira) · kiaku kai-wani hikuiieta-sina 'apareceu uma dor forte'
fora, assim faz o curupira no mato' di-hikufieta di-emeta-nhina ha-ehkwapi-nuku 'Eie (Deus) criou esse
phia hiku-ka pi-eru-nuku ina-mia-naka pi-ka pi-eru 'Quando voc8 apa- mundo'.
rece, s6 fica olhando para as mulheres' hui 'gostar (de comida)'
wali-kasu-nuku hiku-pidana di-kefia hfniri-pidena na-fiha na-yii-nhi hui-kade-peri 'sem gosto'
naha nawikf 'No infcio comegou assim, pessoas comiam ukuki' hui-peci 'gostoso'
I pi-na hi-nuku nu-kalite-de walikasu-pu na-ni-mi na-kefia-nuku wheru iih6-ka-si ma:ca-peri maca-hui-peri hfku-pidana pa-iiha-nfpe 'Apare-
136 137
I '·:,.--:,,
···.·r·-·."
I Bal. Mus. Para. Emilio Goeldi, sir. Antropol., 17(1), 2001 I Diciondrio Tariana- Portuguese Portugues- Tariana
I whisina 'marupiara'
hyukdde 'nao aparecer, nao ter, nao (resposta negativa)' ~ra
sopro, (porque) estou sem vontade de ver (ela morrer na minha frente )'
'tem que, 'precisa'
kwesika dia hyukade-naka 'Para-onde ele foi? Nao apareceu' wa-na ira-mha pa-theta 'temos que corrigir'
I ne-hyukadite 'quem nao aparece'
kayu(i)te hyu-kade-ka diha puaya-ka hiku diha 'nao apareceu assim, ele
ira-da pa-musu pa: ira-da yanaka pa-ira· 'Ainda tern que sair, tamar
cacha9a'
ira-mha pa-seri-ka-pana 'Temos que nos espalhar'
I apareceu de maueira diferente'
ne-yama-pia hyu-kade-pidana 'niio voltou pela segunda vez'
dekina diha di-sado du-wapa-pidana ne-hyukade-pidana kay du-ni di-
wa-na-nha ira-mha pa-wheni wa-na 'Temos que nos vingar'
ira-mha pa:mieta thuy-niki u:ni-ne 'Tenho que alagar tudo'
ira-mha pa-sata ha-pukui-nuku waha panf-si-pena 'Tern que pedir ao
•I
dele, 0 seu parente quem foi pegar carana uao apareceu'
mundo'
halia di-swa-pidana hinipu ne-hyukade-pidana hinipu hyukade-ka di-
kti di-a-pidana nuhua kani-ne-sika nu-nu-sO 'Arnanheceu, nao apareceu cf. -ira 'dar ordem':
o camiuho, ele viu que o caminho nao apareceu, falou: De onde e que kai nu-ra-ka nu-a ma-ni-kade pina di-a-pidana di-na
estou chegando?' "N8.o estou mandando dizer isso", falou para ele'
Bol. Mus. Para. En;£lio Goeldi, sir. Antropol., 17(1), 2001 Diciondrio Tariana- Portuguese Portuguis- Tariana
hme(ni) 'fazer urn som de iii' fica doente, com febre; ua parte da tarde vai morrer; as vezes (o paje) se
apare ha-hipita ha-ipita di-nupiru di-eku di-a-na 'meni-ka wa-na di- transforma em cobra (entra na pele de cobra), as vezes faz aparecer
pitita-thama-nha-niki wa-daki wa-phina-pe 'De repente a terra mexeu, febre'
deu urn sonido de hmeni, quase que o fiamu chuta para n6s' i-na mhesiki kai-kade-mha 'Voces nao sentem fome'
mhini-pidana di-a-nhi-pidana 'Ele (o fantasma) gemeu '
kd:ka 'fazer onda'
ne hme-ka kha ni-yu di-a-pidana 'Af gemendo por hi subiu foi embora'
wyaka-pidana ka:ka na-musu-i-ta kuphe 'De Ionge os peixes estavam
kadua 'ser fino' fazendo onda'
· ktiwhi 'acordar'
kakuna 'famoso'
kayumaka neinJsaka halite-se kawhi naka na-yii-nhi-pidana 'Entao os kakuna-wani 'Iugar famoso'
compaubeiros dele acordavam de manha'
ha-pua ye-pua nhe-ka dihya kakuna-ka 'eles entraram abaixo daquele
diha-dapana-se-pidana naha maca-dapana-se kawhi na-ka:-niki kawhi igarape, assim e o boato'
na:-ka meda-pidana na:-kti-mhe na-da:-niki 'Amanheceram na casa
ka:kunite 'pessoa famosa'
bonita, amanheceram, e ficaram admirados'
di-ni-kusu di-ni-kusu di-kawheta-na 'puxou, puxou, e acordou ele' kakupeda 'encher saco'
kakuped{te 'quem enche saco'
'de manha cedo'
ku:na na-tuda-kawhi-pidana na-kasu na-ma-nha naha-ha iiumuku na- kayndka 'dar fruta'
ira-kawhi-pidana 'De mauba cedo esmagavam o timb6 para tinguijar, kdmiri 'pisar em cima do espinho e sentir dor'
tomaram chibe mais cedo' duiri nuphua-bili duiri-da kamiri-pu-mha nhupama-se 'pisei num espi-
na: na-pekaru na-manika kawhi-pidana 'eles estavam brincaudo de nho e senti dor no meu pe'
maubacedo'
I di-kawheta 'acordar'
kanaperi 'ter filho, ser gravida'
j kdi 'doer'
d_uha inaru-nuku kanaperi-sina iharu du-tawina-sina 'Mulher tern filha,
a filha cresce'
aini di~yuk-m
l kai-ma-mha (kai-pu-mha) 'a picada da vespa d6i muito'
cal nu-kale kai-mha-pu-niki '0! 0 meu cora9ao esta doendo'
iidaki kai-ma-mha '(Sente) dor de febre'
paita cali ka-sa-do-pidana pa-ma inaru-nuku duha inaru kanaperi-
pidana nhamepa emipeni 'Urn homem cason com uma mulher, (e) a
II nu-na kai-mia-ka du-a du-na-ka 'Ela me machucou (lit. fez 'doer' para
mim)
mulher teve dois filhos'
ka-naw{kya 'ressncitar, snrgir, ficar gente'
veja nawiki 'gente'
I di-na di-na-nipe kiaku kai-pidana 'Onde bateram nele, doeu muito para
pha pewha-kaflami ka-nawikya-botha-na hiku-pena-botha-na
l ele'
kai-peri 'dor'
'Depois de sepultado ele ia se transformar em gente, ia ser assim'
ka-nawikya-ka-naka diha yatana-misini kaya diha yeposczna-misini
di-na ka-ka-kali harame pa pa-kamia pa:-pidana adaki kai-peri di-nu· kaya-naka pa:th(da-naka wha hi-naku wa-sapata ka-nawikya-naka ha-
deikina di-flami-kha di-a pa:pe-nuku mawali-maka-pidena dhe pa:pe- ehkwapi-naku 'Quando se da a luz, 0 branco, 0 fndio, nos todos sofre-
nuku adaki di-musu-ita-pidena 'Ele (o paje) assusta, quem ve (o paje) mos do mesmo jeito dando nuz nesse mundo'
140 141
I
I Bol. Mus. Para. Emtlio Goeldi, ser. Antropol., 17(1), 2001 Diciondrio Tariana ~ Portugul!s e Portugu§s- Tariana
.,
falou (o Kali)' dois fi!hos'
I 142 143
BoL Mus. Para. Emilio Goeldi, ser. Antropol., 17(1 ), 2001 Diciondrio Tariarza- Portugu6s e Portugu6s- Tariana
I kasitanite 'chato'
kasitana-wani di-ni 'fez uma chatice'
kepfna 'estar satisfeito'
kera 'brilhar, dar luz'
pi:-ne-ya hanipa-bohta kasitana wa-pfnita-ka 'estamos com muita von- merade 'nao ter brilho'
lade de ir contigo' kera di-a 'acendeu'
I kawalikupeda 'arrepender-se, estar triste'
kay-du-ni-ka hanipa kawalikupeda fiiya-ka-pidana diha du-saniri
kera-ka di-ni 'fez brilhar'
kera: di-eku di-a-pidana nha ha-da kayu-pidana kera di-eku di-anha
'0 marido deJa ficou triste depois dela fazer isso' 'Picou luz, como a luz dessa (llimpada)'
duhua uphedo-ne hanipa-pidana kawalikupeda 'A viuva ficou muito maca-kera-phe-da-peri-mia-pidana pana:-phe kaya kwaka kuphe-ne
triste' 'Os peixes (tern) escamas bern brilhantes'
hanipa-pidana kawalikupeda nu-sado-nuku 'Fiquei com muita pena da kerapi 'Iuar, brilho'
esposa' di-a-nha kera:pi-mikiri '0 Iuar velho foi embora'
mhd1da kawalikupeda 'nao fique triste' kera-da 'llimpada, coisa brilhante (e.g. estrela)'
pathina kera-da-pe-tupe disa-bala di-a-pidana enu-kwa-se di-wha
kawena 'ser engra..,ado' de:ru-pidana 'De repente as estrelas espalharam no ceu, (e) ficaram'
cici nuna kawenaperi-ka nani-mahka 'Os macacos me fazem rir' kera-phe-da-da-pe di-wha deru-pidana enu-kwa-se 'As estrelas ficaram
nuhua nu-kalite-de kalisi kawena-peri nha nekaka nuni-kasu 'You con- no ceu'
tar uma hist6ria engra9ada para fazer voces rir' kerali 'brilho'
na-siwa neka-pidana kawena-pidana nahmeta 'Eles (os Tariana) riram kwaka diha syawa kera-li di-patita-pidana kayu di-aka '0 olho deJa
entre si; acharam gra9a' estava refletindo o brilho do fogo'
144 145
I
I Bol. Mus. Para. Em~ Goeldi, sdr. Antropol., 17(1), 2001 Diciondrio Tariana- Portugu2s e Portugu§s- Tariana
I keruite 'zangado'
di-kale-se-nuku ke:ru dhimeta-pidana 'sentiu raiva no coragao dele'
yema kewhanite 'guloso de tabaco'
kewhanite 'guloso'
kay di-a-ka nhema nha kehpani-ne keru na-yena na: cinu-nuku-pidana kidti, khida 'estar pronto, acabar se'
I nti-ra na-whtl 'Escutando ele falar assim, eles ficaram com raiva, (e)
mandaram o cachorro morder para ele'
kida-na hi-seri-nuku, kida-naka wa-yeka-nipe 'Acabou com isso, s6 isso
que sabemos'
kayu-maka diha alia-pidana ke:ru-ma-pidana diha kewere-peri'nuku khida-naka di-sisa 'acabou a hist6ria'
I di-eme-ka 'Assim que ele e (o curupira), ele fica brabo quando sente o
cheiro de queimado'
kida-ya 'pronto, acabou'
kida-na 'B s6 isso'
. 146 147
I
I
Dicioniirio Tariana- Portugulis e Portugulis- Tariana
Bol. Mus. Para. Emtlio Goeldi, slr. Antropol., 17(1), 2001 ;I
kheta 'fazer, estar sozinho' (e.g. cantar solo)
keca kuripua di-dala di-ruku di-a 'ele estava tirando as formigas, nao
saiu nada'
kuphe kurtpua na-yiimi-nha na-pidana "nao h8. mais peixe, morreram",
kholokholo
kho/6 'baln~r
'baln~r
I
itawhya kholo-ma-ka 'a canoa esta balanc_;:ando demais'
fahiram eles'
khaltikhala. 'ser frouxo' kholo di-eku dia '(a canoa) ficou baln~do'
tiyane uni paru pa:pe uni taraka-ka itawhya koloma-ka 'Se tira agua da
I
sandalia khalakhala di-a-ka 'a sandalia ficou frouxa'
khameriku 'fazer barulho'
keperia khameriku-nhi 'Os passaros estao cantando'
canoa com cuia, sea correnteza esHi forte e a calloa esta balan9ando'
ita-whya kholoma-naka 'A canoa esta baln~do'
ne nhua karakawhya kho/o-kade-na '0 meu aviao nao baln~·
I
pa:-pulikuda yam(na i-yenetaka-pidana khamerikuna ·(ou:pima) 'Mais
adiante no morro soon'
kayu Iii kayu-ka-mha khameriku-na diha-mha kayu khameriku-na-ka-
lama 'queimar, pegar fogo'
apale-sina lama di-eku di-a diha heku lama-sina dhipa di-a kanapiri I
nuku paita alia-mha Iii yapuratu na-phya-li kay-mha pima kayu-ka-mha lama-sina dhipa di-a 'Derepente pegou fogo, pau pegou fogo, (e) capim
khameriku-na diha-misini 'Assim eles estao falando atoa (quando b!Oba-
dos), tern urn que fala atoa, outro toea a flauta yapuratu, soa a toa, assim
·~
i!l
pegou fogo'
lama-sina diha-dapana 'Queimou a casa' I
ele esta fazendo barulho a toa' ne-pidana lama dhipa thuy dihya-nha 'Tudo pegou fogo'
kheruni-ktina 'pobre, coitado' tl~ pedalie-ma-pe i-daki-pe lama-lea pima-pidana cin! cin! 'Se deu o som
I
-~ dos corpos das velhas queimadas'
phia kheru-kana-pu-naka pi-rena pfri-tiki-ne 'Voc<O esta passando muito
mal como filho pequeno' l' ne-se-pidana na: thuya lama na '·queimou tudo'
diha na-phuni pti-ita-pidana ma-sa-du-ite kheruni-kana dhimeta ni-yii-
nhi-pidana 'Urn companheiro, sem mulher, ficava triste'
lama-.sina diha-dapana 'A casa queimou'
ne-pidana lama dhipa thuy dihya-nha 'af tudo pegou fogo'
I
di-uka-pidana kheru-ni-kanite dalipa paita nawfki 'Ele chegou perto de lama-pidena disa dinu-pita 'veio fogo subindo, queimando'
umpobre'
kheptima 'bater com pe'
naha nawiki lama-pidena thuy-na syawa:ne lama thui di-a 'quemou
toda gente com fogo; quemou tudo'
I
cf. dhipama 'pe' syawa lama-li kayu-pidana hiku 'pareceu como fogo (queimando)'
I
khesaraktina 'ser brincalhiio'
khesara-kana di-yena-naka-niki 'Eie (o homem) e brincalhao demais'
Col nu-itakana-pe-nuku khesara-kana-pu-niki nuhtanite nu-nu-flti.na di-. I 1
leka 'qnebrar'
leka di-a 'quebrou'
hipada lelca di-a 'A pedra quebrou'
a-pitfana '0! aquele que eu trouxe e brincalhiio demais com as minhas
filhas'
kayumaka dihya-pi s!pi leka-mha di-a-mha 'Assim vai quebrar a espin-
garda' (se fazer as coisas erradas) •
khesarakana-peni na-nu nu-ya-dapana (pani-si) i-thirikuna '(Gente)
brincalhona veio perto da minha casa'
ne yanape khesarakana-wani sede-wani-mha-niki 'Nao tern nem brin-
diha inali i-thi-da leka-ka pima-pidana '0 olho da mucura estava
quebrando' I
lesa 'ferver'
cadeira de crian9as'
149
J
148
I
Bol. Mus. Para. Em(Jio Goeldi, sir. Antropol., 17(1}, 2001 Diciondrio Tariana- P~rtugis e Portuguis- Tariana
,'• ..
lesa-da nu-a-ka syawa wika nu-sueta 'Estou mandando (o pate) para ne-wa-rahta-ka-na wa-na iya di-nu hanipa-pita ne kwe pa:-li mahyuna-
ferver' ma-na maratahka kale dithake-na 'Af bubuiamos, veio a chuva grande
uni nu-sue les6-karu-pena 'Estou pondo agua para ferver' para n6s, er~, como e, diffcil, onda e vento estavam atrapalhando'
di-solo-kha di-iiu di-a-pidana lesa,nai-se-pidana di-nu di-wha mdkale 'cansado'
di-ema dihya-pi tewi-da-pi 'Subiu de repente, foi enfiar (os buriti) no yuwapiku ne:ku na-kapuku-pidana diha lci md-kale di-ena di-a-pidana
!ago fervente' diha ma-kale-ka du-ka duha wa:ki-i-sado du-ka-pidana 'Correram urn
dekina wika lesa diha u:ni lesa di-iiu di-nu di-iia-nhi-pidana te wadena tempo, viraram, o macaco ficou com sede/cansado, a mulher do Waki
diha-p{ di-patu 'A tarde comecava a ferver agua (no !ago), subia agua' viu (e) riu'
Iewa 'ficar preso no corpo' ma:kude 'ser quieta'
makd:da 'ser forte' md:pi 'sem Iolego; cansado fisicamente'
diha saru-ne maka:da di-eru-pidana '0 tamandua ficou pendurado com mapi di-ena di-a-pidana '(0 veado) ficou cansado'
for9a' mathia '(ter) sossego'
maCan{ma 'ficar em paz' kuripua-sika mathia alia-niki 'nada de sossego'
ne-mha maCanima 'nero tern paz' na-ya-dapana waliku-se nha mathia ma-yli-kade-ka nama-mha 'Eles
nao t6m sossego na casa deles'
maCimasikd 'esperto'
maCimasika pi-sape ne kwana surara karu-kade-ka 'Voce 6 muito me:ri 'emagrecer'
esperto, nem tern medo de soldado' meri di-a-ka 'Ele ficou sem for9a'
pifiha merida phia-se nu-q-ka 'Coma, senao vai ficar sem forga'
mahyuna 'diffcil'-
pa-ka-hyu ma-hyuna-ma-pidana 'Era dificil reconhecer' mesa 'perder for~a' (para timbo)
kuna mesa-nihka di-a '0 timb6 perdeu a for9a'
ne-kwe pa-maiie-karu ma-hyuna-ma-pidana na-nd 'Nao dava para eles
mentir' mesa 'crescer'
kwe pa-dia-karu pa: mahyuna-ma-pidena nha-ma-pe-nuku 'Era dificil kepira mesa-nihka-kha di-a di-ara-kha '0 passarinho cresceu e foi
para elas. voltar' embora'
pa-ka-karu mayhuna-ma-pidana diha-pada 'Naquela bora era diffcil de mesa/a, mhesala 'trocar de pele (como cobra), transformar'
perceber'
mesala, mhesala 'estar sem roupa'
ne kwe pa-thaka-hyu ma-hyu-nacma-pidana 'Era dificil atravessar'
pa:-kada du-a du-ka-pidana diha-yawa-nuku sede-pidana di-ema-niki miydnhi 'acostumar'
ka-ira miyanhi 'no processo de acostumar-se a heber'
kwe pa-keta-hyu mahyuna-ma-pidana liiku-pidana di-ni di-ylile dihd-
yawa 'Urn dia ela chegou, procurou o buraco, nao estava (mais), nao miyanhi-mhade nhua 'vou acostumar'
dava para encontrar, assim desapareceu o buraco' mhtiisiki, mhesiki '~star com fome'
ma-hyuna-ma-pidana di-na pa-musu-karu hinipu sede-pidana 'Era difi- yuwapiku mhesiki di-iiami-pidena di;a-nha 'urn tempo depois ele sentiu
cil para ele sair, nao tinha caminho' fome'
!50 151
i
Bot. Mus. Para. Emflio Goeldi, ser. Antropol., 17(1}, 2001 Diciondrio Tariana- Portuguese Portugu€s- Tariana
mhesiki na-na alia-sina pa-nha-li sede-pidana mhesiki 'Eles estavam nha fiame-ka naka khemathani-ka flame na-ruku na:ka 'eles ficaram
com fome, nao tinha comda' calados depois de gritar'
waha mhaisiki/mhesiki wd-yami-ka-mha-na 'Estavamos com muita name ya! 'Pique calado'
fome' flame pi-a! 'Fique calado'
yapirikuri ya-kada mhesiki kai-kade-mha 'Voces nao tem fome no dia ne-se-pidana munumeni ma:Ci-peni yuwapiku munumeni flame na:-pi-
do Senhor' dana 'Af murmuro dele foi Ionge e desapareceu'
haw phlJ!ta-thada-da wa flame waka wema whemana 'Escuta para ver,
mohke 'torcer, atropelar a perna'
ficamos ca!ados para escutar'
du-nu duhua mtihke du-swa du-a 'Ela torceu, atr.opelou a perna'
namu name di-ruku di-a-na '0 curupira foi-se calando'
munumeni 'falar a toa; murmurar' (Veja V) yuwaplku nehpakaka na-kwa name na:-pidana 'Porum tempo ficaram
munumenipe 'murmfui.o dele' se acariciando, calados'
ne di-aku-pe di-sisti di-ema di-masi-ka di-a-pidana munumeni-pida_na, ne dihya kale name-ka maratahka iiame-ka wa whesa wd-na-pita 'Af o
'Assim ele estava 'murmurando' a toa' , vento calou, a onda ficou calma (ca!ada), fomos subindo'
ne-se-pidana munumeni ma:Ci-peni yuwapiku munumeni flame na:-pi- wha episi-da iiame di-a-na '0 nos~ motor calou'
dana 'Af o murmuro dele foi Ionge e desapareceu' pdcime 'ser fofo; maduro' (a~f, buriti, mandioca mole)
mhameriku 'ficar quieto' pa:me 'ter medida certa'
nhesiri 'gostar' (nao de comida) paphale 'torto'
awakada-se nhesiri di-emhani 'ele gosta andar no mato' panisi paphale di-a-ka 'a casa ficou torta'
diha Ciiiri nhesiri-kade-pidana du-nd-ha 'Esse homem nao gostava pdthida, pd:thida 'igual'
deJa' pa:thida yenu 'igual tamanho'
di-na (hui-kade-pldana) nhesiri-kade-pidana di-dalipaki-pe ka:-sina pa:thida hikupeni 'parecido iguais'
naka:-niki di-na "Os cunhados nao gostavam dele, de modo que 'nem pa:thida kepepeni 'de mesma gordura'
ligavam' para e\e'
pdwt~li 'certo'
kayu-maka diha ciiri-nuku hui-ma-pidana(corrigido: nhesiri) Iii hiparu ha-ehkwapi-nuku na-yeka-kasu pawali-naka nha-misini maca kti-ni-
'Assim o sapo nao gosta de homem' kali pawali-naka 'Para saber das coisas nesse mundo, esta certo quem
kdyu di-ni-ka diha yakdte-peni di-na nhesiri-pidana duhua inaru di-sa- faz bem, esta certo (para se tomar paje)'
do diha kay-di-ni-ka ma:-sa-kade-pidana di-sado kay di-ni kaya ne- na-dia na-nu-sina pawali hekwa-sina na-dici na:-kd (Eies voltaram
ma:sa-ka-de-pidana 'Entao o povo da cidade gostava dele, a mulher direitinho por volta de meio-dia'
dele, quando ele fazia assim, nao ficou satisfeita, ela nao se satisfaz' pa:pe di-ni-ka nu-nd pawali-bohta di-kalite diha di-a-pidana 'Talvez
ne-nhesiri-ka-de-pidana di-a kapemni-u~d di-rena 'Ele nao esteja falando a verdade'
gostou, ficou com vergonha'
'certo, mesmo':
iitime 'ficar calado, calmo' Marabitana nha na:-li maiia diha yakale pdwali-mdiia-na diha-da
fiame-wani 'silencio' episi-da di-thuka di-a di-thukd-wani di-wesya-bala di-a-na diha-da
!52 !53
'.
I
• Bol. Mus. Para. Emilio Goeldi, ser. AmropoL, 17(1 ), 2001 Diciondrio Tariatta -Portuguese Portugues- Tariana
•
'Bern no meio do povoado chamado Marabitana o motor qu.ebrou, que- Iii yanaka pa-ira-li puaya-na 'quando se toma cachaga e diferente'
brou mesmo, e as pe<;:as safram espalhadas' puayd-iha-wani 'diferen<;:a'
pikukume 'tremer' puaya-mha kapua-kape na:-nipe khida-naka 'Gente fica bebado do jeito
meda-pidana pikukume di-rahta-pidana diha-ne 'eie estava bubuiando diferente com caxiri'
•I
soon o tiro de espingarda'
falava assim, nero falava diferente'
enu pima-ka diha di-eka-karu-pena 'Quando esta saindo o som do Tro-
puaya hyukade-pidana di-sadoa-pidana '0 esposo nao era diferente'
vao, e para ele (Yapirikuri) saber'
ya:piku-pidana pi:ma-nha pima na-ruku na-nu 'Urn tempo depois veio pUima 'ter menstruac;3o'
o sorn, eles estavam chegando' puimite 'mulher menstruada'
mrimi-yad-pi macid-pidana pima dihd-pi . '0 osso do inhambu estava naha puima-peni awakada-se na-siseta-ka na-na keru-ite alia-mha
soando bonito' fiamu 'As mulheres menstruadas ficam presas no mato, o curupira esta
wat1 wat1 wat' pfma-pidana 'soou wat1 wat' wat'' brabo com elas'
I kayu Iii kayu-ka-mha khameriku-na diha-mha kayu khameriku-na-ka-
nuku paita alia-mha Iii yapuratu na-phya-li kay-mha pima kayu-ka-
diha kayumaka kewereperi ina puima-peni-ka keru-ma-mha 'Af ele fica
brabo com queimado, (e) com mulheres menstruadas'
mha khameriku-na diha-misini 'Assim eles estao falando a toa (quando ptimare 'maduro' (e.g. ingii)
I bebados), tern urn que fala a toa, outro toea a flauta yapuratu, soa a toa,
assim ele esta fazendo barulho a toa'
hawaya pumare-peri 'ingci maduro'
pulyapari pumare di-a-ka '0 tipo de inga do mato ficou maduro'
ne-se-nha Sipi kayu-na pima-nha 'Ai uma coisa soou como bala'
I diha-na heku-na-nuku di-thuka di-thukd-pidana di-thukd-ka pima-
pidana diha diha-na-ne di-thukd-ka duhua whyumfte-se dhuma-pidana-
puea 'molhar'
veja di-pusita, di-pucita 'molhar' (Veja T Afeto).
ne uni mhdida puca 'para nao molhar de agua'
niki 'Eie estava quebrando pan, den o som dele quebrando pan, ela a
I Ultima escutou'
pimdna 'afiado'
pUwhi 'ser alegre'
maCa puwhi ndwaka 'Eies fi.caram muito alegre'
CiCi nuna maCa puwhika nawa mi-ni 'Macacos me fazem sentir alegre'
pimaneta pici pipe-niki 'Vai afiar (a faca)
I
I puripi 'tonto'
puwhite 'feliz'
wha lii-naku puwhi wd-wa dainu ikasu-nuku nu-kesipe wd-kale whe wa-
di-na yatu puapi-pidana 'eie ficou tonto de parica' wha 'Somos felizes, vamos dormir agora, mens amigos'
II
i
puriya 'diferente; contriirio'
puayahikuperi 'quem parece differente'
puwhi-kada dainu-sina diha kay di-a-sina di-sape Iii pi-nd kani hipatu
tale (tiya-le) di-de-ka nuhua Iii pedale-pe tarada-ka na-wa Iii hipatu
inaru puaya alia-ka 'quando a mulher fica menstniando .. .' tale-tuki"nuku di-na dhipa-sa 'assim ele dormiu no dia de alegria, ele.
I !54 !55
I i:
Bol. Mus. Para. Em£lio Goeldi, ser. An.tropol., 17(1), 2001 Diciondrio Tariana- Portuguis e Portuguis- Tariana
falou, aqui esta a cuia com parica para ti (ele tinha a cuia) do tempo kwe-boht waha-pu-bohta tarada wa-wa 'Para que n6s vamos vicar
quando os velhos eram vivos, (e) ele pegou a cuia' vivas?l.'
nawfki tarada-peni-nuku di-duyh(y )a-mha 'Eie (fantasma) nao gosta de
phimaka 'cozido' (peixe, fruta), 'queimado~
gente viva'
phimaka-peri pa:-ka kuphe-nuku 'se fala 'cozido' para peixe' puwhi-kada dainu-sina diha kay di-a-sina di-sape liJ. pi-nd kani hipatu
heku-da phimaka-da 'uma fruta cozida' tale di-de-ka nuhua liJ. pedale-pe tarada-ka na-wa liJ. hipatu tale-tuki-
wa-samise phimaka-nipe ke:ri hamu-peri maCa-mahka winu-niki 'As. nuku di-na dhfpa-sa 'assim ele dormiu no dia de alegria, ele falou, aqui
nossas costas estao queimadas, (porque) o sol quente queimou bern' esta a cuia com parica para ti - ele tinha a cuia do tempo quando os
phimaka-mahka nu-a kayumaka nu-daki esa-naka 'fiquei queimado por velhos eram vivos- ele pegou a cuia'
isso omen corpo esta descascando'
taradite 'vivo'
sede 'nao existir, nao ter' tarada-peri, tarada-ehkwapi 'vida'
ehkwapi di-keiUi-li-se depi sede-pidana niya-nhi keri-mia-pidana alia wheru tarada-mia '(Os Irine) ficaram vivos s6 como parica'
di-fia-nhi 'No infcio do mundo nao tinha noite,. s6 tinha a Jua'
tsumu 'maduro (banana, abiu)
mhesiki na-na alia-sina pa-fiha-li sede-pidana mhesiki 'Eles estavam
de:ri tsumU-peri dia-ka 'A banana ficou madura'
com fome, nao tiilham coinida'
pidya tsumu di-wera-kha di-a '0 abacaxi quando maduro cai'
pa: 0kada du-a du-ka-pidana diha-yawa-nuku sede-pidana di-ema-niki
kwe pa-keta-hyu mahyuna-ma-pidana HJ.ku-pidana di-ni di-ytile diha- un{h.ya 'mole'
yawa 'Urn dia ela chegou, procurou o buraco, nao estava (mais), nao unisan{-peri 'liquido'
dava para encontrar, assim desapareceu o buraco' uyakdde 'beleza''
ne-paita pa-wa-li sede-pidana 'Ninguem entrava (por causa da cobra ne uyakade-naka maca-peri du-fia-naka 'ela era vestida bern bonita'
brava)' ne uyakade-ka pehpaninipe 'que trabalho bonito'
diha fiaki-tiki-ne di-na-tha-pidana di-eku ne-sede-pidana da:kida- ne uya-dapana ka-de-nihka di-ni 'ele tinha uma bela casa'
pidana di-na di-daneta-niki '0 curupira pequeno queria correr, nada, o
um1che 'qnase maduro'
homem sempre cercava ele'
mawfna uni-khedape pti 'os.abacaxis quase maduros'
ne hinipu pamufia dinu-ka dapf-kha-se dhep6leta di-eku di-a ne pa- mawina unikhe-naka 'Abacaxi est8. quase maduro'
kani-liphe sede-wani di-wha di-swa-pidena 'Af chegando no meio do waliperi unikhe-da-pe-ka '(A fruta) esta comec;:ando a amadurecer'
caminho, tropegou, nao havia para onde seguir' limau, laranja, manga unikhedape 'Lima:o, laranja, manga estiio come-
serbni 'chuvisar~ c;:ando a amadurecer'
iya seremi-ka di-a 'a chuva esta chuviscando'
taradd 'vivo'
me/anoia uni-waliperi-khe-dape 'A melancia esta comec;:ando a
amadurecer' I
di-phe-ri tarada-ka nhaniri tarada-ka df-wa wa-na hiku-thana 'Foi un{na 'sede' I
assim quando o meu irmao, quando o meu pai era vivo'
mheda i-fiha ihya nu-phumi-se tarada-karu-pena-naka 'Nao comem, e
para voc<ls estar vivas depois de eu (morrer)' ·
unina-mha nu-na 'estou com sede'
kuphe pulya nu-fiha-ka unina-mlza 'Depois de comer o caldo de peixe,
estou com sede'
II
!56 !57 Jl
.I
I
•I
Bol. Mus. Para. Emflio Goeldi, sir. AntrOpol., 17(1 }, 20fJ1·
Verbos ativos
M
Q. Verbos de movimento
iya puca-ka wepa-mahka nu-a 'Fiquei com as pemas adormecidas, por- ;!~
I !58 !59
I
Bot. Mus. Para. Emflio Goeldi, sCr. Autropol., 17(1 ), 2001 Diciondrio Tariana- Portugu€s e Portugu€s- Tariana
160 161
;,:.\
Bol. Mus. Para. Emflio Goeldi, slr. Antropol., 17(1), 2001 Diciondrio Tariana ~Portuges Portugues- Tariana
I ne-se dihya phepa nawiki-pidana di-dia 'La o homem ficou sozinho' kera: di-eku di-a-pidana nha ha-da kayu-pidana kera di-eku di-a-nha
'De repente a luz ficou parecida com essa (Himpada)'
haw nuha nhuta nu-dia nu-a-de du-a-pidana 'Sim, eu vou levar (ela) de
di-wasa di-eku di-a hiperiku-se-pidena di-uka di-wha di-swa di-eku di-a
I volta, ela falou'
kayu-maka naha fiamu awakada-se na-dia-pidana 'Por isso os curupi-
'(0 cip6) arrebentou, caiu no chao, e de repente ele cain como morto'
diha hiperiku-se di-pha-ka di-swa duhua du-masika du-eku du-a-
ras ficaram no mato' pidana yawi-pasi hanu-ite-pidana 'Quando ele caiu no chao, ele de
I diwesewya-nuku hya-ka-mhade i-dia-niki 'Entao voc<\s entao vao ficar
assim mesmo'
repente se transformou numa on9a grande'
diRemhlini 'andar, passear'
diha yakale-peni-nuku na-kesi-pe-nuku na-pana-pidena thui-niki pa:- di-kesini kayite-pidena di-emhani na-ine yawi ka-fiha kemhani-ne
I yakdle-se naha peme-kapi aca na-dia-pidena 'Mandaram os compa-
nheiros deles desse povoado embora para outro povoado; ficaram s6 (~)ulit
'Como parente deles uma on9a andava comendo (gente)
di-ya di-emhani 'A pomba andava chorando'
cinco homens' dhematha di-emhani di-wasa-nhi-sina d£-ka di-wa di-a-sina 'Andou
I 'insistir; nao deixar'
nuha pi-na ma-dia-kade-ka 'Nao te deixei, insisti'
gritando, pu!ou, riu, e foi embora'
hinipuku-pe i-thirikuna-se di-uma di-emhani-pidana 'Ele andava procu-
diM mami-ne ma-na-kd-de-pidana di-apua nha-ne di-na ne-ma-dia-ka- rando (comida) perto da ro9a'
I de-pidana kayu-naka dhima di-apua-pidana-ha ho-fio-1o di-a-pidana
kayu diha di-apua-kd '0 inhambu nao queria cantar, elas insistiram, af
nuhua-mi-sini-nuku pi-kada-iha pi-fiha-nipe pi-emhani-nuku 'Deixe
urn pouco de comida que voc<\ anda comendo para mim tambem'
Iii myaka-kana-pe Iii inaru-pidena du-masiketa Iii wa-wheri ina-nuku
I ele canton'
di-dieta 'entregar; retomar (alga)' depi-pe di-fiu di-kwa-pidana di-emhani-pidena Iii inaru du-masiketa-
nhina wa-na hiku-na na-wand-karu-nuku 'Os que surgiram de 'Casa de
nu-wedo ketemite-se-nuku Iii iCiri-nuku pi-dieta di-a-pidana 'Entrega
surgimento' (Wapui-cachoeira) foram estragados pela mulher; o nosso
I essa ca9a para minha irma menor que ficou (em casa)'
ne-a-ya nhuta nu-ruku nu-a pi-na nu-dieta-de di-a-pidana nhuta-mi nu-
avi'\ deitou com a mulher que (ela) nos n6s 'estragou' para chamar assim
(de ifie)'
nu-se nu-dieta-de di-a-pidana 'Vou te levar naquele Iugar de onde que hipe-thiwa-se-pidana na: maka-yawa-pe nheka na-kasu-ha nheka
I eu te tirei, falou'
'para tnis'
nheka nemhani depiha-tiki na: te dekina na-dia na-yii-nhi 'Eles foram
para barranca, e cavaram urn buraco no barranca, sairam de manha e
ha-yakare-nuku pi-ka pl-dieta 'a!he para Wis, no povoado' voltaram a tarde'
II 162 163
I.
I
I
Bol. Mus. Para. Emflio Goeldi, sir. Antropol., 17(1), 2001 f,~;'·rimdo Tariana - Porlugu€s e Portugu€s- Tariana
I
di-iru 'arrastar' diseta 'ir para cima, mandar subir'
dhi, di-hi ~entra'
dukuliphe-na-se dike kala di-uka di-ema di-ema-ka-pidena diha
di-ka di-seta 'olhou para cima'
iiamu iya dis eta, iya kale enu dis eta '0 curupira mandou chuva, vento, e I
'(0 Kali) entrou no tronco aberto de imbauba e· ficou hi' -'·' trov3.o'
ke: di-wasd hiiia-na-tuda dke-ka-botka mdcia 'Se urn pescado que
pulava entrasse na puc;:a seria born'
di-wana diseta 'Chamou para cima'
walikasu-nuku di-a iya-mka di-seta 'No infcio o curupira mandava a I
diha-misini mdwali-maka dhe nawtki-nuku di-fiha di-yii-nhi di-pumi-se chuva'
ka:-weta-maka-pe dke di-weta di-iika-nki nawfki-nuku dikya-maka dke
'Ele tambem entra na pele da cobra, depois coloca armadilha (tipo
df-kana 'faixar'
te ydwyali diyepua wa-ruku wa-kana mukutu-ali nha na-li 'Descemos
I
roupa), entra na pele de homem' faixando ate Yawiari, no igarape chamado Mukutuali'
di-na na-kapeta-kasu na-musu-i-ta diha p{ri-nuku nheta nhe-sina Iii
ina-nukuna-pit'-sina thui na-musu-i-ta-niki 'Para 'benzer' elci fazem
kupke di-ndwa di-iia-nki-pidana depi-pe di-a-ka di-kana dinu-pidana
di-yii-nki dapa '(Vm homem) ficava coletando peixe, e a noite andava I
sair, trazem o Yurupary para casa (fazem entrar), chutam as mulheres, faixando matando paca'·
fazem sair'
dika di-ya:-ka dika kitisi iya di-wka-pidana kanipa kanipa di-wka-ka
di-kdna 'andar de quatro patas'
diha emite-ne ma-kana-kade-daka '0 menino ainda nao esta
,I
na-kd nha nawfki na-ddwa nhe nd-pidana 'Quando ele (Lua) chora, as eugatinhaudo'
Higrimas dele caem como chuva pesada eo povo se esconde dele'
di-wheta 'se perder'
yawi yarupe-ne di-kana-ka '(0 menino) esta andando de quatro'
Ne nhua kaniri ya-dapana pi-uka-ka pi-wha pi-swa pi-kana-ka pi-a
I
di-kiya 'andar na beira' 'Quando voc~ chegar na casa do meu pai, se deite e ande de quatro patas'
Hi lwyari wika wa-hiya we sa wa wa-thaka wa waka-na 'Fomos abeira
do igarape I wyari, subimos e atravessamos'
di-kkemuku 'esguichar'
d£-mara 'baixar, ir rio abaixo'
I
dkfsa, dfsa 'subir'
diha diydsali-pidana dhisa dia kupke ka-pki-nuku di-wapa-kasu-ka
'Ele subiu sozinho para esperar o vendedor de peixe'
di-mare-ta 'mandar baixar'
di-ka di-mare-ta 'Olhou rio abaixo' I
di-matdmata 'remar com dois remos'
wesa wa 'Vamos subir'
paita-pidena keteme disa-pidena-kha di-a te di-epu-se 'Urn que faltou
subiu ate a cabeceira'
di-miiia 'surgir'
dl-miiia di-uka 'surgir' I
ka-keri disa di-nu di-dia di-nu di-ni-nipe-pidana 'A Ina estava dando na-rhifia na-nu nema na:-sina nafza 'Eles surgiram e ficaram'
voltas'
kwaka lanckii disa di-a-pidana disa di-lcd 'Como e, a lancha estava
na-mifia na-keiia-sina dlha"-dapana-nuku na-nu nhe naka nema-sina
'Eles surgiram e entraram (na casa do Surgimento)' I
subindo, ele viu' di-miiia 'fermentar'
ne-ite-se-pidana di-efne disa di-nu di-ka-pidana di-mareta 'De h'i que
ele veio cheirar gordura, e (o pequeno) olhou para baixo'
payaru di-mifia-naka '0 caxiri est8. fermentando,
maca na~wesyt-pid na-wketa marawf-karapf-se nawketa-esta-
I
iya disa dinu-ka-naka 'A chuva esta chegando' pidana sido na: na-naku-nka sidoa na-naku na-sipiru diha dikasido-
164 165
I
I
Bol. Mus. Para. Emma Goeldi, slr. Antropol., 17(1), 2001 Diciondrio Tariana- Portuguese Portugues- Tariana
yape-nuku na-yana diha hiwiri-ka na-kti na-nua na-kudu na:Jta du-a-na di-ndwa 'entrar na armadilha (parapeixe, cac;:a)'
nhua hado-tha na-kudu na:Jta diha di-m{fia-ka na-kti nha na-pisu-nha kuphe di-ndwa whawerinipe-se-nuku, nha nanawari whyume-naka
du-a-nha 'Moem (a cana) bern, espremem e tiram o caldo da cana, '0 peixe entrava na armadilha (aqui) na epoca dos nossos avos, esse e 0
depois colocam no prato; quando ele resfria, despejam, jogam- assim ultimo Iugar das armadilhas de!es'
que a minha mae falava- quando sai espuma, espremem (outra vez)'
di-naweta .'sepa~r, colocar a parte'
diha-nuku pa-kudu pa-kudu diha di-mifia-ka pa:-kapa-pisu pa-ira-na
Yapirikuri di-naweta-sita de:pi ehkwapi '0 Deus separou o dia e a noite'
diha 'Misturam ele com a mao, quando esta fermentando, espremem e
bebem'
Santa Rosa-peni yarupe puaya pi-naweta, wa-yarupe puaya pi-naweta
'Coioca as coisas do pessoal de Santa Rosa separadas das nossas'
di-mUsu 'sair'
na-pumi-se nahti pedalia-pe na-sisti-li-se nekana nha-had6-nuku ka- di-iiumutti 'andar no raso do igarape'
fiha-kali di-musu-pidana d{-nu 'Atras deles vieram os velhos, quando dl-nu 'vir'
eles acabaram, (veio) chefe deles quem comeu a· mae deles' nd-pumi-se nahd pedalia-pe na-sisd-li-se nekana nha-had6-nuku ka-
dihya flap u-se di-wha thepi di-ayhya di-mara di-a di-aphua di-dawa di- fiha-kali di-musu-pidana d{-nu 'Atras deles vieram os velhos, quando
mara di-a puale-se-pidana di-fiu hotho-kha di-a te diha-puna-se di- eles acabaram, (veio) chefe deles que comeu a mae deles
musu di-uka di-dia 'Ele (onc;:a) cain nas aguas do igarape, baixou, mer- ihya-niri aptile-ka di-dia di-nu di-fia-ka diha ikasu-nuku ne-hyukade-
gulhou, escondeu, subiu e foi embora ate conseguiu sair naquele naka '0 vosso pai foi para outro Iugar, ate agora nao voltou'
caminho'·
dekina wika lesa diha u:ni lesa di-fiu di-nu di-fia-nhi-pidana te wadena
wha pani-s{ wa-musu-kasu wa-ka na-ka wh~ 'J:i estamos saindo perto diha-pi di-patu 'A tarde comecava a ferver agua, a agua subia e quase
da nossa casa'
chegou ·ate o buritizeiro'
ke:ca na-musu na-nu-pidana na-ya-yawa-se na-na kawhi di-kuna di-
ne-wa-rahta-ka-na wa-na iya di-nu hanipa-pita 'Af fomos bubuiando e
sue-pidana kay-di-ni-ka-fiami nha ke:ca na-doleta nhe na:-pidana na-
baixando, a chuva pesada veio para n6s de novo'
yti-yawa-se na-d6leta thuy diha kawhi-nuku na:-pidana 'As formigas
ha-keri disa di-nu di-dia di-nu di-ni-nipe-pidana 'A lua estava daudo
estavam saindo do buraco deles, ele pegou a farinha com a mao, e jogou
voltas'
para e!as, que comec;:aram a carregar tudo para o burraco'
pi-na nu-kisi-pe ya:pi nu-sapata-hyume nhuta nu-nu nhua 'Depois de
di-musu-i, di-musu-i-ta 'fazer sair'
sofrimeuto com e!es eu trouxe amigos para voce'
di-na na-kapeta-kasu na-musu-i-ta diha p{ri-nuku nheta nhe-sina fii
ina-nuku na-pit-sina thui na-musu-i-taniki 'Para 'benzer' eles fazem (as di-iiuplru 'se mexer'
mulheres) sair de casa, e trazem o Yurupary, chutam as mulheres aos emite difiupiru-naka di-na-ka di-daka '0 menino esta se mexendo, que-
chutes' rendo urinar'
166 167
Bol. Mus. Para. Emltio Goeldi, ser. Antropol., 17(1}, 2001 Diciomirio Tariana -Portuguese Portugues- Tariana
168 169
I
I
Bol. Mus. Para. Emmo Goeldi, sir. Antropol., 17(1), 2001 Diciondrio Tariana- Portuguese Portugues- Tariana
hiku-nha di-rapa-pidena ni-mara di-nu-nha 'Entiio ele (Kali) veio des- di-pumi du-nci dhimitci-pidana syciwa-se dimfta di-sci-do-peru-nuku di-
cendo e cantando' wane-pidana di-rukuita dfra-ka ni-iiha 'Depois que ele queimou ela (a
neta) no fogo, queimou, chamou a velha para descer, e mandou comer'
di~rUku 'descer, pousar, baixar'
d~-amhuci di-ruku di-a ni-yci-ka hot6~pidan ma:pa-nuku '0 'fantas- di-rUku-i-ta-ka 'para baixo':
ma' inclinou rachando mel' cii-nuku pai-ya-dapana i-ruku-i-ta-ka di-dana-mikiri di-swa-thaka
haniri-nuku du-kci-pidana du-wha-thepi du-a du-aphua hu/khadu-'ruku· 'Logo em baixo do co!egio tern urn sinal'
du-a-pidana kuphenisado-se-sina du-a 'Ela viu o pai; ela cain na clgua,
di-stiwa 'arrancar-se, andar denb·o do mato'
mergulhou, e foi embora; ela era peixe'
diha mainiki kesaniwani-ne diha awakada-nuku di-asa-ka fiamu fiame di-serika 'espalhar'
di-ruku di-a-na 'Quando o cheiro do breu foi se espalhando, o curupira pi-ka pi-serilca pi-pe 'Olha para tudo quanta e !ado e avista de Ionge'
foi calando' Iii keri di-ka di-serika di-eru thuya-nuku 'A Lua olhou para tudo quanta
ne-a-ya nhuta nu-ruku nu-a pi-na nu-dieta-de di-a-pidana nhuta-mi nu- e !ado'
nu-se nu-dietci-de di-a-pidana '"Vou te levar naquele Iugar de onde eu te ma:Ci nhameta na-siwa na-serika 'Estao espalhando mal pensamento
tirei", falou' sabre eles'
te yciwyali di-apua wa-ruku wa-kana mukutu-ali nha na:-li 'Descemos ira-mha pa-seri-ka-pana 'Ternes que espalhar'
faixando ate Yawiari, no igarape chamado Mnkutuali' d1 h1 nu-wheri-nipe na-serika naka nema-nhina 'Lei meus av6s pararam
de espalhar'
'fazer aos poucos'
episida iiame di-ruku di-a-na '0 motor estava se calando aos poucos' di-sol6 'sair, deslocar-se'
kaweni-peri pa-ruku-i-ta yarusi di-ruku di-a-ka 'Se abaixa o prego, a padukunia-ni-da di-solo di-ruku di-a 'A liimpada caiu (foi desamar-
mercadoria fica mais barata' rada)'
hipay di-solo di-ruku di-a 'A terra afundou (se moveu para baixo)'
di-rukuita 'deixar cair'
jambu di-siwa-na t!i-solo '0 jambu caiu por si mesmo'
mu:ri di-a di-ruku-i 'deixar mandioca mole de molho'
nuni hotho nurukuita 'tirar' (nu-tuda-dhala-kasu) diha di-ya di-solo di-wha di-a hipe waliku~se 'Af a casca ficava dentro
da terra'
didietci-duli di-rukuita hekunape-nuku 'Estava ventando e derrubando
os paus' di-solo-kha di-iiu di-a-pidana lesa-ncii-se-pidana di-nu di-wha di-ema
dihya-pi tewi-dq-pi 'Subiu de repente, e foi enfiar (os buriti) no !ago
'cair, descer': fervente'
pathina du-mataa du-rukuita 'De repente ela deixou (a crianga) cair' madali-pia dti-iia-pidana duha sapatu-ne duhua dhima-ka di-solo-kha
'para baixo' di-ruku-kha di-a-pidana hipe wciliku-se 'Ela bateu tres vezes, e ele.caiu
dhita di-pe di-nci kapiCiri-whi-ne dhita di-pe di-matara-taka di-ruku-ita dentro da terra'
di-pe-sina di-ruku-kha di-a di-a-sina pamuiia-ne· 'Pegou (o pipi do Mota! di-a-ka ke:ka-pidena di-uka di-ema di-ema-sita yuwapiku-iha di-
irmao), jogou para baixo, cortando no meio' ema di-solo-kha di-ruku di-a-pidena 'Mota! A terra rachou, paron urn
di-ka di-ruku-ita-pidana 'Olhou para baixo' pouquinho, e foi descendo
di-peta di-ruku-ita 'Ele puxou a canoa para baixo' di-soli( -ta) 'tirar'
170 171
I
Bol. Mus. Para. Emmo Goeldi, ser. Antropol., 17(1 ), 2001 Dicimufrio Tariana- Portugu€s e Portugu€s- Tariana
I
pa-fia-ri-nuku pa-soleta 'tirar a roupa' yakoleka-nuku dapikha-ne nu-tutu nu-thaketa 'Amarrei a porta com a
kuphe-nuku koleda pa-soleta 'Tira o peixe do anzol'
di-siwa-pidana di-sole dihya-maka 'A camisa saiu por si mesma'
cord a de urn !ado para outro'
di-ukd 'chegar'
I
duhua da:kida-pidana du-Sole ( du-soleta) du-pinita-ka-niki 'Eia estava dukuliphe-na-se dike hala di-uka di-ema di-ema-ka-pidena diha
me perseguindo, tirando (o meu anzol)'
nha sirura-pe na-soleta na-yha na-mara na-nu-pidana 'Eles tiravam as
'(0 Kali) entrou no !ronco aberto de imbauba e ficou hi'
ke:ra de:ru-pidana enu-kwa-se yaUri (kerd-naka) (Yasene yarupene)
I
cal9as para nadar' kera-mya · di-uka de:ru-sina kera-da-pasi-se-sina iha-yana-sika na:
kwe-mhade wa-ni wa-soletapa:-da-nuku na-pidana 'Como vamos tirar
outra cabe9a, falaram'
nhameta kasina-misini-nuku hiku-mha 'A luz ficou no ceu, s6 a luz
ficou, voces sao como l§.mpadas, pensaram eles, ate agora aparece
I.
pa-sole 'caixa' assim'
pa-sole-kema '!ado esquerdo, de colocar as caixas'
diha pasole-nuku di-ku-pidena d{-ku di-ka-pidena diha naw{ki-ne
di-dia-ka di-uka di-sado di-kwisa-pidana 'Quando ele voltou, a esposa
xingou ele'
I
'0 homem abriu a caixa para ver (que tinha dentro)' 'conseguir':
di-thakd 'atravessar'
nu-thaka nu-a-de 'You atravessar'
dihya fiapu-se di-wha thepi di-ayhya di-mara di-a di-aphua di-dawa di-
mara di-a puale-se-pidana di-fiu hotho'kha di-a te diha-puna-se di-
I
musu di-uka di-dia 'Ele (on9a) caiu nas aguas do igarape, baixou, mer-
diha-misini di-ayha di-thaka di-a-pidana te awakada naha pa:thida-
pidana di-pdtu 'Ele nadou atravessando ate encostou no malo'
ne kwe pa-thaka-hyu ma-hyu-na-ma-pidana 'Era diffcil atravessar'
gulhou, escondeu, subiu e foi embora ate couseguiu sair uaquele
caminho'.
