Você está na página 1de 37

UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN CRISTÓBAL DE HUAMANGA

FACULTAD DE CIENCIAS DE LA EDUCACIÓN


DEPARTAMENTO ACADÉMICO DE LENGUAS Y LITERATURA

ÁREA DE LINGÜÍSTICA QUECHUA

Dr. Máximo Orejón Cabezas

SISTEMA DE NUMERACIÓN EN LA LENGUA QUECHUA

Los símbolos numéricos en la lengua quechua centra su estudio dentro del campo de la
etnomatemática, permite cuantificar todos los objetos y seres existentes en el mundo
contextual andino, aplicando métodos, técnicas contextuales y roles situacionales para
operacionalizar e interactuar a través del campo del sistema de numeración. Apartir de los
decimales es muy importante tener en cuenta el uso adecuado de los sufijos derivativos
numerales / -ni/ yuq/.

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Chullachaq

chusa huk iska kimsa taw pichqa suqta qanchi pusaq isqu chunka
q y a s n

Chunka hukniyuq………chunka iskayniyuq………chunka kimsayuq……..chunka


tawayuq……….Chunka pichqayuq………chunka suqtayuq…….. chunka qanchisniyuq……chunka
pusaqniyuq……… chunka isqunniyuq………

20 30 40 50 60 70 80 90 100

Chunkachaq Iskay Kimsay Tawa Pichqa Suqta Qanchis Pusaq Isqun pachak
chunka chunka chunka chunk chunka chunka
chunka a chunka

Iskay chunka: iskay chunka hukniyuq………,iskay chunka iskayniyuq……, iskay chunka


kimsayuq….., iskay chunka tawayuq……, iskay chunka pichqayuq……, iskay chunka suqtayuq……,
iskay chunka qanchisniyuq……., iskay chunka pusaqniyuq……., iskay chunka isqunniyuq……… ,
Kimsa chunka.....

Kimsa chunka: hukniyuq….., iskayniyuq……, kimsayuq….., tawayuq……, pichqayuq……,


suqtayuq……, qanchisniyuq……., pusaqniyuq……., isqunniyuq………,tawa chunka……

Tawa chunka: hukniyuq….., iskayniyuq……, kimsayuq….., tawayuq……, pichqayuq……,


suqtayuq……, qanchisniyuq……., pusaqniyuq……., isqunniyuq………Pichqa chunka……
Pichqa chunka: hukniyuq….., iskayniyuq……, kimsayuq….., tawayuq……, pichqayuq……,
suqtayuq……, qanchisniyuq……., pusaqniyuq……., isqunniyuq………,suqta chunka……..

200 300 400 500 600 700 800 900 1000

Pachakchaq Iskay Kimsay Tawa Pichqa Suqta Qanchis Pusaq Isqun waranqa
pachaq pachak pacha pachak pachak
pachak k pachak pachak

Iskay pachak: hukniyuq….., iskayniyuq……, kimsayuq….., tawayuq……, pichqayuq……,


suqtayuq……, qanchisniyuq……., pusaqniyuq……., isqunniyuq………

Iskay pachak chunka: hukniyuq……, iskayniyuq……, kimsayuq….., tawayuq……, pichqayuq……,


suqtayuq……, qanchisniyuq……., pusaqniyuq……., isqunniyuq……….

Iskay pachak iskay chunka: hukniyuq……, iskayniyuq……, kimsayuq….., tawayuq……,


pichqayuq……, suqtayuq……, qanchisniyuq……., pusaqniyuq……., isqunniyuq……….

Iskay pachak kimsa iskay chunka: hukniyuq……, iskayniyuq……, kimsayuq….., tawayuq……,


pichqayuq……, suqtayuq……, qanchisniyuq……., pusaqniyuq……., isqunniyuq……….

Iskay pachak tawa chunka: hukniyuq……, iskayniyuq……, kimsayuq….., tawayuq……,


pichqayuq……, suqtayuq……, qanchisniyuq……., pusaqniyuq……., isqunniyuq……….

2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000 9000 10000

Waranqachaq Iskay Kimsa Tawa Pichqa Suqta Qanchis Pusaq Isqun Chunka
waranqa waranqa waranqa waranqa waranqa waranqa
waranqa waranqa waranqa

Waranqa: hukniyuq….., iskayniyuq……, kimsayuq….., tawayuq……, pichqayuq……, suqtayuq……,


qanchisniyuq……., pusaqniyuq……., isqunniyuq………, chunka…………

Waranqa chunka: hukniyuq….., iskayniyuq……, kimsayuq….., tawayuq……, pichqayuq……,


suqtayuq……, qanchisniyuq……., pusaqniyuq……., isqunniyuq………,iskay chunka………..