I
'movimento para o centro'
di-thaketa 'fazer atravessar'
kayu-maka diha hema de:pi di-nu-ka diha da:ki-kha nu-api-ni-kha nu-
dhe di-uka di-ema 'chegou e ficou'
'resultado'
I
thake diha hinipu pamufia hema-ya-puna-nuku diha-kha-se hema di-nu-
ka d(h)ipoleta di-wha de:ru di-eku di-a-mha-naka 'Assim quando a anta
vern de noite ela vai escorregar no cip6 que eu coloquei atravessando o
nese di-uka di-eru-pita 'af ficou pendurado'
kay-na-ni-nisawa kw{si di-ara di-uka di-wha-pidana '0 mutum voou na
dire9ao deles e se sentou'
I
caminbo dela e vai ficar presa'
'atrapalhar'
nuhua hinipu nu-a-ka kd-kama di-thaketa 'Urn bebado atravessou o
d{-wa 'entrar (no mato, no igarape)'
dhematha di-emhani di-wasd-nhi-sina d{-ka di-wa di-a-sina 'Andou I
gritando, pu!ou, riu, e foi embora par~ o mato'
meu caminho atrapalhando'
ne-wa-rahta-kci-na wa-na iya di-nu hanipa-pita ne kwe pa:-li mahyuna-
ma-namaratahka kale dithake-na 'Af bubuiamos, veio a chuva pesada,
awakada-se di-wa 'entrar no mato'
pi-wapi-a 'Entra, vail' I
diha-pua-nuku na-mifiti na-wa na:-sina 'E!es entraram e surgiramnessa
era diffcil, a onda e o vento estavam atrapalhando'
'atrav6s'
cachoeira'
di-wa 'ser afluente'
I
pi-ka pi-thaketa 'Olha.do 6utro !ado (atravessando)' 'entrar (dentro da casa)
172 173
I
I
Bol. Mus. Para. Em(lio Goeld1~ stir. Antropol., 17(1), 2001 Diciondrio Tariana ~ Portugu€s e Portugu€s- Tariana
diha-maka-nuku di-wa di-a di-soleta '(0 CObfa) tifOU a mascam da · di-wera 'cair (cabelo, folha, fruta)'
cobra (e eutrou no corpo humano)' d(wera thui dia diwhida masa:lite 'Caiu tudo (cabelo); a cabe9a dele
ne-paita pa-wa-li side-pidand 'Ninguem entrava (por causa da cobra ficou careca'
brava)' htniri diydsari di-wera di-ruku di-a '0 ukukf cai sozinho'
na-khani-pidana wyaka na: iiapu-se na-wa na 'Foram embora e en~ra du-wera-yali (kaidoko) 'Ela esta cobrindo (urn Iugar) (de areia)
ram no igarap6' kay-na-ni-nisawa kadawaica di-wera di-ruku di-a-pidana 'Assim o
di-weta-ka 'no mato, no igarape' cabelo do Kadawa cain'
kep{ri-ali kepitand-pua-se diha-pua-se diha-pua di-weta-ka di-wa di-a-
mha pa:-pua 'No Igarape de piissaro tern outro (igarape) mais para di-whti. 'cair'
dentro' dumari, hiniri di-wha-ka 'umari, ukukf cai'
nu-ka nu-we, nu-ka nu-weta-ka 'Estou olhando na dire9ao do mato au mhiiida pini pi-wha-da phia-se 'Cuidado, .vai cair'
do igarape' pawhanipa wtka-se ptwha-da piruku phia 'Vai cair (do alto) da cadeira'
dt-wa 'ficar (alegre, triste, cansado)' iya di-wha 'chuva cai'
puwhiperi nu-wa-ne 'estou sentindo alegria' di-sami-se-se mdfia-pidana weinu/winu/uinu di-wha-tephi na-wha-
puwhiperi i-wa-ne 'sentindo alegria, com alegria' thepi na-pidana nd-mara-kha na-pidana-ha 'Acertou nas costas dele,
di-wese-ya-pidana-nha hama na-wa na: na-ya-nhi 'Entao eles (os ele cain na agua, e foram todos embora'
Wanano) ficaram cansados' haniri-nuku du-ka-pidana du-wha-thepi du-a du-aphua hu/khadu-ruku
na-na-pidena hama di-wa Iii yapirikuri 'Yapirikuri se cansou deles' du-a-pidana kuphenisado-se-sina du-a 'Ela viu o pai; ela cain na agua,
di-wdsa 'soltar, escapulir, desamarrar (armadilha)' · mergulhou, e foi embora; ela era peixe'
dita-mi di-wasa di-eku di-a 'Soltau o que eu tinha fechado' -di.hya fiapu-se di-wha thepi di-ayhya di-mara di-a di-aphua di-dawa di~
nu-Care nu-wasa nu-ruku-i-ta-naka 'Estou soltando omen cabelo' mara di-a puale-se-pidana di-fiu hotho-kha di-a te tf.iha-puna-se di-
nawiki na-tutu-nipe na-wasa-ka 'o que as pessoas amarraram se salton' , mu'su di-uka di-dia 'Ele (on9a) cain nas aguas do igarape, baixou, mer-
di-wase(ta) 'fazer soltar' gulhou, escondeu, subiu e foi embora ate· conseguiu sair naquele
pa-weta-nipe:nihka na-fiha-tha-nihka na-saweta-nihka-thui-niki 'Pei- caminho'
xes corneram, e fizeraxp a armadilha soltar' di-wasa di-eku di-a hiperiku-se-pidend di-uka di-wha di-swa di-eku di-a
di-wasti. 'pular; aparecer de repente' '(0 cip6) arrebentou, cain no chao, de repente ele cain como morto'
dhematha di-emhani di-wasd-nhi-sina dt-ka di-wa di-a-sina 'Andou dihya nawikipa:-na-pidana hinid-na di-niwa-ni(h)na di-fiha di-de-
gritando, pulou, riu, e foi embora' pidana kiyaku hiniri di-wha-ka di-kd di-niwa di-waketa niya-nhi(tha)-
ke: di-wasd hifia-na-tuda dhe-ka-botha macia 'Se urn pescado que pidana '0 homem estava colhendo ukukf no chao, ele vendo que o o
pulava entrasse na pu9ii seria born' ukukf estava caindo forte, ele estava coletando e juntando'
meda-pidana di-kolota di-wasa kolo-kha di-ruku di-a diha dapa-nha
di-whe, di-wheta 'assentar, ficar Iii (para parte quebrada)'
'A paca derrubou a Margarida, pulou, e foi embora'
paita pa:wadqli di-wasa-mahka nuna 'De repente me ocorreu uma awida di-thuka di-wheta-mahka-niki 'Quebrou a agulha, a parte que-
ideia' brada ficou'
.':,
174 175
I
Bol. Mus. Para. Emma Goeldi, sir. Antropol., 17(1 ), 2001 Diciomirio Tariana- Portuguese Portugues- Tariana
I
duha fnali hfru-peru-ne tfya du-tukhd du-whe-nikf du-eku-td-nhi-pidand dekina wika lesa diha u:ni lesa di-fiu di-nu di-fia-nhi-pidana te wadena
pani-si wriliku-se 'A av6 do Mucura quebrou a cuia, assentou, correu
para dentro da casa de novo'
diha-pi di-Qatu 'A tarde cornecava a ferver agua, a agua subia e quase
chegou ate o buritizeiro'
I
di~ytlna 'passar' di-solo-kha di-fiu di-a-pidana lesa-ndi-se-pidana di-nu di-wha
nu-yanata nu-yena nu-a-mha 'passei por cima;
pema-kapi pa:-da di-yanata 'seis'
di-ema dihya-pi tewi-dd-pi 'Subiu/arrancou de repimte, foi enfiar (os
buriti) no !ago fervente'
I
iyhe-da wisf-wai di-de-pidena ne-pidena nawfki di-a diha wisf-wai dihya fiapu-se di-wha thepi di-ayhya di-mara di-a di-aphua di-dawa di-
dalipadiha iyhe-da-ne-nuku md:mi di-weta-ni-wa-pidena ne di-yana:ta
di-d '0 besouro tinba a cerca de armadilha, af urn hornern passou perto
.mara di-a puale-se-pidana di-fiu hotho-kha di-a te diha-puna-se di-
musu di-uka di-dia 'Ele (on~a) caiu nas aguas do igarape, baixo)l, rner-
I
dessa cerCa' gulhou, escondeu, subiu e foi embora ate conseguiu sair naquele
di-yena 'pas~r, parar'
ne-tiki ne.-na wa-yend wa-yena-kapud yuwaptku 'Af passamos urn
carninho'
di-ita 'levantar'
I
pouco para frente' diha di-ca-le-nuku dhita dinitd-pidana di-kd 'Ele levantou o cabelo dele
diha hipa-pe di-yena-thui 'A canoa passou por todas as cachoeiras'
'ultrapassar, ficar demais'
e olhou'
kuphe ni-hya-pidana di-api-sa-pidana di-api di-pe-pidana di-api mita-
I
pidana dihya kuphe kapatu-pu/p'-pidana 'Peixe corneu (a isca), (o
he:ri kepina di-yena di-a 'A rnutuca ficou satisfeita dernais'
fii-se-nuku he:ri na-yena-naka 'Tern muita mutuca no porto' . rnenino) tirou, puxou para fora, fez subir o peixe, s6 que era urn
caranguejo'
I
·di-yeneta 'fazer passar, colocar' kayu di-ni-ka-yami di-na du-api du-=ita du-apita du-a-pidana te nha
phita pi-yeneta 'carregar para deixar na cabeceira' (so canoa)
pi-ndku pi-yeneta 'carregar no ornbro'
talima dalipa-se 'Assirn ela arrastou ele para cirna ate o tapiri deles'
di na-pala na.:i.ta na-yena ndka 'aquf deixaram ela, passaram'
I
di-a-pidana-pita di-yena di-yeneta-ka-iha di-a di-dukunia di-kd maca- ne-tiki-pidana na-yuta-kha nd:ka na-swa panihta-nipe na-sisd-pidana
puna-pidana di-swa di-eku di-a diha-puna 'Foi, passou, deixou passar
urn pouquinho, acendeu para ver, e Ia estava urn carninho bonito'
wha ita-whya wapita wa-yefl:eta-na 'fizemos a nossa·canoa passar'
na 'Os pequenos estavam dei~aos
'para cim3.'
de cara para cima, desmaiados'
I
a1 ri.a:pala ncz-=ita na-yena ndka 'aqui deixaram ela, passaram'
di-yeneta-ka 'adiante'
nu-ka nu-=ita 'estou olhando para cirna'
di-pe di-=ita 'jogou para cirna'
1ta-ka-se 'para cima'
I
pa-pulikuda yamfna i-yenetaka-pidana khamerikuna 'rnais adiante
waha alia-li1ta-ka-se 'acima de onde n6s estamos'
soon'
. di-yil, di-iiu 'subir, ir para cima'
·,··
R. Verbos de posi~a
I
nawha naswa neyii nawha halo namaCika nawa naha 'subiram, fi.caram,
transformaram em macaco'
diha diydsari-pidana disa fiiyu dia kuphe-kaphi-nuku di-wapa-kasu-ka
di-dmia 'bubuiar'
di-€ma 'ficar em pe; parar, ficar'
I
'Ele saiu sozillho para esperar o vendedor de peixe' na-mifia na-nu nema na:-sina naha ·'Eles surgiram para fi.car'
176 177
I
I
BoL Mus. Para. Emflio Goeldi, sCr. AntropoL, 17(1), 2001 P?/Jicor~dO'·Tan- Portuguese Portugues- Tariana
ikasu-nuku wa-daka wema 'AgOra vamos urinar em p6' kapatu di-macika di-wha de:ru di-a-nha '(0 filho do Kali) transformou
kay-di-ni diha di-daka di-yema pi-iiha-thara pi-pe ai-ne di-a-sina em bod6, e ficou colada em baixo da canoa'
'Assim ele estava urinando em pe, (e) o irmao dele ffuou para o irmao: kera: di-eku di-a-pidana nha ha-da kayu-pidana kera di-eku di-anha
"aponta para ca (o pipi)"' 'Picou luz, como essa (liimpada) ficou a luz'
di Iii nu-wheri-nipe na-serika naka nema-nhina 'Lei meus avos pararam 'fazer sexo':
de espalhar e ficaram' di-na-tha-pidena di:ru ma-na-ka-de-pidana duhua-nhe 'ele queria fazer
Mot{jf di-a-ka ke:ka'pidena di-uka di-ema di-ema'sita yuwapiku-iha di- sexo, mas ela nao queria'
ema di-solo-kha di-ruku di-a-pidena 'Mot5! A terra rachou, paron urn di-wese-whya nu-na pi-na-ka pi-eru p(ma-se du-a-pidena haw di-a-
pouquinho, e foi descendo' pidena "'Se voce quer fazer sexo, vern tinguijar (peixe)" ,.falou ela, sim,
pa:-kada du-a du-ka-pidana diha-yawa-nuku sede-pidana, sikyami di- falou ele'
ema-niki kwe pa-keta-hyu mahyuna-ma-pidana h1ku-pidana di-ni di-
'ficar com o olhar preso'
yiile diha-yawa 'Urn dia ela chegou olhou no burac.o, nao estava (mais),
phia hiku-ka pi-eru-nuku ina-mia-naka pi-ka pi-eru
s6 a capoeira ficou, nao dava para encontrar, assim desapareceu o
'Quando voce aparece, s6 fica olhando para as mulheres'
buraco'
Iii ke:ri di-ka di-serika di-eru thuya-nuku 'A Lua olhou para tudo quanta
di-emeta 'colocar em p6, levar': e !ado'
ne-se di-uka di-dakiru-nuku uni i-thirikuna di-emeta-pidana d{ra-ka di-
di-erita 'colocar preso (algo)'
p ita 'Ai levou aneta a beira do rio, e mandou tomar banho'
pi-dana pi-erita 'escreva, coloca por escrito'
ha-ehkwapi awakada-nuku maca halia-bala nu-emeta-naka di-a- nu-sueta-niki nu-tutu-sa nuerita 'Coloquei (urn pedas;o de papel) preso'
pidana 'Bu estou colocando uma luz bonita nesse mi:mdo no mato, falou
pi-ka pi-erita 'Olhe bern'
(o Sol)' nuCare-nuku nu-patita nu-erita 'Prendi o meu cabelo'
nhuaniri nu-nq. di:ta di-emeta h(peri-ne '0 meu pai me fechou com pari' uwhema nu-erita-naka 'Estou colocando a J.?Orta'
diha (nalyana ma:mi ya-puna ke:ma-ka-whi-nuku dhita di-ya-puna-se hipada-kwanapa:-ka-li per ita diha 'Dava para enxergar a planfcie da
di-emeta di-ya-puna ke:ma-ka-whi-nuku ma:mi ya-puna-se-pidana di- · pedra'
emeta '0 mucura malandrico tirou a pena do caminho do inhambu, e '
colocou a pena no caminho dele' di-k6lo 'balan\'ar, rolar'
ka-kola-ka-whya 'carro'
di-eru, de:ru 'colocar, ficar preso, grudado' du-kolo-ka-kha du-ruku du:a-ka 'Ela se balans;ou e cain'
yupisa di-eru-naka 'A sujeira esta grudada' na-kolo-ka na-ruku na-pidana 'Eles rodaram'
de:ru di-pinita-ka di-a 'Esta perseguindo' diha nawiki yalana kayu hiku-ite di-kola-ka-kha di-ruku di-a-pidana
Cinu iCiri-nuku de:ru-naka '0 cachorro ficou pendurado no animal' amaku-se '0 homem parecido com urn branco rolou na rede para baixo'
nu-kctwana-se dhipa de:ru-naka panaphe 'Uma folha ficou presa na -kola
minh~pea· nu-kani-kolo nu-sueta 'empurrei'
ne-se-pidana di-yerit di-a di-na-pita '0 bod6 ficou preso af' ita-whya-nuku dita dipi-kolo 'Ele puxou a canoa'
de(u di-mara di-nu-pidana '(0 filho) veio atras dele preso' pi-uka-kolo pi-sueta 'Derruba como machado'
178 179
I
Bol. Mus. Para. Emflio Goeldi, ser.Antropol., 17(1). 2001
..Diciondrio Tariana- Portugu2s e Portugu2s- Tariana
I
diha Sipi-nuku ni-fiha di-na di-sitti-pidana di-sitti kholo(kolo) di-sueta- di-kweta 'pendurar'
pidana di-pumi di-sita-kayami-tuki-pidana diha hema di-dalipa ke:ma-
kari di-fiu di-ema di-eku di-a-pidana 'Ele apontou a arma, atirou, fez
rolar (a anta), depois correu perto da anta' .
di-wfka-pidana amaku di-tutu di-kwe-pidana di-na 'Amarrou e pendu-
rou a rede em cima'
I
di-dia di-ukti pluff-li pti di-kwe-tti di'a-pidena dhe di-ukti ditu-kana-pe-
dihya-pi-nuku di-uka kola di-sueta-pidena na-na di-waku-pidena paita
paita'-nuku di-waku thuy-pidena nawiki na-pada 'Af (ele) derrubou a
pupuuha, distribuiu entre eles, distribuiu urn par urn'
nukudi-kalite-pidena yakoleka mti:mi nu-kwe-ta-ka i-a hita kewhite-
nihka 'Voltou, entrou, mas na entrada pendurou (o homem), falou para
I
as filhas: "Pendurei urn inhambu na porta, vao tirar, ele tinha ovo (Ia
di-koleta 'balan9ar, rolar (alguem)'
dikoleta-nhi di-yema di-kama-ka '(Homem) esta se balau9ando de
fora)'"
diha-da ye:da-ne-nuku du-whepaneta du-kweta-pidana 'Ela trocou a
I
bebo' crian9a com pilao (colocando o pilao em vez do filho na rede)'
dikoletti diwha daine 'Esta se balan9ando de sono'
nhua dulipiru-nuku nu-koleta nu-ruku-i-ta 'En fiz rolar o tambor'
dt-mara 'flutuar'
di-mara di-nu hipa yekwe-se-pidana wadenti-tha-pidana di-amia 'Ele
I
di-koloteta 'fazer rolar' baixou de baixo da cachoeira, quase que alagou'
pi-koloteta pi-iiu pi-a 'Vai rolar (o tambor de gasolina)' di-sami-se·selmtiiia-pidana weinu/winu/uinu di-wha-tephi na-wha-
thepi na-pidana nti-mara-kha na-pidana-ha 'Acertou nas costas dele,
I
di-kwti 'ficar (pendurado), dormir na rede; vestir 0 avental tradicional'
ele cain na agua, e foram todos embora'
kudama di-kwa-naka 'Ele veste o avental'
phita pi-nu nuri-nuku nuhua-de nu-ntiku nu-kwa di-a-pidana 'Traz o di-mare ( -ta) 'fazer baixar; colocar para baixo; eugolir' I
men filho, von· deitar ua rede com ele' dira di-mareta 'engolir'.
kay di·ni diha iiie di-thi-sedite naha nawiki kema ka-kwa-nuku puaya-
pidana di-ni-pita 'Esse diabo sem olho vai fazer alguma coisa difereute
di-ka di-mareta 'olhar para baixo'
iwha i-mareta 'sentem!' · I
para os que·esUio dormindo na rede' di-pit' di-mareta 'chutar para baixo'
diha na-nti ka-maye-kali amaku di-tutu di-ka di-ruku-ita-ku di-kwa-
pidana 'Ele que tinha mentido para eles amarrou a rede e deitou'
dhewi-nuku hiper£w,i-nuku mepukU-pe na-wheta rza-mare-pidana 'Eles
colocaram essas cercas de parf eo cacurf na 3.gua'
I
phita pi-nu nuri-nuku nuhua-de nu-ntiku nu-kwa di-a-pidana 'Traz o ytiwaru dhita di-ruku di-a di-uka thepi di-mare-pirena eta-mikiri-nuku
meu filho, von colocar no colo (bitlan9ando), falou (o soldado)'
du-dia-kha du-a panis{-se du-wheri di-kwa-pidena 'Ela voltou, na casa
'0 Yawaru chegou, e jogou o coitado da aguia uo rio'
tara-kapua-pidana di-na di-ni hu di-mare-pidana te iiapu pamuiia-ka-
I
era deitado (na rede) o avo' pidana 'A correnteza, a agua levou ele ate o meio do igarape'
li1 myaka-kanti-pe hi inaru-pidena du-masiketa li1 wa-wheri {na-nuku
depi-pe di-iiu di-kwa-pidana di-emhani-pidena li1 inaru du-masiketa-
ne-ite-se-pidana di-eme disa di-nu di-ka-pidana di-mareta 'De Hi que
e]e veio cheirar gordura, (o pequeno) olhou para baixo'
I
nhina wawnahiku-na nG-wanti-karu-nuku 'Os que surgiram de· 'Casa de diha cinu di-eme di-mare-nipe-pidana '0 cachorro estava farejaudo
surgimento' (Wapui-cachoeira), a mulher estragou para eles, o nosso
avo foi a uoite deitar com mulher, a mulher n6s 'estragou' para chamar
assim (de ifie)'
para baixo'
kay di-a dihmeta di-kti di-mareta-pirena Ui di-eda wyaka-pidana halia-
kuru apia ntiyhyti-ka na-thtika 'Ele pensou assim, e olhou para baixo: · •I
180 181
" I
BoL Mus. Para. Emtlio Goeld~ sir. AntropoL, 17(1), 2001 Diciontirio Tariana- Portuguese Portugues- Tariana
Ionge tinha uma fumaga branca, porcos do malo estavam nadando e atra- di-swa 'ficar, deitar'
vessando o rio abaixo do porto' phaici-ne pa-wha-li pa-swa 'ficar de joelho, ajoelhar'
di~pfna 'e~ra, ·se perder no mato' phia hfri naha na-swa-ri ithani pi-wha 'Voce, ratinho, senta perto da
pa-pipina-li sede-naka .'N8.o tern erro' · cam a deles'
nu-pfpina-mahka 'Eu me perdi no malo' di-wesa di-eku di-a hiperiku-se-pidena di-uka di-wha di-swa di-eku di-a
di-pipina-hyume mhesiki di-fiami di-a 'Depois de se perder no malo '(0 cip6) arrebenton, cain no chao, e de repente ele cain como morto'
(ele) estava morrendo de fome' . pu! diha hema maca wainu-kalwinu-ka di-pha di-swa di-a-mha 'Pu!
ne-se-pidana deinu-niki deinu kani ma-dia-kade di-pipina di-a 'Af de Essa anta foi acertada bern, e caiu'
noite nao voltou, (porque) tinha se perdido' yapura-na ka-pha-kana ka-swa-pasi 'o pan com tronco caido'
d1 i-na nu-kalite-de Iii naha na-pipina-mi-nuku naha taria na-pipina- di-swa di-pereta-pidana di-daki-nuku di-peta khuli-khuli 'A cobra ficon
mi-nuku meda-pu-sina ina: na-mayiina 'Vou contar para voces como melando, acariciando o corpo dele
eles erraram e enganaram as mulheres a toa'
di-pipineta 'fazer se perder no mato' di-sue, di-sue-ta 'colocar'
I i'
I
Bol. Mus. Para. Em{[io Goeldi, slr. Antropol., 17(1), 2001
Diciondrio Tariana- Portuguese Portugues- Tariana
I
phia hfri naha na-swa-ri ithani pi-wha 'Voce, ratinho, senta perto da kay na-ni naha di-keci-pe-nha na-waka thuy-naka nhema-pidana diha-
cama deles'
'fazer por urn tempo'
rzai ithirikuna 'Assim e]es juntaram todos os amigos ao redor do !ago'
na-waka thuy di-ka dfra.dhita-pidana di-male-nuku diha-pidana nheta-
I
nha hiwya-si-pena-ka-pidena 'Eles juntaram tudo, ele mandou tirar _as
I
dihyana heku-na ithani di-wha di-swa di-pe-ta nUta-pidana dhinina- ·
nuku '0 malandro foi deitou nope do pau, mandou Ievantar o pipi dele' penas, e tiraram isso para o sopro'
di-whe, di-wheta 'pot' nawiki di-waketa-pidana-nha thuya nawiki na-waka-pidena nawfld-nha
di-sita dihya-p~uk di-uka kola di-sueta-pidena 'Ele juntou a gente,
dhewi-nuku hiperiwi-nuku mepuku-pe na-wheta na-mare-pidana 'Eies
colocaram es_sas cercas de pari eo cacuri na agua' todo mundo juntou, af derrubou a pupunha'
nawfki na-w61ca thui-pidana nama na-mare na-kefia-pidena 'Todo
I
iya na-wheta-pidana da:ne na-phuku-pidana na-phuku 'Fizeram chuva,
mundo juntou, e comegaram a tinguijar rio abaixo'
e as salivas cafram no buraco'
du-a-pidena duha kaini-yer[ du-matara du-wheta du-a 'Eie deixou sen-
tar no chao atura de mandioca'
di-wake, di-wake-ta 'juntar' I
nawiki di-waketa-pidana-nha thuya nawiki na-waka-pidena nawfki-nha
pa-wha-nipe 'sede, cadeira'
di-whe(ta) 'ficar para tras'
di-sita dihya-pi-nuku di-uka kola di-sueta-pidena 'Ele juntou a gente,
todo mundo juntou, af derrubou a pupunha' I
na-whe-niki 'Todos ficaram para tras' pune-nuku di-api di-waketa di-tutu-pirana 'juntou carana, e amarrou'
karaka-whya-nuku nu-wheta-da 'Senao
di-whaweta 'descansar, parar, criar, ressucitar'
YOU perder 0 aviao' dihya-mi-sini i-a i-pisa i-wake hema di-a-pidana 'Ele tambem falou:
''ajudem a cortar anta, I
kwame-ne kwame-ne di-whaweta di-nu 'Ele ressucitou aos poucos'
pu:we hekuna wika-se t:{i-whaweta· '0 macaco esta descansando em
cima do pau'
pi-ni-si pi-waketa 'Ajude!'
iihakasi du:ni duwaketa 'Ajudou a fazer comida'
yapirikuli di-ni-li di-wake-ne 'com a ajuda de Deus'
I'
pi-a pi-whaweta-daka 'Vai descansar'
ka-yami-kari di-whaweta di~mus di-nu· '0 morto ressucitou'
di-whawheta di-musu-i-ta kwame-ne 'Ficou melhor aos ponquinhos'
nuhuti-de i-na nu-ni nu-waketa du-a-pidana "'Eu vou ajudar voces",
falou ela'
hya kehpan{-nuku yapirikuri-mhade di-ni di-waketa 'Yapirikuri (Deus)
I
kawifna-pidena di-ni ne-pidena naha na-whawheta-iha 'Eie (o macaco)
fez engragado, eles (os antepassaaos) despertaram urn pouquinho'
na-ruku na-nu amuku-taku-mha kepittina wari-kasu naha !'la-whaweta-
vai ajudar voces, trabalhadores'
kay du-ni duhua fnaru du-kes(-pe-nuku du-ni du-waketa di-na 'Assim a
mulher ajudou os parentes deJa'
I
mi '(Os Irine) chegaram no Balaio de cip6 (acima de Iauarete) onde eles
foram criados'
dhuta du-Whaweta-pidana du-whaweta na-na du-tawinita thui na-
di-pumi diha yawaru naw{ki di-waketa-pidana thuya nawiki na-waka-
pidana desana kuphemene yep6sana panuma-pe ainfyu-ne surupe-ne
mayanakuni talia-mia-pidana sede wa-mina sede kayu-maka hiwhya-si
I
tawina-pidana hiku 'Ela pegou eles para criar, fez eles crescer. a~sim
eles cresceram'
na-yapa na-whaweta-pidana 'Benzeram, ressucitaram para ele'
sede-pidana Talia 'Depois esse homem Yawaru juntou todo mundo,
todo mundo veio, Desana, Piratapuya, Kubeo, Wanano, Carapana-
tapuya, Tuyuca, Baniwa, s6 Tariana nao estavam, n6s mesmos nao esta-
I
di-wtika 'juntar, reunir-se'
vamos, as~im os Tariana nao tern feitiqo'
J i
184 185
I ~I
Bol. Mus. Para. Em£lio Goeldi, sir. Antropol., 17(1 ), 2001 Diciomirio Tariana ~ Portugu€s e .Portugues ~ Tariana
!86 187
I
Bol. Mus. Para. Emtlio Goeldi, sir. Antropol., 17(1), 2001
Diciondrio Tariana- Portuguese Portugues- Tariana
•
•I
di-keta-pidana cinu hanu-ite di-na dhipa di-tutu di-apita di-a-pidana
di-api 'tirar, puxar'
'Encontrou urn cachorro grande, pego~, amarrou, e foi puxando para
nu-api nu-pe 'tirei' Ionge'
di-na du-suwa diha di-kap£-se dhupa diha-puku{-nuku du-api hotho- dhinuru di-tutu di-apita di-a-pidana dipumi di-yena di~a-pnt
pidana 'Ela apertou a mao dele, .e puxou anel p·ara fora' di-keta-pidana paita adaita 'Amarrou 0 pesco<;o dele, puxou, depois
pune-nuku di-api di-waketa di-tutu-pirana 'Puxou carana, juntou e passou/seguiu de novo, e encontrou uma cobra'
amarrou' di-O;pisd 'segurar cinto'
kuphe ni-hya-pidana di-api-sa-pidana di-api di-pe-pidana di-api niita-
pidana dihya kuphe kapatu-pu-pidana 'Peixe comeu (a isca), (o
di-apitd 'esticar'
nu-apita nu-a nu-kawana-nuku 'Estiquei a minha pema'
I
menino) tirou, puxou para fora, fez subir o pe~x, s6 que era urn
caranguejo'
kayu-maka diha hema de:pi di-nu-.ka diha da:ki-kha nu-api-ni-kha nu-
di:aru 'tirar agua'
nu-aru nupe 'tirar agua' I
•
thake diha hinipu pamuiia hema-ya-puna-nuku diha-kha-se hema di-nu-. .uni-ne pakuda uni paru-bala 'Joga agua (na ferida)'
kad(h)ipoleta di-wha de:ru di-eku di-a-mha-naka 'Assim quando a anta paru pa-pe 'tirar agua par~ balan<;ar a canoa'
paru-ni-da 'um copinho para tirar agua da canoa'
vem de noite· ela vai escorregar no cip6 que eu coloquei atravessando o
tiyane uni paru pa:pe uni taraka-ka itawhya koloma-ka 'Se tira agua da
•
caminho dela e vai ficar presa'
canoa com cuia, sea correnteza esta forte e a canoa esta balan<;ando'
kayu di-ni-ka-yami di-na du-api du:fta du-apita du-a-pidana te nha
di-aru-bala di-pe 'jogar agua para tudo quanto e !ado'
talima dalipa-se 'Assim ela arrastou ele para cima ate o tapiri deles'
nha nlte-ka na-nu nu-aru-kasu halo maini-ne 'Quando eles entrar, vou
•
nu-we-ri Juvino di-api-na-kusu diha-da-nuku di-api-kusu-na yapirikuli- jogar com breu neles'
di-ni-li d{-wake-ne '0 men irmao mais novo, Jovino, puxou o motor waha yalanata-nuku iiamu di-fiha-ka-niki wa"na di-fiha-da diha-se na:
para fora com ajuda do Deus' na-yarU.pe·-nlf:kU na-doleta na-rU.ku na itawhya-nuku narU kayama-nuku
•
nu-we-ri-nuku nu-a-na pi-api-kusu-pita pape di-ni-ka dhipa-botha 'Fa- na-pala na-yarupe-nuku nheta na-pala .nd-mara-kha na-pidana te
lei para omen irmao mais novo, "Puxe de novo para fora, talvez pegue"' Bara-se 'Senao vai comer para n6s, colocaram as coisas, tiraram agua da
canoa, colocaram jirau, colocaram as coisas, foram descendo ate
di-apita 'tirar puxando'
•
Manaus'
nu-apita nu.:J.ta 'Puxei para cima'
· diapita-bala dfwa dia awakadase 'Deixou sair, ele foi embora' di-batti 'baln~r
kayumaka nhua-mia-ka amku~se nubata nu-kwa 'Assim estou balan-
itawhya-nuku papitari pesa pa: 'arrastar a canoa para cima'
•
<;ando na rede'
ne-pidana du-apita du-a di-na te na-meyuta-mi 'Ela arrastou ele ate ka: meda di-bata dikwa 'Esta s6 se balan<_;ando na rede'
onde capinaram' kale di-dieta-ka ka:me-da di-bata dia 'Quando esta ventando, (o pau)
di-ruku di-apita pa:-puna-se-pidana 'Poi descendo arrastando a canoa
~
esta balan<_;ando'
pelo caminho' pu:we di-bata-ka·de:ru '0 macaco esta encostado se balan<;ando'
nu-cima nu-apita nu-emhani nu-yfi-ka 'Estou andando com o rabo
di-batuta 'balan<;ar'
arrastando'
188
189
J
I
I
Bol. Mus. Para. Emflio Go¢!ldi, s€r. Antropol., 17(1), 2001 Diciondrio Tariana- Portugu€s e PortuguOs- Tariana
I
di-batuta-nhi di-ema-pidana 'Ele estava se balangando em pe' diha di-ya:-ka diha hitisi iya di-wha-pidana hanipa hanipa di-wha-
II
i
di-daneta 'cercar, atrapalhar'
iya maci-wani nu-na di-daneta 'A chuva me atrapalhou'
nu-musu-karu nu-na di-daneta (ou: di-thaketa) 'Nao esta deixando eu
di-daweta '~sconder, fazer esconder'
di-na nu-dawa nu-ruku nu-nu-ka di-a-piDana haw di-wese-wya Iii pi-
swa pi-na nhua-de nu-daweta "'Eu desci fugindo dele", falou, "sim,
passar'
I diha fiaki-tiki-ne di-na-tha-pidana di-eku ne-sede-pidana da:kida-
pidana di-na di-daneta-niki '0 curupira pequeno queria correr, nada, o
vou te esconder, deita aqui"'
kaida-pidana di-wha di-swa-pidana di-daweta-pidana lii-se 'Assim ele
sentou e escondeu (o caroga)'
homem sempre cercava ele'
I di-daniita 'defender'
Yapirikuri wa-na di-daneta-na '0 Deus esta n6s defendendo'
di-dokola, di-dokholn 'dobrar, emendar'
di-dokola-ri 'junta, cotovelo'
hinurusi nu-tutu no-dokola 'Amarro e dobra a corda'
I 190 191
I ii
Bot. Mus. Para. Emllio Goeldi, sir. Antropol., 17(1), 2001
Diciondrio Tariana- Portuguese Portugues- Tariana
na-pala na-yarupe-nuku nheta na-pala nd-mara-kha na-pidana te dhupa-sa du-pe du-matdra-pidana 'Ela apertou a mao dele e soltou'
Bara-se 'Senao vai comer para n6s, colocaram as coisas, tiraram agua da salario phepa 'receber sal8.rio'
canoa,_ colocaram jirau, colocaram .as coisas, foram descendo ate
ha-numa dhipa-ka 'Essa palavra 'pega', esu\ correta'
Manaus'
maea-nafca di-a i-doleta-si i-pala 'Falou: "bern, coloquem as suas coi- dhfsa 'tirar agua da canoa ou da panela,
sas (dentro do aviao)"' fiumuku nhusa nuira· 'Von tirar mingau e tomar'
ke:Ca na-mUsu nd-nu-pidana na-ya-ydwa-se na-nd kawhi 4i-k.Una di- nhusa nu-pita 'Von tirar agua (com a mao) para me lavar'
sue-pidana kay-di-ni-ka-fiami ~ha ke:Ca na-doleta nhe na:-pidana ·na- nhua-sini nu-ni-de nu-manika na-pumi-se payaru nhusa-kasu 'Eu tam-
ya-yawa-se na-d6leta thuy diha kawhi-nuku na:-pidana 'As formigas bern vou fazer caxirf como eles, para eu despejar caxiii'
estavam saindo do buraco delas, ele pegou a farinha com a mao, e jogou fiapu wika uni dhisa dhita kawhi di-pusita di-ra-li di-wha 'Tirou agua do
para elas, que come<;:aram a carregar tudo para o burraco' igarape, molhou a farinha, e tomou sentado'
di-ewh€-ta 'por ovos' dh{ta 'levar, trazer, tirar'
karaka/kepiria (kwtci, ma:re) du-ewheta du-sueta 'Galinha/passaro ne-a-ya nhuta nu-ruku nu-a pi~na nu-dieta-de di-a-pidana nhutd-mi nu-
(mutum, gar<;:a) poe ovos' nu-se nu-dietd-de di-a-pidana '"Vou te levar naquele Ingar de onde eu te
dhliku 'tirar' (caba) tirei", falou'
ainu nhuiiku 'Tirei a caba' dhita di-pe di-nd kaptciri-whi-ne dhita di-pe di-matara-taka di-ruku-ita
phekunipe nu-tuda-dala nu-rukui 'tirando a caba e esmagando' di-pe-sina di-ruku-kha di-a ai-a-sina pamufia-ne 'Pegou (o pipi do
irmao), jogou para baixo, e cortou no meio'
dh€ku 'vazar'
phita pi-nu nuri-nuku nuhua-de nu-ndku nu-kw.a di-a-pidana 'Traz o
itawhya dheku-ka 'A canoa esta vazando'
meu filho que vou colocar ele no. colo'
dhipa 'pegar' diha-mha naha na-pusua diha yatu keme-kani nheta-mha-niki kani diha
kuphe nhepa-ka naka na-daru pa:nipe 'Quando se pega peixe, arrasta kayu-wani-nuku n"a-pusua-mha nheta-niki walama-nuku hipa-da nheta-
ele'
mha-niki di-pumi-se na-fiapa-mha Iii ka-fiapa na-na di-fiapa-mha na-
dhupa-sa du-matara du-pe-pidana di-kd-mifia di-pe-pidana 'Ela fechou yend-m(h)a-khana 'Eles retiram a doen<;:a onde d6i com uma pedra, eles
(os olhos) demorado, soltou os olhos, e ele ficou meio excitado' tiram doen<;:a, depois benzem, o paje benze eles, eles ficam melhor'
h1 hipatu tale-tuki-nuku di-na dhipa-sa 'Pegou a cuia com parica, entre- . hiku-nhina na na-sape-kaka na-siwa yema na-siteta-kaka yema-nuku
gou para ele' na-siteta-kaka-sina na-:siwa hanu-na-sina yema nheta 'Assim eles esta-
di-nd du-suwd diha di-kapi-se dhupd diha-pukui-nuku du:api hotho- vam falando entre e!es, se fazendo fumar tabaco, tirando (o fumo)'
pidana 'Ela apertou a mao dele, puxou anel para fora' na-wdka thuy di-kd dfra dhita-pidana di-mdle-nuku diha-pidana nheta-
dihya-ne di-sado-se-nuku dhipa di-wha-pidena 'Ele agarrou a mulher nha hiwya-si-pena-ka-pidena 'Eles juntaram tudo, ele mandou tirar as
deie sentado'
penas, e tiraram isso para o sopro'
nu-we-ri-nuku nu-a-na pi-api-kusu-pita pape di-ni-ka dhipa-botha 'Fa- diha fnalydna ma:mi ya-puna ke:ma-ka-whi-nuku dhita di-ya-puna-
lei para o meu irmao mais noVo, "puxe de novo para fora, talvez pegue"' sedi-emeta di-ya-puna ke:ma-ka-whi-nuku ma:mi ya-puna-se-pidana
ne-pidena yawaru di-kolota dhipa dina e:td-nuku 'Af ele a(Yawaru) di-emeta '0 mucura malandrico tirou a pena do caminho do inhambu, e
agarrou a aguia.
colocou a pena no caminho dele'
192 193
BoL Mus. Para. Em£lio Goeldi, sir. AntropoL, 17( 1), 2001
i
DicionO.rio Tariana- Portugu€s e Portugu€s- Tariana
I
phita pi-nu nuri-nuku nuhua-de nu-ndku nu-kwa di-a-pidana "'Traz o kayu naha nti:ka-ka na-wha di-kti di-fiha-nipe di-kadti-nuku na-nti di-
I
meu filho que vou colocar no colo (balangando)", falou (o soldado)' uka di-sue-pidana 'ele viu eles chegando, e deixou o resto da comida
di-dia di-ukti phe-li pti di-kwe-tti di-a-pidena dhe di-ukti ditu-kana-pe- para eles'
nukudi-kalite-pidena yakoleka ma:mi nu-kwe-ta-ka i-a hita kewhite- nuhua-mi-sini-nuku pi-kada-iha pi-fiha-nipe pi-emhani-nuku 'Deixe
nihka '(0 besouro) voltou, entrou, mas na entrada pendurou (o homem), · urn pouco de comida que voce anda comendo para mim tambem'
falou para as filhas, pendurei um inhambu na porta, vao tirar, ele tinha di-kdni 'segurar'
ovo (Ia fora).' ne hinipu pamufia dinu-ka dapf-kha-se dhep6leta di-eku di-a ne pa-
'levar tempo': kani-liphe sede-wani di-wha di-swa-pidena 'Ai chegando no meio do
caminho, tropec;ou, niio havia para onde seguir'
hiiida kanapadapi keri-pi dhuta du-a-da kewedonite 'Nao sei quanta
tempo ela fica gravida' di-kapa 'despejar mexendo, misturar'
kanapada-kada-pe-nha phita pi-a pi-dia-ka pi-a? 'Quante tempo leva du-kapa du-fiamura hiwiriketa 'Ela esta misturando (o mingau) para
para voc<l voltar' resfriar'
I i 1·
,.,;:.
Diciondrio Tariana- Portuguese Portugues- ·Tariana
Bol. Mus. Para. Emtlio Goeldi, ser.. Antropol., 17(1}, 2001
I
du-a-yhume du-ku du-musu du-a-pidana panisf-nuku 'Falando isso, ela nuhua-de pi-na nu-kumeta du-a-pidanapa:-whya wa: haw di-a-pidana
I fez fogo'
syawa dhita-yuhme di-kuka-pidana 'Depoisde tirar o fogo, acendeu'
kapatu di-macika di-wha de:ru di-a-nha '(0 filho do Kali) se transfor-
mou em bod6 e ficou colado em baixo da canoa'
di-pumi-se na-kuka-ni-khe di-yaka-kha di-a-pidana di-a-nipe-pidana maCa-nha i-tafieta lii maCi-mha di-maCika-nipe nha na-tafieta-tha-sina
I 198 199
I
Bol. Mus. Para. Emflio Goe/di, s4r. Antropol., 17(1}, 2001 Diciondrio Tariana- Portuguese Portugues- Tariana
di-maciketa 'estragar, fazer tudo errado' di-mattira 'deixar, parar (de fazer)'
di-maciketa-sina 'ele fez tudo errado' wa-matara! 'Vamos pararl'
ifCa~nuk naha ma:tsi na~mtsike nd~maik 'transformavam as "pes- kayu di-a-ka di-kti diha pisana di-khetya-khe di-mattira di-ruku-i-ta-
soas em 'bichos" pidana diha hiwaru-pukui-nuku 'Assim o gato deixou ·cair o anel de
II Iii myaka-kana-pe Iii inaru-pidena du-masiketa Iii wa-wheri fna-nuku ouro'
I' depi-pe di-fiu di-kwa-pidana di-emhani-pidena Iii inaru du-masiketa- dhupa-sa du-matara du-pe-pidana di-kamifia di-pe-pidana 'Ela fechou
nhina wa-na hiku-na na-wana-karu-nuku 'Os que surgiram de 'Casa de (os. olhos) demorando, depois soltou os olhos dele, e ele ficou meio
surgimento' (Wapui-cachoeira) foram estragados pela mulher; 0 nosso excitado'
ayi\ deitou com a mulher que (ela) nos 'estragou' para chamar assim (de du-a-pidena duha kaini-yed du-matara du-wheta du-a 'Deixou assentar
ifie)' a watur<i de mandioca no chao'
diha yuma-pidena di-macike-ta diha-na-nuku-pidena '0 passaro atra- ne-ma-sita-de-pidana ne-ma-inu-ka-de di-sita deru di-mara di-nu-
palhou o pipi dele (filho do Kui)' pidana di-matara-nha '0 Wanali.nao conseguiu matar, Yeio atras dele e
di-malzikti 'brincar, fazer com prazer, sacanear' paron'
di-pekarU: di-manika 'Est<i brincando fazendo sacanagem' kwe-ka-nihka nuri-nuku i-matara ihya ma:ci-peni yanape du-a-pidena
wa-rapa wa-manika 'Vamos danc;:ar de brincadeira' du-kwisa "'Para que voca deixaram meu filho, :filhos ruins", ela xingou'
naha kesara-kana thuya-pidana na-ni na-manika (na-nuku na-manika- mhainda-nha i-matara hya 'Nao deixem nada'
pidana 'Eles (os Irine) eram muito moleque, brincavam com as di-api-tti-ka di-pe diha upici-nuku di-matara hu di-pe-pidana 'Puxou,
mulheres' pegou o matapi, e soltou'
ifCa-nuku naha ma:tsi na-matsiketa na-manika 'Transformavam pes- dhupa-sa du-pe du-mattira-pidana 'Ela apertou a mao dele e depois
soas em 'bichos' soltou'
na-wdsa na-rukui-pidana nheta na-manika na-ya-nhi diha ne:ri-tiki-
nuku 'As crianc;:as malandrinhas desataram, tiraram ele, brincando com di-matare, di-matare-ta 'deixar alguem (completamente)'
esse veadinho' ne-pidena di-musu di.:a te hipa-da-pe pamUfia-sdwa-se ndka na-nalita
kayu-ka nu-pheni-ne nhaya:ka nhepa-ka nu-ita-ka nu-manika-ka du-a- na-swa-pidena nu-na pi-matare di-a-pidena e:ta diha ytiwaru di-a-
pidena du-yii-nhi duha-tiki "'Enquanto os mens irmfios pegavam cama- . pidena pi-na ne-ma-matara-kade di-a-pidana pi-na nu~whei-d di-a-
rfio, eu brincava de fechar igarape", falou a pequena' pidena 'Ai ele foi ate as pedras, eles (a aguia eo Yawaru) brigaram, e a
ina nu-keta-ka ma-ni-kade-ka nhua di-a-pidana taliwa nu-phya-ka nu- aguia falou, "me deixe!" e 0 Yawaru disse, "Nao YOU te deixar, YOU me
manika-ka nhua di-a-pidana "'Nao fui procurar mulher, estaYa tocando vingar de voce".~ falou'
a flauta", falou' du-na kay--nd-ni na-sitd na-matar'e-pidana 'Depois de terem feito
ka(ka:tha-pidana di-manika 'S6 brincaYa assim mesmo' assim, deixaram ela'
nd: na-pekaru na-manika kawhi-pidana 'Malinavam, brincando, e di~nku 'carregar no colo, no ombro; por no colo', 'fazer sexo'
acordaram' (eufemismo)
nhua-sini 7J,.U-ni-de nu-manika na-pumi-se payaru nhusa-kasu'Eu tam- di-dakiru-nuku wakupa wika-pidana di-sueta di-naku di-a diha di-
bern You faier caxirf como eles, para eu despejar o caxiri' wasadu -ne '0 cunhado colocou a ·neta no ombro'
200 201
Bol. Mus. Para. Emflio Goeldi, sir. Antropol., 17(1), 2001 Diciondrio Tariana- Portugu€s e Portugu€s- Tariana
fiitu-ma-peni di-eme-ka fiitu-ma-pe-nuku di-naku-ka di-emhani di-nfwa 'coletar (o que esta no chao)'
'Quando (o curupira) cheira uma mulher que esta menstruando pela pri- diha sie di-niwa di-sue thui sydwa di-kuka-pidana 'Ele eaton a lenha e
meira vez, o curupira faz sexo com ela e vai embonl' fez fogo'
diha ke:ri puimape-nuku di-naku.di-emhani 'A Lua anda fazendo sexo dihya nawikipa:-na-pidana hinid-na di-niwa-ni(h)na di-fiha di-de-
com as mulheres gravidas' pidana '0 homem estava colhendo ukuki no chao e comendo'
mawipi pa:-pi-tiki-pldana diCnaku 'Colocou a zarabatana no ombro' diha-naku nheta-sina puperi yaphini h[niri nheta-sina te na-yali na-
niwa thui na-dia na-nu 'Tiraram tudo isso, pupunha e ukuki tiraram,
phita pi-nu nuri-nuku nuhua-de nu-naku nu-kwa di-a-pidana 'Traz o
q~ando acabaram de collier, retornaram'
meu filho que vou colocar e!e no colo'
diha hiiwa iri-nuku dhita di-naku di-uka hu di-ruku-i-pidana 'Ele pegou di-iiamUra 'misturar'
o filho do urubu e jogou para baixo' du-kapa du-fiamura hiwiriketa 'Ela estii despejando e mexendo (o min-
ftida paita-pidana di-naku di-a 'Colocou urn jabuti (no ombro)' gau) para resfriar'
kay na-ni-pidana ku:na na: nheta ku:na na: nheta-pidana na-fitl-weri
'par, colocar• na-pisu dihya ku:na yape-mia-pidena diha kaniki-se-nuku na-fiamura
maca na-wesyeta-pidana na-wheta maraw£-karap£-se nawheta-esta- na-wheta-pidana 'Esmagaram timb6, espremeram, misturaram com
pidana sido na: na-naku-nha sidoa na-naku na-sipiru diha dihasido- maniquera, misturaram, e depois colocaram'
yape-nuku na-yd-na diha hiwiri-ka na-kd na-nua na-kudu na:'tta du-a- kawhi di-fiamurd dhilitu di-wha-pidana 'Ele fez o chibe (misturou fari-
na nhua hado-tha na-kudu na:'tta diha di-m{iia-ka na-kd nha na-pisu- nha), enquanto pescava sentado'
nha du-a-nha 'Moem (a cana) bern, espremem e tiram o caldo da cana, ne-se-nuku ye:ma na-wareketa-nipe (wheru) aliamha ne-se-mha na-
depois co!ocam no prato; q11ando ele resfria, despejam, jogam- assim fiamura diha-pada-se-pidana '0 tabaco esta diminuindo onde eles chei-
que a minha mlie falava- quando sai espuma, espremem (outra vez)' raram paricii, ai ele misturam com aquele peda<;o'
di-ntiwa 'procurar cac;a, peixe; cac;ar; pescar' 'mexer'
i di-nawa: iCiri, kuphe 'procurar ~a ou peixe' du-a-pidana du-fiamura du-kd diha-mukutu-ni-nuku 'Ela olhou e mexeu
i (cf. hekuda di-uma 'procurar fruta') na cesta dele'
kuphe di-nawa di-fia-nhi-pidana depi-pe di-a-ka di-kana dinu-pidana di-pala 'colocar, por~
di-yii-nhi dapa '(Urn homem) :fjcava co!etando peixe, e a noite andava heku d~-hanirpe
l faixando e matando paca'
nesa na di na-pala na:'tta na-yena naka 'Ontem os
pais colocaram ela em casa e foram embora para cima'
ma-pdla-kasu inti f.·nali di-naku-ni-ma-pe-se ihyd 'Nao vou embarcar
di-ndwa 'passar (chuva)'
l iya di-nawa-ka dia 'A chuva estii passando' ...Ot,
voc6s que ja fizeram sexo com mucura'
maca-naka di-a i-doleta-si i-pala 'Falou: "Bern, coloquem as suas coi-
di-naweta 'repartir; separar' sas (dentro do aviao)"
t 202 203
I
I
Diciomirio Tariana- Portugulis e Portugulis- Tariana
Bal. Mus. Para. Emflio Goeldi, ser. Antropol., 17(1 ), 2001
I
/casina-wya-nuku na-pe na-pala na-musu-khana halia 'Eles colocaram mawdli di-sipe-ne di-papa difiu dinu 'A cobra enrola com o pr6prio
(as coisas na canoa) e foram embora cedo'
du-kalite du-pala 'Ela se queixou'
rabo' ·
di-ta-ni-wi-nuku pi-papa pia 'Enrola a cerca' I
thuya lciri nd-nu-pidaila na-nd na-kalite-kasu na-pala 'Todos os ani- di-pid 'ter segredo, esconder'
mais vieram para se queixar deles'
na-sape na-pala wa-yarupe-nuku 'Ensinai.-am a nossa lingua'
ne-ma-pia-(kd)-de-pidena diha-yana '0 malandro nao' tinha segredo'
haniri-nu/cu na-pia-li-ka-pidena nha kayu na: ker£-mi 'Para o pai o
I
ma-sape-kade na-pqla wa-yarupe-nuku 'Nao ensinaram a nossa lfngua' ·segredo deles era o mofado' ·
di-paleta 'cobrir, colocar em cima'
e:di pia phita Oli-nuku pi-paleta pi-wheta 'Traz urn banco para O!i
du-numa du"ita-hyume-pidana du-fiu du-nu du-e-dacnuku du-pia-ka
kayu du-ni-sina 'Ela veio subindo com boca fechada porque estava I
escondendo o dente dela' ·
sentar'
pana-phe-ne nu-paleta nu-sueta 'Vou cobrir de folhas (o assento)'
ita-whya pi-pale-ta wa-yarupe wa-pdla-karu 'Cubra a canoa para colo-
pi-na nu-kalitf-de na-pia-nipe-naku Iii ina ma-ka-kade-mha 'You te
contar o segredo deles que as mulheres nao podem ver' I
car as coisas' dt-pia 'ancorar'
hanu-yami-ne kolchao-nuku na-paleta-nhi 'Eles cobrem o colchao com
esse pedago de pano'
khewaka-se na-sueta-nipe pd.-pia 'ancorar no fundo o quefoi colocado'
kuphe-nuku episi-aphi-nuku p{-pia pi-pala 'Vai ancorar o peixe na
I
inaru fiama-ma na-paleta-ka na-swa 'Eles deitararn com as duas mulhe- panela'
res para fazer sexo'
e:di-pe na-paleta naka na-wha na-sdpe-sina 'eles colocaram os bancos
di-pfsya 'rasgar, puxar (urn fio de tucum)'
kumaliphe na-pisya 'Eles puxam flo de tucum'
I
e se sentaram' di-pisyeta 'fazer rasgar'
der£-kawa-pe di-pisa di-paleta di-wha-pidana kawhi dira-kasu 'Ele cor-
ton a bananeira, colocou (para ele se sentar); ia tamar chibe'
kumaliphe du-pisyeta-ka 'Ela mandou rasgar o fio' fl
di-pftu 'deixar; abandonar'
ke:ri di-ma/cara maea di-u/ca, di-pale-naka hale-naka dia '0 sol secou ihya wa-na i-pitu-naka 'Voces estao nos abandonando'
bern (a terra), cobriu e branqueou tambem' di-pitu-nihka wa-na di,dawa-nihka di-a 'Nos abandonou fugindo' fl
di-panfda 'amarrar enrolado' inaru di-pitu kha dia 'Ele deixou a mulher'
nu-panida nu-pala iCiri amaku hinurisi-nuku 'Coloquei a
amarrando com a corda'
ca~.<
204 205 I
II
Bol. Mus. Para. Em£lio Goeldi, ser. Antropol., 17(1), 2001 -Diciondrio Tariana ~ Portugu§s e Portugu§s ~ Tariana
pidana awakada-se-n(h)a diha yatu di-pika-kana 'Af esse homem que ha pedalia-ma-pe alia thui nhemathani-pidana ke ke ke kadawa di-
estava cheiraudo paricii se trausformou no chamado de curupira, o que ukani-bisi dheta-pidana 'Tinha todas as velbas, elas gritavam ke ke ke,
era homem se trausformou em bicho peludo porque e!e misturou a Kadawa empurrou elas no fogo'
parica; ele ficou diferente, peludo, enloqueceu e foi para o·mato, ficou diha di-yene-nuku dhita di-ukani-dhuli di-ruku-ita-pidana-niki ·'Eirou a
louco por causa de paricii' lingua dele, empurrou ele para fora e para baixo'
diha fiamu ke:ru-mha wheru ka-pusuku-kali di-na dihya thuya kewere- di-whii 'Cnterrar'
peri di-thaku di-wha deru-mha '0 curupira ebrabo porque e!e tinha mis- nha-tupe-nuku newha-pidena-niki 'Enterraram os pequenos'
turado paricii e to do o cheiro de queimado fica preso no nariz dele' panf-si-se-thanina newha-nhi-pada pedalie-pe-miki-se 'Enterraram os
kalisi ka-pusuku-ite. 'fofoqueiro' velhos dentro da casa'
di-pusuketa 'fazer misturar, fofocar' di-fiami-ka di-kd newhd-pidana-niki hipe wtiliku-se newha-kada-ya
hi-mha meda-pu-mha kalisi na-pusuketa-nipe paci-nuku na na-kalite- diha-pidana di-ruku di-nu-niki keryana di-ruku di-nu ·di-dukunia-ni-
mha 'Fofocaram a toa, contaram hist6ria para outra pessoa' mapha di-de-pidana 'Quando ele viu que o homem tinha morrido, enter-
raram ele debaixo da terra, e no dia do enterro, a Lua malandro desceu,
pas/ci-pidana kalisi na-pusuketa di-na '0 outro contou fofoca para ele'
com alguma coisa parecida com uma lfunpada'
di-sawutti 'ame~r de jogar on de bater'
di-whanfpa 'deixar sentar, colocar'
di-sip{ra 'ligar, amarra.r' nu-na pi-whanipa-si 'Me coloca aqui pertinho'
di-sit(i 'colocar pimenta' di-wheta 'fermentar'
.fisi ira-mha pa-situ 'Precisa colocar pimenta' di-wera 'despejar'
di-sumutd 'encher de 3.gua' pawera pa-pala kawhi-nuku 'Despeja o chibe'
u:ni di-sumuta 'A iigua esta enchendo urn pouquinho' di-ydka 'juntar; aprontar'
la:pe di-sumuta di-1ta '0 igap6 esta enchendo' ikasu wehpani wa-yaka-niki desu-nuku mehplmi-kasu..:Vamos juntar-
di-sumu-ta-bili-pidana di-na '(Yapirikuri) encheu tudo de agua' nos para trabalhar hoje, para.niio trabalarnios amanhii'
diha mawdli uni-se-pidana di-a di-sumu-ta-ka di-yena·di-a 'Ele (cobra) di-ydka 'apagar (o fogo)'
foi na agua, encheu, e e!e podia passar di-pumi-se na-kuka-ni-khe di-yaka-kha di-a-pidana di-a-nipe-pidana
dihya ptisole wtiliku-se-nuku malie-pe-tupe-pidana di-fia-pethe dihya 'E)es tentaram de fazer fogo, mas o fogo ia embora, sempre apagava'
malie-pe-tupe meda-pidana di-perita di-fia-niki 'Dentro da caixa tinha di-yake, di-yaketa 'apagar, fazer apagar'
as faquinhas e o beiju, (mas na realidade) as cobras estavam se- diha dihya di-dukunia-ni-da-nuku di-yake-pidana di-ema-niki 'Ele
lambendo' extingue a lantema em pe'
di-ukdni 'empurrar' di-yii 'vestir (camisa; roupa europeia)'
nu-na di-ukani hotho dhita 'me empurrou, jogou fora' kamisa nu:yii-de 'Vou vestir uma camisa'
diha-pa si'ime-pa-nuku na:-kani hothi'i nheta-pidana 'Eles tiraram e maca-peri kd-fia paita sirura madu-ite-pidana df..fia 'Ele (o boto) estava
!evaram embora urn par de brincos dele' bern vestido; vestiu uma calga curta'
206 207
Bot. Mus. Para. Emtlio Goeldi, ser. Antropol., 17(1), 2001 Dicioudrio Taria1ta- Portuguese Portugues- Tariana
diha kamisa-nuku dihya dhita d£-fia-pidana nha-ne na-ka-ka-nuku 'Ele di-besitti 'escolher, revistar'
vestiu a camisa, com elas olhando' nahd palituru-kanapi hanupe-pidana diha depita-nuku na-besita-kasu
yarumakasi maca kadd-peri kd-iia pii-pidana ke:ca-pidana nha 'Todos na-theta na-sueta-pidana 'As formigas que eram muitas, de palet6 nas
estavam vestidos em roupa bern preta, eram formigas' costas, iam separar e arrumar o arroz do feijao' -
phia pi-na-ni-ma-nuku pi-besitd 'Escolhe aquela que voce gosta'
di-yota 'carregar pendurado, baln~do'
diha nekana na-na di-beseta-ka di-nu '0 chefe veio revistar eles'
nu-yota-naka 'Estou ·carregando (a mochila, balan9ando)
du-numa-nuku nhepa-sa na-yota na-pala-pidana na-ya-whya ita-whya- di-boletti 'arrancar, tirar (pena, cabelo)'
se 'Eies pegaram (a mo9a) pela boca, colocaram no ombro, colocaram nu-b6leta nusd-kasu 'arrancar (capim)'
na canoa deles' tewidaCi-nuku nu-boleta nu-ruku-ita-de 'You tirar fruta do buritizeiro'
nuhua ica-nitku ( ou nucare) uni di-boleta-ni thui-niki 'A agua tirou todo
di-yurutti 'baln~r ·meu cabelo'
mami-nuku dhita di-boleta di-ni-pidana thui diha di-boleta-kaya depi-
T. Afeto pamuiia di-a-ka-pidana 'Ele pegou o inhambu e tirou todas as penas, a
meia-noite depois de tirar, ele foi embora ... '
di~alpn 'cobrir'
na-boletd-pidana nha na-boletd-ka dhimeta di.a-tha-pidana '(A aguia)
telha-ne di-alipana-ni-dapana 'uma casa coberta com telha'
sentiu que eles estavam tirando as pena dela'
talima-nuku puperi-phe-pe pia-lipana iya pucada 'Cobre o tapiri com
folha de bacaba, senao a chuva vai molhar'
nheta ndka-pidana di-nd di-mdle-fl;uku na-boletd~ksupi
ram e tro~xeam ele para cas a, para arrancar as penas'
'Chega-
I
hd-ne-ka na-swa nu-ali-pana-nipe nu-sue 'Ali esUio cobertos, deixei di-na na-boleta-pidana thui-niki ne ma-sate-da na-ni-pidana 'Tiraram
para eles'
ukana-phe-pe-ne nu-ali-pana nu-sue-de 'Vou cobrir com folha de cip6' di~buet
todas as penas e fizeram ele careca'
'ensinar, aprender'
I
maraw(-kardpi-ne-pidana namhue nalipana na-sue-niki 'Eles cobriram didana dibueta-naka 'Ensina da escrever'
a lantema com prato virado de cabe9a para baixo'
di-dmia 'tirar (fruta, comida)'
ka-bueta-ma 'professora, aluna'
kwana-ninha pl-na na-bueta ina-nuku pa:-thi-nipe 'Quem te ensinou a
I
transar com mulher?'
di-kesini kayite-pidena di-emhani na-ine yawi ka-iiha kemhani-ne di-
amia-pidena di-ni diha '(0 paje) estava andando (com· eles) como
parente, ele que se transformava em on9a, (ele) estava tirando (comida
Talia yarupe wa-bueta wa-ka-na wha-misini 'N6s tambem viemos para
ensinar a lfngua Tariana' I
wahii wa-bueta-ka-liku-se Iii di-keiia niyii-nhi 'No tempo .que estavamos
deles)'
di-dtha 'esfregar'
estudando ja come9ou (a perta da lfngua Tariana)'
ne-se-na pha pa-sape pa-bueta na-ine-nuku 'Ui aprendemos a falar com I
pi-yekwa-nuku maca pi-atha-hala 'Esfrega todo o teu rosto" eles'
di-atha pa-ira-nipe di-numa ithifikuna 'Ele esfregou a comida da boca
dele'
di-ddla 'estar arranhado, sair a casca; descascar (laranja, abacaxi)'
di-kapi di-dala-kari 'maos arranhadas'
J
uni-nuku mesanuku nu-atha 'Esfreguei agua da mesa' esari nu-dala-ka 'Descasquei a pele que estava despelando'
208 209
il
II
'I
II BoL Mus. Para. Emflio Goeldi, sir. AntropoL, 17(1), 2001 Diciondrio Tariana - Portuguis e Portuguis - Tariana
I hema-nuku nu-a nu-da/a 'Von tirar a pele da anta' nawiki idaneta 'sob protegao da pessoa'
/I
I
haiku-na fya di-dala-ka-pidana na: toke hinuru khida-tiki-naka ketemi
'Safa aquela casca, falta pouco tamanho de pescogo de vagalume'
iya padane:tali 'guarda-chuva'
di-d,·ta 'ralar'
di-waliki kai-sa di-a-na diha di-kapi di-dala-na thui di-a '0 corpo dele kaini ada-se du-di:ta 'Ela ralou a mandioca como ralo'
I estava dolorido e as maos estavam todits arranhadas'
diya-mia-tha-pidana di-dala dihyana-ne ma-pha-ka-de-pidana di-yeka
kaini du-khaka du-dieta du-pisuka-pidana de: kina wfka-tiki-se-pidana
'No finalzinho da tarde, raspou a mandioca, ralou e espremeu'
diha-na-ne 'Ele s6 tirava a casca, nao sabia derrubar a arvore' di-pu-mi-se nheta na-dia na na-dieta na-dieta na-dieta hirina-se na-
I -dhala 'tirando para fora'
halemi di-ni-d(h)ala di-rukui-nipe di-na 'Sempre deixava ele cair
. pala na-phua-mha diha-nuku pa-peta- bili-hyume na-sita 'Depois tiram
(a mandioca) de volta, ralam, ralam e ralam; colocam no tipiti, pisam e
tirando para fora' batem nela ate acabar'
I di-damhua 'tirar'
mawi-nuku nu-dokola nu.:j_ta puperi wa-damhua-karu 'Dobrei o gaucho
di-duita 'abanar.(o fogo)'
ka-dui-si 'abano'
para cima para tirar pupunha' di-dukunia 'acender'
I pipiri-nuku pa-damhua pa-dia pa:-ka pa-yana-na diha-naku sie
ke:whani-pu-na diha-wya 'Se tira a pupunha, coloca (na panela) e cozi-
ducenipe na-dukunia nema na-wapa-pidena diha fiaki di-rapa-ka ne-
pidana halia di-uka di-ema-niki halia di-wasa 'Os filhos deJa acende-
•
nu-dana-ni-phe 'minha carta'
nu-dana-nipe 'o que eu escrevo'
puna-pidana di-swa di-eku di-a diha-puna 'Foi, passou, deixou passar
urn pouquinho, acend,eu para ver, e hi estava urn caminho bonito •
ye:nu-kadite-tiki-pidana di-daki di-dana k<i-de-tiki-pidana '(0 curupira
era urn homem) pequeninho, o corpo dele tern uma mancha' di-fiami-ka di-ka newha-pidana-niki hipe waliku-se newha-kada-ya
diha-pidana di-ruku di-nu-niki keryana di-ruku di-nu. di-dukunia-ni-
I mheda-mha k<i-dana di-eku diha ha-ehkwapi maca-kadana ehkwapi-
mha di'a diha yaphini pa-ira-ka 'Quando se bebe isso, o mundo parece
colorido'
mapha di-de-pidana 'Quando ele viu que o homem tinha, enterraram ele
debaixo· da terra, no dia do enterro, a Lua malandro desceu, ele tinha
alguma coisa tipo lfunpada'
diha-iphina-ne da:na du-dana-ni-pihina-pasi-pidena 'Era coxa grande
I (com) uma mancha pintada de erva'
diha dihya di-dukunia-ni-da-nuku di-yake-pidana di-ema-niki 'Ele
extingue a lantema estando em pe'
da:na 'mancha'
di-he 'queimar, arder'
•
di-daneta 'se proteger' saiiape-nipe nu-thi dhe-na '0 suor arden o olho'
Disa di-uka-pidana, diha panaphe-nuku di-thuka, di-thuka, di-iia-sa- pa-thi dihema-na diha ha-na 'Esse pau faz arder os olhos'
pidana, di-daneta-ka-pidana, di-fiami-ka 'Ele subiu, quebrou as folhas, di-haita 'fazer .beiju, queimar'
•-
bateu, se protegeu e desmaiou' paithe-nuku duhaita, dhuita 'Ela cozinhou urn beiju'
210 211
.·.·;j
--·-•·"·•·- ..... ;; ... , iCQJ~ ...• • • • • • •
f' BoL Mus. Para. "Emma Goeldi, ser, Antropol., 17(1 ), 2001 Diciondrio Tariana- Portugu€s e Portugu/is- Tariana
'
212 213
I
Diclondrio Tariana- Portuguese Portugues- Tariana
I
Bal. Mus. Para. Emilio Goeldi, ser. Antropol., 17(1), 2001
ehkwapi hindapada-pidana kuphe dhilitu di-emhani di-ya-nhi ne-paita kana-nuku dhimita f!iiiha 'Ele vive queimando e comendo o meu milho'
I voces•
kawhi di-fimnurd dhilitu di-wha-pidana 'Eie fez o chibe (misturou a
wasa whamita-nha ikasu 'Hoje vamos queimar'
di-kaduwa 'partir, fazer bern fininho (e.g. turi)'
farinha), estava pescando sentado'
di-kdkwa 'planejar, cuidar'
I dhimi:na 'abrir barriga, detripar'
di-wa phamena ihyapi phetakasu 'Se abre a barriga para tirar o bucho'
pa-kakwa pemeta pehpaninipe 'planejamento de trabalho'
wa-kakwa wemeta wa-bueta-karu 'Vamos planejar o nosso estudo'
nhamena/dhimena yeka maliepe-tupe 'Se extrai a seringa (com facas nawiki-nuku di-kakwa-nhi-sina diha di-kakwa-ni di-emeta diha nawiki-
I pequenas)'
ihyada nheta nhamena-ka 'Tiraram o bucho, abriram a barriga'
nuku di-ni 'Eie (o Deus) planejou o homem e colocou (na terra)'
maka-yawa-tiki dheka disu-pidena disu hiparu-nuku dira di-kakwa-nhi-
phia na-dake-nuku pi-pisa-ka iri phita-ka phimena-naka pi-nd di- pidana 'Cavou urn buraquinho, botou o cocil e mandou cuidar pa,a o
I pumina-naka hiku nd-ni du-a-pidana duhua 'Voc/0 cortou o neto deles,
tirou sangue dele, abriu a barriga dele, por isso ele esta te castigando,
sapinho'
ne-pidena hfniri-nuku di-kakua-nha '0 (Wanari Yapirikuri) planejou
falou ela' ukuki'
II
di;kd:ma 'pegar com pu~a (peixe)'
riciando, como se estivesse paquerando' kuphe pa-ka:ma 'afogar peixe (apanhando com puc;:a)'
..
· ·:.
nha ha-daki-nuku nhamena na-ya-nhi-pidana (na-pisa) wha iri kayu kuphe nu-ka:ma nhuta 'afoguei o peixe e tirei'
·.·:·
dihya di-a-ka-pidana nha ye:ka na:-nipe di-pumi na-pidana na-
! di-kdni 'esfregar'
I I pumenita-kasu-pidana naha haiku-ne 'Eles abriram (cortaram) o corpo
dele (da arvore), af saiu a seringa que parecia sangue, depois os Pans iam di-kapa 'mexer para esfriar'
castiga-Ios' di-keres6. 'encher'
dhimfta, dhimtiita 'queimar' kumiii diha-marawi-karapi-se-pidena ku:miii di-keresa di-ma:le-nuku
I wani-pidana 'Acendeu urn fogo grande, queimou eles, que ele tinha
matado, que~mo mesmo'
Siwi di-keresa diha Sipi-se di-pinitti-ka di-a-pidana 'Encheu o cartucho
da espingarda e seguin'
di-pumi du-nd dhimita-pidana sydwa-se dhimetd ( ou: dhimaita) di-sa• ne-nuku nha na:-kuna nheta-pidana na-kuna nheta na: na,ya-maka-pe-
I
I
Bot. Mus. Para. Em£lio Goeldi, str.Antropol., 17(1), 2001 Diciomirio Tariana- Portugu€s e Portugu2s- Tariana
nu-ya-dapana kesameta-ka-niki 'Enchi a minha casa' iyhe-da di-phua-kusu-yanti di-a-pidena 'A libelula pis01,1 bern, puxando
episiaphi-nuku nu-keresa kesameta-de-niki 'Enchi a panela bern cheia' (o homem) para fora'
di-kepineta 'engravidar' . di-kuse 'tecer'
di-kUdu 'misturar com a m3.o' pi-a pi-kuse hirilia-nuku 'Vai tecer o tipiti'
diha-nuku pa-kudu pa-kudu diha di-mifia-ka pa:-ka pa-pisu pa-ira-na di-ma 'tinguijar'
diha 'Misturam ele com a mao, quando est& fermentando, espremem e di-wese-whya nu:..na pi-na-ka pi-eru pfma-si du-a-pidena "'Se voce
bebem' quer fazer sexo, vern tinguijar", falou (ela)'
di-kUrya 'misturar' ku:na na"-tuda-kdwhi-pidana na-kasu na-ma-nha naha-ha fiumuku na-
fiumuku ka-kurya-pena 'para misturar mingau' ira-kawhi-pidana 'De manha cedo esmagavam o timbo para tinguijar, e
di-kiirya 'furar, enfiar' tomaram chibe mais cedo'
diwesewya pheni-yawa-se pi-kurya 'Depois enfia (a cobra) na orelha' nawtki na-wdka thui-pidana nama nama-Le na-kefia-pidena 'Todo
d£-kwa 'fazer farinha, torrar'
mundo juntou e come~ar a tinguijar'
diha di-ewhe-nuku disi-ne di-kwa-nipe-nuku wa-iiha deinu-na 'De tarde di-mtikha 'quebrar, rachar'
comemos ovo dele com 6leo e a farinha torrada' hipada na-makha-naka 'Quebraram a pedra'
di-khakti 'raspar (tapioca, mandioca)' haw du-a-pidana du-makha diha diwhe-nuku 'Assim ela quebrou
pa-cinuma pa-khaka 'raspar a barba' caro9o'
maca pa-khakti-li kayu-da-pe-se-pidena di-musu-ka di-nu diha kaini- diha pipiri-da-nuku du-makha-pidana-ta duha liiku du-makha-ka di-
da-pe 'As mandioquinhas safram bern raspadas' wasa-tha di-riu te Iii di-kuda wika-se di-wha di-swa-pidana 'Quebrou de
na-khaka-tha-pidena ne-ma-sita-de-pidena 'Tentaram raspar, mas nao novo e o caro~ pulou ate o tronco dele'
conseguiram' ne-naku-pidana hiniri di-makha di-a ni-fiha-pidana diha-da 'Ai ele
kaini du-khakti du-dietti du-pisuka-pidana de:kina wika-tiki-se-pidana quebrou ukuki e deu para comer'
'No finalzinho da tarde raspou a mandioca, ralou e espremeu' kay na-ni diha-na heku-na· nha fiaki nacyif.-ni-na-nuku na-makhd-
na-nu-ku nhama-ita na-khaka na-suku-ita Eles chegaram, queimaram pidana na-na na-inu thuy 'Eles racharam esse pau onde moravam os
(payumana), rasparam e torceram' curupira (fiaki).e mataram todos'
kaini pa-nitu pa-dia pa:-kti pa-khaka, pa-dietti pa-pisu dihya-pethe- d~mtha 'rach3.r, estar rachado'
pena-nuku pa-phua pheta, iiwhi-nuku pa-yana, kaini-misini kaya maciti diha di-wa di-a htpe di-matha-pidana Moto! di-a-ka ke:ka-pidena di-
pa-yana 'Trazem mandioca, raspam, espremem de novo para beiju; uka di-ema 'A terra rachou e ficou rachada'
pisam, tiram e cozinham cani; a mandioca tambem se cozinha bern'
wasii upici wa-ka di-a-pidana pa:-kha dti:pi-kha di-matha-nihka di-a
di-kuse, di-kusetti 'puxar (pan)' 'Vamos ver o matapi, arrebentou urn cip6'
hekuna inaka di-wera,pida pa:-ka pa-kuse 'Se puxa o pau para fazer as ne-pidana eta dhinuru di-matha di-a-nha 'Af o pesco9o do urubu
frutas cafrem' arrebentmi'
nu-api-kusu 'Estou puxando para fora' diha dipe di-matha-ka di-ruku di-a-pidana diha di:pe-pidena kuphe na-
kumali-da-pe na:pi-kusu 'Eles puxavam (a carne) dos tucuma' mac{ka-niki 'A came dele caiu e se tranformou em peixe
216 217
Bal. Mus. Para. Emflio Goeld1: slr. Aniropol., 17(1 ), 2001. Diciondrio Taliana- Portuguis e Portuguis- Tariana
kida-pidana di-matha di-eku di-nu-nha ( o corpo ), ha-da di-whida-mia- di-mtikhua 'escovar dente, bochechar, gargarejar'
nha 'Pronto, arrebentou, correu, e veio s6 a cabeqa' diha di-mukhua di-wha diha cinu di-eme di-mare-nipe-pidana 'Eie
ne-pidena diha eta dheni di-matha di-a-pidena 'Af arrebentou a o~elha estava bochechando sentado, o cachorro estava farejando para baixo'
do urubu' di-mriru 'tirar, enflar'
ne-pidana dhita di-matha-ka di-kd di-uka kolo di-sue-pidana hipa-da- Ina hanupe ka-tapu-ni-na-mahka ikasu depita apia pa-inu-hyu i-peya
kwana-se 'Ele viu que arrebentou, tirou e jogou na planfcie da pedra' inaru yarumakasi-sedite katapunina hema pa-inu-hyu i-peya , ya~um
di-matheta 'fazer arrebentar' kasi sedite-pasimaliye du-muru-naka tapulise paita inaru iciri iri
diha-na-pasi-nuku di-pisa diha-na-pasi-nuku di-matheta-pidana 'Cor- phepahyu ipeya 'E perigoso sonhar com mulher antes de eagar parco do
tau o pau grande e arrebentou ele' rnato, e sonhar com mulher sem roupa antes de eagar anta; antes de ca~r
a mulher sern roupa lira urn fadio e esfaqueia a,quele que sonhou'
di-meritti 'assar'
pa-da kesu du-a du-muru-pidana ne-se-pidana du-dalina-miki-ru duka-
syaWa sede Iii keri-ne-pidana di-merita kuphe-nuku ni-iiha ni-iiha-nhi
pidana du-dalipa-se ktfsu du-muru-li-se 'Urn dia ela foi tirar formiga
'Nao tinha fogo e assava com sol; se comia assim'
para pegar mata, a finada foi ate onde ela estava enfiando, e ficou tirando
syawa di-kuka di-merita-ka diha-pidana di-thi-nuku di-thi-da-pe-nuku
mata'
di-sole di-sue-pidana syawa i-thani '(0 fantasma) acendeu o fogo;
diha rapao-ne di-iihii di-a-pidana di-a-ka di-muru 'Ele apoutou com o
assando, tirou olho dele e colocou na beira do fogo'
arpao e enfi.ou'
d(ra di-meritli 'Ele mandou a esposa assar bern (a comida)'
phia pi-merita-nha pi-iiha iiapu-i-heni di-a-pidena "'Pode assar e df-ni 'fazer'
comer o peixe", diz (sogro)' iihakasi pi-ni nu-iiha-karu-pena di-a-pidana di-sa-do-nuku 'Falou para
kuphe di-merita di-api ni-iiha di-sita kawhi dira 'Assou peixe com ele, a esposa. "Faga comida para eu comer'"
comeu e tomou chibe.. .' diha yaphini pehpani-ka maipuku pa-ni-ka kayu-maka diha-pukui pa-
iiali-kase-nuku nha kuphe maca nhe-mha(de) 'Quando se termina de
di-meyuta 'capinar, limpar' trabalhar fazendo o cacurf, os peixes vao entrar bern'
hyupa-ne-mha pa-meyuta 'Se capina com enchada'
kawena-pidena di-ni ne-pidena naha na-whawheta-iha 'Ele fez engra-
ne-pidana du-apita du-a di-na te na-meyuta-mi 'Ela arrastou ele ate gado, eles acordararn urn pouquinho'
onde capinaram'
kayu na-ni-ka, hipe di-iiupiru-pidana di-a 'Eles fazendo assim, a terra
d£-mia 'tirar fruta' tremeu'
pi-a pi-mia pa:-da-pe-tupe 'Vai tirar as frutinhas' · ke:ca na-musu na-nu-pidana na-ya-yawa-se na-na kawhi di-kuna di-
deripa pi-mia 'Tira banana' sue-pidana kay-di-ni-ka-iiami nha ke:ca.na-doleta nhe na:-pidana na-
di-m(iiu 'queimar canoa' ya-yawa-se na-d6leta thuy diha kawhi-nuku na:-pidana 'As formigas
estavam saindo do buraco deles, ele pegou a farinha com a mao, e jogou
di-mfiiu 'afastar' para elas, que comegaram a carregar tudo para o burraco'
di-mUthua, di-mOthoa 'colocar no espeto, espetar; colocar fio dentro de diha-mha naha na-pusua diha yatu keme-kani nheta-mha-niki ka-ni
agulha" diha kayu-wani-nuku na-pusua-mha nheta-niki walama-nuku hipa-da
di-muthua hotho dipe-nuku kuphe-nuku 'furou o peixe' nheta-mha-niki di-pumi-se na-iiapa-mha if! ka-iiapa na-na di-iiapa-
I 218 219
I
Bol. Mus. Para. Emilio Goeldi, ser. Antropol., 17(1), 2001 Diciomirio Tariana- PortuguOs e Portugues- Tariana
J
mha na-yend-m(h)a-khana 'E!es retiram a doenga on de d6i com uma malo, e sonhar com mulher sem roupa antes de eagar anta; antes de ca<;ar
pedra, eles tiram doenga, depois benzem, o paje benze eles, eles ficam
melhor'
a mulher sem roupa tira urn faciio e esfaqueia aquele que sonhou'
iCiri ma-inu-kade-ka di-a-pidana keru thepe di-wa 'Ele ll§.o matou cas_;a, l
liiku di-ni nhua niri ka-whya-kari-yana-nuku nu-kd-ka hiku-botha nu-ni ·e por isso ficou chateado'
nhua 'Ele faZia assim para o meu pai envenenado; se eu tivesse visto diha-kada-nuku diha-kada yapirikuri di-iiami-ni-kada-nulcu naha keh- ..
.'.·.1
teria feito assim mesmo' pani ka-wapa me:-de-pidana nehplini nuhua iCiri nu-a nU-inu di-a- '
tara-kapua-pidana di-na di-ni hu di-mare-pidana te fiapu pamufia-ka- pidena di-kalite di-nisaka-nuku kehpani-nuku ka-wapa 'Nesse dia,
Sexta Feira Santa (o dia da morte do Yapirikuri) os trabalhadores niio
pidana 'A correnteza, a agua levou ele ate o meio do igarape'
foram trabalhar. 0 chefe (que estava cui dando do trabalho) falou para os
:I
du-na kay-nd-ni na-sitd na-matare-pidan0: 'Depois de terem feito
companheiros dele: "Eu vou cac;ar"'
assim, deixaram para ela'
di-nftu 'tirar (mandioca), arrancar'
ikasu-nuku phia kaini pi-nitu di-a-pidena du-na "'Hoje tu arranca man-
ne-ma-sita-de-pidana ne-ma-inu-ka-de di-sita deru di-mara di-nu-
pidana di-matarf!--nha '0 Wanali nao conseguiu matar, veio atnis dele e
paron'
I
dioca", falou para ela'
du-nitu-pidena du-nitu ne-se-pidena diha di-ya di-solo di-wha di-a hipe
waliku-se 'Ela arrancava, arrancava, mas a casca fiCava dentro da terra'
hanipa sytiwa di-kuka na-na di:nu-nipe-nuku dhimaita-pidana dhimita-
wani-pidana 'Acendeu urn fogo grande, queimou eles, que ele tinha
matado, queimou mesmo'
I
hi yalaki-nuku ndka-tha lii-kayu-na du-a du-kalite kaini-nuku na-nitu
mehpa-kade-na du-a-na 'A minha mae falou que o caxiri se faz assim.
Se arranca maridioca e ~ao se lava'
'matar peixe, pescar':
diha di-a-pidana i-dalipa-de nu-yii di-a-pidana diha di-a-pidana hini- I
puku-pe nu-ni nu-wapa di-a-pidana Iii kuphe i-na nu-inu nu-wapa-de
kaini pa-nitu pa-dia pa:-kd pa-khaka, pa-dietd pa-pisu dihya-pethe-
pena-nuku pa-phua pheta, iiwhi-nuku pa-yana, kaini-misini kaya macid
pa-yan6.
di-a-pidana '"Eu vou morar perto de voces", falou o Desano, "eu vou
cuidar de roc;a e pescar peixe para voces", ele falou' I
nheka nhepa-pidana hanupe-pidana nd-inu 'E!es cavaram e mataram
'Trazem mandioca, ra~pm, espremem de novo para beiju; pisam, tiram
e cozinham cara, a mandioca tamb6m se cozinha bern'
muito (peixe)'
ehkwapi hindapada-pidana kuphe dhilitu di-emhani di-ya-nhi ne-paita
ma-inu-kade-pidana ni-ya-nhi 'E!e estava andando pescando todo dia e
I
d{nu 'matar, ca~r'
ihya iwhydsi alia-mha di-ne ihya iwhya-si-ne inu 'Voces tern veneno,
matem (ela) com esse veneno'
n§.o matava nada'
di-nfwa 'coletar o que cai sozinho no mato, 'apanhar' (fruta) I
ne-se-pidana hipada-kwana-se nharitu na-wha-pidana fiafia nhariiu- kas{teru/da:ne nu-a nu-niwa 'Vou apanhar saliva'
ka-pidana nhalitu na-inu-pidana iiaiia 'Ficaram pescando sentados,
pescando madf, pescando e matando'
sie nu-a nu-niwa 'Vou apanhar lenha'
{nisi du-nfwa-ka 'Ela esta catando piolho' I
Ina hanupe ka-tapu-ni-na-mahka ikasu depita apia pa-inu-hyu i-peya feijao arus(u) pa-nfwa-li pa-theta pa-sue-ta-ka 'B para separar o arroz
inaru.yarumakasi-sedite katapunina hema pa-inu-hyu i-peya, yaruma-
kasi sedite-pu maliye du-muru-naka ttipulise paita inaru iCiri iri
do feijao'
pusisi ni-yii-hald-pidana ni-ya-hala sie di-niwa syawa di-kuka 'E!e lim- I
•-
phepahyu ipeya 'B perigoso sonhar com mulher antes de eagar porco do pou a clareira limpa, colheu a lenha, acendeu follo'
220 221
~-'
Bol. Mus. Para. Em£Uo Goeldi, ser. Antropol., 17( 1 ), 2001 Diciondrio Tariana- Portuguese Portugues- Tariana
dihya nawiki pa:-na-pidana hiniri-na di-niwa-ni(h)na di-iiha '0 ina meninite-nuku nheta na: (rei) eni dalipa-se na-nheta-pidana di-na
homem estava colhendo ukukf no chao e comendo' 'Eles encontraram o homem niio amado por mulheres emostraram para
o rei'
di~nha 'operar'
pape-nuku hema kayite di-masika pa-n<i di-iiheta-pidana 'Outras vezes
di~hl 'mostrar, apontar' se transformava em algo que parecia como anta, mostrava para n6s'
manihta-de ni-iiha di-na dhita di-pe '(0 filho mais novo do Kui) sem
d{-pana 'semear'
saber apontou (o pipi dele)'
diha kali-ytina kiniki di-pana-ka-pidena Iii kiniki-pena-nuku '0 Kali
ka-iiu-kari ka:-kheya ne-se-ya-pidana du-kapuku i:Iu-ruku du-nu diha-pi
malalldro j8. estava semeando maniva que ia ser essa mandioca'
ne-iiha-ka upic£-se-pidana du-nu du-wha-hala duka duiia 'Ela ja
estava subindo, ela virou e veio descendo, quando eles apontaram, e!a diha-naku-pidena lama-mi-nuku di-pana-ka-pidena di-na di-keta-
caiu dentro do matapi' pidena-ta di-keta di-na di-a-pidena hi yapirikuri 'Ele plantava o Iugar
queimado, o Yapirikuri viu ele'
diha rapao-ne di-iihti di-a-pidana di-a-ka di-muru 'Ele apontou com o
Iii hailcu-nuku · di-pana phia pi-sapeta pi-iiha-mhade Iii -nuku haiku-
arpao e enfiou'
nuku pi-uka pi-sapeta pamuiia-maiia pi-musu pi-a p(-pana diha-pada-
I di-fiheta 'mostrar'
di-iiheta di-mareta 'mostrou rio abaixo'
nuku di-a-pidena 'Ele plantou o pau, '.'voce vai sofrer na comida, semeie
urn pedac;o", falou'
di-iiheta di-thaketa 'mostrou atravessando' hinipuku di-ni kana di:-pana di-ni di-lia-nhi-pidana di-pana-ka-ytimi
I ke:ru-peri-ka di-ni di-iiheta di-pe 'Se fez zangado, ele vai mostrar (para
eles)'
diha kana di-tawina-pidana 'Fez raga, semeou milho, assim ele vivia;
depois de plantar o milho cresceu'
piri nu-iiheta nu-rapa-de 'Vou mostrar a dan~ de Yurupary'
I nu-iiheta nu-pe 'Estou mostrando de Ionge'
di-pane 'plantar'
thui-niki di-pane maca-naka kasina wya-nuku di-a-pidena 'plantou
tudo, "'Agora ta born", Kali falou'
diha Sipi-nuku ni-iiha di-na di-sit6-pidana 'Ele apontou a arma e atirou'
I (ela)'
isa-tupe-mia-pidana na-iiheta 'S6 mostravam a fuma~zinh'
kalisi di-panoa-na di-mareta 'Ele mandou notfcias rio abaixo'
cfi-ka nifiapa di-panoa maini 'Mandou benzer o breu'
' pi-ka meda hi-kayu-ka nha ne-se nemhani-li-nuku di-a dhita-nipe- diha yakale-peni-nuku na'kesi-pe-nuku na-pana-pidena thui-niki pa:-
I nukuniheta-pidana di-heta "'Olhe, aqui esta o Iugar onde elas estavam
andando", e (o soldado) mostrou o que pegou'
yakale-se naha peme-kapi liCa na-dia-pidena 'Mandaram os compa-
nheiros deles desse povoado embora para outro povoado; ficaram s6
niheta di-pha di-swa di-a 'mostrou e caiu' cinco homens'
I. 222 223
I
Bol. Mus. Para. Emflio Goeldi, ser. Antropol.,l7(1), 2001 Diciondrio Tariana - Porlugues e Portugues- Tariana
I
tarada'nha di-a-pidena dolo-nuku di-pana 'Ele mandou a mosca para kwaka diha syawa kera-li di-patita-pidana kayu di-a-ka '0 olho dela
verse (o filho) estava vivo'
dinu-ka!ca di-panoa-pidana di-na 'Mandou ele para a guen-a'
parecia como brilho do fogo, ficou desse jeito'
· di-ptitu 'pegar com unha'
I
icida-pe hanupe nu-panoa nu-ruku-i-ta-mhade i-fiha-hyu-pena 'Vou
mandar muitos jabutis para baixo, para voces comerem'
di-panisa 'tomar da outra pessoa; arrancar'
if:a pa-patu-ri 'grampo de cabelo'
di-payumeta 'por sab§o' I
di-payunzeta nu-pheri-nukl!' 'Ele ensaboou meu irmao mais velho'
desu nu-a nu-pan{sa radio-nuku 'Vou tamar o r8.dio dele amanha'
wa-panisa (wa-yarupe) ka::J.tu-kaii-nuku 'Vamos tamar (as nossas coi-
sas) do bandido'
Veja payuma N
di-pe 'jogar'
I
diwesewhya hiku wa-ni wa-panisa diha-yana-nuku 'entao vamos tentar- di-ka di-pe 'olhar'
fazer assim, para arrancar (o fogo) do malandro feio'
na-iiha-nipe-nuku di-nu-ka di-panisa-pidena di-yii-nhi dhita-pidena
nu-kti-li nu-pe 'na minha frente, na minha presenga'
dhita di-pe di-na kapiciri-whi-ne dhita di-pe di-matara-taka di-ruku-ita
I
thuy-niki di-yii-nhi 'Tomava comida deles, tirava toda comida' di-pe-sina di-ruku-kha di-a di-a-sina pamufia-ne 'Pegou (o pipi do
diha-puku£-nuku di-na du-panisa-kasu-pidana 'Ela hi tamar o anel dele'
kay di-ni di-panisa-ka-pidena pisiri i-sado-nuku awadu 'Assim o mor-
irmao), jogou para baixo e cortou no meio'
diha yawaru-ne di-na di-kolotti niya ni-ya-ta-tha di-pe-pidana diha
I
tuiripupanina-nuku '0 Yawaru acertou nele, bateu e jogou a langa'
I
cego Ievou a esposa do bacuraU'
di-api-td-ka di-pe diha upici-nuku di-matara hu di-pe-pidana 'Puxou,
di-piisya 'esmagar' pegou o matapi e soltou para fora'
ka-koloka-whya-ne di-pasya-nhi a:pi-nuku 'Urn carrou esmagou a
'tamar, fazer de repente'
cobra'
a:pi kapasya-kana 'a cobra esmagada'
nu-api nu-pe 'tirei de repente'
dhupa-sa du-matara du-pe-pidana di-kdmifia di-pe-pidana 'Ela fechou
I
heku-na hipada di-pasya nawiki-nuku 'Pau, pedra esmaga gente'
(os olhos) por urn tempo, soltou os olhos, ele ficou meio excitado'
di-pasyeta 'esmagar (com pau)'
na-koloketa na-rukuita diha-pidana di-pasyeta di-pasya-wisa na-na na-
di-tuda diwhida-naku di-tuda•bosa di-pe-pidana di-ku di-ni di-pe-niki
'Quebrou, rachou, abriu, e deixou a cabega do jacare (para tirar o fogo)'
I
sita-pidana na: na-sape-nha 'Empurraram, fizeram descer ( os curupi- hanipa wa-na pi-awada-nhi pi-pe 'VoC~ nos fez Iembrar muito'
ras), (o homem) esmagava eles, esmagava, eles terminaram d~ esmagar
e foram conversar' ·
na:na di-maye-kasu-pidana di-n{saka-nuku kay di-ni diha na-na di-
wane di-pe-pidana nu-keCi-pe hii ai-naka ka:siri di-swa di-a-pidana
I
'Ele ia mentir para OS companheiros, af ele chamou eles e falou, "olhem,
di-ptita 'beliscar:, pegar com unha'
nu-pata-dala nu-wa-ka di-a-pidena 'Sera que o meu filho esta vivo, por
.is so bilisquei ele'
tern urn jacare deitado aqui"'
anzakU-nuku na-yti-kusu na-pe-pidana 'Mexeram na rede para h'i e para
I
ca·
di-pata-dhala di-pe-pidana 'Ele biliscou urn pouco nariz dele'
di-pat£ta 'estender, chegar'
di-a-yhume di-anapf-mi-nuku di-ku di-pe diha maini-nuku dhita syawa-
se di-kuka-na 'Depois de ir, abriu a mochila dele, tirou o bren e acendeu
I
waka wa-patita 'Chegamos'
••
fogo'
224 225
~;
~ .i?tf
.,..,
BoL Mus. Para. Etnllio Goeldi, sir. Antropol., 17(1), 2001 :'!< Diciondrio Tariana ~ Portugu€s e Portugu€s - Tariana
dhUpa-sa du-pe du-mafdra-pidqna 'Ela apertou a mao dele e soltou' wa-daka ikasu-nuku di-a-pidana n.u-dalipa pi-nu pi-ema di-a-pidana
kasin-w~u na-pe na-pala na:..fnusu-khana halia 'Eles coloCaram iihamepa ikasu-nuku wa-daka wema di-a-pidana wasii haw di-a-pidana
(as ·coisas) e foram embora cedo' · wa-daka wha di-a-pidan'a nalcd na-dafca nema-pidana di-nuiyana di-na
cinu di-eku di-musu di-a karaka-nu{cu di-piti di-pe-ka '0 cachorro cor- dhini-na-nuku di-pisa-kasu-pidana kapiCiri-whi-nuku d(-de-piflana di-
reu de repente e chutou a galinha' daka-pidana 'Agora vamos urinar, falou (o filho mais velho do Kui),
di-peta 'puxar' e
"Vein fica perto de mim"' falou, un6s Vamos urinar juntos"' "Vamos,
di-peta di 7ruku-ita 'Ele puxou a: canoa para baixo' sim", falou (o irmao). Eles estavam urinando em pe. Ele (o inniio mais
di-pu-mi-se nheta na-dia na na-dieta na-dieta na-dieta hirina-se na- veiho) inventou urn pretexto para cortar o pipi dele com uma flecha, o
pala na-phua-mha diha-nuku pa-peta- bili-hyume na-sita 'Depois tiram outro urinava'
.Ca mandioca) de novo, ralam, ralam e ralam, colocam no tipiti, pisam e phia na-dake-nuku pi-pisa-ka iri · phita-ka phemena-naka pi-na di-
batem nela ate acabar' pumina-naka hiku na-ni du-a-pidana duhua '"Voce cortou o neto deles,
di-peta, di-peta-lchuli 'acaliciar' tirando sangue dele, abriu a baniga dele, por isso ele esta tecastigando",
Cinu pisana ika-mha nq~i 's6 cachorro e gato que faz, falou ela'
I 226 ~: 227
;~
I ·'l"j~ ·~ <il~d
..
I
1301. Mus. fara. Emllio Goeldl, ser. Antropol., 17(1 ), 2001 Diciondrio Tariana- Portuguese Portugues- Tariana
I
di-na kerawi na-pita kadali na-pita na-ni-pidana 'Pintaram (o menino) tirando sangne dele, abriu.a baniga dele, par isso ele estate castigando",
di~pt
com kerawi e com cinza'
'espantar, chuta1~' .
falou ela'
nha ha-daki-nuku nhamena na-yti-nhi-pidana (na-pisa) wha iri kayu·
I
· dihya di-a-/ca-pidana nha ye:ka na:-nipe di-pumi na-pidana na-
karaka di-piti-ka di-musu 'Ele chutou a galinha'
cinu di-eku di-musu di-a karaka-nuku di-piti di-pe-ka '0 cachorro cor-
pumenita-kasu-pidana naha haiku-ne 'Eles abriram (cmtaram) o corpo
(da arvore), e saiu a selinga que parecia · sangue, depois os paus iam
I
reu de repente e chutou a galinha'
castiga-los'
qi-na na-kapeta-kasu na-mus<t-i-ta diha piri-nuku nheta nhe-sina li1
ina:..nulcu na-piti-sina thui na-musu-i-td-niki 'Para 'benzer' ele fazem
sair as mulheres, trazem o Yurupary para casa, chutam as rim!heres para
cf. ka-pumina 'culpa' I
hanipa kapumina-ka na-ni-mha 'E!es fazem outras pessoas culpadas'
fora'
apare ha-hipita ha-ipita di-fi<tpiru di-elcu di-a-na meni-ka wa-na di-
di-pusita, di-pucita 'inolhar' ,J
fiapu wika <tni dhisa dhita kawhi di-pusita di-ra-li di-wha.'Pegou agua
pitita-ihama-nht;t-niki ·wa-daki wa-phina-pe 'De tepente a te1Ta mexeu,
do igarape, molhou a fariuha e tomou sentado'
deu urn sonido de meni, quase que Q cun.1pira no·s chutou'
·. heku-pada dhita di-uka di-piti di-we-pidana 'Pegou urn peda~o
.,,. ··chutou o passaro embora'
de.pau, di-hpani 'trabalhar'
yeka nehpani-nipe 'trabalho com seringa'
I
I
paita emite-nuku d(-kale ni fiha-ka-pidena diha-pidena di-na di-piti diha-kada-nuku diha-lcada yapirikuri di-fiami-ni-kada-nuku naha keh-
kuphe khaUtu '0 pescador se espai:ttou ao ver que a mulher curupira ja pani ka-wapa me:-de-pidana nehpdni nuhua iciri nu-a nu-inu di-a-
estava comendo cora~ para urn dos companheiros dele' pidena di-kalite -di-nisaka-nuku kehpani-nuku ica-wapa 'Nesse dia,
Sexta Feira Santa (o dia da morte do Yapilikuli) OS trabalbadores nao
di-pfyu 'varrer'
maka-yawa i-thiriku-na maca-mha pa-piyu 'Elas varrem hem pe1to dos
foram trabalbar. 0 chefe (que estava cuidando do trabalho) falou para os
companheiros dele "en vou eagar,
I
buracos'
yeka nehpani-ka na-ni-nipe nu-kalite i-na cvou con taro que aconteceu
duha inaru du-piu-ka kuisi-pe maCa-pidGna du-piu thui du-musu-i-nipe
'Uma mulher quando varre costuma varrer bern tod6s os cantos'
no trabalho com a sednga'
paita ciili di-kapi-pidana di-pisa .hinipuku dihpani-ka dihya hinipuku
I
/cwa/ca pamufia-se-mia-pidana di-piu di-a-/chani-nipe 'Urn homem cos-
di4'f.a-li-se di-dia d_i-nu-pidana di-tajJe-dapana-se 'Urn homem cortou ~
tuma varrer Pela metade'
di-pumineta 'castigar, perseguir (pessoa)'
__ ;plio dele trabalhando na ro9a. Quando ele voltou da ro~a,
hospital'
foi ao I
meda wa-pumini-ta na:-pidena /cayda-pidana diha-tuki-nuku na- diha yaphini pehpani-ka maipuku pa-ni~k kayu-malca diha-pulcui pa-
kulireta talama na-sueta 'Nos castigaram a toa; pintaram o pequeninho
e colocaram talama (enfeite de penas) nele'
fiali-kase-nulcu nha kuphe maca nhe-mha(de) 'Quando se termina de
trabalhar fazendo o cacurf, os peixes vao entrar hem'
I
duhua da:kida-pidana du-sole ( du-soleta) du-pinita-ka-ni/d 'Ela estava yuwapilcu-nihka i-hpani iha di-a-pidana yuwapilcu mehpani-kade-lca
,._,, ,.,me perseguindo, tirando (o meu anzol)'
phia na-dake-nuku pi-pisa-ka iri phita-ka phemena-naka pi-na di-
fi.amu wa-nd maCi-mahka ni-fiha-niki na:-pidana nhepa '"Voc~s traba-
lharam mn temp3.o", falou, "nfio, n6s nfio trabalh:ivamos, o curupira nos.
I
pumina-naka hiku na-ni du-a-pidana duhua "'Vocil 7brtou 0 neto de!es, Comeu de verdade", responderam'
228 229
Bol. Mus. Para. Em£lio Goeldi, sr!r. Aniropol., 17(1), 2001 Diciondrio Tariana- PortuguBs e Portugu2s- '[ariana
nu-na pehpani-nipe hanu-pe-ka direta 'Ele me mandou (fazer) muito di-sik/J 'roubar da ro~a'
trabalho' diha-liki hinipiku i-minali sedewani-nu/cu diha kainidape-nuku di-sike-
phia-nihka pehpani di-a-pidana diha yalcalite eni nuhua-ka nu-hpani nihka 'Quando o dono da ros;a nao esta ele andava roubando mandioca'
WFoi voce que trabalhou?" falou 0 chefe, "Fui eu que trabalhei"'
di-sffiu 'esticar (arco)'
nha !ciri haUte-pe na-rapa-pidana na:-karu ne-hpani i-peya 'De manha
diha yawithepu di-sifiu di-uka di-a-lca 'ele Esticou o arco'
antes de trabalhar os bichos dans;aram'
di-sip(ra, di~sp(ru 'espremer'
di-sa 'limpar (ro~a)'
l·~:. yelca iri lcwaka na-sipiru-ka n.aka na-yli-nhi-pidana 'Espremeram a
hinipuku pa-sa 'se limp a ros;a'
seringa'·
di~swa 'rasgar' maCa na-wesyeta-pidana na-wheta marwi~kp-se nawhet~s
pa~sw-ri 'rasgado' pidana sido na: nacnalcu-nha sidoa na-naku na-sipiru diha dihasido-
yarumakasi upite di-a di-siwa di-sawa-ka 'a roupa era velha, rasgou por yape-nuku na-yti-na diha hiwiri-ka na-kti na-nua na-lcudu na:J.ta du-a-
si' na nhua hado-tha 'iw-lcudu na:J.ta diha di-m{fia-ka na-/ca nha na-pisu-
-~·.
sawali (iri-/cha) nu-api nu-sawa 'rasguei a Iiuha puxando' nha du-a-nha 'Moem (a cana) bem, espremem e tiram o caldo da cana,
a1-de nu-saw1:1 hotho nu-a di-a-pidana '"Aqui en von tirar (a seringa) depois colocam no prato; quando ele resfria, despejam, jogam- assim
cortando e rasgando", falou ele' que a minha mae falava -quando sai espuma, espremem (antra vez)'
ke:solite ka-s6wa-/cali-pidana d{-fi(i 'Ele era sujo e com roupa rasgada' di-sise, di-sise-ta 'pegar, prender; ser pego'
nha na-da/ci-pe di-sawa-pidana 'Arrancou os corpos.deles' mawari di-siseta di-pe-lca 'Ele pegou a cobra'
wha yarumakasi-pe wha-maku-pe di-sawa-naka thuy 'Nossas roupas e di-nitu-lca di-siseta-/ca di-a nu-na 'Robou e foi pego por mim'
as redes esU.io rasgadas' di-minali-nuku di-siseta-ka diha cinu 'Urn cachorro foi preso pelo
'arrancar-se, mandar-se'. dono'
diha hema ne-ma-nu-kade-mha Sipi dalipa-nuku puale-se:mha di-sawa ne-pidana di-sise di-na '0 curupira pegou o homem'
di-a-khani awakada-se 'A anta nao vem perto da bala, se .manda para hanupe lcuphe na-siseta-pidana 'Pegaram muito peixe'
outro Iugar, vai embora para o mato' duhua lcewedonite-peru du-siseta-pidena 'A mulher gravida ficou presa'
lcdru-ma-pidana nu-siseta-da karu-ma-pidana nu-sise-da 'Estou com
di-sieta 'derramar agua no fogo'
medo - o que vai ser de mim se nao pegar (peixe)'
pi-sieta-ka iya di-wha-mhade 'Quando trouxer lenha, vai chover'
/cayu di-ni dihd tewi-pi-se disa~k di~seta di~a-pn 'Subiu no buriti-
maCa-ka-nulcu puaya ma-ni-k.ade-pidana li1 na-s_ie.-tti-ka-misini kaya
zeiro e ficou pego'
diha-se-pidana di-wha deru-nilci 'Para uma boa pessoa (o curupira) uao
naha puima-peni awakada-se na-sis(Jta-ka ndna k.eru~it alia-mha
faz nada, para os que derramam agua, ele cheira e vai para perto dele'
fiamu 'Quando mulheres menstmadas ficam pegas no malo, o curupira
pha awakada-se phamita-ka pa-fiha kewerlf-peri paoni-ka pa-sie-ta-ka
fica brabo'
ina puima-ma-pe atia-ka hape-peri depiha pa-fiha-ka ina tapulisa-ka
[ diha ilamu/ce:ru-mha '0 curupira fica brabo se queimar on fritar comida
no mato, se derramar agua, se fazer cheiro de.queimado, se tiver mulhe- ·
di-sise 'chupar'
mawari di-sise di-p?-ka 'A cobra chupou (e!e)'
res menstruadas, se comer frio de noitinha e se sonhar de mulher' di-sita 'atirar'
l 230 231
I
>I
Bol. Mus. Para. Emflio Goeldi, sdr. Antropol., 17(1 ), 2001 Diciomirio Tariana- Portuguese PortuguCs- Tariana .,:I
232 233
I
I
I
I BoL Mus. Para. Emflio Goeldi, stir. Antropol., 17( I), 2001 DicioJU'irio Tariana- PortuguCs e Portugulls- '{'ariana
niki 'Ele estava quebrando a lenha, ela que era a ultima escutou o som diha na-nd ka-maye-kali amaku di-tutu di-ka di-ruku-ita-ku di-kwa-
I dele quebrando pan'
i-thuka i-iiha hya 'Quebrem (os peixinhos) e comam'
. pidana 'Ele que tinha mentido para eles amanou a rede e foi se deitar'
di-keta-pidana cinu hanu-ite di-nd dhipa di-tutu di-apita di-a-pidana
diha-naku-sina na-thuka diha-naku na-thuka· nheta na-dia naka '(Esse 'Encontrou urn cachorro grande, pegou, amarrou e foi puxando para
I cip6) quebram, tiram e voltam (para casa)'
di-kawana pe:me di-thuka di-a-pidana 'Quebrou a. pema dele de urn .
Ionge'
dhinuru di-tutu di-apita di-a-pidana dipumi di-yena di-a-pidana-pita
!ado' di-keta-pidana paita iidaita 'Amarrou o pesco9o dele, puxou, depois
I kamawdna-se ka:pi nu-ti nu-thuk.d mti:mi-ka di:reta nu-nd 'Vou quebrar
trepadeira para caxiri porque o inhambu mandan'..
seguiti de novo e encontrou ulna cobra'
pune-nuku di:api-di-waketa di-tutu-pirana di-sita dita di-anapi(ta) di-
diha mdini-nuku duha tiya-nuku du-thuk(h)a du-wheta-pidana dihaphi dia-kha di-nu-pirana diha 'Ele puxou carana, juntou, amanou, fechou,
I maini-aphi-se 'Ela quebrou a cilia e deixou urn peda~o na panela'
hepo:leta pathina i-thuka i-a i-phua-bilf-mhade f-yami:· hyii-yana-pe
\" colocou nas costas e voltou (para casa)'
di-kdpi di-tutu maca-pidana dfiia di-iia-kd-pe diiiawheri dalfpa-nuku
'Voc~s vao trope<;ar de repente, vao quebrar e furar a. Perna, seus 'Fez eles se casar, e ele (o soldado) foi morar bem, perto do sogro'
I malandros'
di-tude 'esticar (pele do bicho)'
ka-iiami-kana heku-na di-thuka di-a 'o pau morto quebrou' di-thepeta-tatlza 'tirar, mexer; escapulir'
di-toleta ·'enrolar' (cerarnica, massa, tabaco) di-thetd. 'concertat; corrigil; arruma1; encostar'
surupe-nuku- na-tiileta na-ya-mha na-ni-karu 'eles rolam a massa para feijao arusu pa-nfwa-li pa-theta pa-sue-ta-ka 'E para separar 9 arroz do
fazer potes' feijao'
wa wa-theta! 'Embora corrigir'
di-tUtu 'amarrar'
di-pumi .
. dhuma. du-theta-pidana di-api-se-pidana pima 'Ela ouviu um
. pa-tutu-ri 'amarrado' bamlho, depois encostou bern embaixo; somi'
pi-tutu pi-rahteta 'Amarra e faz bubuiar (a canoa)' · heku-na male-na-pe. na-theta 'Anumaram os peda9os de pau mais
cinu-nuku nu-tutu-sa-ka 'Aman·ei 0 cacbOITO' grossos'
di-kapi di-tutu 'Ele cason' hya Sipi-pe i-theta wasii wa-kd'-wa 'Arrumem as armas, vamos. ver'
234 235
;,\1,
Diciondrio Tariana - Porlugu2s e Portugues - Tariana
Bol. Mus. Para. Em£Uo Goeldi, sir. Antropl.~ 17(1 ), 2001
nha di-dalipa-ki-pe kulfki na-theta-ka-pidana 'Os parentes dele amlma- di-wiisa 'desatar'
pi-wasa-ri 'a agao de desatar'
ram o enfeite'
na-wasa na-rukuita 'desamarrar e fazer descer'
1
Verbem': di-wasa di-i!lcu di-a hiperiku-se-pidena di-uka di-wha di-swa di-eku di-a
di-a di-ka di-theta sede-pidena di-f{alif-kha di-a-pidana 'Olhou de novo '(0 cip6) arebn~ou, cain no chao, e de repente ele caiu como morto'
., pai·a ver bern, nao tinha ninguem; o homem tinha desaparecido' na-wiisa na-rukui-pidana nheta na-manika na-ya-nhi diha ne:ri-tiki-·
di-kii di-mareta di-kii di-thetii 'Olhou para baixo, viu melhor' nuku 'As criangas malandrinhas desataram e tiraram ele, biincando com
o veadinho'
di-thiii 'lavrar (canoa)'
ne ma-~skdepin di-yeka diha nawfki di-na-ka di-wasa:khe .
di-ukii 'derrubru: pan' disu di-swa di-a-pidana diha nawfki '0 homem nao sabia desamarrar, e
di-waku 'distribuir' o cocO cain para fora'
mapa nu-a nu-waku 'You distribuir' o mel (ou as balas)' 'di-w€sya 'quebrar; moe1; esmagar'
dihya-pi-nuku di-uka kola di-sueta-pidena na-na di-waku-pidena paita nawiki na-wesya 'Esmagam gente'
pa-ita-nulat di-waku thuy-pidena nawiki na-pada 'Af derrubou a pupu- hipada-nuku di-wesya-ka 'Esmagou com a pedra'·
;;,
nha e distribuiu para eles, urn por urn' :ry: Marabitana nha na:-li mafia diha yakale pawali miifia-na diha-da episi-
wa-siwa wa-waku 'Vamos distribuir entre n6s' da di-thuka di-a di-thukii-wani di-wesya-bala di-a-na diha-da 'Bern no
· •..
di-waralceta 'ext1~ail meio do povoado chamado Marabitana quebrou o motor, quebrou
ne-se-nuku ye:ma na-wareketa-nipe (wheru) aliamha ne-se-mha na- mesmo, e as pegas safram espalhadas'
fiamura diha-pada-se-pidana 'Estao extraindo tabaco de onde eles che- di-wesyeta 'inoer'
iraram parica, que ele misturam com aquele peda9o' pa-wesyeta pa-tuda di-wesyii di-a-naka 'esmagam, batem e (a man-
dioca) fica esmagada'
di-wtiiaka 'ficar menor, diminuir'
· kaypma wika-se na-sueta pa:-pi-keri na-sueta-na du-a-na na-sita pa:-
'·"yarumakasi di-siwa dicwaraka di-a 'A roupa fica men or por si mesma' pi-keri i-pumi diha-naku nheta na-rulcu-i-ta nhepa-pidana diha keri-
.·,
di-waral<:eta 'diminuir' nipe-nu/cu nhepa-pidana nhepa maca na-wesyeta-pidana 'Colocam
hanu-panisi-pu di-a-mha i-warelceta-nik{ 'Ficou uma casa grande, tern (mandioca) no jirau, por urn m€\s, ela (mae) falou, depois de urn mes
que diminuir tiram, lavam o mofado, lavam outra vez, e depois moem bern'
pi-warake 'Diminui s6 urn pouquinho' maCa na-wesyt~pid na-wheta marawi-karapi-se nawheta-esta-
ha pawhanipa di-patu-ka pi-pisa pi-wareketa 'Essa cadeira encostada, pidana sido na: na-naku-nha sidoa na-naku na-sipiru.diha dihasido-·
faga ela menor' yape-nuku na-yii-na diha hiwiri-ka na-kii na-nua na-kudu na"ita·du-a-
. nheta na-ware/aketa-pidana na-sue-niki 'Eies tiraram (peixe) e diminu- iw nhua hado-tha na-kudu na"ita diha di-mffia-/ca na-kd nha na-pisu-
fram (para caber no jirau)' · nha du-a-nha 'Moem (a cami) bern, espremem e tiram o caldo da cana,
depois colocam no prato; quando ele resfria, despejam, jogam :_ assim
'menos que'
qne a minha mae falava- quando sai espuma, espremem (outra vez)'
nu-waraka-naka du-yeka 'Sei do menos que ela'
Iii i-waraka-riaka di-de 'Ele tern menos do que este' di-wetii 'fazer armadi_lha para ca~'
236 237
BoL Mus. Para. Em£lio Goeldi, ser. AntropoL, 17(1 ), 2001 Dz'ciondrio Tariana. Portuguese Portugues. Tarz'ana
kamclwa-ne wa-weta na-pidena "'Va.mos fazer armadilha com trepa- di~wl1ca 'copfar'
deira", falaram' nhuma nu-w.1ca 'Estou escutando e copiando'
ke:ri-pidana dt-fiami di-yami-ka di,lca diha-kada-pidana awadu na:-
di-wfsa 'cortar, raspar (cabelo)'
weta pa:-ehkwapi-se-ka-pidana. nha ne-nuku 'Quando (o Desana) ve
que eeclipse da Ina; ele prepara armadilha para pilssaro bacuni fez anna- nu-Care-nuku nu-a nu-wisa 'Vou raspar o meu cabelo'
' dilha, assim vai amanhecer no outro mundo' -wisd 'esmagar (fazendo algo)'
di-pumi dihya nawiki kule: di-weta-ka-pidana fiapu-se diha nawfki di- di-eda-se-sina na-ya-wisa na-pala-sina diha-naku-nha 'Co!ocam (tre-
weta:fiam{ thuy di-emeta di-yarup~ kute-nuku diha fiamu fiamu~sn di- padeira) e batem no piHio'
ydrupe kule: di-weta dfsa di-nu-pidana-nha 'Depois o homem estava nha-tupe-nukd di-fia-nipe-wisd-pidana 'Batia nos pequenos (diabi-
fazendo m:madilha com anzol no igarape; depois de fazer armadilha, nhos), esmagando'
colocou todas as coisas, anzol, o curupira tambem,. colocou anzol e veio
di-ya, di-iia 'bater, fazer ro~a'
subindo para fazer armadilha'
nu-fid-ka-naka 'Estou ro~and'
kayu dihd fiamu kule di-wetd-ka dis a dt-nu diha naw{fd dihd-pua fiapu i-
238 239
dt,
I)
. I
Bal. Mus. Para. Emflio GOeldi, ser. Antropol., 17(1 ), 2001 Diciotuiri'o Tariana - Portugul!s e Porttigues - Tariana
•
I
di-ytlli:a 'ezvai~I; por 3gua, sarar'
diha (d)yeka na-pisa-nipe-nuku na-yaka na-dia na-nu-pidana 'Eles
ne-se-pidana pa:-iiha-nipe du-ni i'Ciri ipe-nuku du-yana-pidana 'Af ela
fez a comida; cozinhou a ca1ne de cac;a'·
•
•
esvaziaram o que eles cortararn de seringa de volta' 'preparar':
di-ytika 'abrir' Siwi di-ytma-pidana-ha Siwi di-yana di-wapeta-pidana 'Ele prepai:ou a
maka-nai diu/ca di-wha nu-yaka nu-mare 'Estou abrindo para deixar a espingarda, preparou a espingarda e esperou'
•I
ilgua do !ago passar' di-yanfda 'ernbrulhar, cobrir'
di-yd/ca 'fa:ier de vez, aprontar' paiiiin(danipe 'embrulho'
macapi-yanida pi-na wesi dhipa-da 'Te cubra bern, senao vai darfebre'
di-yalca 'guardar'
na-: de: kina na,: neyu na:-sinG. ne-se-nha n'a-yanida nti:-ka na-siwa-sina
phimeta-nha ira-kasi pira nhua (ha)niri-nipe ira-kasi Tcapua-ma-na na- '
heku-kena-pe-ne na-yanida na-Yhake na:ka na-siwa-sina dekina-sina
yaka-nha 'Tenha cuidado na bebida, os mens pais tern bebida folie' .
nha na-musu na-nu 'De tarde eles subiram, embrtilharam, atravessaram
di-yaketa 'apagar (fogo)' como embrulho, e de tarde saframjuntos'
di-yelceta 'guardar' . .
kayu na-ni-ka dhuma du-fiha thuy du-yaketa thuy-ni/ci d<tha i-fiha/casi-
nuku 'Quando ela escntava o sinal, ela guardava todaa comida'.
ill-tha-pada di-a-pidana di-tha-sika na-ya/ceta-da '"Est;i aqni, agui que
eles guardaram (as minhas penas)", falou (a aguia)'
df·yu 'peneirar'
inakara-ka n"a-ka-mha uni ma-musu-kade-lca na-ka na-iu: na-iil: nheta-
mha 'Vendo que estil seco, que a .ilgua nao estil saindo, peneiram, penei-
·ram e tiram (a farinha do fogo)'
U. ProcessQs mentais
•I
di-yalcuta 'tecer'
kumari-ne na-yiikuta-ni-Tcu amaku 'rede batida'
di-ydna 'cozinha1; preparar'
di-na na-inu na-dia naka na-inu na-pitd di-na na-yana 'Mataram, volta-
di-anihta
(a) 'pensar, entendel"'
panihta-ri sede 'Niio tern pensamento (quem quer comer banana verde)'
I
ram, tomaram banho e cozinharam ele'
pipiri-nuku pa-damhua pa-dia pa:-ka pa-yana-na diha-naku sie
ke:whani-pu-na diha-wya 'Se tira a pupunha, coloca (na panela) e cozi-
maCa pi-ni pi-anihta pi-emhani
andando'
manihta-de-ka 'mal criado, quem nao pensa'
'cuida~o, presta atenc;fio onde esta
•
•I
nha, se gasta muita lenha para fazer essa (bebida)' manihta-kade-riaka Iii trea 'ESses homens niio'pensam'
dirukuita-ka diha siwaphi di-swa-mha diha di-yana-hyu-phi-tha- ne-se-pidena di-wheri-peri di-anihta 'Af o avo velho entendeu (que
.pidana 'Ao !ado da sen·a tern o camuti dele para ele cozinhar' bouve uma 'superstigao')'
dira-karu-pena-nuku du-nua du-pala du-yana du-wheta 'Cozinhava a manihta-de ni-iiha di-na dhiia di-pe '(0 filho mais novo do Kui) sem
bebida dele (o chibe), colocava (na panela), deixava assentar af' saber apontou (o pipi dele)'
pa:-da-pidena pipiri na-yana-nha 'Urn dia eles cozinharam a pupunha' pa:nihta-nipe na-sisd-pidana na 'Eles desmaiaram (perderam os
naha pipeti na-yana-li-se-nuku ne·mara-ka-de-pidana nd-wa di-na sentidos)'
'Nao deixaram entrar onde se cozihhava a pupunha
pci-iiha-nipe du-ydna du-wapa wa-ira-karu-pena 'Ela vai preparar a
comida e cozinhar'
(b) 'obedecer'
nuha nu-anihta-naka nuha haniri di-kalite-nipe-nu/cu 'eu obed"go ao
men pai'
•
240 241 .
'
I
Bol. Mus. Pafa. Emrtio Goeldi, ser:Antropol., 17(1), 2001 Diciondrio Tariana - PortuguDs e PortuguDs - Tariana
di~tnh 'entender, rcconheccr' pi-dpua-thard p£-wa whema-kasu pi-dku-nuku na-pidena "'Cante para
maca khema kan.hi 'quem entende bern' nos ouvir a tua voz", falaram (as irmas)'
mhemakadite kan.hi 'quem nao entende' phia haniri nu-na nu-ite-se-ka dhipa dhima du-a-pidana 'o ten pai
phema panhi 'reconhecer pelo som' !"exeu no meu sexo' (pegou-sentiu)
di-kti di-anhi 'ele(o cachorro) te reconheceu olhando' pi-na pi-whida phipa-thara phima nd:-pidana na-s{wa-kaka "'Pega a
phema-karu kanhi-na 'da para entender escutando' sua cabega para ver (se o curupira corneu voc8.)", falararn entre eles'
paka-karu kanhi-na 'da para ver' dlzimeta, dhime 'pensa1; perceber, sentir'
di~aw 'lcmbrar, pcnsar' kawena dhilneta 'Achou graqa'
phia-se pi-awada-mha 'Voce se lembra' walikasu-nuku Kali itawhya hamiya-kade-whya dihmeta-tha-pidana
· wademe wawada-daka 'Vamos nos lembrar depois' 'No come9o o Kali percebeu (a toa) que a canoa nao estava pesada'
hipada nu-naku-ka, hamia nuhmeta 'Peguei uma pedra e coloquei no
ina:-pidana di-awada-niki dihya-ne diha tuisiwheri-ne mawari-ne ina-
mha di-a-pidana dhime-niki 'Ele (':i'uisiwheri) estava pensando em colo, (entao) senti o peso'
mu!heres, ele pensou, ueles (os ·Tariana) eram mulheres"'
heku nhumeta-kp inaru pama nuna du-na-ka 'Ontem percebi que uma
lit maCite-nuku wa-inu-niki na:-pidana nawada na-nha yanape-nha mulher estava afim de mim'
'Vamos matar o veado, os meninos pensaram' weperi nuhmeta 'Senti febre'
duhuane-se-pidena du-awada diha naha diha-lcyd-mha na-ni manihta- kai nuhmeta 'Senti ~or'
(ka)de-ka na-yii.-ka du-a-pidena duh,;.,eta 'Ela pensou assim, "( os kawalikupeda dhimeta 'Sentiu tristeza'
filhos) estao fazendo assim para e!e (omen marido), porque nao tern mhaisiki /cai-peri dhimeta 'Sentiu dor de fome'
educaga:o"' hapeperi nuhmeta na-yami 'Fiquei rnonendo de frio'
hanipa wa-na pi-awada-nhi pi-pe 'Voce nos fez lembrar muito' kapemanina dhimeta 'Sentiu vergonha'
·di-kama-khe kapema dhimeta-mha 'Depois que a bebedeira passou,
ka:wada 'esperto'
ficou com vergonha (por pensamento)';
kawada-ka di-dawa di-eku di-a '0 esperto se escondeu e correu'
nhumeta-ka aini-sika 'Penso que de:ve ter Carapana'
di-duiha 'niio gostar' nhumeta-ka kepira na-sape-mahka ·'Penso que os passaros estao
nu-duyha-ma-mha hama inaru-nukulli1 iihakasi 'Eu niio gosto dessa cantando'
mulher/de comida' di-nu-mha? Hiiida, nuhmeta-ka di-nu di-nu-mha 'Esta chegando? Nao
nu-nd li.i nu-tedud-ru du-duiha-pu-mha-niki 'Essa minha cunhada niio sei, acho que vern'
·.gosta de mim' nuhmeta-ka ma-nu-kade-mha 'Acho qqe nao vern'
dhfma 'escutar, entendex; se:ntir' nhumeta-ka kaparu alia alia-mha 'Acho que pode haver macaco prego'
mhema-kade 'quem na:o entende' nuhmeta-ka yawi-mha yawi alia-sika 'Acho que deve haver on~a par i.tf';
di-sata dhima 'perguntar'
kali-si whema-mhade 'Vamos escutar a hist6ria' ka-mha nhume-nilci 'Fici_uei s6 escutando'
kay du-a-ka dhima duha du'saniri keru-pidana di-yena 'Ficou com pa:-dapana-se na-mhade. nu-a-mahka nhume-niki nu-dalipa na-nu
raiva quando e!e a ouviu falando assim' 'Pensei que eles foram para outra casa, ele,s forma perto de mim'
242 243
.,
"
I
BoL Mus. Para. Emrlio Goeldi, ser. Antropol., 17(1 ), 2001 Diciom.frio Tariana- Poi-luguOs e Portugues- Tariana
il
ka-mha nhume-niki ne pa:-numa 'S6 escutei, nerihuma palavra (falei)' .. ,: duhua du~lca du-seta-ka 'Ela olhou para cima'
nuhua nu-hmeta-ri-se 'no meu pensamentof na minha opini8.o' di-na (hui,lcade-pidana) . nhesiri-kade-pidana di-dalipaki-pe lca:-sina :I
diha tuisiw_heri-ne mawali-ne ina-niha di-a-pidana dhime-niki naka:-niki di-na "Os cunhados nao gostavam dele, de modo que 'nem
~I
'Thisiwheri, a cobra, pensou (a toa) que (os Tariana) eram mulheres' ligavm~ para ele'
'ne-its~;:El_da di-eme disa di-nu di-ka-pidana di-mareta 'De Ia que
haw di-a-pidana di-kale-se dhimeta '"Sim", falou, "pensou no coragao
dele"' ele sentiu o cheiro de gordura, e (o pequeno) olhou para baixo'
di-M di-mareta di-ka di-theta 'Olhou para baixo, viu melhor'
yaphini-sika-sO di-a-pidana. dhimeta di-siwa-se dhimeta 'Que coisa e,
falou no pensamento, falou para si mesmo'
di:ri kayu-pidana dhimeta-ni/d diha-ne 'Ele pensou que era o filho dele' perceber is so'
pa-ka-karu mayh11na-ma-pidana diha-pada 'Naquela bora era diffcil de I
pa:-kada du-a du-ka-pidana diha-yawa-nuku sede-pidana di-ema-niki
phimeta pi-ya-ma-pe i-peri-nulcu 'Pode sentir o mal cheiro das snas
mulheres'
kay di-ni diha neridi-dia di-uka di: ra-kasu dhimeta-pidana kesa-ni-ma-
/ewe pa-keta-hyu mahyuna-ma-pidana lii/ac-pidana di-ni di-ytile diM-
yawa 'Urn dia ela chegou e olhou no buraco, nao tinha (mais), nao dava
I
para encontrar, assim desapareceu o buraco'
mha diha phimaka-kade-sika diha di-a-pidana 'Assim o veado voltou
. , pll);a beber, sentiu o cheiro, e falou, "Esta cheirando (mal), nao deve ser
pronto"'
dihya di-ka-ni-ma-pidana-niki diha di-yekanite 'parecida com uma
conhecida dele'
I
Cinu-nuicu fiamu kdruma-mha di-mina-nuku-pidana ma-ka-/cade kayu-
duha dhumeta-ka puisanima-pidana diyti-nhi '<:la sentiu o 'pitiu' de
peixe'
na-boleta-pidana nha na-boleta-ka dhimeta di-a-tha-pidana '(A iiguia)
maka-pidana karu Cinu-nuku di-mina-mha awalcada-se-nuku Jcarunite
'0 curupira tern medo do cachorro, ele tern medo do cachorro, porque
I
seutiu que eles estavam tiraudo as penas dela' ele nunca viu urn, par is so ele, o perigoso do mato, esta com medo s6 de
di-mara di-nu-khe-pidena dihmeta di-na dihmeta-pidena 'Ele (o Kali)
veio descendo, pressentiu que (o filho dele) estava vindo'
cachorro. :E isso •
di-keryalca 'estar com ciume'
I
kayu pa:-ka ifie ke:ru-pidana dhimeta '0 curupira fica brabo quando di-keCya-nipe 'chime'
fala assim'
phimeta-nha ira-kasi pira nhua (ha)niri-nipe ira-kasi kapuamana na-
du-sanir(-wani pa-Jcerya-nipe 'com ciUmes do 1narido'
di-maylina 'mentir, enganar'
I
ya-ica 'Tenha cuidado quando beber, os mens pais tllm bebidas fortes'
pa-ita-pidana ma-sa-du:ite kheruni-kana dhimeta ( ou: direna) ni-yti-
nhi-pidana 'Urn homem sem mulher se sentiu triste' (passou mal)
di-mayiina-nipe 'mentira dele'
na-mayana na:-sina 'Mentiram, fizeram errado'
pi-na pi-fihawerf di-mayti-na dhita di-a '0 teu sogro vai enganar de te
I
diha ctili waUkiri di-kama di-yena di-a-pidana duha du-wana-ka du-
niusu du-a ne mhameta-ka-de-pidana 'Ela estava chamando o jovem,
mas ele nem percebeu porque estava bebado'
levar'
di-na du-mayii-na-pidana upi-mia-p.idena ne-misini du-ni-pidena duha-
pita 'Ela enganou (o Kali, fez a mesma coisa que a outra)'
I
di-kii 'ver'
pa-lca pa-kwisanipe 'inveja'
pa-ka-nipe pa-kwisa '6dio'
di-nd na-kol6ta na-kalite-pidana phia md:cite wa-na pi-mayana-nihka
pi:ka-se wa-hado-nuku fiaki ni-fiha-ka-niki '(Os filhos) encontraram o
pai, falaram para ele, "Voce malandro, nos.enganou, o cu~pira com~u a
I
nossa m3.e"'
kadarina pa-ka-nipe '6dio'
244 245
I
I
Diciondrio Tariana- Portugu€S e Portugu€s- Tar~n
I
Bol. Mus. Para. Em£lio Goeldi, .sCr. Antropol., 17(1), 2001
I na Sexta Feiia Santa", ele respondeu, "Voc<ls estao mentindo para mim,
voces e que clevem ter matado"'
pidena "'Se voce quer fazer sexo, vern tinguijar", falou, "Sim", falou
· ele'
na:na di-mayana-kasu-pidana di-n{saka-n£!ku kay di-ni diha na-na di- nu-na-thama nu-pita nuhuti 'Ell queria tomat banho'
I wan~ di-pe-pidana nu-keCi-pe hti ai-naka ka:siri di-swa di-a-pidana
'Ele ia mentir para os companheiros, af os chamou e falou, "Olhem, tern
nu-na-ka '!huma nuhua-ne 'Eu qtiero entender (a fala do nossos av6s)'
phia pi-na-ni-ma-nuku pi-besitd 'Escolha aquela que voce gosta'
umjacare deitado aqui"'
ke:ri ipe-pidana naha ku:phe naha na-mina-tha-pidana na-nd na-fiha
I a1 i-na nu-kaliti-de Iii naha na-pipina-mi-nuku r:zaha talia na-pipina-mi-
nLf,ku meda-pu-st"na inti: na-mayena 'You contar para voces ~om eles
na-yek.a 'S6 os peixes queriam comer a can1e da lua, s6 eles'
diha !cayama-le,nu/cu di-iiale-li du-na-pidana diha pu/cui-riuku du-satd-
erraram e enganaram as mulheres a toa' .
pidanadiha /caydma-le di-ytire-pidana-/cha 'Ela queria que a ponte desa-
I di-maye, di-maye-ta 'esquecer; Inentir'
nu-maye-mahka di-pitana-nuku 'Esqued o nome dele'
parecs~, ·pediu ao anel, e a ponte sumiu'
di-nd-ri 'por querer'
'Esqueci a sandB.lia no porto, nao pensei' di-na-ri di-musu di-a-ka 'Ele foi embora porque quis'
I para posse'
di-nd-ka dithr-pe dhita di-nu-tha-pidana na-mesa-pidana na-yena-niki
·' diha ·ifie dihil nawilci-nuku. ne-se na-nalitd-pidana tsOme na-nalita na-
matara;pidana '0 !fie bateu no homem e brigaram muito, depois para-
'Ele queria muito a semente·(de pupuuha), enquanto os peixessovina- ram (de brigar)' · ·
I 246 247
I ,,
I
Bot. Mus. Para. Emflio Goeldi, sir. Alllropdl., 17(1 ), 2001 Diciomfrio, Tariana- PortuguBs e PortuguBs- Tariana
I
di-pfka ·'enloqnecer'
ne-pidana diha nawiki diha yatu kemi-kali di-masika di-a-nha kayu-
maka diha nawik~h fiamu na-nite naw~kim-lh yatu lea~
haw di-a-pidana di-kdle-se dhimeta nu-a nu-ka nu-a kwe nu-rena nu-
rena-de di-a-pidana 'Ele falou no cora98.o, uvou ver, acontega o que
·· acontecer"'
!
I
pusuku-kali-mikiri-mha diha di-pusuku-pidana di-a diha di-sa"le dheku
di-a-pidana puaya hiku-ite-pidana di-a-niki diha di-pika di-wa di-a-
pidana awakada-se-n(h)a diha yatu di-pika-kana 'Af esse homem que
lcwe-nihka pi-a pi-rena na-pidana na-sata nhema yawl ni-hya-thama-
niki di-a-pidana dhepa '"Como e que passou, perguntaram (os amigos).
"Quase que a on9a me comia", respo?deu'
I
esiava cheirando parica se transfmmou no cbamado de curupira, o que kwe-mhade nhua nu-rena 'Como e.que en YOU pass11r?'
·era homem se transformou ·em bicho peludo porque ele misturou a
parica; ele ficou diferente, peludo, enloqueceu e foi para o mato, ficou
diha-kada-nuku maca-iha-na wa-rena wha 'Nos sentimos melhor nesse
dia'
I
louco por causa de parica'
yatu ka-pika-kari (au: kapir)-mld~
causa de parica'
'0 velho que ficou doido por di-sapatd, di-sapetd, di-sepata 'sofrer'
di-sapeta-ka di-ni-mhade 'Ele vai fazer (ontros) sofrer'
I
ne-pidana ma-ira-kadite i-yeka di-pika nit.-a-kd nuhua ma-sita-kade- Kali irinu kal~-nu!c di-saptitaka duni-sina_ 'A nora do o fez sofrer'
pidana dif-ya di-thepeta-ka-nha di-thepeta-ka di-thepeta nhado-nipe
nliepa di-eku-ta-nhi di-ni-pidana 'Quem nao sabe heber, fica doido,
Kali irinu mhaisiki du-iiami-sina du-sapeta-sina 'A nora do Kali 'estava
passando fome'.
I
estou dizendo, nfio agiienta, chora, ench.e o saco e corre para ra·e para eel' pehpani .pi-sapeta pi-fiha-mhade 'Voce val trabalhar e passar fome
di~p{na 'errar'
di i-na nu-kaliti-de Iii naha na-pipinCz-mi-nuku naha talia na-pipina-mi-
(sofrer na comida)'.
ma:ci-ma dhumeta du-sapata-nipe 'Ela sentia-se mal, estava sofrendo'
I
nuku meda-pu-sina inti: na-maye!'la 'You contar para voces como eles
di~rbza
erraram e engariaram as mulheres a toa'
'sentir'
napi pi-sapata pi-fiha-mhade 'Voce vai passar fomr (sofrer na comida),
como povo'
pi-na nu-kisi-pe ya:pi nu-sapata-hyume nhuta nu-nu nhua nu-ma nu-
I
maCa nu-rena 'Me senti bern'
m~_:Ci nu-rena 'Me senti mal"
. laipemani-mahka nu-rena 'Passei vergonha' (nao pode: peso, frio),
sepata-naka 'Depois de sofririiento com eles eu trouxe amigos para
voce, eu estou tentando sofrer' (canglio ritual da festa de Dabukuri) I
d~-sat 'pedir, saudat; rezar'
hamiaperi-ne ma:ci nu-rena-mahka 'Me senti mal com o peso (que
estava carregando)'
weperi-ne ma:Ci nu-rena-mahka 'Me senti mal com dOen9a'
di-sata dhima 'perguntar'
was a wa-s.ata 'Vamos rezar, pedir'
I
maci-pu-naka pi-rena puaya-peri-na 'Voces estao passando muito mal haw wasa wa-sata 'Vamos saudar'
com coisas diferentes'
ne-nhesiri-ka-de-pidana .di-a kapemani-pu-pidana di-rena 'Ele nao
payaru na-sata na-1ta-pidana 'Foram pedir caxiri em casa, l:i em cima'
di-nu du-wika-se-pidena di-peta kulikhuli-pidana disimari-nuku di-
I
gostou, ficou com vergonha' sata-ka-pidana '(A cobra) sentou-se em cima da coxa da filha, e bateu
kheru-ni-kana di-rena ni-ya-pidana '(0 soldado) passava miseria'
phia ma:ci pi-rena-lea ha-pukwt-nuku pi-sdta 'Quando passar mal, pega
com rabo· saudando o genro'
phia ma:ci pi-rena-ka ha-pTjkwf-nuku pi-sata 'Quando passar mal, pega
I
(algo) para anel' o anel para melhorar'
248 249
I
I
Bol. Mus. Para. Emtuo Goeldi, ser. Antropol., 17(1), 2001 Diciondrio.Tariaua- Portugu& e Portug!J~- Tariana
diha kaym-le~nu di-iiale-li du~na-pi diha pukui-nuku du-sata- keru-ka emile di-thepeta-mha di-a-ka 'Quando o menino esta com raiva,
pidana diha kayama-le di-yiire-pidana-kha 'Ela queria que a ponte ele fica chateado' · · li
desaparecesse, pediu ao anel, e a ponte sumiu' ne-pidana ma-ira-kadite i-yeka di-pfka nu-a-ka nuhua ma-sita-kade- :i
/ i-peya nhulitu nu-wapa nu-mara nu-a 'Eu vou descer para pescar antes
dipumi ka-nu-nulcu wa-wapa-sida 'Vamos esperar por quem esta ,..; de vocSs'
chegando' naha amaku-yapi-se"pidana di-swa di-wapa {nali 'A mucura estava sen-
iCiri nu-a nu-vyapeta 'Vou esperar a ca<;a (para cac;ar)' 5 tada..debaixo da rede'
nu-na di i-wapa-daka nu-kulira-kasu 'Me esperem ai, para en me enfei-
di-wesyeta 'detalhat; pormenorizar'
tar (falou o Kali)
'ficar parado': V. Verbos de fala
du-enipe na-dukunia nema na-wapa-pidena diha iialci di-rapa-ka ne-
pidana halia di-uka di-ema-niki halia di-wasa 'Os filhos dela acende- di-d 'dizer'
ram (o turf) ficaram parados e esperaram o fiaki dan~r, ate amanhecer e pa:-numa pi-api-wa 'Diz uma palavra'
clarear o dia' pa:-ri 'Assim que se fala'
pa:-hyuna-na 'Se falava assim'
di-wapeta 'esperar com alguma coisa, ou par alga' te ylfwyari di-apua w"a-ruku wa-kan·a mukutu-ali nha na-li 'Descemos
nu-_wppeta nu-kesini-nuku pa-ira-ni-pe pumeni-peri-ne 'Estava espe- faixando ate Yawiari, no iganipe chamado Mulcutnali'
rando men amigo com bebida e dace' yacfri-nuku di-a-ka di-nu iiaki-ne-nuku kehpa-kana-pidana diha-nuku
'atender' nu-kalite-de 'Von contar a hist6ria sobre urn que foi pego pelos curuplra
duhue phia Iii dane-nuku pi-kwa pi-wapa phia 'V6, voce cuida de saliva'
que imitava a voz de urumutum'
253
252
.':>.·
I
BoL Mus. Para. Emmo Goeldi, sir. Antropol., 17(1), 2001 Diciondrio Tariana- PorlifguDs e Portugulls- Tariana
pi-na pi-whida phipa-thara phima nd:-pidana na-sfwa-kaka 'Pega a sua ikasu depita kalaka ·di-apua-karu i-peya pi-yarupe-nuku pi-theta phita
cabe9a para ver (se o curupira comeu V<?C8), falarmn entre eles' p{-wa pi-a yakdle whyume-li-se '1-Ioje !! noite, antes do galo cantar
I kayu pa:-ka ifie /ce:ru-pidana dhimeta 'quando fala assim·o curupirafica
brabo'
arrun;m as tnas coisas e leva para o fim do povoado'
dihd mdmi-ne ma-na-kd-de-pidand di-dpua nha-ne di-na ne-ma-dia-
kade-pidana kay u-naka dhima di-dpua-pidana-ha ho-fio'lo di-a-pidana
l diha yumd-yana (kepira) di-a-pidana wahti mahki niki mana b(a)hua
mhati-mi siyii,syii,syii di-a-pidena 'Af o passaro carttou (em Tucano)' kayu diha di-apua-ka '0 irihambu nao queria can tar, mas elas nao dei-
xaram ele em paz, af ele cantou ho-i'io-1o'
di-dku 'fala'
I 254 255
I ,,
,,
257
256
BoL Mus.. Para. Em£lio Goeldi, sir. AntropoL, 17(1), 2001 Diciondrio T(lrialla- Portugulls e Portugulls- Tariana
I dihya sarg~ntu apale-:mhana wepitana di-wana-mhana di-wane-sita i- W; Ac;oes corporais e fenomenos da natureza
I yarupe hita ihya '0 sargento chamou o nosso nome outra vez, chamou
dizendo: "Coloquem as suas coisas"'
., di-a:wa 'crescer (capim, erva)'
di~a:w-np diha ita di-ni-ni-pusita '0 capim cresceu na clareira
ne di-sado-nuku di-wana-tha-pidana hiiwa 'A aguiachamou a esposa
"/ onde ele fazia a canoa'
I dele'
I ne-nuku naha Iii wa-kesi-pe taria wa-na ini-ne na: na-wand-nulca waha
wamyarikune-naka 'Os nossos parentes Tariana nos chamavam de !fie,
s6 que n6s somas Wamiarikune' ·
kay-di-ni diha di-daka di-yema pi-fiha-thara pi-pe ai-ne di-a.-sina
pipi)'"
'Assim e!e estava urinando em pe, o irmao fa!ou, '"Vira para ca (o
I sado-jJidena 'Ela o chamou, qUando ele estava indo para·o 'mar', af ele
ficou, se casou com ela'
forte para n6s que nos fez passar mal'
fiamu keru-ka di-wana-ka iya kaika kale di-pumi di-wana-na-pita 111
kayu· di-a di-na di-wane dheta d{:tu-nuku di-a-pidana d{ra-ka ka-stido enu di-eneta-mhana wa-nd fiame-me-na pima-niki-nha '0 curupira
I queimou aneta no· fogo, queimou, chamou a velha esposa para descer e
mando~ ela comer'
yatu neme 'cheirar paric3.'
lce:ri inhina keine-kani yawl na-maCika nawiki-nuku naka-mha
'(0 paje) que tinha cheirado parica de tipo 'penis da lua' se transforma
I di-wfiia 'assobiar'
hemasiere, herna, pisiri di-wifia 'Cutivaia, anta, m~rcego assobiam'
em on9a e chega perto da gente'
ne-ite-se-pidana di-eme disa di-nu di-ka-pidana di-maieta 'De Ia que
di-wiiia-pidena di-na di-w£iia-ka dhima di-a-pideiw inaru phia di-a- ele veio cheirar gordura, (o pequeno) olhou para baixo'
I 258 259
. AI
BoL Mus. Para. Emtlio Goeld~ sir. AntropoL, 17(1 }, 2001 Diciont:frio Tariana- Portuguese PortuguDs- Tariana
kewereperi di-wha deru-mha dithakuse diha di-eme keru-mha '0 cheiro _,. sapatu nuyti-ka ya: (e di-uku-da nu-a-ka 'Vesti sapato, de medo que a
de queimado fica no nariz dele, ele (o curupira) fica com raiva' vespa me picasse
ne-pidana diha nawiki diha" yatu kemi-kali di-masika di-a-nha kayu- ne-se dina naku-pidana dihya disa-nuku· 'Ai costuraram a ferida dele'
maka diha nawiki-nha fiam.u na:nite nawiki-mi/d-li-mha yatu ka-
di-hima 'arder'
p<isuku-kali-mikiri-mha diha di-pusuku-pidana di-a diha di-sa-le dheku
pathi dhema-na '0 olho arde' (veja di-hmaita 'queimar)
di-a-pidana puaya hiku-ite-pidana di-a-niki diha di-pika di-wa di-a-
payuma n~-thi dhema '0 saba? 'arde' os olhos'
pidana awakada-se-n(h)a diha yatu di-pika-kana 'Ai esse homem que
. estava cheirando parici se ti:ansformou no chamado de cilrupira, 0 que iisi pathi dhema-na 'Pimenta arde o olho'
era homem se transformou em bicho peludo porque ele misturou a pa:-thi dihema-na diha ha-na 'Esse pau faz os olhos arder'
P.arica; ele ficoti diferente, peludo, enloqueceu e foi para o mato, flcou dhepitii 'tropegar· sobre coisa maior' (pan, cadeira)
!ouco por causa de parica' dhipoletri 'tropegar (sobre coisa pequena)'
diha yatu-nuku nemeta-lca neme-ka Iii herena-st-nuku na-nu-ka na- kayu-maka diha hema de:pi di-nu-ka diha da:/ci-kha nu-api-ni-/cha nu-
pusua-mha na-na herena-s{ di-a-mha 'Eles cheiram parici, cheirando, · tha/ce diha hinp!~amu hema-ya'-puna-nu/cu diha-kha-se hema di-nu-
eles chupam a doenga que vai embora' ka d(h)ipoleta di-wha de:m di-eku di-a-mha-nalca 'Assim quando a anta
di-eneta 'trovejar, fazer trov3.o' vern de noite ela vai escorregar no cip6 que !'U coloquei atravessando o
cf. enu 'trovao' caminho deJa e vai ficru· presa'
fiamu keru-ka di-wtina-ka iya kaika kale di-pumi di-wana-na-pita hi ne hinipu pamufia dinu-ka dap{-/cha-se dhep6leta di,e/cu di-a ne pa-
,-, enu di-eneta-mhana wa.-nti fiam~-en pima-niki-nha '0 C\lrupira /cani-liphe sede-wani di-wha di-swa-pidena 'Ai ch~gando no meio do
flcou brabo, cham on, (:veio) chuva e vento, depois chamou de novo, tam- caminho, tropegou, nao havia para onde seguir'
bern chamou trovoada e fazia barulho dos dois !ados' hepo:leta pathina i-thuka f-a i-phua-bili-mhade i-yami: hyti-yana-pe
kali di-nu-nha e:nu-ne di-nu-pidana kiya-ku-pidami enu di-enetti-nha 'Voces viio tropegar de repente, vao quebrar e fui-ar a pema, s~u
'Veio vento, veio trovao, trovejou forte' malauc\ros'
wa-wheri dalipa-se enu wa wheta wha na:-sina waha e:nu wenita-/caru-
p(!na 'Vamos perio do avO p~ra trovejar' dihpalciilca 'paquerar, acariciar'
ne-pidana e:nu di-enita di-ruku-i 'Af trovejou' 'Cali inaru-ne nehpakaka '0 homem e a mulher estao se paquerando'
-~· inaru walikiru-nuku duhpakaka 'A mulher esHi acariciando urn jovem'
dhelcu, di-heku 'picar' (vespa)'
yuwapiku nehpakaka na-kwfl, flame na:-pidana 'Por urn tempo ficaram
aini dheku 'Cab a pica'
se acariciando, caiados'
di-hyii 'inchar; inflamar'
nu-kawana dihya di-a-ka 'A minha perna ficou inchada' . dhupa 'ter filho, dar a Iuz'
du-kawana diha-sa di-a-ka 'A perna deJa inchon completarriente' emite duhpa-ka 'Ela ganhou neue' (sjnonomo: kanapere)
nu-kawana ma-hya-kade-naha maca-i-kawana alia-naka ·•A minha yanape dhupa-sita na-wha-mha 'Depois de ela dar a luz, eles ficam den-
perna nao inchou·, esta boa' tro da casa'
di-uku 'costurar; picar (caba)' · dfka 'rir'
pitheru di-uku-/ca nuthi-maka-nuku 'A caba me ferron a ce!ha' neka 'Ele riem'
260 261
Bol. Mus. Para. Emllio Goeldi, sir. Antropol., 17(1), 2001 Diciomirio Tariana- Portugu2s e Portugu€s- Tariana
dhematha di-emhani di-wasa-nhi-sina dt-ka di-wa di-a-sina 'Andou di-na ka-ka-kali harame pa. pa-kamia pa.:-pidana adald /cai-peri di-nu
gritando, pulou, riu, efoi embora' deikina di-fiami-kha di-a pa:pe-nuku mawali-ma.ka-pidena dhe pa:pe-
yuwapilcu ne:ku na.-ktipuku-pidana diha {Ci md-kale di-ena di-a-pidana· nuku adaki di-musu-ita-pidena 'Ele (o paje) assusta, q·uem ve (o paje)
· diha ma-kale-ka du-lca duha wa:ki-i-sado du-ka-pidana ·'CmTeram urn fica·doente, com febre; na parte da tarde vai morrer; as vezes (o paje) se
tempo, viraram, o macaco ficou com sede e cansado, a mulher do Waki transforma em cobra (eritra na pele de cobra), as vezes faz aparecer
viu e riu' febre' '
Qaha di-keci-pe di-na neka-!,a na-ni-pidana diha na-na ka-maye-kari nha kiaku na-kamia-ka di-l,a 'Viu que tinha muita gente doente'
'Os amigos acharam gra~ dele, quem os estava enganando' i-na-lea i-ereta nuri-naku mhesiki kay-naka du-a kwe diha di-ni-ka di-
di~na na-ku na-kti-pidana kasiri-ka-pidana neka-pidana 'Ahriram, kamia-ka hanipa di-sapata du-tdfie du-ni-na.ka 'Voces querem que o
virarn que ele estava roncando e riratn' meu filho passe fome", assim ela fala, quando ele esta doentee sofre, ela
fazjejum'
dt-kama 'estar bebado'
sOme na-kama 'Eles esUio muito bSbados' di-lcasya'co~at; arranhar'
di-kasya-dala 'Arranhou (a pele)'
yanaka du-kama 'Eia ficou bebada de cah~'
hekukena nu-na di-kasya-ka '0 galho me aranhou'
nuhua-misini payaru nu-a-ka nu-ira.-na.ka di-a-pidana diha ka-lcama-
kali ma-ka-kade-pidana di-a-nhi 'Eu tainbem bebo cacha<;:a, falou (o di-kaydna 'arder'
fantasma), mas o behado nem petcebeu' diha yaphini-nuku di-kayana-ma-mha '(A boca dele) arde por causa
ne-pidena di-na ira-/casi dire-ta-daka tsome kaka.ma-pidena nesa na: dessa coisa (da pimenta)'
'Deu ainda mais bebida para ele, e subiram muito bebados' di-khi!tya 'tossir'
diha (Cali) waUkiri di-kama di-yena. di-a-pidana. duha du-wana-ka du- duhua du-khetya-ba_la dua-pidana dihya dhe-ka di-a 'Ela tossiu, o anel
musu du-a ne mhameta-ka-de-pidan.a 'Ela estava chamando o jovem, caiu'
mas ele nem percebeu porqne estava bi3bado' kayu di-a-ka di-ka diha pisdna di-/d>etya-khe di-matdra di-ruku-i-ta-
halite di-a di-ka-pidana iiaki lcuite pusaru-ne di-rapa-ka-pidana na- pidana diha hiwdru-pukui-nuku 'Assim o gato deixou cair o anel de
kama-ka-pidana 'Quando deu luz, ele viu o curupira dan<;:ando com a ouro'
pregui<;:a e estavam bebados' di-khata 'vomitar'
dt-kama 'engasgar' phia pi-khata-karu payuma pi-de-nikha na:-pida.na 'Voce tern sabao
dlpe-pidana d11-kama. 'Se engasgou com a came' para vomitar (e se lavar)?'
kuphe iiapi dl-kama 'Se engasgou com a espinha de peixe' ai-ka nuhua niri direta di-a-pidana di-uka di-khata '0 men pai te man-
kayu duha du-fiha-kayami-pidana di-na ·du-fiha-khe(ya)-pidana du- don vomitar aqui'
kama du-a( -nha) du-ka.r:na du-a-pidana du-kama du-a diha-kada- di-khata pada-yamina-pidana hipole di-nu diha yema di-tawina hiku di-
pidana duhua du-fiami-kha du-a 'Ela comeu, depois de comer engas- nu-pidana di-khata-mi diha yema di-keta-pidana 'Ele vomitou urn dia, e
gou, nesse mesmo dia ela morreu, depois achou tabaco que brotou e cresceu onde ele tinha vomitado'
262 263
I
Bol. Mus. Para. Emflio Goeldi, ser. Antropol., 17(1 ), 2001 Diciomirio Tariand- Portugutls e PortugutlS- Tariana
I
ma-kwida-kade-bohta wepa-buhta du-iia nu-a· du-a-ka-na 'Ela nao ia di-mfiia 'fermlta~
conseguir (viajar), porque estava com paralisia'
neka pakuida, ne-sina pa-kuida-niki 'Ni~gum vai agtientar'
di-mare 'engolir' (di-mara 'baixar': Veja Q)
kiya pimf:tre-niki 'En,gula nipidol'
I
pira pi-mare 'Beba e engole!'
di-lculcume 'tremer; ter calafrio'
yG.wi hacameta-mahka hacame nu-a nu-kukume-mahka nu-a 'A onc;a m~
deu medo, e de medo me tremi'
pi-iiha pi-mareta 'Coma e engula (tudinho)'
diha-da-nuku pi-mare-niki di-a-pidena diha-ki-pidena pima "'Engula
I
a toa de · essa (pedrinha)", falou (Wanali Yapitikuri)'
karu-ka meda-pidana du-kukume-nhi 'Ela .estava tremendo
medo' df-ma 'dormir, fechar os olhos'
di-ma-sa di-alipana-sa 'fechar os olhos'
I
di-kukumeta 'fazer tremer'
adaki nu-na di-kukumeta-mahka ''A febre me faz tremer'
di-kulisti 'roer'
fzumakanipe 'cochilo'
hiparu dima di-yena diha ne-ma-ka-de-ka di-yena mana/capi /cay-botha
kesi-pi diha-pi pipiripi '0 s"apo dotmiu demais, se ele nao tivesse dor-
I
hici-mia-mha di-kulisa 'S6 rata r6i'
diha yawi diha-nti-nuku di-kulisti-pidana 'A on9a roeu a arvore'
di-kzlna 'pegar com milo'
mido, a pupunha t1cava lisa'
kay di-ni diha ifie di-thi-:sedite naha nawiki k.ema ka-lcwa-nuku puaya-
pidana di-ni-pita 'Esse diabo sem olho vai fazer alguma coisa ruim para
I
os que estao dormindo na rede'
nu-kuna nu-kwe 'Pego com a mfio'
nu-kuna nhuta nu-kapi-ne 'You pegar com a minha mao' nha-ne na-ka-pidana du-thida-ne-pidana duma-sa du-pe-pidana du-nu-
kha du-a-pidana 'Quando e]es vieram, ela fez urn sinal piscando urn
I
pi-kuna pi-pala pi-fiha 'pegue e coma'
olho'haw di-a-pidena di-ma;-sa-nilci '"Sim", falou, fechou Os olhos'
d)hqkawhi di-kt!na di-ulca-thepi-pidana na-na t!kara-nuku nha-tupe na-
iiha kepi-na 'TiroiJ farin.Qa COm a mao, jogou na agua para OS piramirim, di-mukhua 'escovar dente, bochechar, gargareja1·'
diha di-mukhua di-wha diha cinu di-eme di-mare-nipe-pidana 'Ele
I
eles comeram e ficaraffi satisfeitos'
ke:Ca na-mUsU nti-nu-pidana na-ya-ydwa-se na-nd kawhi di-kUna di-
sue-pidana kay-di'ni-lca-iiami nha ke:ca na-doleta nhe na:-pidana na-
estava bochechando sentado, o cachorro estava farejaudo olhando para
baixo' I
ya-yawa-se na-d6leta thuy diha kawhi-nuku na:-pidana 'As formigas di-naku 'p.or no colo on no ombro; fazer sexo' (Veja S)
estavam saindo do buraco deles, ele pegou a farinha com a mao, e jogou
para elas, que come<;:aram a carregar tudo para o buraco'
ma-pala-kasu ina i:nali di-naku-ni-md-pe-se ihya 'Nfio von embarcar
voces que ja fizeram sexo com mucura' I
di-lcuiiutti 'pegar na boca' nha ne-se-naku fihamepa na-ntiku-ka-pidana nha na-siwa-/cdka na-
ne-pidana diha hiri di-kolota dhita ( diha pukui-nuku) di-kuiiuta-kha di-
musu di-a-pidana 'Af o rato pegou logo o anel, colocou na boca e foi
kalite-pidana-sita 'Enquanto (as pessoas) estavam fazendo sexo for-
miga erato combinaram entre si (o que eles iam fi1zer)' II
embora' di-tuipa 'esqueutar-se'
u:ni ithrikuna kaida-pidana diha pisana pathina di-uka di-kuiiuta di-
eku-kha niyiYPerto da agua o gato de repente pegou (o anel) com a boca
e subiu correndo
di-iihd 'comer'
pa-iiha-nipe 'agao de comer, mastigar'
II
i
(i)iihakasi 'comida' -I
264 265 li
.I
"BoL Mus. Para. Em£Uo Goeldi, ser. Antropol., 17(1), 2001 Diciondrio Tariana- .PortuguOs e Portugues- Tariana
Ciili-ya maCa-ma-na niytiw/ca niwfiha-bala di-ruku-ita-nipe-nha kayu- na:-sina na-siwa na-mataro-kalca Iii yema na-patu"-li hiku-sina na-sap"e-
maka dihya-nuku nu-fiha nu-yli-ka naha '(Quando nasce) urn meiliuo e kaka hi-naka wyume 'EnU.io partirmn, acabou a conversa com tabaco, e
born, ele joga comida para todos !ados, par isso eu como bern' s6'
iCiri na-fiha na-yeka nu-keci-pe mayawi na-fiha-ka na-yeka 'Os meus di-peritd 'fazer· barulho de trovao, reHimpago'
parentes costumam comer ca~, comem ate cobra-cip6'
nhtikasi pi-ni nu-fiha-karu-pena di-a-pidana di-sa-do,nuku 'Falou para di-peru '!amber'
esposa, "fag a corriida para en comer"' Cinu di-numa di-a-thaka di-ha~npe di-perita-nulcu '0 cachorro estava
lambendo a comida'
di-kesini kayite-pidena· di-emhani na-ine yawi 'Col!lo parente deles uma
on~a andava con1endo' di-perita 'passar a lfngua' (como a cobra faz)
kayu duha du-iiha-kayami-pidana di-na du-fiha-khe(ya)-pidana du- di-mifia di-per.ita di-ene-ne 'Lambe com a lfngua'
kama du-a( -nha) du-kama · du-a-pidana (iu-kama du-a · diha-kada- di-swa di-pereta-pidana di-ddki-nuku di-peta khuU-khul{ df-ni-pidana
pidana duhua du-fiami-kha du-a 'Ela comeu, depois de. comer eugas- dhe-kha di-a dhe~k-nami di-a di-sddo du-peta-pidana du-musu du~n
gou, e nesse mesmo dia ela morreu' 'A cobra ficou melando e acariciando o corpo dele, depois queele entrou
di-puini nha-ma-pe-nuku maini-ne na-fiapa nq-piteta-mha na-yU naka a esposa dele veio acaricH\-lo'
uni-se-nuku na-piteta na-m(h)a na-fiha-nha asi kuphe thuya pa-fiha- dihya pasole wdliku-se-nuku malie-pe-tupe-pidana d{-fia-pethii dihya
nipe-nuku 'Depois mandaram as duas tamar banho, deram d~ comer malie-pe-tupe meda-pidana di-perita d{-fia-niki 'Dentro da caixa as
pimenta e peixe, toda comida' faquinhas; o beiju, estavam lambendo-se (pcirque eram cobras)'
kuphe ni-hya-pidana di-api-sa-pidana di-api di-pe-pidana di-api m1ta- di-perita-kaka 'se fazer !amber parica (na Festa de Dabnkuri)'
pidana dihya kuphe kapatu-pu-pidana 'Peixe comeu (a isca), (o m hipatu tale-tuki-nuku di-na dhipa-sa di-siwa di-perita-kaka di-
menino) tirou, puxou para fora, fez subir o peixe, s6 que era urn dalipaki'nuku dhita di-perita-kaka 'Pegou a cnia com parica, entregou
caranguejo' para ele, eJe·fez o parente !amber'
di-payumeta 'se lavar com sabao tradicional' di-pitd 'se lavar'
pa-thi dihema-na diha ha-na hane-ne pi-musu-ita pi-ema-hyume pi- duha du-pita-ni-kaidoko-nuku di-kd disa di-nu-pidana 'Eie subiu ate o
payuma-ta 'Esse pau faz os olhos arder, olha para Ia, toma banho (coni lugar que ela estava se banhando e viu (ela)'
sabao)' di-nfsaka na-sa-do-nipe-ne na-pitd-ka neyu nd-nu-pidana 'Colegas
d{-pa 'apodrecer, morrer' com mulheres tomaram banho e chegaram subindo'
di-na na-inu na-did naka na-inu na-pitd di-na na-yana 'Mataram, volta-
i-peri peme-ka iCiri-sika di:pa 'Voce esta sentindo urn c!Jeiro de p9dre,
_ram, tomaram banho; cozinharam (o homem)'
proyavelmente urn animal morreu'
ne-se di-ukd dt~kiru-n uni i-thirikuna di-emeta-pidana d(ra-ka di-
diha war{kiri ke:ru-pidaniz di-yena ka:-de nu-a nupa-niki '0 jovem
pitd 'Af levou aneta ~ b~ira do rio, e mandou tomar banho'
ficou com .muita raiva, falando, ''Assim vou morrer (8. toa)"'
karaka di-apua-nisawa pedaiza,pe na-pita-sina na-yli-nhi upi-tha-nu/cu
di-patu 'fumar (tabaco: na Festa de Dabukuri)' · 'Antigamente na bora que o galo cantava os velhos tomavam banho'
yema lia-patu-ka 'EsUio fumaudo tabaco' phepa du-fiha-kasu na:-na dura du-pitd du-yli-nhi 'Para comer sozinha
yema na-patu (=yema na-sape) 'Estlio fumando tabaco .e conversa11do' ela mandava eles to mar bauho'
266 267
,.
BOJ. Mus. Para. Emilio Goeldi, s8r. Antropol., 17(1), 2001 Diciom'irio Tariana ~ Portugu§s e Portugulls ~ Tariana
di-piteta 'mandar tamar banho' di-numa di-pusua-naka iri di-musu-ka 'A boca fica doendo com sangue
di-pumi nha-mpeuk~ maini-ne na-fiapa na-piteta-mha na-yU nalca saindo'
uni-se-nulcu na-piteta na-m(h)a na-fiha-nha asi lcuphe thuya pa-fiha- mawina pa-fiha-ka pa-yena pa:-numa pa-pusua-ka 'Quando se come
nipe-nulcu 'Depois mandaram as. duas tamar banho •. deram de comer muito abacaxi, a boca fica irt~da'
pimenta e peixe, toda comida' dfra 'beber, picar'
hi-naku wa-piteta wa-musu-i-ta. wha wa-yG.-kuma li1ku-nhina 'Man- ii:akasi 'bebida'
d8.va:rp.os tamar banho, fazi"amos e~ sair, assim era o nosso cost)Jme' pa-ira-ni-kada 'dia de heber'
di-pti.ra 'estar anCmico' dis( pi-pita pi-/capi-pe-nu/cu ainiyu naira-da piakalainiyu_ maira-kade-
pa.:.puranipe 'anemia' hyupena 'Lava os maos com 6leo, para os carapana nao picar'
emite di-purite 'crianga anemica' kasina-nulcu na:-sina naha na:..ira-karu kapi na-kulira-karu 'Foram
dilia ma-pura-kade ..karu-pena-nuku di-ni-ica-sina diha yema-nuku di- beber kahpi e se pintar'
'najJa-sina 'Para ele nfio ficar anemico (a paj6) benze o tabaco' nuhua-misini payaru nu-a.:.lca nu-ira-naka cJi-a-pidana diha kd-kCtma-
lcali ,:na-ka'/cade-pidana di-a-nhi "'Eu tambem bebo cachaga", falou (o
di-pureta 'fazer ficar anemico'
fantasma), mas o bebado nem percebeu'
-·nuri-nuku dl-pureta-naka mapita-kade 'Fizeram o meu.filho anemico, e ne-pidana ma-ira-kadite i-ye/ca di-pi/ca nu-a-/ca nuhua ma-sita-kade-
ele nao esta tomando banho' pidana di-ya di-thepeta-/ca-nha di-thepeta-/ca di-thepeta nhado-nipe
di-pwlua 'chupar (s6 para paje)' nhepa di-e/cu-ta-nhi di-ni-pidana 'Quem nao sabe heber, fica doido,
di-pusua :tratar chupando (fedda) estou c!izendo, nao agiienta, chora, enche o saco e corre para lii e para ca'
ma-pusua-lcade-mha 'Nao chupa (doenga)' direta 'amamentar, dar para beber'
mtiriri-mia di-pusua dhita herenasi-nuku 'S6 o paje chupa doeri9a' di-na u:ni kerf-ta-kari-mia-pidana tardda 'S6 quem den de heber a ele
diha yatu-nuku. nemeta-ka neme-ka h1 herena-s£-nuku na-nu-ka na- estR vivo'
pusua-mha na-na herena-s{ di-a-mha 'Eles cheiram parica, cheirando, ne-pidena di-na ira-kas.i dure-ta-dakf! 'Den ainda mais b~ida para ele'
eles chupam a doenga, e a doem;;a vai embora' diha-naku na-na kapi direta-sina ira-/casi dire-ta 'Fez eles tamar as
diha-mha naha na-pusua diha yatu keme-lcani nheta-mha-nllci lcani diha .bebidas'
lcayu-wani-nuku na-pusua-mha nheta-nilci walama-nulcu hipa-da nheta- maCa na-wesyeta-pidtma na-wheta marawi-karapi-se nawhet~s
mha-nilci di-pumi-se na-fiapa-mha 111/ca-fiapa na-na di-fiapa-mha na- pidana sido na: na-na/cu-nha sidoa na-na/cu na-sipiru diha diha sido-
yend,m(h)a-khana 'Eles retiram a doenga onde d6i com uma pedra, e!es yape-nu/cu na-yd-na diha hiwiri-ka na-kd na-nua na-/cudu na"ita du-a-
tiram doenga, depois benzem, o paje benze eles, eles ficam melhor' na nhua hado-tha na-kudu na"ita diha di-mffia-ka na-kd nha na-pisu-
ka-yami-pena-nuku na-yeneta-naka-nha na-pusua nheta na uni na-nua nha du-a-nha 'Moem (a cana) bern, espremem e tiram o caldo da cana,
na:ni-naka 'Eles deixam passar para quem esHi afim de morrer, chupam depois colocam no prato; quando ele resfria, despejam, jogam- assim
e jogam iigua (em cima da ferida)' · . que a minha mae falava -quando sai espuma, espremem (outra vez)'
di-pusua 'irritar, dar irta~:o (na boca)' ma-sa-Trdde 'niio satisfaz' (niio possui f01·ma positiva)
di~puseta 'dar dor, irrita9fio' di-iiha ma-sa-kade 'Come, nao se satisfaz'
hiniri kamheru di-pusueta-mha 'ukulcf, cucura dB. initagfiO' t;li-na di~ra di-tena ma-sa-lcade '.Quer beber ~emais, nao se satisfaz'
268 269
BoL Mus. Para Emflio Goeldi, .slr. AntropoL, 17(1). 2001 Diciondrio Tariana- Port11.gues e Portugue.s- Tariaua
kayu di-nf-ka diha yakd!e-peni di-na nhesiri-pidana duhua inaru di- di-ttira 'mexer as a (para piissaro)'
sado diha kay-di-ni-/ca ma:-sa-/cade-pidana di-sado kay di-ni kaya ne- kudl,ti pherisi di-tara-tha-sina-nha di-tara di-eku-thani-sina '0 Kudui o
ma:sa-ka-de-pidana 'Entao o povo da cidade gostava dele, a mulher primogSnito estava mexendo as asas, para todos OS lados'
dele, quando ek fazia assim, nao 'ficava satisfeita, ela nao ficava di..fawina 'crescer'
colltente' pi-pe)la di-tawina-na 'Ele cresceu antes de voce, ele e mais velho do que
di-sildna 'espirrae vocS'
diha depita-nuku diha pipiripi di-tawina-pidena yenuni-pi 'Nessa noite
di-siketa 'respirar; espirrar' a pupunheira ficou alta'
di-s{ta 'fumar' di-lchata pada-yamina-pidana hipole di-nu diha yema di-tawina hiku di-
yema di-sita 'fumar tabaco' nu-pidana di-/chata-mi diha yema di-keta-pidana 'Ele vomitou um dia, e
dihahaniri-nipe na:/ca na-yii,nhi-pidana de:pi-pi-se yema na-sita 'Che- depois achou tabaco que hrotou e cresceu onde ele tinha vomitado'
gam as· pais deles, e a uoite fumam tabaco' maCid-peri kana di-tawfnil-pidana '0 milho cresceu bonito'
hanu-ite-pidana di-tawfna 'A aguia cresceu grande'
na-siteta-kaka 'fazer fumar entre eles' inaru du-tawina-sina · te duha du-tawina du-sita-sina liJ.tu-sina duha
hiku-nhina na na-sape-kaka na-siwa yema na-siteta-kaka yema-nuku liJ.tu-ka-naka 'mulher cresce ate ela acaba de crescer, ela tein a primeira
na-siteta-kaka-sina na-siwa hanu-na-sina yema nheta na-siteta-kaka- menstrua9ao'
sina 'Assim eles estavam conversando e s~ fazendo fumar tabaco' . di-tawineta, di-tawinita 'fazer crescer'
d£-su 'defecar' dhuta du-whaweta-pidana du-whaweta na-na du-tawinita thui na-
p{siwa p{su pi-rahte .ukara ka-iihd-nuku 'Voce caga, depois faz bubuiar tawina-pidanat'hiku 'Ela pegou eles e criou, fez eles crescer, entfio eles
piramirim que come (a tua·merda)" crescerarn' '
maka-yawa-tiki dheka disu-pidena disu hiparu-nuku dira di-kakwa-nhi- · di-th( 'transat; fazer sexo'
pidana 'Cavou um buraquinha·, baton o c;:oco e mandou cuidar para o dt"-thi-ni-na 'penis'
sapinho' di-api {na nu-a-de diha di-na-nipe di-thi-pu '(Com) as mulheres o que
"ele (homem) quer e fazer sexa' .
di-slisu 'beijar, chupar (cami, laranja)' pi-na-nipe pi-thi-pu alia-naka ina nu-a-de nu-heta 'Ha mulheres para
di-whida-nuku dhipa nawiki-yawa nha na-nf-yawa-nuku· dhipa hele- vocS transar a vontade, vou mostrar'
meta di-susu-mha hotho 'Ele (o curupira) pega a cabe9a da gente, kwana-ninha pi-na na-bueta ina-nuku pa:-thi-nipe 'Quem te ensinou a
a~olec, e chupa para fora a moleira' transar com mulher?'
di-sUwa 'abr~ ·: ~.· di-wisti 'cuspir'
di-na du-suwd diha di-kapi-se dhupd diha-pukuf-nuku du-api hotho- pa-wisa-nipe 'a9ao de cuspir'
~ pidana 'Ela abra9ou a ele com a mao e puxou anel para fora'
apale-pidana du-dalipa-se di-a-khani-pldana du-nd di-d-ka di-swa du-
di-wisd di-pe 'Eie cuspiu de repente'
di-whii. 'morder'
n(l '(0 homem) foi de repente, foi abra9ii-la' di-whfi 'morder'
'
IJ
270 271
i li
Bol. Mus. Para. Emtlio Goeldi, ser. Antropol., 17(1}, 2001 Dicioru:irio Tariana ~ Portugues e Portugu"2s - Tariana
di-whii-dala 'roer' tha ·pt-a nu-sado di-a-pidana di-ya:-pidana 'Ela comeu,. depois· de
niwhii-ta-tha di-eku di-a mayakani-pidana di-ruku-kha di-a te uni-se di- comer engasgou, nesSe m.esmo dia ela morreu, ele viu que ela morreu e
wha thepi di-a-pidana '~ordeu, e desceu dire to ate cair na ::igua' falou, "Voce esta mal, minha esposa", e chorou.'
kay di-a-ka nhema nha kehpani-ne keru na-yena lia: cinu-nuku-pidana ne-pidana,ma-ira-kadite i-yeka di-pika nu-a-ka nuhua ma-sita-kade-
na-ra na-whii, 'Escutando ele falar asSim, eles ficaram coin raiVa, man~ pidana df-ya di-thepeta-ka-nha di-thepeta-ka di-thepeta nhado-nipe
daram o cachorro morder ele' nhepa di-eku-ta-nhi di-ni-pidana 'Qtiem nao sabe beber, fica doido,
mawali niwhii-ka-pidena dihya-tuki-nuku 'Uma cobra esta morclendo a estou·dizendo, nao agtienta, chora, enche o saco e corre para hie para cil'
crianga' te na-ya-panis(-se meda-pidana di-iiu di-ya di-fiu di-uka-niki 'Ate na
di~whyt 'soprar'; 'envenenar' casa deles che!tou chorando, entrou'
pawhyanipe 'sopro, maldigao' pi-na episi-da pi-na wa-ya:-ka nu-C£-ka nhua '(Assim) estamos 'choran-
hiwyasi sopro'
j
do' (pedindo) um motor para voc6'
!iiku di-ni nhua niri ka-whya-kari-yana-nuku nu-ka-ka hiku-botha nu-ni diha cinu diha pisana diha yakoleka dalipa na-ya na-wha-pidana '0
nhua 'Ele fazia assim para o meu pai envenenado se eu tivesse Vista, cachorro (e) o gato ficaram chorando perto da pmta'
fazia assim' phia hado du-ya-ka du-iiami-ka duhua pi-na du-awada-ka 'A tua mae ·
na-waka thuy di-ka d(ra dhita-pidana di-male-nuku diha-pidana nheta- esta chorando ate desmaiar pensando em voc@'
nha hiwya-si-pena-ka-pidena ·'Eles juntaram tudo, ele mandou tirar as dt-ymni 'mo:rrer, desmaiar'
penas e tiraram is so para o sopro' i:n~ ihya ina: diha-naku 'ma-ka-lcadeNmha pti-yami-ka-se 'Voc6s,
ihya iwhyasi alia-mha di-ne ihya iwhya-si-ne inu 'Voc@s tern veneno mulheres, nao podem ver (a flauta), seniio vodls mon-em'
(sopro), matem (eJa) com esse veneno' di-na ka-ka-kali harame pa pa-kamia pa:-pidana adaki /cai-peri di-nu
di-pumi diha yawaru 11awfki di-waketa-pidana thuya nawiki na-waka- dei/<ina di-iiaini-kha di-a pa:pe-nuku mawali-maka-pidena dhe pa:pe-
pidana desana kuphemene yep6saria panumape ainfyu-ne surupe-ne nuku adaki di-musu-ita-pidena 'Eie (o paje) assusta, quem ve (o paje)
mayanakuni talia-mia-pidana sede wa-mina sede kayu-.maka hiwhya-si fica doente, com febre; na parte da tarde va~ morrer; as vezes (o paje) se
sede-pidana Talia 'Depois esse homem Yawatu juntou todo mundo, transforma em cobra (entra na pele de cobra), as vezes faz aparecer
todo mundo juntou, Desana, Piratapuya, Kubeo, Wanano, Carapanii- · febre'
tapuya, Tuyuca, Baniwa, s6 Tariana nao estavam, n6s mesmos niio esta- kayda-pidena du-na adaki di-nu di-sita diha depita-nuku adaki halia-
vamos, assim <is Tariana nao t@m sopro/feitigo' pidena-niki izalite-ne du-iiami-pidena kha du-a 'Assim ela ficou com
diNyti 'chorar' febre de tarde de tarde, (e) no dia seguinte de manl,la cedo ela morreu'
hulitu di-ya di-emhani 'A pomba andava chorando' phia hado du-ya-ka du-fiami-ka duhua pi-na du-awada-ka 'A tua mae
diha di-ya:-ka diha hitisi iya di-wha-pidana hanipa hanipa di-wha-ka- esta chorando ate desmahir pensando em voce'
naka nha nawfki na-dawa nhe na-pidana 'Quando eie (Lua) chora, as naw{ki hado-pertJ duka. harame dhuema-thant dtJ-iiami-kha du-a-
h\gdmas caem como chuva pesada eo povo se esconde dele' . pidena 'A mae da pessoa viu (a cobra), gdton, desmaiou e morreu•·
kayu duha du-fiha-kayami-pidana di-na du-fiha-khe(ya)-pidana dti- kayu duha du-fiha-kayami-pidana di-na du-iiha-khe(ya)-pidana du-
kama du-a(-nha) dtJ-kama du-a-pidana dtJ-kama du-a diha-kada- kama du-a( -nha) dtJ-kama · du-a-pi<f:ana dtJ-kama du-a diha-kada-
pidana duhua du-fiami-kha du-a duhua dtJ-fiami-ka di-ka phia ma:ci- pidana duhua du-iiami-kha du-a duhua du"iiami-ka di-ka phia ma:ci-
272 273
Bol. Mus. Para. Emflio Goefdi, sir. Antropol., 17( 1 ), 2001 . Diciomirio Tariana- Portugu§s e Portugues- Tariana
tha pi-a nu-sado di-a-pidana di-ya:-pidana 'Ela comeu, depois de coloca ele aqui conosco, vamos ter ele conos?.o, n6s vamos atender ao .
t cOmer engasgou, nesse mesmo dia ela morreu, ele viu que ela morreu e
falou, "V~ca e mal, minha espC?sa", chorou'
teu filho'
di-fiami-ka di-ka newha-pldana-niki hipe waliku-se newha-kada-ya
lca-yami-pena-nulcu na-yeneta.:.naka-nha na-pusua nhe~a na uni na-nua
~
diha-pidana di-ruku di-nu-niki !ceryana di-ruku di-nu di-dukunia-ni-
na:ni-naka 'Eles deixam passar para quem estii:afim de morrer, chupam,
mapha di-de-pidana Quando ele vhique o homem tinha, enterraram ele
jogam agua.(em cima da ferida),
debaixo da terra, no dia do enterro, a Lua malandro desceu, ele tiuha
/zepo:leta pathina i-thu/ca C-t;L i-phua-bilt"mhade f-yami: .hyti-yana-pe
( 'Vocils .vao tropegar de repente; vao quebrar e fu~ar a pema, seus
alguma coisa tipo urna Hl.mpada'
ye:nu-kadite-tiki-pidana di-daki di-dana k<i-de-tiki-pidana '(0 curupira
malandros'
ke:ri-pidana df-iiami di-yami-ka di-ka diha-kada-pidana awadu na:- era uin homem) pequeninho, o co~ dele tern uma mancha'
I ·. df-de 'ter'
na-de"nipe 'aquilo que eles t6m; posses, hens'
yapirilcuri mehpa-kade-pidena di-de '0 dono deles era urn homem ruim,
nao tinha fe em Deus ou respeito'
iyhe-da wisf-wai di-de-pidena · '0 besouro tinha a cerca de armadilha' duhua du-tudeta-(ka)si du-a durC-da-pena du-de-karu dU-de-ka-sina
li kapiCiri-whi-nuku d£-de-pidana 'Eie tinba uma flecha'
phia pi-khata-karu payuma pi-de-ni/cha na:-pidana 'Voc6 tern sabao
du-na maca dhupa-kasu du-de-sina duhua 'A mulher que ia benzer a
mertina, para ter ela como 'filh~ adotiva', a menina respeitava ela'
para vomitar (e se lavar)?'
I /ewe ma-ni-kha-de-/che di-numa-se-tha-pidena di-de 'Nao sabendo
como fazer, ele meteu o semente na boca (ele tinha osemente na.boca)'
'tamar posse':
l:ka-pidana na-inu-ka na-thake na-de-ka na-yii-nhi-pidana. 'Eles
sequestravam, tomayam as coisas deles e os matavam •
hi/cu-peri na na-ni na-de na-kefia na-ni dihya-pi pipiri-nuku 'Foi assim
I que comegaram ater pupunha'
di-wene-ne pa:-da-pidana-nha di pi-sueta wa-ine wha-de wa-de wa-
ai-nuku du-de-ka-tha-pidena kacme-nuku du-anapi '(Ela) colocava ele
(menino) nf\S costas e colocava atm·a nas costas'
wapa piri-nuku na:-pidana '0 irmao dele mais novo falou um dia,
I.! 'fazer por urn tempo':
I··
i 274 275
I .
I I
Bol. Mus. Para. Emflio Goeldi, ser. Antropol., 17(1), 2001 Diciondrio Tariana- P0rtugu2s e Portugu2s- Tariana
dihya nawiki pa:-na-pidana hin!rt-lia di-niwa-ni(h)lia di.-ilha di-de- ne-na md:Ci wa-rena wi:i.-kefia-nha ''Af n6s comec;amos a passar mal'
pidana '0 homem estava colhendo ukulcf uo chao e comeudo (por urn di-_lchtiida, di-kzUda 'couseguir'
tempo)' ma-khuida-lcade 'Nfio agiientou, nao c~nsegui'
kl'l!e-nha nuha nu-ni nu-de nuha pi-na di-a-pidana "'Como_ e.que estou ma-khuida-kade-makha awifiacna-nuku nu-makha-ka 'Nao consegui
fazendo para voce", f'!-lou' rachar o wac"U'
di~Uwa 'terminar' . fiama-malca nu.ha ma-kwida-kade-mha nu-naku-ka nu-1ta' 'N8.o conse-
di-keiiua, di-keiioa, di-lcifiia 'come~ar gui carregar duas (camisas), depois de levant&-los'
na-mifia na-kefia-sina diha-dapana-nuku na-nu nhe naka nema-sina ma-kWida-kade-mha di-nalitq. na-ine 'Na.o consegui brigar com eles'
'Eles surgiram e entraram (na casa· do Surgimento)' fihaf!lepa na-kwida-kaka na-siwa-kaka 'Os dois se agtientaram'
wahawa-bueta-lca-liku-se Iii di-keiia niya-nhi 'No tempo que estavamos ma-kwida-kade-bohta wepa-buhta du-iia· nu-a du-a-ka-na 'Ela nao ia
estudando ja come~u isso (a perta da lfngua Tariana)' conseguir (viajar), estii com paralisia' I
· mhainda-ha pi-nu pi-k4 du-a-pidana du-sa-niri-nuku te nha na-sa na- pa:-pia Iii nu-lchi-ri-ne na-ireta-ka nu-ira nU-wa-na ma-lcuida-icade-
kefia-se pi-nu du-a-tha-pidena "'Nao olhe para ca", ela fa!ou para o mha-na meda 'Urn dia os meus tios mandaram eu heber, tentei, mas nao
marido, "quando as dis come~a a cantar, af voce vern'
consegui' il
kay du-ni-pidena kentpe paita cali-tiki duhua haniri-pe na-rapa-ka na- kani-nha pi-kwida-pada pfzia pathidite-nuku 'Agora voce agiientou de
urn igual a voce'
ita na-keiia-pidana wasii nuhua-niri-pe dalipa-se wa-ka-nha du-a-
pidena 'Assim e]a gauhou um 11lho hoi:p.em, OS pais de]a comegaram a '. di-mfna 's6, ser sozinho; ser do·mesmo tipo' I
dangar, ela frilou, uvarnos perto dos mens pais"' di-mina-nuku (pessego-mia-nuku) ma-yekade-mha 'S6 o p6ssego nao
nawtki na-wtili:a thui-pidana nama na-mare na-Icena-pidenil 'Todo conhece'
mundo e juutou, come~ar tiuguijar' i-min.a-naka ihya i-sape wa-yarupe-nuku 'Voces sao os Unie:os que I
hekwa-ka mafia-nhapayaru na-ira na-kefia:.pfdana 'Ao rneio dia come- falam a nossa lfngua'
gararn to mar cachac;a' na-mina-pidana na-yii Orinoko-se 'S6 e!es (Malciritare) estao morando
wali-kasu-nuku hiku-pidana di-keiia hfniri-pidena na-iiha na-yii-nhi no Orinoco' I
naha nawiki 'No infcio cornegou assim, as.pessoas cOmiam ukuki' wa-mina wa-sape-daka 'S6 n6s ainda falamos'
hiku-peri na._na-ni na-de nci-kefia na 7ni dihya-pi pipiri-nuku 'Foi assim diha-da ha-maka di-mina-mhana 'Talvez possa ser essa mesma (miis-
a
que comegaram ter pupunha' .cara), s6 isso' -1
ne-nuku diha pa:-kada di-a di-kefia-pidana 'Urn dia e!e comegou air' ke:ri ipe-pidana naha ku:phe naha na-mina-tha-pidana na-na na-iiha
· pi;-na hi-nuku nu-kalite-de walikasu-pu na-ni-mi na-kefia-nuku wheru na-yeka 'S6 os peixes sabiam comer a came da Ina, s6 e!es'
I
mina-ri ya:tu diha di-ni-mi di-kefia-nulcu hiku-sina di-keiia walikasu- talia-mia-pida'na sede wa-mina sede kayu-maka hiwhya-si sede-pidaua I
pu-nuku 'Von te contar essa (hist6ria), bern do infcio, como come~u a Talia '(Todo mundo juutou), s6 Tariana nao estavam, n6s mesmos nao
parica, assim que comegou bem no inicio' . estavamcis, assim os Tariana nao t6m sopro'
hiku-pidana di-ni di-kefia keri-fiana 'Assim e que comegou a Lua, o
malaudro'
cinu-nuku fiamu karuma-mha di-mina-nuku-pidana ma-ka-kade kayu-
maka-pidana karu cinu-nuku di-mina-mha awakada-se-nuku karunite
I
phia-ne pi-thaka pi-a pi-kefia 'Voce come~a a atravessar' '0 'curupira' tern medo do cachorro, ele tern medo do cachono, ·porque
276 277
I
-·
BoL Mus. Para. Emflio Goeldi, ser. Antropol., 17(1 ), 2001 Diciondrio Tariana - Portugu& e Portug~s - T~rima
~
eie nunca viu um, por isso ele, o perigoso do malo, esla com medo s6 de pi-na hi-nu/cu nu-kalite-de wali/casu-pu na-ni-m{ na-keiia-nuku wheru
~
cachorro. E isso' mina-ri ya:tu diha di:ni-mi di-keiia-nuku hiku-sina di-keiia walikasu-
d£-ni 'fazer, acontecer' (Veja T) pu-nuku 'Vou le contar essa (hisl6ria), bern do h~fcio como comegou a
maca-ka-nuku puaya ma-ni-kade-pldana Iii na-sie-Ui-ka-mis.ini kaya . parica, assim que comegou bern no infcio'
ina puima-ma-pe alia-lea hape-peri depiha pa-iiha-ka ina tapulisa-ka 'fazer toda hora, muito':
~ pinita-ka 'Eu tambem ·vou fazer caxiri como eles, para eu despejar
caxiri'
ha-/ceri elisa di-nu di-dia di-nu di-ni-nipe-pidana 'A lua eslava dando
voltas'
diwesewhya h.iku wa-ni wa-panisa diha-yalia-nuku 'Entao vamos tentar kwe-mhade wa-ni wa-soleta pa:-da-nuku na-pidana '"Como vamos
~
,,,:..
dipumi di-nl-pidana keri ha ehi<;W(lpi halia-hyu-pena dipumi di-ni- necpidana ma-ira-kadite i-yeka di-p(ka riu-a-ka nuhua ma-sita-kade-
pidana '0 Deus com ·fala dele fez aparecer o mundo, depois (fez apare- pidana di-ya di-thepeta-ka-nha di-thepeta-ka di-thepeta nhado-nipe
cer) a noile, (e) a lua para iluminar o mundo' ·nhepa di-eku-ta-nhi di-ni-pidana 'Quem nao sabe heber, fica doido,
~
ina nu-keta-ka ma-ni-kade-ka nhua di-a-pidana taliwa nu-phya-ka nu- estou dizendo, nao agiienla, chora, enche 0 saco e corre para hie para ca'
manika-ka nhua 'Nfio fui procurar mulher, bdncava de soprar a flaula' hiku-peri na na-ni na-de.nil-kefia na-ni dihy_a-pi pipiri-nuku 'Foi assim
kwe p{-ni-kasu phia ka:ru-nha di-a-pidana diha mawali "'Por que voce .que com"\;aram a ter pupunha'
t 'acontecer':
yeka nehpani-ka na-ni-nipe nu-kalite i-na 'You contar o que aconleceu
pumina-naka hiku na-ni du-a-pidana duhua '"Voce cortou o·neto deles,
tirando sangue dele, abriu a baniga dele, por isso ele esla te c~stigando",
no ttabalho da sednga' falou ela'
IJ 278 279
111
iJol. Mus. Para. Emflio Goeldi, ser. Antropol., 17(1), 2001 Diciondrio Tariana- Portugues e_Portugues- Tariana
df-ra 'mandar fazer' . ai-ka nuhua niri direta di-a"pidana di-uka di-khata '0 meu pai te man-
mqCa nara 'Estfio te desejando bern' don vomitar, aqui'
dura du-sata."tha-sina 'Ela mandou pedir' maCa-nha i-taneta Iii mti.Ci-mha di-maCika-nipe nha na-tafieta-tha-sina
nara maCa 'Estao mandf!-ndo lembt:an<;as'· nha· na-tafieta-tha-sina pa:pi-keri nti-na di-e:reta-sina i-taiie di-a-sina
maca-pida! 'Ate mais' (uma forma de despedida) 'Tenham cuidado quando jejnareni, quando urn erra: estraga (tndo).
d{ra di-merit6 'Ele mandou (a esposa) assar bern' Mandan jejuar por urn m8s, ''jejuem!", disse'
di-pum! du:na dhimit6-pidana syawa-se dhimet6 ( ou: dhimait!l) di-sa- kay di-ni rei di-a-pidana di-cimali-nuku phia pi-dia kasina ha-dapana-
do-p~runk di.:wane-pidana di-rukuita d{ra-ka ni-iiha 'Depois ele nuku nhuepaneta-li di-a-pidana ha-yakale-nuku phia-mhade pi:reta di-
.queimou ela (aneta) no fogo, queimou, chamou a veiha esposa para des- a-pidana diha d£fihawerf dhepanita-li di-uka di-dia-pidana 'Assim o rei
cer, e mandou comer' falou para o genro. ~'agor voc8 va.i tamar 0 men Ingar nessa casa e vai
maka-yawa-tiki dheka disu-pidena disu hiparu-nuku dira di-kakwa-nhi- .mandar nessa cidade", e ele ficou no Ingar do sogro'
pidana 'Cavou urn buraquinho, bOtou cocO e ~andou o sapinho cuidar'
di7s(sa 'ternrlnar, acabar'
ne-se di-uk6 di-dakiru-nuku uni i-thirikuna di-emeta-pidana d{ra-ka di-
ahi-na kalisi di-sisa 'Aqui terrniqa a hist6ria'
pita 'Ai levou aneta a beira do rio e mandan tomar banho' ·
phepa du-iiha-kasu na:-na dura du-pit6 du-ya-nhi 'Para comer sozinha ne-tiki-pidana na-yuta-kha na:ka na-swa panihta-nipe na-sis6-pidana
ela mandava eles tamar banho' na 'Os pequenos estavam deitados de barriga para cima, eles
desmaiaram'
·kai nu-ra-ka nu-a ma-ni-kade pina 'Nfio estou mandando dizer is so~
diha-puna di-sisa-pidana-niki '0 caminho acabou'
naha piperi na-yana-li-se-nuku ne-mara-ka-de-pidan"a na-wa di-na
'Nap deixavam entrar onde se cozinhava a j;mpunha' hi-mha wa-na di-sisG. 'Is so acabou para n6s'
kayu di-d di-na di-wane dheta df:tu-nuku dl-a-pidana d{ra-ka ka-sddo diha dis( di'sisd-na di-a 'Acabou o 6leo'
'Assim ele (o rei) chamou a tilha dele, maudou casar' diha hamaperiku di-sisa-li pa:-eyawa di-a diha eydwa di-sisa-li di-
cinri-nuku-pidana n6-ia na-wha 'Mandaram o cachotro morder (o musu di-uk"a-pidima yaklire-se hanu-yakale-pidana diha yakdle
veado)' 'Quando a caatinga acabou, ele foi para a .mata virgem; a mata virgem
acabou, ele foi parar rna cidade. Era uma cidade grande'
direta 'mandar (fazer alguma coisa), dar ordem'
hekwa-ka maiid paydru di-sisd-pidana pa:-kd~senu nd-kama-
Yapirikuri enu-nulcu direta-sina 'Yapirikuri mandou trovffo' .··
pidana ihuy-na 'Ao meio dia o caxiri acabou, e todos estavam Mbados'
call na-reta-ka 'Os hoinens estao disputindo'
kamawdna-se ka:pi nu-d nu-thukd md:mi-ka di:reta nu-nd 'Vou quebrar Veja -aku (Veja V):
trepadeira para caxiri, 0 inhambu mandou diha di-iiiJaweri di-aku-pe di-sisa di-wha-pidana '0 sogro falava atoa'
nu-nd pehpani-nipe hanu-pe-ka direta 'Ele me mandou (fazer) muito di-sitii 'acabar, conseguir'
trabalho' inaru du-tawina-sina te duha du-tawina du-sita-sina Jiitu-sina duha
i-na-ka f-ereta riuri-naku mhesiki kay-naka du-a kwe diha di-ni-ka di- liitu-ka-naka 'A mulher cresce e quat:tdo ela acaba.de crescer, ela tern a
kamia-ka hanipa di-sapata du-tdiie du-ni-naka '"Voc~s qum·em que o primeira menstruagfio'
meq fllho passe fame', assim ela fala, quando ele esta doente e sofre, ·eia nu-siteina-nalca .nuhpani-nip"e-nuku 'Estou qttase acabando o meu
fazjejum'
servigo'
280 281
I
Bol. Mus. Para. Emflio Goeldi, ser. Antropol., 17(1), 2001 Diciomirio Tariana- Portuguese Portugues- Tariana
(
du-na kay-na-ni na-sitd na-matare-pidana ~Depois de ter feito assim, duma du-iiha 'Ela esta procurando cornida para os outros'
I deixaram ela'
pune-nuku di-api di-waketa di-tutu-pirana di-sita dita di-anapi(ta) di-
haniri-nuku na-mesa-mha-pidana nha wa wama wa-wa-de wha na-
pidana 'Eles (os filhos) sovinavarn para opai deles e falavam, "Vamos
dia-kha di-nu-pirana diha 'Ele puxou caram'i, juntou, arnarrou, fechou, tentar procurar ele"'
( colocou nas costas e voltou (para casa)
papulikuda-se di-ema-ka-pidana di-sita di-na nawdci-nuku di-kd di-keta
diha dolo di-thaku-yawa-pe-se-pidena dhe di-a df-kale-nuku di-uma-
ka-pidena 'A mosca entrou na nadna, procU.rando coraglio'
diha di-kawana-nuku di-yota hotho pima di-eku di-a-pidana 'Nnm inipuku-pe i-thirikuna-se di-uma di-emhani-pidana 'Ele andava procu-
( outro morro viu hmnem de pe, enxergbu, virou ope dele par_a fora, soou,
af o hmnem correu e foi embora'
rando (c<imida) peito da ros;\1' '
haniri-nu!cu na-mesa-mha-pidana nha wa wama wd-wa-de wha na-
di-pu-mi-se nheta na-dia na na-dietd ·na-dieta na-dietd hirina-se na- pidana 'Eles (os filhos) sovinavarn para o pai cleles, varnos tentar procu-
pa/a na-phua-mha diha-nuku pa-peta- bili-hyume na-sita 'Depois tirarn
rar para ele'
(a rnandioca) de novo, ralarn, ralarn e ralarn, colocarn no tipiti, pisarn e
•• batern nela ate acabar'
nhua nu.-:ma nu-sepata-nalca 'Eu estou tentando sofrer' (canc;;:fio da festa
de Dabulcuri)
l: kuphe di~meta di-api
comeu, tomou xibe'
~J.i-fha di-sita !cawhi dira 'Assou peixe com ele, wyaka-se iihakasi di-nu-ka di-uma-pidena. 'Veio de Jonge a procura de
cornida'
na-koloketa na-rukuita diha-pidana di-pasyeta di-pasya-wisa na-na na- ha-ehkwapi-nuku di-uma-tha-pidena ne-ma-keta-de-pidena di-nu-
sita-pidana na: na-sape-nha 'Os empunaJ;am, os fizeram descer e os pidena di-dia di-nu 'Procurou murtdo inteiro' (a toa), nao encontrou, e
.: .~Dj
Diciotuirio Tariana - PortuguOs e Portugu2s - Tariana
BoL Mus. Para. 'Emtlio Goeldi, ser. Antropol., 17(1 ), 2001
I Bol. Mus. Para. Emtlio Goeldi, st!r. Antropol., 17(1 }, 2001 Diciondrio Tariana- Portugu2s e Portugul!s- Tariana
ne ma-wasa-kade-pidena di-yeka diha nawfki di-na-lea di-wasa-khe di-sape di-yena-tha-na mehpani-kade-na 'Ele estava falando demais e
•
disu di-swa di-a-pidana diha nawfki '0 homem nao sabia desamarrar, ~ nao trabalhava'
o coco caiu para fora' hama-mha nu-yena 'Fiquei cansado demais'
pa-kada di-a-mha-nha .di-dawa di-ka ma-yeka-de-mha kuite yaphini pi-sata phima pi-yena-thama-niki ma-yekade-naka meda 'Vocil per-
I iCiri puwe di-pane nii!ha di-nitu-ka 'Urn dia ele foi escondido para ver
quem estava roubando a plant~o dele; que coisa, bicho ou macaco'
gunta demais e nao aprende'
kherunikana na-yena 'Se sentiram mal demais'
pi~na kapemani-iha ma-sape-kadite i-yeka kayu nhua 'Estou com ver- du-yena-sina du-ema 'Ela ficou desobedecendo demais'·
•
niki 'Depois de ir, remou e viu, reconheceu a filha dele' kade-pidena di-de '0 dono deles era urn homeril ruim demais, nao tinha
ke:ri ipe-pidana naha lcu.:phe naha na-mina-tha-pidana na-na na-iiha fe em Deus ou respeito'
na-yeka·'Os peixes sabiam comer a <;:arne da lua, s6 eles' dis a di-a ukara-pani-nuku di-uka di-sumu-ta-bili di-yena-kha disa di-a-.
•
kani ma-dia-de wa wa-yeka 'Nos nao sabemos para onde ir' pidana 'Subiu ate chegou na cachoeira de Ukara, a cachoeira encheu
. ma-yeka-de-pidana diha-ne 'Ele nao Sabia (disso)' demais, e ele subiu'
/ewe ma-dieta-de na-yeka diha maki-ni-nuku-pidena nhepaneta nha di-na-lea dithf-pe ·dhita di-nu-tha-pidana na-mesa-pidana na-yena-niki
•I
'Como nao souberam devolver o filho, trocaram ele por Makil' 'Ele queria a semente (de pupunha), mas os peixes sovinavam muito (a
ne ma-wdsa-kade-pidena di-ytika diha nawflci 'Ble nao sabia desamarrar 'pupunha)'
o homem' hiparu dima di-yena diha ne-ma-ka-de-ka di-yena manalcapi kay-botha
iCiri na-iiha na-yeka nu-keCi-pe mayawi na-fiha-ka na-yeka 'Os meus kesi-pi diha-pi pipiripi '0 sapo dormiu demais, se nao tivesse dormido,
parentes costumam comer caga, comem ate Cobra-cip6' a pupunha ficava lisa'
ne-pidana ma-ira-kadite i-yeka di-pfka nu-a-ka· nuhua ma-sita-kade- diha warikiri ke:ru-pidana di-yena ka:-de nu-a nupa-niki '0 jovem
pidana di-ya di-thepeta-ka-nha di-thepeta-ka di-thepeta nhado-nipe ficou com raiva demais, e falou, ."Assim vou morrer (il. toa)'"
288 289
ill
II
!i
Ill
:I
"II
Bal. Mus. Para. Emflio Goeldi, ser. Antropol., 17(1 ), 2001
Diciondrio Tariana- Portugu§s e Portugues- Tariana
I pi-a-ka hi kalisi di-kalite-nalca 'A anta nao vem perto da bala, se inanda
para outro lugar, vai embora para o mato, se estragar, se na:o jejuar, assim
que conta a hist6ria'
zer ela e e!a ficou bem'
nu-whida lcai-lcayami yunuli-nuku nu-fiapeta 'Quando· a minha cabega
I•
estava doendo, fiz o Yunuli me benzer'
kayu-maka pha nawiki hema pa-weta-kasu maCa pa-tafieta-mha nu-a- papai-nulcu dakida di-fiapeta maca lcayu na (ou: dira di-fiapa) 'Eies
ka di-nupa sede-wani 'Assim, para fazermos bem uma armadilha para fazem o:papai benzi'\-los, e assim ficam melhor'
li pegar anta tem que fazer jejum, entao nao estraga' di-nhena .'co!ocar co!ar'
Ill
li
nha di-nupa na-ni-pidana 'Eles 'desfizeram' o feitigo dele'
di-iitipa 'benZer'
ka-fiapa 'quem sabe benzer'
di-epekaru, di-pekaru 'malinar, dar nome feio, brincar'
nepe/caru na-wana-nipe 'apelido'
nepekaru na-manika 'Brincarn malinando'
''I'•
I!
'
lr :
:
'
ke:ri-ne pa-fi~ne 'benzimento da Lua'
di-fiapa-ka-yami nu-na adalci sede-mha 'Depois de benzer, nao tenho
nti: na-pelcaru na-manilca kawhi-pidana 'Malinavam, brincando, e
acordaram'
febre' pa.·-da ne-pelcaru-pidana nti:ka nehpani 'Um dia eles forarn trabalhar e
!I na~fip
wa-fiha-nipe-nulcu di-fiapa di-wapa 'Ele benze a comida para n6s'
maca-pidana di-a 'Eles (os Irine) benzeram (o avo), ele ficou
brincar'
lcayu n/zameri-ku Iii nalca ne-pekaru-lca Iii kepitana na-lca-sina n.e-
!·· bern' nu/cukayu-na iyeni meda ne-pekaru-nipe-mha diha 'Assim eles (os
Irine) malinaram, maliciaram, deram esse nome Iyeni para eles, isso e s6
i i du-fiti-pidena duha du-fiapti-ni-nalci-ne 'Eia bateu com aquilo que ela
benzeu' ~I apellido'
diha-mha naha na-pusua diha yatu keme,lcani nheta-mha-niki kani diha . di-pitiwa 'dar oferendas para Dabulmri'
!····
.
'
'
mha~nik
lcaytl-wani-nuku na-pusua-mha nheta-niki walama-nulcu hipa-da nheta-
di-pumi-se na-fiapa-mha Iii ka-fiapa na-na di"fiapa-mha na-
di-phf 'vender'
diha diytisari-pidana disa fiiyu dia kuphe-lca-phi-nuku di-wapa-lcasu-ka
yenti-m(h)a-khana 'Eies retirarn a doen9a onde d6i com uma pedra, e!es 'Eie salu sozinho para esperar o vendedor de peixe'
I tirarn doen~a; depois benzem, o paje benze eles, eles ficam melhor'
diha ma-pura-kade-lcaru-pena-nuku di-ni-ka-sina diha yema-nulcu di-
ku:phe ka-phi-lcana-nihlca di-a '0 peixe foi vendido'
di-phu 'persegnir'
fiapa-sina 'Para ele nao ficar anemico benze o tabaco'
.•.i di-phu-ni 'inimigo'
: :
290 291
i I
i
I ·di-pu-mi 'depois'
kayi na:ni na:-pidana diha di-tudeta-kasi dalipa na-/ca-nha di-ya-
I I di-pumineta 'perseguir, castigar'
dapana-se naka na~spe deinu na:-pidana 'Af eles foram na casa do
'benzedor', conversaram na casa dele, dormiram'
di-sawtfya 'emprestar' . duhua du-tudeta-(lca)si du-a durf-da-pena du-de-karu du-de-ka-sina
ne-peni nawiki panisi ma-sawayii-kade-na '0 pessoal dali nao empres- du-na maca dhupa-kasu du-de-sina duhua 'A mulher que ia benzer (a
I tou a casa' · menina), para ter ela como 'filba adotiva', a menina tinha muito respeito
pa-sape-nipe na-siiwaya-na ~Eles e.mprestaram a lfngua' para ela'. ·
·di ima di-a di-sawtiyii-na diha panisi 'Ele foi com voces e emprestou a nhua-de nit-de nu-tudeta-kasi-pena nu-ni-mhade 'Eu vou atuar como
casa' . benzedor'
.wasli nu-"tudeta-kasi dalipa Wemhani di-a-pidana ~"Vmos na casa do
di-taiie, di-taiie-ta 'jejuar' 'compadre"', falou (o macaco para o veado)'
nahmitalcaru i-peya natiifieta 'Elajejuou antes de queimar (os potes)'
di-C{ma 'brincar, humilhar, tirar sarro'
I i-na~k t-ereta nuri-naku mhesiki kay-naka du-a kwe diha di-ni-ka· di-
wa-na na-cima-naka 'Eles estao nos humilhando'
kamia-ka hanipa di-sapata du-t6fie du-ni-naka '"Voc<'ls querem que o
III meu filho passe fome, quando ele est::i doente e s.ofre, ela fazjejum'
nepe/caru nepitaneta na-cima-ka-mha 'Eles brincam de dar nome feio e
de humilhar'
maca-nha i-tafieta lfi maci-mha di-macika-nipe nha·na-tafieta-tha-sina
! thawalaisi 'discussao, briga'
nha na-tafieta-tha-sina pa:pi-keri na-Yza di-e:reta-sina i-tafie di-a-sina ·
I. ~'Tenham
cuidado quando jejuarem, se urn erra, estraga tudo. Mandou di-w8.ya, di-wiiya, di-weya, di-waye 'comprar'
II jejuar urn m@s;_ ''Jejuem!" disse'
kayu-maka pha nawiki hema pa-w.eta-kasu maCa pa-tafieta-mha nu-a-
ikuli paita dhipa di-na di-wapa yanaka di-wiiya-pidana fkuli-ne di-
wiifia dihya yanaka-da 'Eie pegou urn jabuti, (o diabo) esperou, ele
11
I'II ka di-nupa secie-wani 'Assim, a gente tern que jeju,.;, para fazer bern comprou cachaga com jabuti, comprou uma garrafa de cachaga'
uma armadilha para anta'
I I di-walit6 'oferecer' (na festa de Dabukuri).
II
II
nemakademha du-sanirine, ne-ma-fi.ha-kade-mha. ne maira-kade-mha
ne mesukade nemadakakade, ne uni lewakade, ne iisiapi ma-fiha,kade,
wya/case na: nhamita nawfki makakadewani-se lelca-da na/ca nawiki
na:-pidana waha pudali wa:-/ceta-naka-sita ka:sina wya-nuku wa-
walita 'Os Irine falaram, "N6s ja encontramos a oferenda, agora vamos
oferecer"'
I sedewani-se nhamita 'Bias· nao deitam com marido, nao ·comem, nao phya siruli pi-walita-mhade 'Voc<'l vai oferecer cumata'
be'J;lem, nao defecam, nao fazem xixi. nao tomam banho. nao comem mawali-nuku na:-ka na-wap_ita na-walita-karu-pena-nuku 'Eles foram
i quinhapira, vao queimar a ceramica Ionge onde ninguem as possam ver esperar outra cobra para oferecer'
Il de que se quebre (o pate) queimam a ceramica ondenao tern gente' na-walita diha yawiwali-nuku 'Eles fizeram oferenda para Yawiwali'
.I di-tudeta 'benzer (na festa de inca~o)' halia di-swa-sina na-na kuphe-nuku di-walita thui siruli di-walita thui
di-tudeta-kasi 'quem benze na festa; compadre' diha na-ira-li pamufia nu-kapeta-de i-na di-a-sina diha yawiwali
'Quando clareou o dia, ele ofereceu peixe para eles, ofereceu tudo,
diha lfituka iCa-nuku na-pisa na-tudeta-kasi na nu-ri-da 'Quando ela
cumata; no meio da bebedeira o Yawiwali falou, "Vou dar nome para
. faz a primeira menstruagiio, cortam o cabelo (dela), quem 'benze' fala
~l}urida' para ela' vocBs"'
293
I 292
BoL Mus. Para. Emtlio Goeldi, sir. Antropol., 17(1). 2001 Diciondrio Tariana- Portuguese Portugues- Tariana
na-walita-sina na-rapa-sina na-rapa halia 'Eles oferecerarn, danc;ararn di-yawaruta 'paquerar (s6 para quem e casado)'
t e amanheceram dan<;ando'
na:-pidana i-na diha-/cada ya:pura wa-walita-de waha na:-pidana wa-
Paita cari isado-se di-yawaruta-mha di-dawa 'Urn homem esta paqne"
rando a esposa de urn outro homem as escondidas'
na i-walita 'Tal dia vamos fazer daonlcuri de yapura, voces vao oferecer
I para n6s'
rna Iii wa-Tcefia na-walita-nipe-nuku wa-/cenya hi/cu-nhi na na-ni-nhi
di-yuru 'malinar'
OUTROS
I walika.su-nuku na-walita-ka na-lcesipe-nuku fihaka-si na-kasu hi-naku
kay ·na-ni-nhi di-a-sina di-ke.si-pe-nuku heku-da hanupe alia-lea nu-kd-
ka nhua haw paita di-a dhepa-sina meda wa-walita di-a-sina di-wese-
Z. Adverbios e Interje\;oes
,,
Zl. Adverbios
I wya-nuku nha ira-ka-si na:-ni-ni-kada na:-sina 'Vamos comec;ar o
nosso oferecimento (Dabnlcuri}, no come<;o assim e que faziam; quando
ofereciam, eles iam fazer comida para os parentes, assim ele dizia para o alii 'aqui'
apdle 'de repente, logo no infcio, desde inicio' ·
inu 'Os parentes mandaram uma praga para urn outro, (porque) nao que-
manadeka na- du-asali du-a du-rapa 'Ela foi dan<;ar sozinha'
di-asali di-a di-hpani 'Ele foi trahalhar sozinho'
dam mata-lo abertamente' di-asali hiwiriperi-mia di-a 'Resfriou por si mesmo'
I 294 295
Ill ll
Diciondrio Tarian'a- Portugulis e Portttgulis- Tariana
Bol.lvfus. Para. Emflio Goeldi, sir. Antropol., 17(1 ), 2001
·ne-kwana-pu di-na ma-ni-kade-mha di-asali di-nu 'Ninguem fez ele, kane, hane-se 'ali'
ele Yeio sozinho' · hanfpa, hanupe 'muito' Veja hanuite (0)
pi-asali pi-nu (syn. phepaya pinu) 'Vern por si mesmo, sozinho'
haw 'sim, ta born'
I dih~ di-asali hiwr-pem~dan 'A bebicia resfriaYa sozinha'
haw di-wese-wya phia-naka kayu pi"na na-pidena '"Til born, entao yociO
I
di-dalfpa 'perto dele' quer assim", fahi.ram para ele'
di-pumi na-dalipa-tiki di-a 'Depois Yeio tim pouco mais perto deles'
di-uka-pidana khei:u-ni-kanite dalipa paita nawfki 'Ele chegou perto de heku 'ontem'
heku-iha 'pouco tempo atras'
umpobre'
df-pumi 'depois, atras' · .F' htna 'ja'
di-pumi na-dalipa-tiki di-a 'Depois yeio urn pouco mais perto deles' hol6 'fora (agua, liquido)'
na-pumi-se naha "pedalia-pe na-sisa-li-se nekana nha-had6'nuku ka- . nha nhe-ka na-nu nu-aru-kasu h6lo maini-ne ·'Quando eles chegarem,
iiha-kali dicmusu-pidana d{-nu 'Atnis deles Yieram os Yelhos, quando YOU molha-los com breu'
· eles acabaram, (Yeio) o chefe deles aquele que comeu a mae dos
hoth6, hiJthiJ· 'fora'
mi:minos'
diha mawari i-whida dhipa di-pe hotho di-pe-pidana
di~pumneta 'castigar, perseguir' 'Pegon a cabega da cobra e jogou fora'
meda wa-pumini-ta 'E.a toa n6s castigamos ele' di-whida-nuku dhipa nawilcf-yawa nha na-ni-yawa-nuku dhipa hele-
di~pulzfna 'vinga~ meta di-susu-mha hotho 'Ele (ifie) pega a cabega da gente, amo!ece e
diha-tuki haniri i-pumina kay d{-ni-ka-pidana '0 pequeno estaYa chupa a moleira para fora'
fazendo assim por culpa do pai' di-iia dhipa diha heku-na-nuku apale-pidana di-iia dhipa dihya heku-
di-wese 'ai' (passado), di-wese-wya 'entao' na-nula< df-iia-ni-na-nuku di-na di-ap£-hotho di-pe dihya pusaru-ne
haw di-wese-wya phia-naka kayu pi-na na-pidena '"T8. born, entao voce \ diha nawiki-nukudi-iia-weri di-sue-niki 'De repente o morcego pegou o
pau, bateu no morcego, ele pegou o pan com que ele tinha batido, tirou
·quer a'ssim'\ falaram para ele'
di-wese-wya-nuku phia ma:ci-thama p£rena-da 'Af YociO diz que esta fora,jogou, esmagou o homem'
passando mal nesse mundo' diha-pa some-pa-nuku na:-kani hotho nheta-pidana 'Quando (o Tro-
y[o) estaYa dormindo, eles !eYaram o melhor par de brinco dele'
duwhe 'demorado, bastante tempo' dl-de nu-sawa hotho nu-a di-a-pidana 'Aqui eu YOU tirirr (a seringa) ras-
di-tape-dapana-se di-musu di-a di-wapa duwhe-ka 'Saiu do hospital e
esperou bastante' gando, falou ele'
296 297
I.
I. Bol. Mus. Para. Emilio Goeldi, ser. A~tropl., 17(1}, 2001 · DicionO.rio Tariana- Portugulls e Portugu/ls- Tariana
mheiida-pida di-a pa:-/ca ika-mha 'Deixa.ele nao vir (o curupira), se fala /cay du-a kaya du-numa-nuku nhepa-sa na-yota na-pala-pidana na-ya-
I assim' whya ita-whya-se 'Eles pegaram e!a pela boca, co!ocaram no ombro, e
Ievaram para a canoa deles'
kadlia 'fino; parte tina; urn pouco'
adaki-kuma-pidena na-sueta na-nd diha hipe kay-pirena ada/ci naha
1: wa-na iihakasi phita~mde
de comida para n6s'
pi-a phia kadua-tupe 'Traz urn pouquinho
wyaka-peni-se-nuku 'Febre de feitigo/epidemia co!ocaran:J. na terra, por
toda parte den febre'
kadua-ka whepa 'Rece.bemos pouco'
's6'
I kaiRmt~: 'sempre'
kai-mia-mha iCiri du-inu 'Ela sempre mata cac;a'
kay-ka nu-manika 'estou s6 brincando'
TciiyNda 's6 isso; assim'
•1:
se 'Eles pegaram e!a pela boca, co!ocaram no ombro, e !evaram para a
canoa deles' kayda-pidana·diha-tuki-nuku na-/culireta taldma na-sueta 'Assim pinta-
ram o pequenino, co!ocaram o adomo'
ka-nawikya-ka-naka diha yatana-misini kaya diha yeposana-misini ·
kaya-naka pa:thfda-naka wha hi~naku wa-sapeta ka-nawikya-naka ha- kayU 'assim'
ehkwapi-naku 'Quando se da· a luz, 0 branco,. 0 indio, n6s todos sofre- haw di-wese-wya phia-naka kayu pi-na lJ-a-pidena '_"Ttl born, ent8.o voce
mos do mesmo jeito dando a luz nesse mundo' .quer assim", falaram para ele'
kayute, lcaite 'quem e assim'
kaikaya, kaykheya 'ao menos
1: kaika 'e (cordena~)'
adaita kaite 'cobra parecida com sucuriju'
ki, kayu-ya 'mesmo'
•I
nu-a nhuta uni hape-peri kaika yanaka 'vou trazer agua fria e a cachaga' ., yahali kayu-ya 'mesmo som que o sapinho yahali'
Mamae i-wenini kaika i-phenini ma-wana-kade-naka 'Nao tern nome naha kayi-na-ni-mi alia-naka '0 Iugar o'nde eles fizeram assim esta af'
para os irmaos menores e maiores da mamae' .
··?.
kayumakd 'assim, por isso'
•'
iiamu keru-ka di-wana-ka iya kaika kale di-pumi di-wana-na-pita lti enu kayumaka duhua nuhua hado hani pa:-naka dhumeta 'Assim a nossa
··.:··
di-en~amh wa-nd fiame-me-na pima-niki-nha '0 curupira ficou mae est:i sentindo muito'
,:1,
brabo, chamou, (veio) chuva e vento, depois chamou de novo, tambem lcawhilcfri (m), kawhikfru (f) 'de repente, repentino'
•
chamou trovoada e fazia barulho dos dois !ados' kawhikiri di-iiami dica '(Ele) morreu de repente'
.fi.pi kaika marie tstiita-tiki di-na.Si:Wi-maka s1wi diha di-anapi-ni-maka kawhikiru du-iiami du-a '(Ela) morreu de repente'
~.·
'Ele (tioha) uma espingarda, uma faca pequena, uma bolsa para balsa, e kawhikiri di-a-khani 'Se foi de repente'
•
uma outra bolsa nas costas' kawhi/ciri di-amia di-ruku di-a 'De repente mergulhou para baixo'
ktiy 'assim' kawhikiri-pidena d{-yami-kha ha-idaki-ne-nuku 'De repente inorreu
·.~ cmn corj:>o'
•
dihti-tuki haniri i-pumina kay df-ni-ka-pidana '0 pequeno estava vin- .-.:
gando para pai' kewheda 'separadamente'
j:f.
':·7~
298 299
Jli
Bol. Mus. Para. Em{[[o Goeldi, sir. Antropol., 17(1 ), 2001 Diciondrio Tariana- Portugu2s e Portugu2s- Tariaria
maca .pi-ni pi-na adaki dhipa-da nu-a-ka 'Comporta-se bern, se nao, a walikasu-nuku na-walita-ka na-kesipe-nuku iihaka-si na-kasu hi-naku
febre te pega' kay na-i~h{ds di-kesi-pe-nuicu heku-da hanupe alia-lea nu-kd-
mapisi-kayami maca kawada pi-ni 'Seja cuidadoso por causa da ka nhua haw paita di-a dh"epa-sina meda wa-Vf!alita di-a-sina di-wese-
superstig3.o' wya-nuku nha ira-ka-si na:-ni-ni-kada na:-sina 'Vamos comegar o
nos so oferecimento (Dabuknri), no comego assim e que faziam; quando
meda '3. to3., em v§.o'
ofereciam, eles iam fazer comida para os parentes, assim ele dizia para o
meda-pua-sika pi-a-niki 'Voce foi a toa'
parente, "!em muita fruta, eu mesmo vi", "Siffi", outro respondia. Dai
meda-pua-na wemhani ne paciaphini maketade 'Estavamos andando a iam oferecer e marcavam um dia para beber'
to a, nao encontramos nada'
me: dite 'pessoa atoa' n€-'ai'
300 301
j,
I,'
I
III~
BoL Mus. Para. Emmo Goeldi, slr. Antropol., 17(1), 2001
Diciondrio Tarimza- Portugr-tBs e PortuguBs- Tariana
papena-ni-ka na-keta-buhta 'Talvez eles encontrem' diha nawflci-ne di-kd di-ema-pidana diha fiamu di-weta-ka pathina diha
I pape du-ni-ka du-kamita du-/camita-mhade 'Talvez ela pague'
pape alia aliamha na:sina 'Diz que talvez tenha'
di-weta-nipe-nulw dhipa-su nlita-pidana '0 homem viu o curupira
fazendo arm(!dilha, primeira vez pegou a armadilha, e de repente a .
armadilha escapuliu para cima'
I pa:pe di-ni-ka nu-na pawali-bohta di-lcalite diha di-a-pidana 'Talvez
esteja falando verdade'
di-na ka-lca-lcali harame pa pa-kamia pa:-pidana adaki kai-peri di-nu
payape-se 'faz muito tempo'
· payape-se-peni 'os de antigamente'
deikina di-iiami-kha di-a pa:pe-nuku mawali"maka-pidena dhe pa:pe-
I nuku adaki di-musu-ita-pidena 'Ele (o paje) assusta, quem v8 (o paje)
fica doente, com febre; na parte da tarde vai morrer; as v.ezes (o paje) se
payape-se wehpani wa-kefioa wa-yarupe-nuku 'Come~as
com a nossa lfngua ha tempo'
a trabalhar
'
pa:we, paweya 'juntos' .
pudle 'diferente, para outra parte'
pawe-se 'juntos' puale-se na-sape-ka nhuma 'Eu escutei alguem \alando diferente'
pawe-naka wa-wha 'Estamo~ sentados juntos'
~
puale-tiki nu-wha-de 'Vou sentar do outro !ado'
302 303
:',\,.
;'!'l
Bot. Mus. Para. Emtlio Goeldi, sir. Antropol., 17(1 ), 2001
DiciondriO Tariana- Portuguese Portugues- Tariana
puaya 'diferente' (veja P) ·hipa kiaku-pu-niki wade pamia-ka 'A tetra e muito forte, capaz de n6s
p,uaya hiku-ite-pidana di-a-niki diha di-pika di-wa di-a-pidana awaka-
·.- > engolir'
da-se-n(h)a 'Quem ficou com aparencia diferente, enloqueceu e foi para
kakama wade na-iid-ka, wade pawhaka 'o bebado capaz de bater, capaz
o mato'
de cair'
sOme, ts6me, ts(ime 'muito' pedalie karunite-pu, wade-ka di-whya-ka 'E urn velho perigoso, capaz
sOme kiaku-pa 'muito fOJ}:e'
de mau sopro'
sOme i-te 'muito fedorento'
wade-na '!a-inu na-fiha-ka .'sao capazes de matar e comer'
sOme keweri 'mui'to queimado'
slime nehpani-ka 'Eles trabalham muito' wademe, wademhe 'depois'
sOme na-siwa-kaka na-mesa-ka 'Ehi se gostam muito' wademe wawada-daka 'Vamos lembrar ainda mais tarde'
sOme na-kwisa-kaka· 'Brigam demais' wademe phia nuca di-dia-ka pi-ni 'Depois voce faz com que o seu
some di-wha-ka iya 'Esta chovendo bastante' cabelo volte a crescer'
some pima-pasole 'A nidio que tern urn som forte' wademe di-ka-pidana sede-pidana 'Depois ele olhou- nao tinl1a veado'
sOme kewhanite 'muito guloso'
wadena 'quase'
some keru-ite-pu 'brabo demais'
sOme kasitanite 'quem chateia demais' wadena di-iiami-maiia di-miiia di-uka 'Bubuio quase se afogou'
diha-pa some-pa-nuku na:-kani hotho nheta-pidana 'Quando (o Tro- wadena-fuki-thama nu-fiami 'Quase eu morro' ·
vao) estava dormindo, eles Ievaram o melhor par de brinco dele' wadena nu-pdtu nuhua-kha nu-ruku nu-a-nha 'Quase chegnei Ia- caf'
CUniri ~real, de verdade' disa di-a wadena ma:na kefi di-uka diha-pi dithuka di-a 'Subiu, quase
'.'•"
marieri Cuniri 'paje de verdade' quebrou arvore'
ka-dana khewa Cuniri phia-naka 'Voce e acostumada · mesrno de hane magana-se disa di-a dihadape diaka dhita wadena di-uka diha-
escrever' kena dithuka tha diruku dia 'Subiu na mangueira para pegar as frutas,
tsome paiihanipe ka-ni m-ka 'Ela e uma cozinheira de verdade' quase quebrou urn galho'
thepe 'chateado' veja thepe di-wa (Veja U) dekina wika lesa diha u:ni lesa di-iiu di-nu di-fia-nhi-pidana tewadena
thepe-kade di-wa 'N;io ficou chateado' diha-pf di-patu 'A tarde comegava a ferver agua, a iigua subia e quase
chegou ate o buritizeiro'
upftha 'antigamente'
diha-turapa wadena kesama di-a-pidana '0 cone ficou quase cheio'
upitha-se de:pi 'A noite que era antigamente'
upitha-peni 'os de antigamente' yam{na 'depois'
dhua h1tukite-nuku papi keri-mha du-na na-wheta pani-si waliku-se madali-kamu yamina 'depois de tres anos'
upitha-se-nuku kasina-nuku payape-se kayu-kade-naka 'Antigamente, yuwapfko, yuwapfku, ya:piku 'muito tempo, demorado'
trancavam a mulher que menstrua pela primeira vez dentro da·casa por
yuwapiko hyukade.-naka phia 'Voce nao apareceu por urn tempo'
um mes, faz tempo; agora nao e assim'
yuwapiko nu-yr;t-naka ha-da ke:ri-da-nuku 'Usei esse rel6gio por muito
wtide 'capaz de, senii.o'
tempo'
304 305
Bol. Mus. Para. Emflio Goeldi, ser. Antropol., 17(1), 2001 DicionJrio _Tariana- Portuguese Portugu§s- Tariana
l d{-pumi 'atnls'
yinu-se, yenu-ni-se 'para cima'
pidena 'Assim ela ganhou um filho homem, os pais deJa comegaram a
dan~r, ela falou, "Vamos perto dos meus pais'"
hfperikuse 'para baixo na diregao da terra' cu! 'oil' (expressao de surpresa)
I yiwhe, yiwhe-se 'no meio'
papera yewhe-se garavador di-swa '0 gravador ·esta no me1o dos
papeis'
ZA. Algumas expressoes idiomaticas
di-kalitif di-paln 'contar vantagem, queixar'
I hekunape yewhese CiCi diemhani '0 macaco esta passeando no meio dos
galhos'
wewhese 'no meio de nQs, entre n6s' ,·;
di-nUtna sewt-pu 'n§o controla a boca, a boca muito ~3.pida'
I Z3. Interjet;oes
di-yena di-ema 'desobediente, passa do limite'
iya-kada ni-iihti-karu 'para dia de chuva, para dia de miseria'
haida 'nao sei'
~ ·.~
306 307
,j/~'1
It
1
~ortugis
1 Bot. Mus. Para. Emflio Goeldi, ser. Antropol., 17{1 ), 2001 Tariana- e Portugues- Tariana
l kwe-nha pihmeta phia maca pf-kare pi-de-lea 'o que tu serite, esta com kwa-tha phia? 'como esta voce?' (para urn doente)
I cora~ hom?'
Tcwe pi-a-ka pi-a-mhade 'vai passar como. tu quer' .
kwe pi-a-ri pi-a; lewe pi-rena-lea pi-rena 'o que vai passar, vai passar'
mti.Canaka 'hem'
'308 309
I'
. BoL Mus. Para. Emflio Goeldi, str. Antropol., 17(1 ), 2001 ~ Diciondrio Tariana- PortuguDs e Portugu€s- Tariana
I 310 311
•
\
Bol. Mus. Para. Emflio Goeldi, sir. Antropol., 17(1), 2001
112. . 313
I
BoL MJ. Para. Emilio Goeldi, ser. AntropoL, 17(1), 2001 :;~-Dicondr Tariana- Portugu§s e PortuguCs- Tariana
asi
asaten
1
asi m ri na-!amura na-!ha
amapa amargoso N
pimenta N
anambe M
c!ci kamara-ni
ciCi-ma:pa-ni
Cfnu
tipo de cupim K
tipo de abelha K
'cachorro Hl
I asl;t'
asita
I cova de ferro M
peixe de familia de acru.1, cascudo J
~Unirt,
D,Dh
tsllniri real, de verdade Z
I awlm~te
awhi, ~rhfda
kaliUm pinto-demacb~:r
batata-doce, mandioca N
I dii:pi
d:ii, daiou
cip6N
estar com sono; sono P
terra barrenta D
awhf-klia cip6 da batata-doce N dalki-hfpay
I - hfthilI
aw
awhfy±e
awffia
semente da batatac-doce N
crudri de cara M
daiki-thfwa
drukina
drunu
bat'fallCO D
de tarde z·
estar com sono; sono P
wact1N
dalcisa danca de puraque M
I awffia aru, awffia-wani-ni
awffia- a
papagaio moleiro, jura~
wacu (pau) N
I
dapa-ma:pa-ni
daparatiina
tlpo de abelha K
andirobaN
· dapataru barataK
I :amJbamu
basamah
guanondiN
peixe de fanu1la de pacu J
dapfda
dapf!dia
chapeu tran~do
cip6 N
M
dapfwari maracajaHl
Barey~6p
I bibfkh
bulasa
Lingua Geral B
planta nao identificada N .
bolacha
darayada
darayana
dawaki
laranjaN
laranj eira' N
jandhiJ
peixe da fanu1la jacundaJ
I busiru andorinha de tapioca I
314
dar6weni
315
I
:: Bol. Mus. Para. Emflio Goeldi, ser. Antropol., 17(1), 2001 ~icondr Tdriana- Portugu2s e Portugu2s- Tariana
316 317
I
:;;;rinndrio Tariana - POrtugu§s e Portugu§s - Tariana
I
BoL Mus. Para. Emflio Goeldi, sdr. Antropol., 17(1), 2001
I di-api
di-lipida
.di-apisa
tirar, puxar S
canela (parte de fora) Al
segurar cinto S
escrever, pintar 1'
sombra, sinal Al
cercar, atrapalhar S
di-apita defender S
I di-apu l<hewal<a-puna-pe
di-apua
esticar; tirar puxando S
canal profundo D
cantar (passaro) v
ill-daneta
- di-daneta
di-daneta
esconder na sombra S
se proteger T
di-ara voarQ. di-dawa esconder, fugir S
I di-ara,nf-ma
di-aru
asaAl
tirar agua s
di-daweta
· di-diiru
esconder, fazer esconder S
arrastar, tirar peixe S
di-asa espalhar Q terX
I di-asali
di-asese
di-atha
sozinho, por si Z
fregu@s, empregado B
esfregar T
remarQ
• ralar T
voltar, ficar no mesmo Iugar, fazer outra vez
di-awada ficar de novo, voltar com (alguem), voltar de
I di-awadu-da
di-aWi
. lembrar, pensar U
canela (parte de dentro) Al
saljvaAl di-dieta
ser, insistir; nao deixar Q
entregar; retornar; para tras Q
di-aya imitar (o som) V di-dietii soprar (vento) W
I di-bata
di-bateta
baln~r
fazer baln~.r
S
S
di-dol<hol!i,.ri lugar'onde se encaixa perna; junta, cotovelo
Al,S
encaixar, dobrar, emendar S ·
di-batuta baln~r S di-ok~la, di-dokhola
I di-cinuma
di-cinuma-whi-pe
b:i.r)JaAl
bigodeAl
di-dupe
di-dupe
fum; resto, migalha M
sementeN
•
di-d:ilta urinarW di-dusita andardereQ
di-daki corpo, costume Al di-duwa terminarX
di'd:ilti-ri netoC di-e denteAl
umdenteAl
•
di-d:ilti-ru netaC di-e-da
di-d:ila estar arranhado, sair a casca; descascar di-eku correr; fazer algo. de repeitte Q
(laranja, abacax!) T dHkwa cara, frente AI
di-dalipa perto deleZ di-ema ficar em pe; parar, ficar R
318 319
l)fciondrio Tariana- Port~gues e Portugu2s- Tariana
Bol. Mus. Para. Emma tJ.oeldi, s8r. Antropol., 17(1), 2001
di-kiiulia adoecerW
di-emeta colo car em pe, Jevar R
. di-Jmulia-nfpe doen<;aAZ
di-emh3:1i andar, passear Q andar de quatro patas Q
lingua AI : di-Jcina
di-enene faixar Q
di-eneta trovejar,.fazer trovao W di-kana
di-Jcinl esfregar T
di-epekiru, di-pekaru mallnar, sarnome feio, brincar Y
di-lcini segurar S
di-ereta dar paia heber; fazer beber
di-kanilild derrubada
di-erilrn anus AI
di-lrn.-nlpe foto
di-erita colocar preso R despejar mexendo, nlisturar; mexer para
colocar, ficar preso· R di-lcipa ·
di-eru esfriar S, T
di-ewhe ·ovoAl benzer; dar nome de sopro Y
di-ewheta por ovos S di-lmp eta
di-kiipi mao, punho AI
di-harameta darmedoP cotovelo Al
di-harameteta, di-rahmeteta espantar muito P di-kiipl di-dokolo-nl-d:i-pe
di-kapf-da dedoAl
di-M queimar, arder T
di-kapf-da hanu-da polegar Al
di-hema arder·w
di-kapf-da wyume-da rnindinhoAl
i di-hlkuiieta, dhilrniieta aparecer de repente, criar P
di-lmpf-ma palma da mao Al
'di-bfya andar na beira Q cabelo da mao Al
paqnerarW di-lmp!ca
I dihpalcika
di-kapiw:ithe cotovelo Al
I di-hpiini trabalhar T
di-Jmpfy:ipise sovaco Al
I di-hy:i . inchar, inflamar W
virar, girar S
: di-tmpultu
I di-'ita Jevantar Q fazer virar S
verU di-lmpukll-i, di,Jmpukll-i,ta
j di-kii tipo de caba K
di-lm rir di-Jmrfda
! di-lm-rniiia ficar excitado Z di-Jcisya coc;ar, arranhai- W
perna da mesa
l di-ki:ma pegar com pu<;a (peixe) T . di-Jciwa
di-Jmw:i-da barriga da perna Al
i di-kiida · guardar, deixar S barliga da perna (carne) Al
di-lmduwa partir, fazer bem futinho (e.g. tun') T di-lmwa-fpe
di-lmw:i-na pei:naAl
di-lmwheta acordar (alguem) P
di-Jmwa"iiapi canelaAl
di-kalcipua bochecha; rosto Al joelho inteiro Al
planejar, cuidar T di-kaw:i-the
di-Jcikwa pagarY
di-kale cora<;ao Al di-kaWit:i
di-Jmyiina arderW
di-kale espumaD ele estii preocupado Z
di-kaletana ffgado Al di-kare di-wara-lm
di-M, di-ket" encontrar, achar S
di-kalina tlpo de pau (para provocar voulito) N
di-keiiua, di-kefioa, di-keiia come<;arX
di-Jtalite contar, falar, avisar V engravidar T
di-Jtalite di-p:ila contar vantagem, se queixar Z di-kepineta
di-kerese encherT
df-lmma engasgarW estar com dOmes U
di-lmma
,r!.
estar bebado W di-keryaka
321
320
•
II BoL Mus. Para. Emflio Goetdi, ser. Antropol., 17{1), 2001
:!biciondrio Tariana- PortuguiJs e PortuguiJs- Tariana
I•I
di-kerya-nfpe clumesu pendurarR
di-keryanite, di-keria-nfpe hanupite ciumento 0 .'idi-kwe-se, di-kwe-se-se paracimaZ
di-kesini parente (de sangue) C .;.,-di-kwf-ru,. di-Iuu-ru
'" tia: irma do pai C
di-kh:ika ri!spar (tapioca, mandioca) T agiientar,. conseguir, ter fors;a W
i:::·•·di-kwfda, di-kllida
di-khata vomitarW brigar, xingar, latir V
di-khemuku esguichar Q dormir, fechar os olhos W
·ilf:ma
di-khenita colocar isca S tinguijar ·r
df-ma
di-kheteka engasgarW
I di-khetya
di-khf-ri
tosslrW
tio: irmao da mae c
· di-maciketa
di-macfka
di-maka-nfpe
estragar, fazer tudo errado S
se tornar algo, transformar; estragar S
cochilo W
di-khllida, di-kllida, di-kwfda conseguir, aguentar X secar 0
·di-makareta
I dild
di-kole-ne-seri
pusB2
empregado
di-makha
di-manika
quebrar, rachar T
brincar,. fazer com prazer, sacanear S
•
di-ko!ena empregado B fazer mal sinal, superstis;ao Y
di-mapiseta
di-koleta ba!ans;ar, rolar (a!guem) R fazer baixar; colocar para baixo; engo!ir R
di-mare, di-mareta
di-k6!o ba!ans;ar, rolar R flutuar R ··
df-mara
di~koltea
•
fazer .rolar R da-mare bus;os, ·penugens de aves AI
di-korotii encontrar (p!anejado), acertar S gargantaAI
di-mareta-nf-!d:ta
df-Jru abrir S remar com dois remos Q
di-matamata
di-kuda peito, !ronco AI deixar, parar (de fazer) S
di-matara
di-klldu jogar agua, mexer na agua s deixar (completamente) para alguem S
di-matiire, di-matare-ta
I di-klldu
di-kllka
di-kukume
misturar com a mao T
acender fogo S·
di-mathii
di-mawita
rachar, estar rachado T
deverY
trerner, ter ca!afrio W di-mayana mentir, enganar U
di-lrulrumeta
I
\
di-kulisa
di-kulfra
fazer !remer W
roerW
pintar, enfeitar Y
di-maye, di-mayeta
di-mesa
di-meyuta
esquecer; mentir ·u
sovinar, amar (para pessoas, coisas) U
capinar, limpar T
di-kulireta fazer pintar Y di-meritii assarT
I di-kumeta
di-kllna
pilotar, dirigir (carr0) S
pegar com Jfiao W
di-mhena-nfpe
di-mhem
·Cirurgia AI
p6, poelraD
•I:
di-Irufiuta pegar na boca W di-mia tirar fruta T
di-kuse tecer T · di-amieta, di-mieta alagar (3!go), fazer alagar Q
di-Iruseta puxar (pau) T di-mfna s6, ser sozinho; ser do mesmo tipo X
i di-Irurya furar, enfiar T di-mina-ri donoB
di-kllrya misturar T di-mina-ru donaB
df-kwa fazer farinha, torrar T di-mifia surgir Q
di-kwa
•.
'
ficar (pendurado), dormir na rede; vestir di-mifia fermentar Q, W
aventa! tradiciona! R di-mifiu afastar T
322 323
Diciontirio Tariana- Portuge~ e Portugues- Tariana
Bol. Mus. Para. Emflio Goeldi, st!r. AntropoL, 17(1), 2001
325 .
324
I
I BoL Mus. Para. Emma Goeldi, ser. AntropoL, 17(1), 2001 Diciondrio Tariana- P~rtug2s e Portugu2s- Tariana
I di-perita.
di-perita
di-peru
fazer baruJho·de trovao, relllmpago W
passar a Jfngoa (como a cobra faz) W
lamberW
di-pupani
di-pusita, di-puc!ti
di-pusita
armaM
molhar R, T
sentar de c6coras R
di-phi cair (por si mesmo: bebado, pau) Q di-pusua chupar (s6 para paje) W
I dl-phe
di-phe, di-pM-ta
asaAl
fazer cair, derrubar Q
di-pusua
di-pusua
ficar fino, ao ponto de rasgar R
lrritar, dar irrita,ao (na boca) W
di-pherua fimdaasaAl di-pusuketa, di-pusukii-i-ta fazer misturar, fofocar S ·
I di-phe-ri
di-phe-ru
irmao mais velho c
irma mais velha C
di-pusukii
di-pura
mlsturar, fazer errado S
estar anemico w
fazer anemico W
di-pb( venderY di-pureta.
montezinho, moleira Al
I di-phina
di-phii
df-phu-ni
coxa, colo; urn quarto Al
persegoirY
Jnimigo B
· ill-purl
dfra
dfra
heber, picar W
mandar fazer X
di-phua pisar Q di-rahta bubuiar (canoa) R
I di-phlllm
di-phuni-seri
sair do buraco, do oco de pau; cair Q
amigo, compauheiro B
di-rahte, di-rahteta
di-rapa ·
fazer bubuiar R
dan,ar, cantar Q
di-phya assobiar; to car f!auta V di-rawa rancho M
I df-pia
ru-pia:
ancorarS
ter segredo, esconder s
di-raweta, di-rawata
di-rena
providenciar rancho M
sentir U
mandarX
di-piawa fornecer oferecimento para Dabulruri Y di-reta
filhoC
I di-pika
di-plnita ·
di-pipfna
enloquecer U
persegoir, segoir T
errar, se perder no mato R, U
dfri
dfri
Oi-rulm
sangoe; seringa Al
descer, pousar, baixar Q
. di-pipineta fazer se perder no malo R di-ruku+ta-ka para baixo Q
I di-pfsa
di-pfsu
cortar T
espremerT
di-ruk6i, di-rukii-i-ta
di-ruk6itaka
deixar cair Q
perto deZ
di-pfsya rasgar, pnxar (urn fio de tucum) S di-sa cantar, Mar V
I di-pisyeta
di-pita
fazer rasgar S
selavarW .;~'!,
di-sa
di-sa-do
llmpar (ro,a) T
esposa B
pingar R
di-pitana nome df-saka
queda d'agua D
I di-piteta
di-pitf
mandar tomar bauho W ·
espantar, chutar T
di-saltii-ri di-ema
di-salwml-ita esquentar 0
costas; atras, nas costas Al, Z
•.
di-p!tu deixar, abandonar S di-simise
di-piwari chefe B di-sinida pomo-de-adao Al
326 327
Bol. Mus. Para. Emflio Goeldi, ser. Antropol., 17(1), 2001 Diciondrlo Tarianu - Portuguis e Portugues- Tariana
329
"
328
i I
!·i;l~ndro Tariana ~ Portugu2s e PortuguBs - Tariana
n6
di-thi-nf-na penis AI, w
I di-thirllruna
di,thi-sedfte
na beiraZ
cegoN
'dicwaya, di-weya, di-waye
':&:waya, di-wayii-da
comprarY
nidegaAl
fundo M
di-thfwi ce!haAl ficar menor, diminuir; menos que T
I di-thuk'i
di-thuketa
di-!Oteta
qriebrar T
fazer quebrar, ql)ebrar com for~a
enrolar (cerimica, massa, tabaco) T
T '·•. di-waral«e-ta
di-waraketa
dimlnuh·
extrair T
di-weda queixoAl
· di-mda bater uo pllao, esmagar, injeitar T
I di-tude
di-tudeta
esticar (pe!e do bicho) T
benzer (na festa de inca~o) Y
di-weda-fulpl
di-w€-do
maxilar Al
irma mais nova c
pre~o
di-wern .
il di-tudeta-kasi
di-mtu
di-uki
quem benze na festa; compadre Y
amarrar T
cbegar, conseguir, ating!r Q
di-wese
di-wes~ya
af (passado),
entao Z
·di-wesya quebrar; moer, esmagar T
di-uki derrubar pau T moer T; detalhar, pormenorizar U
di-wesye-ta
I di-ulcini
di-ukll
di-uma
empurrarS
costurar; picar (cab a) W
procurarX
di-wetii
di-weta-ka
fazer armadilha para ca~
no !nato, no igarape Q
T
II
di-wase-ta fazer soltar Q
330
331
Ill
Diciondrio Tariana- Portugul!s e Portugul!s- Tariana
Bol. Mus. Para. Emtlio
0
Goeldi, sCr. Antropol., 17(1),
•
2001
332 333
Bol. Mus. Pa~. Emflio Goeldi, slr. Antropol., 17(1), 2001 ': . Diciondrio Tariana- Portuguese Portuguis- Tariana
I e:di, edi
C:ni, Cni
banco M
chefe G
gravaka gravar·r
e:ta urubu-rel I
I ehkwapi, hekwapi
ehkwapfte keri
tsfwhi, sfwhi
dia, tempo; mundo D
solD
chumbo
H
hiibari gaguejar P
endte filhote H1 h:i-do maec
I endte
emfte, emfpeni
novo, verde (fruta) N
crian~, crianps,.filhote B
ha-do-sedite
hadoa-da
orfli.o B
mae adotiva, mae de benzimento c
emuru plantaHarpagus bidentatus I hadotMru · tia: irma da mae c
nao sel z
I eni
eni-mika
aranhaK
tela de aranha K
Mida
hiiliru, helm pauN
raiz
i enu pelxe da familia acara J hiiliru i-p:iri
ferida grande A2
I enu
enu di-perita
enu-kwa
trovao D
relfunpago D
ceuD
h:iira
hrua
hal:i-na
aberto, furado P
oco do pauP
I
.
335
334 . ·~
I'
~.
Bol. Mus. Para. Emmo Goeldi, ser. Antropol., 17(1), 2001 Diciondrio Tariana- PortuguOs e PortuguOs- Tariana
I henf-si
henfpi
henfsi tapura
vermeK
butia, Butta eriospatha N
hlpa-kwa
hlpa-yeda
JajeD
remansoD
rninhoca de fruta HZ hlpa-da pedraD
heteni,deri
I hetenfte
hewhl-pe
tipo 'de banana M
amargo (banana, bacaba) N .
pino
hlpada kamara-nl
hlpad:i-da
hlpada-dapana
tipo de cupim K
rochaD
cavernaD
hewiyapil<ha arco-iris D · bJpadi-kairathe monte de pedras
I herena-si
Mri
doencaW
tipo.de carapana K
hlpada-na
hlpada-pe-tupe
quebra-pedras N
cascalho D
heruwirina planta niio ldeutilicada N hlpatll epaduM
I li1tu-do
Hitu-do-pua
mulher menstruada pela primeira vez P
igarape da mulher meustruada pela primeira
vezP
hlpiyda
hlpru;u
tipo de caba K
sapo HZ
cururll N
hlparuna
Hitu-ma-talm, Hitu-d6-talru
I li1tii-ite
ponte da mulher meustruada pela primeira
vez P
mulher menstruada pela primeira vez P
hlpe-rilm
hlpe-rilm-se
hlperi
chaoD
para baixo Z
esteira M
li1tii-ka ter a prlmeira menstruacao P hlpisi amargo (cafe, remedio) 0
I llitukanlpe, llituperi
hl:mi
plimeira menstruacao Al
dlimbras A2
hlpolfte
hlriyu iwhldiri
azul, verde, nao maduro 0
tipo de pimenta N
hl:r!-hawayina !nga pequeno N his ada filho da terra; pessoa Importante B
I hido
hldu
hldu-na
av6 C
cajuN
pede caju
hltisi
.h!tii-ite
lagrimaAl
cio (quem estii no cio) 0
ouroM
',!' hfwaru
Ju'ku aparecer P tipo de remo M
I hilrn-ite
hil<Weta
parecido P
fazer aparecer P
k
hlwaru-ita
hlwe
hlwiriketa
calango HZ
esfriar 0
liina Ja z hiwiri-peri friozinho, fresquinho 0
I hlnipu
hlnipuirn
caminho
roca
hlwyisi
hfri
soproW
rata Hl
hlnfsi dar de dente Al hlrina tipiti M
I hlnisi
hlnfsia
hlniri
tapiru K
Ieite materna Al
ukukiN
; ·'
··':
...
hlriyu
hol6
hone
gafanhoto K
fora (agoa, lfquido) Z
peixe de familia piramirim J
hlniri-na · ukukf (pede) N hoth6, h5th6 foraZ
I hlnurusi
h!nurusf-kha
cordaM
cordaM
h6
hu:sa-ite
fora, com rapidez Z
panemaM
hlpa cachoeiraD hill gostar (de cornida) P
I 338 .._.,,, 339
I
Bol. Mus. Para. Emflio Goeldi, str. Antropol., 17(1 ), 2001 ~; Diciondrio Tariana- Portugu§s e Portugu§s- Tariana
340. 341
I:-
I
Bol. Mus. Para. Em£lio Goeldi, sir. Antropol., 17(1), 2001
I irf-da
Diciondrio Tariana- PortuguOs e Portuguls- 'Tariana
I iri-miika
fri sedite
irfte
saco de pliistico
anfunico Al
vermelho, Jaranja, amr~o escuro; maduro 0
ka:wada
lm-bueta
esperto U
professor
aluna, professora V
lm-bueta-ma
fsa
I fsa1 f:sa; nll-isa
isa-Jillma fmna~;
sereno, fuma~
ferida, minba ferida AZ
D
nuvem de chuva D
ka-bueta-nfpe ka-kalite-kii-phe
lcida-ri di-ka
lcida-ri na-ri
gramatica
estar com inveja Z
inveja, 6dio Z
isltu bicho-do-pe K kada-rf-na pa-ka-nfpe inveja, 6dio U, Z
I isitu
fta
iUi-na
peixe de fari.U1ia plramirimJ
canoa
kadiidari
Icidali
saiiva preta K
cinzas D
planta nao identlficada N lcidali adaru rilac-gn~u I
I itii-na
itii-whya
iUi-whya ii\iida
loiro I
cauoaM
kadanuma
lmdawalm
p·eixe da familia jacunda J
crepusculo D
peixe de familia plramirlm J
corda lcidari
fwi sal, caruru, sal que sai nas pedras D lmdeko tipo de .gafanboto K
fya chuvaD kadihfte marromO
fya yii:se tucano-de-pelto-amarelo I lmdfte preto 0
iya-lmda dia de chuva .lmdua fino; parte fina; um pouco 0, P, Z
iyawi sereno; orvalho D " lmdUici, lmdusi · abano, abanador M
iyhadapa gavHio-sauveiro I kadUita. ventillador
d... ilune(ni) fazer urn som de i P lmdusi
kadurupf
abano; abanador M
peixe de familia de tncunare J
K,Kh kafe i-diipe semente, griio de cafe
knf doerP
lci: di-lci nem ligar Z
lcii-mia sempre Z
lci:lm fazer ondaP
lmf-peri dorP
lm:kuna notfcia V
lciido arelaD
lm:kunfte .famoso 0, P, V
kaid6ko praiaD
·lm:lina camapuN lciilm d6i, dor A2
ka:ma kesani odor de azedo 0 e (cordina~) z
lciika, lmylika
lm:me· cesta M ao menosZ
kailciya, kaykheya
lm:na, lmna milho M argila D
.!mild
lm:pu atoaP
..
lminalci espigaN
lm:sfpupuri gaviiio,de-cauda-curta I lciiui maniquera, mandioca M, N
kii:siwa , cameleao HZ kainf-da mandioquinba N
lm:siwa wheru parica de calango L lmitalcipe tipo deformiga K
lci:siri jacare, jacaretinga HZ kaiwaci, kewacl mandi bandelra J
I lm:S!rfna · jacareuba, pau-jacare N lmiwasi peixe da familia surubim J
II 342 343
~
I
I
'I
I .,:BoL.. Mus. Para. Emtlio· Goeldi, str. Antropol., 17(1 ), 2001
lll;r;mufrio Tdriana - Portugues e Portugues -. Tariana
II
I
Jciiwftia:puluida capim de cheiro N pede cucura
:1ciira cuia grande M tucuraN
lci-kama bebado 0 pato, marreco HI, I
:j
ka-k:lmia doenteA2 donoB
kaltiiiri iipo de formiga K
i kalruna famoso P
camisaM
iI peixe de fanu1ia de peixe-espadaJ
kalrun:i-wani Iugar famoso P pisar em cima do espinho e sentlr dor P
i ka-Irumeta pilotar da Iancha
I anoF
I kalrupeda encher saco P
'! tucano-de-bico-avermelhado I
I kalrupedfte enche saco 0
'! anoF, G
kalrusurf tipo de verme, isca K o,Jcina milho N
I 'i kalfu galo, galinha Hl ,, Icinali espelho M
II11 kalathadape cascalho D lcinali khesiida pasole saco para espelho
lcile ventoD
lilj lcili
kalfri
ca!D
batata-doce N
,, , !WJalfta
IWJalithf-da
kanapa
espclhinho
6culos
'espiga de milho N
,kafuikha artemisiaN Imfia-pa quem sabe benzer Y
Iralf-si hist6ria V
:1 !WJaperi kanapere ter filho, ser gravida P
Iralf-si phema-ni-dapana casa do radio M
1 !WJaperi-peda mato cerrado D
kalf-si phema-ri fone; radio M
J lW~aperi asi , tipo de pimenta N
'1 kalisana-dawa Iagoa, remanso D lmnapfrl mato, capim D, N
'I' kalisa-n:ii IagoaD kana-whf-pe graos de milho N
iI lmlfsu
lcima
flauta
sapo HZ
ka-naWI1<ya resu~ita; surgir, ficar gente P
lWJdfni tipo de peixe nao identificado J
kama-peri
Ij
, kanuilmrecta
kamana, kamiiyan:i
azedo 0
bacurau-de-cauda-branca l
cordaM
Imru1ti
lcipa
Impa-lmri
tapiocaM ,
apodrecido 0
apodrecido P
I kamafiiikha imbiraN lmp:i-perl apodrecido P
kamawa ja~intr M Impada pedaco de mandioca M
ka-mawiti-kani devedoresY
i Immayna
kamaya-kha
bastiio de ritmo, tacapu M
cargu<iiro
kapatu
Impatti
kiiparu
cascudo, bod6 K
acarfJ
macaco-barrigudo HI
'
344 345
I
I
Dicioncirio Tarian.a- Portugu§s e Portugu§s- Tariana
Bol. Mus. Para. EmfliO Goeldi, ser. Antro,Pol., 17(1 ), 2001
I kapud&-peri
kapumfna
ka-pupani
nascer (planta), germinar P
culpa T .
quem tern arma L
kiitu
lmtUtu
lmu-lillthe
pirafbaJ
tipo de pimenta N
tipo de beiju M
pulmaoAl lmwiiwiri gaviao-tesoura I
I ka-rahta
kariime
lmrapiina
mexerP
abiu-piloso N ·
lmwalilrupeda
lmwalikupedite
arrepender-se, estar triste P
tfmido, triste 0
lmrapi prato lmwiina . tipo de pau .M
I lmrapulmrf, kalapulrulf
karasuda
pacu-branco J
caracol K
lm-wiina lm-iihi
lmwawiri
urn espfrito que chama e come (pessoas) L
peixe de familia de aracu J
peixdfun~armJ
karasnda-turiipa conchaK lmwawlri
· engra9ado 0, P
II lmrirf-kha
· kiiru
k.1ru-na
batata-doce
termedo P
perigoso P
lmwena
lmwena dhirneta
lmweni
achar gra9a U
caro, pre90 0
que da medo, medonho 0 lmwhaneli, kawhanere pulga, piolho K
I lmru-nite
karu-ite
lmrukll
medonho P
cedoD
lci.whi
lciwhi na-pusita-nfpe
acordar; cedo de manha P
farinha, chibe M
de repente, repentino Z
lp.rulill sereno F lmwhfklri (m), lmwhfltiru (f)
peixe de familia de aracu J lmwin:l-na · pedaserraN
lmrusf
peixe de familia de aracu J lffiwiri peixe de familia de·aracuJ
karusini
casar (para homem) P lciy-da s6 isso Z
lm-sa-do, lm-sa-du
homem casado B . lci.ya assim, do mesmo jeito Z
ka-sa-du-ite
gaviao-ca,ador-bicolor I lmyama jirau M
lmsama-peri
tipo de carrapato K lmyamare jirau, ponte M
lmsamari
agora, hoje em dia F lci-yami' lci-ii:imi morto 0
kiisina .
passaro Mierastur semitorquatus I lciye, lffiya biriMN
kasipu-puri
tei inveja, chatear P lmyelm sablo o
.lmsitiina
chato 0, P lmyena frllta tipo graviola N
lms!tanite desobediente 0
lmsfteru sauva preta K lm-yena kema
marianito I lm-inalffi dar fruta P
kasfu
tipo de.calango HZ lciy assimZ
kasfwa
346 347
"'~-·1ru!<,;Jlio.M:t\QE[ 1
~;':"ft2,(1Jn)-/i
!fariana- Portu"gues e Portugues- Tariana
. Bol. Mus. Para; (tmflio Goeldi, ser. Antropol., 17(1 ), 2001
•'I
kf, lcayli-ya ·mesmoZ belja-flor-gargauta-marrom-e-azul I
kiaku for~a mutumi
ltiakU-ite forte 0 tipo de calango HZ
ltiakU-peri for~a 0 eufeite (de pena) (para daruphema) M
· kiti:i, kitida estar pronto, acabar se: assim P tipo de formlga K
ltinikf manivaN planta nao identificada N
kfnil<f-na macaxei,ra N petxe da familia surubim J
ltinikf-panali-kha tayuyaN pulselraM
I ltlnikf-phe
kfnil<f-phe na-tudaofpe mani~obM
tala de mandioca tipo de tecido M
pato Hl
•I
kiya-wani cipido 0 feljao N
K6ku,kokU-da cocoN ' 1\Umada awakadfte pato-do-mato I
k6ku-pi coqueiro N tucumaN
.kolayu, kuleyu auzol colar ao tornozelo M
kolayli-kha, lruJeldia corda tucuroa (pau)
ko!eyu, kole, kol:iyu auzo!M folha de tucuroa
kolobfsa petxe de fauu1la para} auel de tucuma
koroleoa jarauaN pilio M
I lru:daoa
ku:whe
k6:ma
maliami<u, pequia N
arp~u
.
(Deudrocolaptidae Furuarlidae) I
cerejelraN
timbo
ligasM leiteiro brauco N
II Im:na, k6na
Im;sara
lru:saralma, lrusaralffif-na
timb6M
saracura-gritadelra I
saracura-muira N
lrunuru-na
,·kupesa kaure
\ k6phe, kll:phe
planta nao identificada N
plauta nao ideulificada N .
pelxeJ
ku:silu cuia pequena
I
r
ku:ripfmi
kllciru, k6siru
· beija-flor verde ouro de bico curvo I
bicho do mato, espfrito Hl
k6phe i-iiha-na
i-sawl
· k6phefsi ·
isca de petxe]
nadadeiraJ
petxe.da fauu1la surubiroJ
•I
kuda-ma puericueio, tanga de mulher M ·. kllphe k(h) amheruna terumaN
kudama-na castanha-do-maranhao N · k6phe na-tuda-nfpe farinha de petxe M
lrud:iru petxe da familia jaudiii J . · lu\phe plllya caldo de peixe M
klldui peixe da fauu1la surubim J kllpheyewhe ovo de petxe J
klldui piraumtaba J tipo de abelha K
Iruici-peri iiguia de mutum, Accipiter striatus I · escamaJ
loliC.i, lruisi mutumi jirau de petxe J
lmtda castanhaN mes de piracema J
Iruida-Ci amlcai carne de petxe]
'•
! ..
I
kuida-na
lruida-na
Iongo tuba para preparo do padil M
sapucaiaN
350
espinha de peixe J
jirau de petxe
351
., ·
!DiciDndrio Tariana- PortuguOs e PortuguOs- Tariana
Bal. Mus. Para. Emllia Gaeldi, ser. Antrapal., 17(1 ), 2001
forte 0
Kuphemene, kllphen•. naWJ1<i,
kuphemeneseri Piratapuya B
kuphesa gaviao-ca9ador-pequeno I
cubiuN queimar, pegar fogo P
kupiru tipo de cupim K
kupitur.u peixe da fanu1ia jandiaJ
cupua9u N igap6D
lrupuasu
saracura (Rallidae) I aproximadamente Z
kllsara
Aramides cajanea I choca (galinha), quebrar Al, P
kusere
maraciiM ferver P
lrusiru
paneiro L ficar preso no corpo P
lrusiwa
caba9aM peixe de fanu1ia para]
lrusiruda
lrusiruda tatuzinho Hl ltmao N
lrnsirllda, kllsiru maraca, chocalho M maisZ
lrusu macaco-da-no!te Hl
Kuwhene arapaso B
lruwheni carangoejo K tlpo de caxiri M
lruwheni tipo de caba K mau, ruimO
lruwhe-pimi-ni, lmwhe-pimi beija-f!or-de-bico-torto I cheiro rutm 0
kllya peixe da faim1ia pirandira J mal, ruimO
lrurithi, kurithi-will-pe, galo-da-serra I
lmrithina inana canelinhaN l'!garto HZ
lrnd.wari tipo de sapo HZ saU.vaK
Irnri cor6-cor6 (Threskiornithidae) I Malill B
;Ma:kini, Maldoi
kUri tipo de verme K . ser quieto 0, P
·'ma:lillde
lrun1ruri curlca I fique quieto V·
~ma:kuy phia
lmripua nffo ter nada, a toa P sern falar V
lrnrfsu quase pronto Z chefe de dan9a M
lrurua passaro Colinus cristatis I inhambu (Tinarnidae) I
IairUa, lrnrUwa inhambu-xoror6 I inhambu-de-pes-vermelhos I
lruruwa, kuruwana jewuitiba N arara piranga I
kwiime-iha quaseZ caapiliu N
kwamelrn devagar Z abelha K
kwamhe, kwiime baixinho, devagar Z sern fO!ego; cansado fisicamente P
kwe pialcl piiimhade val passar como tu quer Z ·
ma:sa-kadfte. ma-sa-kadfte nlio satisfeito 0
kwe plrenaka pirena o .que val passar, val passar Z·
bacuraul
kwedasi, kuidaCI anacai
jacu da f!oresta I
kwewasi peixe da fanu1ia da peixe-espadaJ
gar9a-branca I
kwina, lmina-pe tubos-de-ritmo M
353•
352
I
I BoL Mus. Para. Emtlio Goeldi, ser. Antropol., 17(1), 2001 :.niciondrio Tariana- Portuguese Portugu§s- Tariana
emboraZ buracoD
I ma-ka-kade-peri
ma-mesa-kanfte
ma-sa-lcide
esquisito 0
nao amavelO
nao satisfaz w
tipo de calango HZ.
secoO
tipo de saliva K
macimasika, ma:cimaslka esperto. P
I macimarikf
madali-da
.aleijado 0
tres z
inteiro, pessoalmente 0
Yanomarni B
mudoO
madali-piu tres vezes F coruj:i-de-orelha I
I maderl-kuda-na
rnado-iCfma
madu-ite
piquie grande N
cal:lelo curto.Al
grossoO
erva-de-campo N
curto 0 macaco-louro Hl
mahy6na
I mahyuna-peri
mahyuna-kade-peri
diffcil p
diffcil (coisas dificeis) 0
simples 0 . ;.maliye
pelxe da farru1ia pirandfra J
pelxe da farnflia pirandira J
facaM
maca bern Z ·> malu; m:iru
I maCanfma
maCf:te, maCi-ite
ficar ern paz P
born, bonito; reaimente, bern 0
:m:ima kamara-ni
'.manalci
mestre de dan~
tipo de cupim K
a~fN
maimihenf tipo de formiga K ' · manalci yape suco de a~f
I m3ini
mllini hernali-na
mainf-na
breuM, N
goiaba-serrana N
. manalmmare-na
manalci-pi
planta nao identificada N
a~izero N
planta nao ideutificada N manaka-pfna a~fzl N
maipukll, mepukll
I maka-kllya
maka-pukwf
cacurfM
estirao D
curvado 0
·· · manalci-whi
manakeci, manalcici
manapf
cachodea¢
caro~
I maka-kwana
malci-kyere
ma:kale, makale
· planfcieD
ilhaD
cansado P
manihta-kadfte, ma:nihta-kadfte
m3nuri
louco, quem nao pensa 0
pelxe da farm1ia do aracu J
mapada-da tipo de abelha K
mmtaio .
I makalo
malcimalm
co!ai de ouro M
tipo de borboleta K
saco
mapalcida
mapalcida iwhida
mapalciwari
tipo de abelha K
tipo de abelha K
curupiraL
malci-nai lagoD pelxe da farm1ia pescada J
I 354 355
Bol. Mus. Para. Emflio Goeldi, ser. Antropol., 17(1), 2001 :mciondrio Tariana- Portugu§s e Portugu§s- Tariana
356 357
1111!1
mhema-kadfte
Tariana- Portugu§s e Portugues- Tariana
·358 359
'••• , .• !<d.it'·W•C"O>Jflm~;I\Z:-
; i ....
BoL Mus. Para. Emflio Goeldi, str. Antropol., 17(1), 2001 Tariana- Portugu&s e PortuguDs- Tariana
. 360 361
•
II Bol. Mus. Para. Em£lio Goeldi, ser. Antropol., 17(1 ), 2001 hir.imuirio Tariana- Portuguese Portugtds- Tariana
II
I
pamufia
pa-fiabueta-ni-dapana
pa-fianfte pa-l<Wa
meioZ
igreja
cobertor
certo P
sopro, maldi~o W
classe de bem-te-vi I
I pa-n:ilru-ri ombroAl iJiavao&se. payape-sese faz muito tempo Z
I~
I
I pa-napa
pan:i-phe
pan:i-phe ainf-ni
ombroAl
folhaN
tipo de caba K ·
caxiri M
panela para caxiri
Ill
I·
p~fiHs,
panasu
paniasi .
agora, agora mesmo Z
venenoD :payl1ma, payuma-mapha
concha de caxiri M
sabiio N
pap6que (:irvore que da espuma, tipo sabiio)
I panfsaru Iugar abandonado M M
I
I
Illj,
panisi
pa:-nlima
Pauumape
casaM
palavra
Guanano B
·''
arvore sabi\@ N
casca para prea~io de dntos; encacho M
tipo de caba K
pa-fia-nf-kha chi cote tanga au avental das mulheres M
Ill . pa-patu-ri phepa ·
pap era
papera-phe
grampo (de cabelo) M
papel.
livre
tanga au avental das mulheres M
decorrera (coberta para canoas) M
planta nao identilicada N
paph:ile
••
torte P olhar escondido Z
pa-phya-nfpe, pa-phya-nf-da pequena flauta M pethe, paithe beiju M
pa-pisu-ni-pukwi balaio para massa de mandioca :iguia I
•I.
pa-pfu-nald vassouxa 'iped:ilia, ped:ilie . velho (pessoa), maduro (pupunba) 0
pa-piu-nalti i-kawa cabo de vassoura velha (pessoa) 0
pa:ru-nf-da vasilha .lpedaliesani, pedaliasani velhice; sabedoria L
pa-rapa-nfpe canto; dan~; musica Y: entre Z
i.
pa-sape-nfpe fala pa-kapi cinco Z
pasisf tipo de gafanhoto K cipemelctpi p:i-na di-inata seis Z·
pasolekema !ado esquerdo 0 nome segredo para yalras6lo M
p{tsu tipo de cupim K escada
pa-swa-ri cama escada.
· pa-tale-nfpe guarda-chuva chegada, subida
pathesedape, pathesese anteontem F tipo de piranha, peili:e da familia do pacu J
II pa-thi irf-peri
pathfda
mal de olhos A2
igual P, Z
anda-assu N
tipo de on~a Hl
•
pathidfte igual 0 . grosse, forte 0
pathina primeira vez, de repente z mucuimK
pathipira tipo de abelha K de Ionge; o som desaparecendo X
pa-tutu-nfpe
•
gancho · blinco
paturithida-na planta nao identificada .N · no Iugar de T
362 363
-~.,_ .• ~·•¥
i:'
Bol. Mus. Para. Emflio Goeldi, slr. Antropol., 17(1), 2001 Tariana- Portuguese Portugues- Tariana
364 365
I
li.
i
I BoL Mus. Para. Emmo Goeldi, ser. Antropol., 17(1), 2001 biciotu:frio Tariana ~ Portugu/Js e Pot:tugu/Js- Tariana
i. puperi
puperiphema
puperf-whi
pupuli, pupuri
bacabaN
coberta para canoas M
carocinhos de pupunha N
pau-de-balsa!Chroma pyramidale N
beija-flor vermelho I
guaxima do mangue N
'I
coruja I planta nao identificada N
pusaru aruail peixe da fann1ia jandia J
pusaru pregui~aHl peixe de familia de tucunare J
pusisf clareira nao existir, nao ter p
:I p~we,l:
pusuwase-na
puwe phiri-maphi-na
planta nao identif)cada N
macaco prego H
pau-jangada N
ausente 0
carapato K
garcinha branca I
•I.
puwhi ser a!egre P vagaroso 0
puyhya matrinxao; familia de aracu J pressa, com pressa 0
puryaparina inga pequeno N chuviscar P
·punlma agalzinho; agai do catinga N periquitinho-de-cauda-roxa I
puranum:ire Capororoca guianensis N gaviaozinho I
puru peixe da familia jandia J arp~q I
•
puryapari tipos de dan~ M sfdo, sfdu, sidua canaM,N
, si.doa-phe peixe da fann1ia do peixe-espada J
s sido-lciwa ponta da flecha
siduii-na JlechaM
•j.
sa:pa pente
sa:wirf-na sidua-naiwhida-na ponta da flecha M
pau louro/amarelo N
sa:rabiiinu lenhaD
peixe de familia de tucunare J
sru besouro K
peixedafamiliapirandiraJ
Sakalci besourinho ametista I
pajeL
sa!mamu, sakamu-peri carrapateiro I .
morno, quentinho 0
sa!tapM-na canela corvo N
I planta nlio identificada N
saliki cone (parecido com turapa) M
I,. saliki-pua
·s:iJu
cabelo branco Al
velice, sabedoria Al, B
tamandua bandeira Hl, L siiia
capoeira:O
jacaranda-do-campo N
chagas, rnicose A2
•,.
samilli-i tipo de gafanhoto K sfpa peixe da familia jandiaJ
safiape caxiri de cana M sipiile, tsip:ile minaAl
safiape-peri suor Al sip:ile ihem tipo de vaga!ume (verme de urina) K
I ' sand:ilia sandiilia sipamfda tipo de caba K
sap a pente.M sfruli peneira
sawali. linhaM siwii-phi panela
I sawalf-da rolo de linha siwiriko!ena tapiriri N
sawalf-kha umalinha pomba amargosa I
~· 366 367
., ........ "-~ ..-;·. .• >·~.,1}l":i
Bol. Mus. Para. Emflio Goeldi, ser. Antropol., 17(1 ), 2001 ~bicondr Tariana- PortuguDs e PortuguDs- Tariana
368 369
I
I BoL Mus. Para. Emflio Goeldi, ser. Antropol., 17(1 ), 2001 ~Dicondr Tariana- Portugu2s e Portugu§s- Tariana
•I
tipo de jararaca H2
thuisfda pedra de mando M panela para agua
lhurumlcf, turumlci peixe da familia do aracu J cobra de agua, boi-a!;U H2
tfya cuiaM mole P
. tiyakanapfri tipo de malo D quase maduro P
toke vagalume K barrigudinho; familia do bagre J
tsiideri tipo de escorpiiio K sedeP
•I
tsllite pequeno 0 liquido P
tsupuru peixe da familia jandia] tipo de remo M
twmiCi urui tipo de pimenta N
tuda pu!;iiM PO\'O D
llli-na copafhaN enchente G
tuiri japu (Icteridae) I viuvo B
•
tuiripupanfna bastlio, tambor M villvaB
runuda tlpo de carapanii K matapfM
turathe-da-pe cascalho
· turiipa antigo 0
•
coneM _ upfte velho (coisa) 0
turf-na jataf, Apuleia leiocarpa N upftha, upllha-se-nuku antigarnente Z
urllna tipo de manfva, para syphilis N ·
U:, U . usepu
I lrmiio mais velho do tali J
u:Iitu pomba preta I uwada wirapixuna N
ii:ma peixe da fanu1ia para J · . uwapana lapena arnendoim falso do igap6 N
'-
napa arapapa (Cochleariidae) I uwhema porta, !ado da porta M
Uhii-nawilti HohOdeneB uwhfru tipo de cenoura N
Ui tangapema M uyalcide belezaL, 'p
Uiti maracauiii urakataturu corujiio-de-topete I
~
Uitu tulmi uriepi; uriedape carnaubeira N
ukara piramlrim} peixe da familia jandiaJ
ulm;-ahauiri peixe da familia pirarnirim J anu~cor I
ukarairfte
•
! peixe da familia pirarnirim] IarnaD
Umai piranha, peixe da familia do pacu J porto
umai lci.ini tipo de piranha, peixe da familia do pacu J
um:iinai tipo de a.belha K
•.
i .
370 371
.... ··--·-····.:.:,.;:.....,..:,..,.4,.,,........ -·- ... -·
iJol. Mus. Para. Emflio Goeldi, sBr. Antropol., 17(1), 2001 Tariana- Portuguese Rortugues- Tariana
372 . 373
• Bol. Mus. Para. Emflio Goeldi, ser. Antropol., 17(1 ), 2001
•II
whyfune ser Ultimo P
wi:riffi-na iaJ<6leka porta .
planta nao identificada N iakolekfuna, yakolekwema !ado da porta
wiCi, wfsi andorinha (Tityras!Tityra) I
wiheri fala V
peixe de farm1ia piramirim J fala V
wHo . tangara-de-dorso-azu! I dono da fala (tipo de paje) L
wilomhanena juvaN beliida de beiju M
wifiapi tipo de pau N
•
brancoB
wfnu acertar, ser pego P lingua de branco B
wfri puj;anga patrao B
wirf-kha .cip6 de pu,anga N pressao, tonteira AZ, L
•II
wirf-na pe de pu,anga peixe da familia surubim J
wisfwai, wisfwei cercaM bagreJ
wisu planta aqm'itica N antes F
wfwiru surubim pintado; maj;arico de coleira I ::vrunulittl, fiamulittl porco-caitittl Hl
wiyurf-na sorvaN aguardente M
wfrari peixe da familia do aractl J cacha,a
wfri1mru bem-te-vi I nenemB
•
wirfsama peixe da farm1ia do aractl J sanafica, lofantera-da-Amazonia N
wfritiina angico-vermelho N andorinha Chelidopteni tenebrosa I
wirfwirfna marnoninha-doomato N yapawenf-na planta nao identificada N
•••
Wfrine BarasanoB ·yapawf-na arubaN
wyi-wani, wyalute comprido 0 · yapewhi peixe da familia do tucunare J
wyaka Ionge 0 yaphini coisa
wylirina, wiyurf -na pede sorvaN yaphini em vez de; como
gar,a-azul I
y queijo, manteiga M
ya: Itaya M guaximbeN
ya:kiipi jacarandii-branco N
tipo de dan'a M
I yii:liru
ya:ni
Martim-pescador I
veneno.D
". yaptlrana
yapuraphe
planta niio identificada N
planta nao identificada N
peixe da familia pirrunirim J
•
i
ya:pa tucunareJ
ya:se yapurattl flautaM
tucano (Rarnphastidae) I yartlpe fala, maneira, jeito
ya:se imale!d!a cangatiM
ya:ra peixe da familia do peixe espada J
•
1 porco-espinho H1 Tucano (mulher) B
yihari voz, som yase-kanapiri tipo de mato D
yaka carnarao K Yaseru, ·yasene-seri Tucano (homem) B
yalcile povoado; cidade M
•
Yasenilru, yasene yarupe Tncano (!fngua) B
I yalciso!o' colar M yiitu pruicilL
374 375
... -'~ ,.... .,_~· '"~-
Bol. Mus. PaY.a. Emflio Goeldi, ser. Antropol., 17(1), 2001 tlDiciontfrio Tariana Portugu§s e Portugues Tariana
R R
376 .377
I
I
:,[['ERCEIRA PARTE. DICIONARIO PORTUGuES-TARIANA
I ORDEM ALFABETICA)
I '
ka:pu
meda
pirfya, piriya-da
I mawfna
di-duita
kaduiCi, kadusi, kadusi
m3.:pa, nawasema; tipos: dfwi-mapani; CiCi-
I mi:pa-ni; dapa-ma:pa-ni; hawase-mi:pa-ni;
ilrurfpa; ·kuphe-ma:pa-nl; ma:ri; mapada-da;
mapalcida; mapakada iwhida; mapfwa;
~
. Mia
karapaoa
di-yameta, di-fiameta
abortivo A2 pa-fiameta-nlpe !-tape
'abra<;ar W di-suwa
'abdr a boca, bocejar de sono W di-yata
•
•· ablir S, T di-ku, di-yaka
. acabar, conseguir X di-siti
~. acabar-se, terminar X di-yiili, di-fiili
I a~fN manaka
. ~aizlN manaka-pfna
:Ill a9aizeiroN manalci-pi
a9aizinho; a~f do catinga N purama
·.acangatara, enfeite de penas M daruphema
Ill ,::acara T(tipos) aw:i; enu; eritli; yawatii; yawisupire; yawira
kapatu; asita
di-peta, di-peta-khuli; dihpakalm
Ill 379
_________ .......,... ~=i:t<.m;"'
380
381
• Bot. Mus. Para. Emilio Goe/di, str. AntropoL, 17(1), 2001
Tariana ~ PortuguOs e PortuguOs- Tariana
•
! apanhar (fruta) T
di-nfwa
aparecer de repente, criar P yapawf-na
aparecer P di-hikuiieta, dhikuiieta ·
hilru. payuma-na
•II
aparelho de fazer fogo 1\f di-ara-nf-ma; df-phe
apelido Y syawa na-kuka-ri
nepekaru na-wana-nfpe ficar Ia
apoderecer, morrer W parte quebrada) Q
df-pa di-whe, di-wbeta
apodrecido 0
apontar, mostrar T kapa, kapa-kari, kapa-peri di-merim
di-fiha lciy; kay6; kaya; kayumaka, kaimaka
aproximadamente Z
aquiZ Jewhe, lewhese di-wffia
alii to car flau ta V di-phya
I, araga-piranga N
yumaCf-na eyawiina niri-paje (Cuculidae) I
II! aracari I
aracuJ maruri, ma:ruli .
dumetali; dupari; duperu; harenari; lrnrusf:,n
wayue
di-sita
pumfni
kariisini; kaw:iwiri; kiiwirl; IQ.:inuri; ·cti-adeta
382
.yuruta; di-kolem; di-i{6!o
383
I
····-·- .........·-'~ -·-·-............
Bol. Mus. Para. Em£lio Goeldi, ser. Antropol., 17(1 ), 2001 Tariana - Portugues e Portuge~ :. Tariana
bananaN. deri; deripa; heleme-deri; mawili deri; wirilwu; tewida wirflmru; ewyawari;
wesfri deri; aplya deri; heeteni-deri pawipawi
bananeiraN derfpi N watarakapa-na lape-na
banco M . e:di, edi · (na festa de inca~o) Y d!-tudeta
BaniwaB · Mayanakuni . y di-fiapa; di-iiapeta
batismo kepitana-ri dar nome de sopro Y di-kapeta
Barasano B· Hulipfsine, 1-IulipiCine; Wfrine fuzimen.to da Lua Y ke:ri-ne pa-fiapa-nipe
barata K dapataru;· ihfda . siepa; slepimi; de:to;-iheda; matare
barato N, 0 maw€ni fCiri heni J
'
384 385
-
•I '
Bal.
brotar P
bubuiar (canoa) R
bu~os,
Mus~ Para. Eml1io Goeldi, sir. Antropol., 17(1), 2001
penugens de aves AI
kapude
di-rahta
di-mare
cacmi M
Diciondrio Tariana ~ Portugu2s e Portugu€s Tariana
cadaverB
cadeira, banco
R
maipuku, mepu!W:
naWI1d ka-fiamHmri
!
•
pawhanipa
bolacha bulasa; yalana pethe cai:irara, macaco-Iouro HI halo
buraco aberto, abertura P hal:i-yawa; maka-yawa dllmbra A2 hf:mi
buriti, miriti N tewfda cair (cahelo, folha, fruta) Q di-wera
buritizal N tewi-pfna cah· (por si mesmo: Mbado, pau) Q di-pha
caixa de enfeites M ·
*
buritizeiro, palrueira de bmiti N tewf-pi daruphema-pasole
butia, liutia eriospatha N henfpi caixaM, Q pa-so!e
cacho de •>ai manakeCi, manaka.Ci
II caapitiu N
c
m3.:nena
cacho de banana N
cajuN
derfCi
hfdu
II caatingaD harm\raperiku
ca!D
calafetar (canoa) T
lctll
d1ta
I caba, vespa K ainf; tipis de caba: di-karida; ewanasida;
hema hipama; hipayda; iiieru; ipelru;
lruwheni; fiamoleda; nawiluda; pana-phe
calango H2
cal~M
dupu; hfwe; kasfwa; makara; lru!awali
sirlira
I afni-ni; paramari; piCfnhe; pitheru; sipamfda; Calcanhar, pegada de pe AI dhipama-da
I! cab~M
til:; tatalfda; wanari
kusiruda
calculador
caldo de peixe M
caloA2
na-wa-nf-da
kllphe pulya; plllya
pumare ·
386 387·
I
~
Bol. Mus. Para. Emflio Goeldi, ser. Antropol., 17(1 ), 2001 Diciontirio Tariana- Portugu§s e Portugu§s- Tariana
388 389
lr•
,,
i:
Diciondrio Tarian(l Portugu2s e Portugues- Tariana
BoL Mus. Para. Emllio Goeldi, ser. Antropol., 17(1 ), 2001
M
I.
cillines U di-kerya-nfpe
IJ . come~arX
il . :
.1 II
ciumento 0
clarear o dia D
di-keryanfte, di-keria-nfpe hanupite comerW
di-kenua, di-kenoa, di-kefia
di-iiba
, halia
clareiraD cornida para Dabulruti M pipyiwa
pusisf; neriCfri-pusita
1._ I
390 391
i I
:.Ill.
,,
II
Bol. Mus. Para. Em£lio Goeldi, ser. Antropol., ]7( 1 ), 2001 Diciontirio TarZn~ Portuguis e Portuguis- Tariana
392 393
••
I BoL Mus. Para. Emflio Goeldi, ser. Antropol., 17(1), 2001
'Diciondrio Tarimza- PortuguDs e Portugu§s- Tariana
ela esta esperando (convidados) z asyapi du-prua-ka du-wapa entrar (no mato,no igarape,
df-kare di-wira-ka nacasa) Q df-wa; dhe, di-M
elk esta preocupado Z
yap him entrar na armadilha (peixe, cas;a) Q di-nawa
em vez ~e; como
· nie:rl entre Z pelmri
emagrecer P
I
i
emprestarY
empurrar S
encaixar, dobrar, emendar s
di-sawaya
di-uk:ini
di-dokola, di-dokhola
esconder, fug!r S
escorpiiio K
escrever, pintar T
di-dliwa
yare; tslideri; :ikuru
df-dana
I enchadaM
enchenteD
hyupa
Uni di~mlsa; Unyane
escutar, entender, sentir U
esfregar T
dhima
dl-atha; di-lcini; di-sulmta
encher de agua s di-sumuta esfdar 0 hiwiriketa
encher saco P kalmpeda; lralmpedfte esguichar Q di-kbernulru
encherT di-kerese esmagarT di-plisya; di-pasyeta
enciclopedia, thui-num:i-pe·ka-lralite-ki-phe espalhar Q di-:isa; di-serilci
encontrar, achar, acertar S di-korota; di-ke, di-keta espantar P di-harameteta, di-raluueteta; dl-pitf
I encostar, chegar encostando Q di-patu espanto, arrepio P harame-nfpe
enfeite de penas M talirna; daruphema; lmh1d; way:ipa · espelho M lci:nali; kanalita
I engasgarW df-kama; di-kheteka espei:ar, atender U di-wapa
engasgarW esperto 0 wayerfte
I
.j
engras;ado 0, P
engravidar T
kawena
di-kepineta
esperto P
espesso (mingau) 0
maciroasilci, ma:cimasilci; ka:wad:i
hedf-ped ·
enjoo Kl khenolena espeto pa-merita-nl-kena
I
i
enlouquecer U
enrolar (cerfu:nica, massa, tahaco) T
enrolar T
di-pika
di-to!eta
di-sipira
· espiga N
espingarda
espingarda M
kainalci; kanapa
Sipi
wiimaru
I enrolar-se; enro!ar alguem S di-p:ipa espinha de peixe J lillphe ihipi
ensinar, aprender T, V di-bueta espinho N dmri
entao Z di-wese-wyil; nese, nese-nulm espfrlto, curupira L fi3.mu
entender, reconhecer U di-anhi espfrlto que chama e come (pessoas) L ka-w:ina ka-ilha
396 397
'I
i
Bol. Mus. Para. Emllio Goeldi, ser. Antropol., 17(1 2001 ·-~E'4\f Dicio11cfrio Tariana Portuguese. PortuguOs- Tariana
R
'
espirrarW di-sikena F .":-·
espirroA we-wani; di-slkena-ri .facaM maliye
I esposaB di-sa-do faixar Q df-kana
-II-
esposo B du-sit-nfri fala V di-ruru; pa-sape-nfpe; y:ilru; yakusf; yanipe
espremerT di-pfsu; di-sipfra, di-slpfru falar, conversar V di-sape
espumaD df-kale falar a toa, murmurar P munumeni
esquecer; mentir U di-maye, di-mayeta falar hem, ser eloquente V di-simeta
_esquentar 0 di-sakamu-lta falar demais, falar a toa v di-alrupe di-sisii
esquentar-se W di-napa falcilo I mlnari
'I esquisito 0 falso, nao reto 0 mayakani-kade-peri
III
ma-ka-ltade-peri
estar aufunico W di-pura faltar (atirarido) P husa
estar arranhado, sair a casca; familia, filhos B inipe
! descascar (larauja, abacaxi) T di-data fa:moso 0, P, V ka:kunfte; kakllna
farinha de peixe M lillphe na-tuda-nfpe
II estar bebado W df-kama
farinha, chibe M lffiwhi na-pusita-nipe
estar com ciumes U di-keryatm
\. estar com febre, dar febre, febreA2, P ad:ilti fava de bolota N wata:iralmpii-na eyawa-na
faz muito tempo Z payape-se, payapil-sese
estar com fome P · mh:ilsiki, mhesiki
\I
i
estar com inveja Z
estar com sono; sono )>
lffida-ri di-k:i
· d:il, dainu
fazerT
fazer algo atoa, contar vautagem z
df-ni
mhea di-ii-da
fazer aparecer P -hil<Weta
II
i
estarcom sono; sono P
estar comvergonha P
estar pronto, acabar se, assim p
d:iinu
lmpem:jni
kidii, khidii
fazer armadilha para ca~
fazer atravessar Q
fazer baixar; colocar para
T ,,di-weta
di-thaketa
estar sem roupa P mesata, mheslila baixo; engoltr R di-mare, di-mareta
\I eStar virado para cima R
estar, ser P
di-y6ta, di-y6ta
alia !c
. fazer balu~.s
fazerbarulho de trovao, rel1lmpago W
di-bateta
di-perita
?·I~ I
esteiraM hfperi fazer barulho P khamerlkU
il esteuder, chegar T · di-palita
esticar (arco, corda, rede, roupa) S, T. di-sliiu; di-tude; di-apitii
fazer bubuiar R
fazer cair, derrubai Q
di-rahte, di-rahteta
di-phe, di-phe-ta
I estirao D malm-luiya .-~· fazer crescer W di-tawineta, di-tawinfta
I
I,
I
estomago (bolsa de comida), AI
estragado, podre 0
di-fiha-ni-malm
f-peri
, 'i
··•.·-~[ . ~:1
~;: ~6
fazer de vez, aprontar S, T
fazer demais, ser demals, passar Q, X
di-yiilm
di-yena· ·
I estragar, fazer tudo errado S di-maciketa .~·:;If ! ,,) fazer entrar Q dbeta
II estrelaD
est6pido 0
walipera
ma-yelm-lmdfte; wayeri-lmdfte
. : :y~ fazer esfregar T
:§fW · fazer fruinha, torrar T
di-sului-i-ta
df-kwa
I
i esvaziar, por agua; sarru· T di-y:ilm I ..:1 ,>;- ~l
·?i.~:
fazer mal sinal, superti~ao Y di-mapiseta
II!lI
extralrT di-warakiita fazer misturar, fofocar S di-pusuketa, di-pusului-i-ta
BoL Mus. Para. Emflio Goeldi, sCr. Antropol., 17(1), 2,001 Diciondrio Tariana- PortuguDs e PortuguDs- Tariana
400 401
I'""
- i
Bal. Mus. Para. Emflio Goeldi, slr. AntropOL, 17(1), 2001·
~
yawl hiematlia!m kuphesa; iyhadapa; !mwawiri; siwi;
lormlga de logo K i:me; alwi, akari; yawatu; du:h&u; keCa dulriphe~: .
lormlgueiro I Mhuri dtiere genro C di-sima-ri
II lornecer olerecimento
para Dabukuri Y· di-piiiwa
goiabaN
goiaba-serrana N
gordo 0
wayawa; wayawil-na
milui hemali-na
kepite
lorquilha iam~p-nu3.
I. I forte 0
l6sloro
lcyaku, kiaku; kiakU-ite
pa-dukuuia-ni-whi; palitu
go star (de comida) P
gostar (nao de comlda) P
hm
nhesiri
•
di-lm-nipe gostoso 0, P hm-peri ·
loto
gramatlca ka-bueta-nipe ka-lmlite-ka-phe
fuigll (vidro) 0 mukida
grampo yaru-malct-si pa-patunite perita
lregues, empregado B di-asese
-I grampo (de cabelo) M pa-patu-ri phepa
•I
lreiraB paine-sa-du
grande 0 hanuite
IrioN hape-peri
graoN di-whi
lriozinho, lresquinho 0 hiwiri-peri .
graos de le!jao leijau i-whi-pe
I lrutaN, P heloi-da, haike-da; inaka
hl)lia-kuru
graos de mllbo N lmna-whi-pe
fuma~o gravar P gravilm
fuma~; nuvem de chuva D isa-loima
..I fumar (tabaco: na Festa
gravida Al M:nipe,.Mnipe
•Jl:
gravida (cachorro, mniher) Al kewhedonite
de J;labukuri) W di-patu grinaldaM siripi
fumarW di-sita .gr!peAZ kerulcipe; wesi
!undo (da casa) M di-wayil-da gr!tarV dhemathaui
I !undo 0 lmewaict-ward grosso 0 male-da; phanfda
furar, enfiar T di-loirya grumlxamaN pa:tuli !thida ·
GuananoB Panumape
I G guanondi N bamuna, barnu
IllI galaohoto K
gaguejarP
hirfyu; kadeko; pasisf; saruiari; yukera
h:ibari
kepira-ni-ya-ni-lrusfwa
gu'lfda-chuva
guard:ixT
guardar, deixar S
pa-tale-nfpe
di-ya!m; di-yeketa
di-lcida
gaiola
! gaivotal hemari guax:ima do mangue N saw&i-na
• ! galho N hek6-kena; diwikena guax:imbe N yapura
;
galo, galinha Hl kalilm guloso P kewhaui; kewhanfte
'
I! galo-da-serra I
ganchoM.
ma:lmma
mawi; pa-tutu'nipe H
garcal m3.:ri, mfu"i; i:remari; y(inuri; y3.pira; senarf herniaAl wayweda
di-mareta-ni-lma hist6ria V lmli-si
il gargantaAl
•
....;· J
402 403
IIIII
Ill
i
i
1
j
,,'I Diciondrio Tariana- PortuguDs e PortuguDs- Tariana
l Bol. Mus. Para. Emtlio Goeldi, str. Antropol., 17(1), 2001
:j
i ir, dar, falar, fazer Q, V di-a
l Uhii-nawild irma mais, nova c di-we-do
HohOdeneB
i hojeF
ikasu, il\asu-nulru) irma mais velha C,, di-phe-ru
'i
" cari, cJ:iiri (plural: aca) , di-we-ri
",{
homemB irmio rnais novo C
ka-sa-du-ite irmao mais velho C di-phe-ri
homem casado B
! hospital
di-tape-dapana irmao mais velho do tali J
irritar, dar irrita<;ao (na boca) W
usepu
di'pusuil
I I !seaM nihya-na; kuphe i-fih:i-na;,umapf; loirf; apiya
I igap6 D, !ape
iilipu
umapi'; kakustirf; lmtanapfri
l:[
igarapeD
igreja
ilhaD
pa-iiabueta-ni-dapana
malci-l<yere
J
jilZ hfna
kamafiilkha jabiru I h8.li, had
imbiraN
imitar (o som) V di-iiya jabiru-moleque, tululu I haletheri
weslri jabuti Hl !Cida, flruli
inajaN
inajajeiro N wesirl-pi jacamimi asine
di-pepe-mi jacarandaN yawfralruruna; yilpura eyawaperi; silisilina
incha<;o Al
inchamento AZ di:pepe-mi jacare, jacaretlnga HZ lci::siri'
inchar, inflamar W di-hyil jacareuba, pau-jacare N ltii:sirina
fndia, Cubeo (mulher) B Yepo-sii-do jacatirao N yumaCf-na
fndio, Cubeo (homem} B Yep6-seri jacintara M kamawa
fndio, Cubeo B Yep6sana jacu cigana (Opistocomidae) I mi:re, mare; watarapli
hawilya; hf:ri-hawayana; puryaparina; lci- dar6weni; hena; kadanuma
ingaN jacundaJ
hawayiina jacutinga I iCfda
ma:mi; numala; fiaWfre; ma:mi-kamlli"a;
inhambu I jandiaJ dawald; aleyurf;' Irudaru; lrupituru; manapi;
lrurna, Irurliwa matapf; purU; sanipa; sfpa; t:iwari; tsllpuru;
infcio 0
wiilikasu urll
inimigoB di-phu-ni japim I kehuri
instrumento de casca de jabuti M , !Cida japu (Icterldae) I ruiri
instrumento feito de cabe<;a de veado M neri iwhfda jaranaN korolena
inteiro, pessoalmente 0 makite jararacaH a:pi, ·api; ed:pa; Uni~l[$r; yenllpa
intestino Al iha-kha jatoba N kffioa; kenuwa-na; ke:n6na
pa-kii pa-kwisa-nipe; lmda-ri-na pa-ka-nipe;
invefa U jatai, Apuleia leiocarpa N turf-na
lci.da-ri mi-ri yarupe
jeito, maneira
epaduM hiparu jejumM di-tafieta-nipe
ipe-amirelo; cascudo N piyli:na jewnitiba N Iruruwa, kuniwana
ipe-tabaco N tawarina jib6ia HZ dulipuloi
ir para cima, mandar subir Q dl-se-ta
405
404
.
• Bol. Mus. Para. Emllio Goeldi, sir: Antropol., 17(1 ), 2001 Diciondrio Tariana - Portugues e Portugues - Tariana
• jirau M
jirau de peixe J
jirau, ponte M
joelho Al
lmyama
kllphe lmyfunale
lmyamare
dfsi
lan~
lanterna
lapis
laraojaN
mulilruna; hllida; muluku, murulru
· pa-dulrunia-nf-da
pa-daoa-nf-na
· darayada
••
joelho inteiro Al di-kawi-the · laranjeira N darayaoa
jogar agna, mexer na agna s di-klldu JarvaK yliru; wepari; fiie yawithepu
' jogarT di-pe lavador, lavadeira yaru-malffi-si khepa
I jovem (homem) B, Q ·
jovem (mulher) 0
jovem (mulher) 0
wah1ti.ri
walikiru
walilti.ru-ma
lavar T
lavrar·(canoa) T
Javar com sabao tradicional;
dhfpa
di-thH
406 407
'
if''
,...
BoL Mus. Para. EmfliO Goeldi, str. Antropol., 17(1), 2001 Diciondrio Tariana- Portuguese Portttgues- Tariana
408 409
...
I Bol. Mus. Para. Em£lio Goeldi, sir. Antropol., 17(1 ), 2001 Diciomirio Tariana- Portuguese Portugu€s- Ta;iana
II
l
maxilar Af
medico, curandeiro L
m'weda-fiapi
di-tape-kani
harameta hanupfte; karii-ite
morrer, desmaiar W
morroD
niorto 0
df-yfuni, df-fiami
maka-pulikiida
i medonho P ka-yami, ka-fiami
medroso 0 hararnfte moscaK d6:lo; piCfda
I meioZ
meio-diaF
me!M
paniiifia
hekwa
di-diine, di-diine
mostrarT
muco, gripe AZ
mucuimK
· di-fiheta, di-fiha
wesi
pharu
melancfa
I melancia N
mentir, enganar U
mercadorla
di-mayana
yarn sf
mu~K
mucuraHl
mudoO
iCiCf
{nari
makii-ite
mergulhar Q di-aphua muito 0, Z
I mes G
mes de piracema J
pa:-plkeri
kiiphe: nefianl-pll<eri
kf, kayii-ya
muito tempo, demorado F, Z
muito, muitos Z
hanfpa; s6me, ts6me, tsiime, siime
yuwapfku, yuwapfko
haniipe
mesmo Z mulherB fnaru
I mestre de dan~
mexer asa (para passaro) W
mexerP
malu, maru
di-tara
lcarame
mulher menstruada P
mulher menstruada pela primeira vez P
puimfte
liitu-do; liitii-ite
mulher so!teira B masanirfte, masanirfma
ka:ua; kana
I milhoM, N
rnindinho Al
rningau M
di-kapf-da wyome-da
fiumiikn, yumiilrn
mundo inteiro D
muriciN
murmurarP
hali:iwalm
mlli-na
munumeru
rniohoca de fruta HZ Umapf; yuk&a; sU.deri; henfsi tipura; infsi murucuM
I rniritfN
' rnisturar S, T
rnisturar, fazer errado S
tewfsi
di-fiamiira; di-kiirya; di-kiidu
di-pusukii
· mllsica, som D, P
mutucaK
yawioa
pima-ri
he:ri
mutuml kiiici; lrnisi, lruiCi
I moer T; detalhar, pormenorizar U
mofar P
moleN, P
di-wesye-ta
ke:ri
umnya; heleme
N
l<hesarakanite nabeira z di-thirilrnna
moleque 0
I molhado P
molhar P, R, T
kape
plica; di-pusita, di-pucita
hyapa, hyapa-na
nadadeiraJ
nadarQ
midegaAl
Jruphe i-sawi
di-ahya
di-waya, di-waya-da
monte D
riao afiado o
II monte de pedras
monteZinho, moleira Al
moqueado
bipada-J{ltirathe
df-puri
pa-mitanite
nao amado P
nao amavel 0
memanita
meninfte
ma-mesa-lmnfte
I morcego HI pfsiri
410
nao aparecer, nao ter, nao p hyulcide
411
I
,...
412 413
• Diciondrio Tartana - Portugu2s e Portugues - Tariana
I patriio B
pan-brasil
pan-cedro, p/tabna N
yalanata
kerirf-na
mulf-na
pescadaJ
peixe-espada J
ke:; mapfue
duirita; kamisf; kwewasi; mnrni:U; sidoa-phe;
sa:wirf-na wak6pa; walema; yiise
pan lonro/amarelo N
I 414 415
I
"':"'
...--
,..
Bol. Mus. Para. Em£lio Goeldi, ser. Antropol., 17(1), 2001 Diciontirio Tariana ~ Portugu§s e Portugu§s- Tariana
416 417
•
•.. Bol. Mus. Parit. Emflio Goeldi, st!r. Ar~topl.,
pUisaui
di-lcikwa
mal<a-kwana
pregui~aHl
Diciondrio
prego
pregui9oso 0, P
Tarin~ -.Portugu/Js e Portu8u2s- Tariana
pa-kwetii-ri
· pusaru
inasfte, in.asllite
planta aquatica N · wfsu presente; o que esta presente 0 ikasupialci-peri
plaota de peAl dhipamilruda pressaO kenani
p!antarT di-pane pressa, com pressa 0 sewl-waui
· p6, poeiraD di-mheui pressao, tonteira A2, L y:l.U
pobre, coitado P kheruni-kana preto 0 l<adite
po~D unf-yawa prirneira menstrua~o Al liitukanipe, li1tuperi
poder L walada prirneira vez, de repente Z pathina
podreW · !-peri procurar ca~, peixe; ca{:ar; pescar S di-nawa
poeira, sujeira D, 0 yupisa procurarX di-uma
polegar Al di-l<apf-da hanu-da professor ka-bueta
p6lvora pa:u pronto (ro9a) 0 hallapiriperl
pomba amargosa I siwfru providenciar rancho M di-raweta, di-rawata
pomba-pedr& I kera:wl ulitu pu9aM tuda
pomba-pedres I fiewlpusitli, fiewlpuCita pu~ang wiri
pomba-preta I u:Jitu puericueio, tanga de muiher M kuda-ma
pomo-de-adao Al di-siinida pular; aparecer de repente Q di-wasa
pompadour cotinga I l<atawalill pulseira M padapl, padapf-kha
ponta da flecha M sidn:l.-na iwhida-na; sido-lciwa pulga, plolho K kawhanell, l<awhanere
ponta de seio Al du-eru iwhfda pulmaoAl ka-rahta
ponteM kayamare pulseira M lillma
por, -colocar R di-whe, di-wM-ta pupunhaN piplri, puperi
por ovos S di-ewheta pusB2 dfki
porquererU di-na-ri puxar (pan) T di-Jruseta
porco-do-mato Hl apiya puxait di-peta
porco-espinho Hl ya:ra
porco-caitiru Hl yamull!U, iiamull!U
Q
porta yal<6lel<a
uwMma quase maduro P unfkhe
porta, !ado da porta M
ill quase pronto Z lrurfsu
porto quaseZ
pote de kahpi M kaphiru-aphi kwame-iha; wadena
pa-kumetii-ri quati Hl l<apfsl ·
poupa
yalcile quatro Z kehpunipe-da-pe
povoado; cidade M
kaid6ko que da medo, medonho 0 karu-nite
praiaD
karapi que, precisa P fra
prato
di-weru quebra-pedras N hipada-na
pre~o
418 419
~
.....·"·-'-'-' " . ...... ·-~ .
•
j Bol. Mus. Para. Enyflio Goeldi, ser. Antropol., 17(1), 2001 ·->:~';i.ert Diciondrio Tariana- Portuguese Portugues- Tariana
I
I raloM ada
j quebrn (forquilha pela metade) R
qu~)Jra (intr) R
di-wadi
dl-wiidu ranchoM dl-rilwa
I rapido o · kenanfte; kiya-wani
dl-thulci.
I
i
quebrarT
qilebrar, rachar T dl-makhi raposa Hl
rasgarT
yli:we
dl-siwa
q9ebrar; moer, esmagar T dl-wesya
1 rasgar, puxar (urn flo de tucum) S di-pfsya
qlieda d'agua D · di-salci.-ri di-ema
mhewa-kade-wani
II queijo, manteiga M'
queimadaM
yapura
ki:wa
raso 0
raspar (tapioca, mandloca) T
rastejar Q'
di-khalci.
dl-peta
queimadoO kewereperi .
I queimar (canoa) Q di-rniiiu
rato Hl hirI.
i razgado T pa-sawa-ri
II queimarT
queimar, arder T
dhirnita
di-he
real, de verdade Z
recouhecer U
Cliniri, tsllniri
di-anhi
queimar, pegar fogo P lima rede de triota fios M tewfsi-kll
queixadaHl apiya kesanfte redeM amakll
11 Wi-wedi-na
I
queixo de guariba N reli)mpago D enu di-perita
I quem benze nafesta; compadre Y dl-tudetli-kasi remansoD hipa-yeda
I
1
quem e assim 0
· quem sabe benzer Y
lmyli-ite
kaiia-pa
remanso, !ago; quarto D
remar com dais remos Q
mal<a-dawa
di-matamata
: quem sabe fazer as coisas 0 pumanfte
ka-pupani
remarQ dl-dena •
quem tern arma L remedioA2 dl-tape
1 quem tern nome kep!tanfte remoM helrnta; hiwaru-ita; unisita
quente 0 hamu-peri repartlr; separar S di-naweta
1 di-na repeotlno Z kawlu1tiri (m), kawhfkiru (f)
quererU
di-weda dl·silreta
I ·queiXo Al
quinhapira M asyapi
respirrarW
responder, respeltar, acredltar,
i
I obedecerV dhepa
Il
R restiilho de mandloca M mhinisf, minisf
i
I
r1i gigante HZ pi:turi
pilici
ressucitar, surgir, ficar gente P
reto 0
l<a-miwilrya
mayal<ani-peri
raHZ
I raboAl dl-cfma; dl-sipf
keka
rezarV
rio D
dl-iiubueta
wesyiri
I rachar P
rachar, estar rachado T
radio
di-mathi
kalisi phemiri
rir
ro~a
df-l<a
hinipukll
hililrn i-piri rochaD hipada-da
raiz
dl-sawi rocho·o hamarfte
1 raiz (pade que fica dentro) N
di-pilii roerW dl-knlisa; di-wha,da!a
raiz (parte que fica fora) N
I di-df:ta rolinhal siwfru-tuki
ralarT
j
l
~
420 421
'
•
Diciondrio Tariana Portugul!s e Portugu6s- Tar/ana
R
•
sawali-da se pintar; enfeitar Y di-wira, di-wirya
rolo de !inha se proteger T di-daneta
roncar P k:isiri .
s.e tornar algo, transformar; estragar s di-macfka
roubar da ro~a T di-sike
secarO di-makareta
•
roubarT df:tu
seco 0 'mii!mra
roupa, pano M yaru-mak:i-si
sedeP unfna
rouxinholl pbiripanakw:irl ''
segurar c!nto S di-apisa
•
segurar S di-lcini
s seio (var. dhueni) Al du-e.ni
sablio N pay11ma seis Z pemelcipi p:i-na di-:inata
di-yeka
•.
saberj conhecer X sem cabeio Al masalfte
s:ibio 0 kayelm sem falar· V m:i:kwa
saco mak:imalm sem fO!ego; caosado fisicamente P ma:pi
saco de pl:istico iri-m:ilm semfor~aO meyalruite
! !cinali khes:ida p:isole sem gosto 0, P
saco para espelho liui-kade-peri
saco para paric:i yatu khesada-maka sem ol~s 0 mathfte
saco, testfculos Al di-sipeda sem pregui~a 0 inasua-kadfte
I sair do buraco, do oco de pau; cair Q di-pMko sem rapidez 0 mey:i-wani
Ill I
sairQ
sair, deslocar-se Q
di-musu
di-so\6
sem valor 0
sem vontade, com pregui~a P
med:i-da
fnu
imina
•
I
sal, carunl, sal que sal nas pedras D fwi sem vontade, com pregul~a P
salgado 0 piw:i-peri semearT df-pana
salivaAl di-:iwl semen, selinga Al yeka
sanafica, lofantera-da-Amazonia N yapainfna semente da batata doce N awhfthi
i sandiilia sementeN di-dupe
sandalia
~
dfri semente, grao de cafe kalei-dupe
sangue; seringa Al
hfparu; k:ima; mulftu; kor:iwari sempre Z lcii-mia; haleme
·sapo HZ
pinupa sempre, toda b.ora, de vez em quando .z da:llfda ·
sapo intano (primo de kurawari) HZ
Ill sapopema N
sapucaiaN
yaW! pirimaph:ina
lruid:i-.na ·
sentar de c6coras R
· sentar, ficar; enterfar R, S
di-pusit:i
di-wha
~I
kusara; ku:sara; lru:sar:ikha, kosaraldll-na sentir U di-rena
saracural separadamente Z kewheda
sararo, peixe da familia piramirim J matawarU
ser alegre P puwhi
satisleito; gorduroso; barriga cbeia 0, P kepfna khesarak:ina
!{ewfri, l<aiwfri; d:i:ne; m:i:ki, maki; kadadari; ser brincalhlio P
sauvaK ser dono Y di-yalan:ita
lmsfteru; ke:su; kehurl, kehuli; fnari
kehurini; wephi ser fofo; maduro (a~f,
mandioca mole) 0, P pacime
di-pita
-I
selavarW ser forte P makii:da
semexerQ di-fiupfru
423
422
:-·~'"
I. .. :. !. '~ tapulisa
I J khalakhala sonharU
I ser frouxo P sonho U lmtapunfna
ser pregui~os P, 0 masua
II ser quieto 0, P ma:lr6de sonho U tapuli
soprar (vento) W di-dieta .
i! serultimo p why6me
walfwada soprar, envenenarW, Y di-whya
sereno D hiwy:isi
lwulr6 soproW
sereno F pa-whya-nfpe
fsa sopro, maldi~o W
sereno, fuma~ D daruyu; kaiwasi; lr6dui; lruliri; la1phe fsi;
iyawi surubimJ
I sereno; orvalho D · numhlita; numariyayane; sfrl; w:imiarl;
seringaAl yekafri
I seringueira N yel<a-na
surubim chicote J
waualitii; yaliCirl; yuruyuru
yemruta
serra-pau K tal<iru
tabua pa-pisa-mta surubim pintado; ma~rico de coleira I wfwiru
serrote wiyurl-na
seta com urn tampao M phirlmicfda sorvaN
I sete barbas J
sete-capotes N
mandaoa
hemaoa
sossego (ter) P
sovaco Al
math!a
di-lmpfyapise
j cio (quem esta no cio) 0 hit11-ite sovinar, amar (para pessoas, coisas) U di-mesa
di-:isali
sU&lcio P name-wani sozinho, por si Z
I sim, tibomZ Mw
mahyuna-kade-peri
subirQ
subir, ir para cima Q
dhfsa, dfsa
df-yii, df-fiu
simples 0
s6 isso Z lci.y-da suco de a~f maualci. yape
s6Z flm sujoN lmpisfte
s6, ser sozinho; ser do mesmo tipo X di-mfna smuaiima; arvore da sedaN phirimicf-na
soarP pfma suor Al safiape-peri
sobrancelha Al · di-sfwi suporte de panela M yuyuy-pukwi
sobrinha C di-dua-ru supmte de panela M wapereda
di-dua-ri dyema-pu, yema-pii
I sobrinho C
sobrinho C paiduiri
suporte. para cigarro
surdoO mhema-lmdfte
socofl . Mri surgir Q · di-mffia
1 di-sapati, di-sapeta,.di-sepata adruta
sofrer U surucucu; tlpo de jararaca HZ
i
., sogra C di-fihawe-ru
di-fihawe-ri
SuryanaB Sirida-ne
l
sogro C
solD ehkwapfte keri
T
sol, luaD ke:ri, keri
tabaco N yema
J soltar, escapulir, desamarrar tabua
i di-w:isa tibua
(armadilha) Q talha de mandioca ltinikf-phe
I di-daoa
j sombra, sinal Al talvez, az vezes, possfvel Z p:i:pe
sombrinha T pa-tale-mpe
l sonharU di-tapu tamandua-bandeira Hl, L s:ilu
. 425
I 424
...
travessa M diwhi •
pikulillme
·tremerP u
tremer, ter calafrio W di-lrokume
mhaicfda uira<;u (Accipitridae) I wa:su
trempiM hfniri, hiuirf-na
trepadeira para fazer curare M mawakulf-kha ulroldN
madalf-piu urn em cima do outro Z pa-lillma
tres vezes F pii:-da
madalf-da um·z
tres z pii:-pia, pa:-piu, pa:-piO
tripas Al ihii-pi umavezZ
ueri 1-wado umadN dUmari; nUmari
tripe M dhepole
tr6cano M dulipfru umbigoAl
umtriN mapllrusi
trocar de pele (como cobra),
mesa.la, mhesala unhaAl di-pa-da
transformar P
dhepanfta, dhepaneta ndnaAl sip:ile, tsip:ile
trocar, mudar T
hekU-lrodami udnarW di-daka
tronco de pau N
tr.ope~a (sobre coisa pequena) W dhipoleta urul tumaci
trope<;ar sobre coisa maior urubu (Cathartldae) I waynti
(pau, cadeira) W dhepita urubu-rei I . e:ta
enu urucumN pirf-da; pirf-na; pirimaphi-na
trovao D
trovejar, fazer trovao W di-eneta urucuranaN deydna
tuberculose A2 ffie iCale
·'tuberculose A2 wesipeme v
tubos-de-dtmo M kwfua, lroina-pe bema na:nfte na-fih:l
YMeni, yasenf-seri vacaHl [
Tucaito (homem) B vagalumeK toke; sip:ile iheni
Yaseniku, yasene yarupe '
Tncano (liqgua) B vagaroso o seWi-l<iide
Tucano '(mulher) B Yase-do menanite
vagaroso, pregui<;oso 0
tucano (Ramphastidae) I ya:se du-whi
l<amu-ya:se vaginaAl
tucano-de-bico-avermelhado I
429
428
I
Diciondrio Tariana- Por~ug§s e PortugulJs- Tariana
il
BoL Mus. Para. Emfli;, Goeldi, sir. AntropoL, 17(1 ), 2001
:/~
vamos, emboral Z
heku-pli; lcipe vllivo B uphe-nfrl
vara
mesape-pu vivo Al taradaka; taradite; tarada
vara de turf N
dolo. voadeira episf-whya
varejeira M
di-piyu voarQ di-ira
varrer T
pa:ru-ni-da voltar, ficar no mesmo Iugar Q di-dia
va5ilha
pa-piu-naki vomltarW di-khata
vassoura
piasi-nald vomltoA2 pa-khata-nipe
vasso!Jra de pla~b
vazar S dbeku voz, som yabarl
vazio 0, P mhesa-da
veadJnho Hl punekawari w
veado Hl nf:ri, neri wacu (pan) N awffia; awffia-na
veiaAl di-sawale-kha; di-tarapita Wamahsu (poVQ de baixo do Papurl) B fnari-mlnane
velha (pessoa) 0 pediilia-ma Wamlarikune, subtribo dos Tariana B Enumakfneseri
velhice, sabedorla Al, B sal!kf-pua wirapixuna N uwada
velhice; sabedoria L · pedal!esiini., pedal!asiini.
velho (coisa) 0 upite y
velho (pessoa), maduro (pupuuha) 0 pediilia,pediilie Yanom~!B Makiritire
venderY di-phi .
e.
venenoD · pafiiasi, paniasi; ya:ni z
veneno de peixe M illWe zangado 0, P kerilite
ventilador kadilita mawipi
zarabatana M
ventoD lcile
verU di-M
verdade P hiipea
verduraN caci
vergonba· P · kapemani-peri
vermeK heni-sl; kliri; apiya mnapf; kakusurf;
katanapiri
vermelho, laranja, amarelo escuro;
maduroO !rite
vestir S di-ya
umavezZ pa:-pia, pa:-piu, pa:-pio
vida AI tarada-nfpe; tarada-ri, tarada-ehkwapi
vlnga~, culpa Z di-pumina ·
vlngarY di-yaruta
vlrQ di-nu
vlrar, glrar S di-kapliku ,;:-
430 431
' .
Diciondrio Tariana- Portugu8s e Portugu2s- Tariana
-., Bol. Mus. Para. Em([io Goeldi. ser. Antj·opol., 17(1), 20Ql
Agradecimentos
r AIKHENVALD, A.Y. 2000b. Unusual classifiers in Tariana In: SENFT, G. (ed.).
Systems of:lominal Classification. Cambridge, Cambridge University Press, p.
9~1. .
0 UOSSO mais amavel agradecimentO vai a todos OS membros da comu-
uidade Tariana do Alto Uaupes que fomeceram ajudas uteis nas varias fases AJlCf:IENW\LD, A.Y. 2000c. Transitivity in Tariana: In: DIXON, R.M.W. &
AlKHENVALD, A.Y.. (eds.) .. Changing Valency: case studies in transitivity.
iniciais do nosso trabalho. I~ Catnbridge, Cambridge University Press, p. 145-72.
.. Somos profundamente gra\OS aR.M.W. Dixon, Henri Ramirez, Stephen I~
~1: AlllliflNVALD, A.Y. (no prelo). The Tariana·Language of Nortwhest Amazonia,
'Hugh-Jones, e Janet Bames;pelo incentivo e comentarios, e aNara Barreto, 700p. Cambridge, Cambridge University Press.
pela reda9ao da parte Portuguesa. Agradecemos a Fundagao Wenner Gren e a
Iff AIKHENVAW, A.Y. & DIXON, R.M.W. 1998. Evidentials a&l areal typology: a
Universidade LaTrobe pelo apoio financeiro. case study from Amazonia. Lang. Sci., 20: 241-57.
Tambem gostariamos de reconhecer a nossa divida com Padre Casimiro AJllliENVALD, A.Y. & FAMfLIA Brito. (s.d.). Manual da Ungua Tariana. No
Beksta, um especialista na area do Alto Rio Negro e do Uaupes, quem pre'lo.
freqiientemente nos ajudou com informa96es e conselhos. Este trabalho teria BARNES,J.I999. 1\tcano,In:DIXON,R.M.W. &AJllliENVALD,A.Y. (eds.) ..Yhe
sido impossivel sem a assistenda e arnizade de Lenita e Elias Coelho e. de !~1
Amazonian Languages. Cambridge, Cambridge University Press, p. 207-26.
Silvana e Valteir Martins. DIXON, R.M.W. 1994. Ergativity. Cambridge, Cambridge University Press.
I'~
RAMIREZ, H. 1997. A fala Tukano dos Yepil-masa. T.l. Gramatica.' T.2.
Diciondrio. Manaus, Inspetoria Salesiana.
[~
REFERENCIAS BIBLIOGMFICAS RODRIGUES, A.I?'I. 1986. L(nguas Brasileiras. Para o conhecimento-das lfnguas
Ia.,, indfgenas. $iio ]?aulo, Loyola .
AIKHENVALD, A.Y. 1994. Classifiers in Tariana. Anthrop. Linguist., 36: 405-65.
JACKSON, J. 1983. Fish People. Cambridge, Cambridge University Press.
AlKHENVALD, A.Y. 1996. Areal diffusion in North-West Amazonia: the case of
Tariana.Anthrop. Linguist., 38:73-116. ~ OLIVEIRA, A.E. 1975. A terrninologia de parentesco Baniwa. Bol. Mus. Para.
~ Emtlio Goeldi, nova ser. Antropologia, 56. .
AIKHENVALD, A.Y. 1999a. Tariana Texts and Cultural Context. Lincom Europa
•i·13
I i
Languages of the World/Materials 007. Munich. · ,,~
~ Recebido em: 12.05.00
Aprovado em: 10.02.01
AlliliENVALD, A.Y. 1999b. The Arawak language family. In: DIXON, R.M.W. &
AIKHENVALD, A.Y. (eds.). The Amazonian Languages. Cambridge, li
Cambridge University Press, p. 65-105. I,'i
AIKHENVALD, A.Y. 1999c. Serial verb constructions and verb compounding:
evidence from Tariana (North Arawalc). Stud. Lang., 23: 479-508.
AIKHENVALD, A.Y. 2000a. Areal typology and grammaticalization: the
'I~ I
emergence of new verbal morphology in an obsolescent language. In: GILDEA, 1
.~·
432 433
:If
~.-·
'·.
~. ·: ....
I•
j.
]- I.
-!
-1
-
0 Boletim do Museu Pare~-s<: EmfliO' Gdeldi ci.ed~a-s
ficos que se referem, direta ou indi,retclmente,- A· AmazOnia, n~
Arqueologia, Lingtifstica, Botanica, Ci5ncias da Terra e Zo0Iogia.. ;
orign~s.
Os manuscritos a sererri submetidoS d~vem ·ser ·ertq~ados
artigos .d'e r6visao, notaS preliininafes,
nas catei~rls
. r<.~seqha
bibliog;tiqcas
. .
Os trabalhos devem ser encaminhados atraves 'p.e carta a COm.issio cte Editora~.
.
ou .
lp~bcao_de
s O r a i n m o ~ .
de' artigOs
.
, ..
trablh~;
&eas de Antropologia, : ·:
'•
.
·
cie~t.l-
··
~
0 texto principal deve ser acmppanhado de Resume, Palavras-Ch<..v.e,· Abstract e
Key Words', Referencias Bibiiograticas, Tabelas e Figul1l5; com as respectivas".}egendas·:
Os textos cte~m ser entregues. ~ trSs vias, sendo ~m original e duas c6pi~)n;!sa
l a!em de disquete, Zlf au CD. :As figuras geradas eletroOicamente deVem estai.~
vos se.Paiados; grB.ficos (Word, Excel) e imageri.s digitalizadas (forinato tiff).
~- tftulo deve ser sucinto e diret~. do esclar~ndo s"er ~ ~onteid tab~ho; ~odenQ
aniui-
·::
I~
·completado "por subtftulo. 0 tftulo corrente _(resumido) devenl ser)ndicado_;·pel9(s)·
autor(es), para impre;ssao no cabegalho das paginas Pares. .
As ref~ncias bilogr~cas e as citag6es deveriio seZuiF a no_rmatfZ~· do ·-.~Quia par3. ·
Apresentayao de Manuscritos Submetidos ao Boletiin 4-o. Mii.seu. Paraense "E_m-aio.
Goeldi".
'·
12) No artigo constar.3. a data de recebimento e a respectiv<i. data ·.de ~provat; pela
'.1~ .I
-.Comissao Editorial. · .... -. ·
.
13) Os autores receberao, gratuim~ne, 30 separatas de seu traball)o · e 01 f3scfctilo
complete. No caso de miiltipla aU.tOria,
. .. sep&-atas: ser8.o
as '·
enviadas .~IJ primeiro
. -~!Jtor.
! 14) Para maiores informa90es, consultar o "9uia para Apres'entagao de ManusCntOs Subme-
IfL______:________-':l~·
.,
I ---
'