Waranqa iskay chunka: hukniyuq….., iskayniyuq……, kimsayuq….., tawayuq……, pichqayuq……,


suqtayuq……, qanchisniyuq……., pusaqniyuq……., isqunniyuq………

1000 000 millón =Huñu

1000 000 000 mil millones= waranqa huñu

CUADRO PARA APLICAR EL SISTEMA DE LECTURA DE NÚMEROS NATURALES

NI/YUQ PACHAK CHUNKA NI/YUQ PACHAK CHUNKA NI/YUQ


HUÑU WARANQA

2 2

4 3 6

5 6 5 8

6 0, 8 8 6

5 4 2, 9 5 0

3´ 9 3 2, 7 0 9

2 7 8, 9 9 8

22 : iskay chunka iskayniyuq

436: tawa pachak, kimsa chunka suqayuq

5658: pichqa waranqa,suqta pachak, pichqa chunka pusaqniyuq

60,886:suqta chunka waranqa,pusaq pachak,pusaq chunka suqtayuq

542,950:pichqa pachak, tawa chunka iskayniyuq waranqa,isqun pachak pichqa chunka.

3´278,998: kimsa huñu, iskay pachak, qanchis chunka pusaqniyuq waranqa,isqun pachak, isqun
chunka pusaqniyuq.

507,958……………………………………………………………………………………………............................................

29,697:.............................................................................................................................................

7,098:...............................................................................................................................................

LECTURA DE SIGNOS DE LAS OPERACIONES BÁSICAS

ESPAÑOL SIGNO QUECHUA

Suma (+) Yapay, yapasqa pallay , yupay chiku

Resta (-) Qichuy, pisiy, qurquy, qichuy chiku

Multiplicación ( x) Mirachiy, mirachiq kuti

División (/) Taqay, rakiy, rakiy chiku

Punto (.) Chusu, chiku

Igual (=) Kasqallantaq


Mayor que ( ) Kuraq chiku

Menor que ( ) Sullka chiku

PUNCHAWCHAQMANTA RIMAYKUNA

ESPAÑOL QUECHUA

Pacha Hora

Minuto Tullmi y/o tullmiyuq

Cuatro de mañana Wallpa waqay pacha

Temprano Achkiq

Día Punchaw

Noche Tuta

Muy madrugada Ramparampa

Tarde Punchaw-chisiykuq

Reloj Inti watana

Media noche Chawpi tuta

Teléfono Wayranta rimana

Celular Waqruhunu

Radio Wayranta rimana utaq wayra wasi

Buenos días Allin achkiq pacha

Buenas tardes Allin punchaw pacha, utaq allin chisunkuy pacha

Buenas noches Allin tutaykuq pacha

VALOR POSICIONAL

Unidad Chullanchaq

Decena Chunkachaq
Centena Pachakchaq

Millar Waranqachaq

TAWA CHUSUNCHIKKUNAPA SUTIN

Quechua Español Fundamentación

Chinchaysuyu Norte

Antisuyu Este Salida del sol

Qullasuyu Sur

kuntisuyu Oeste El ocultamiento del sol

Estoy yendo al norte. Ñuqa chinchaman richkani

Estoy yendo al sur: Qullaman richkani

PUNCHAWKUNAPA SUTIN

QUECHUA ESPAÑOL Fundamentación

Killa punchaw Lunes Dedicado a la luna

Anti punchaw Martes Dedicado al ande

Quyllur punchaw Miércoles Dedicado a la princesa o a Venus

Illapa punchaw Jueves Dedicado al rayo

Chaska punchaw Viernes Dedicado a la estrella

Chirapa punchaw Sábado Dedicado al arcoíris

Inti punchaw Domingo Dedicado al sol

WATAPA KILLANKUNA

QUECHUA ESPAÑOL Fundamentación


Uchuy puquy/kamay enero Tiempo de creación, culto a los amautas.
killa

Hatun puquy febrero Tiempo de invierno intenso y maduración.

Pawqar waray marzo Tiempo coloración de la naturaleza.

Ayriway abril Tiempo de inicio de la cosecha y fin de la


maduración de los productos.

Aymuray mayo Fiesta en honor a la cosecha.

Inti raymi/kuski junio Veneración al inti tayta (fiesta del sol) y fin e inicio
del año solar.

Anta sitwa/Hawkaykuski Julio Mes de purificar a la santa santa tierra.

Qapaq sitwa/situwa agosto Mes de venerar a la pachamama (pago a la


tierra).

Uma raymi setiembre Limpieza de las acequias (pascua de agua).

Quya raymi/kanta raymi octubre Culto a la luna y fiesta a la madre tierra.

Ayamarka noviembre Veneración a los difuntos.

Puquy raymi diciembre Inicio de la lluvia y la fiesta al inca, elevación al más


alto nivel de vida.

KILLAPA MUYUYNINKUNA

QUECHUA ESPAÑOL

Musuq killa Luna nueva

Llullu killa Cuarto creciente

Puquy killa Luna llena

Wañu killa Cuarto menguante

WATAPA MITANKUNA

Quechua Español FUNDAMENTACIÓN


 Tarpuy mita y /o chiraw mita  Primavera Estación de floración e inicio de sembrío.
 Rupay utaq usyay mita  Verano Periodo de gran maduración e inicio de la
sequía.
 Puquy mita  Otoño Estación donde las plantas pierden follaje
 Chiri,qasa mita  Invierno La naturaleza descansa, recupera energía
SIQIKUNA KUCHUSCHAQ

Tawakuchu: Suytu tawakuchu: Ruyru: redondo Kimsa


cuadrado kuchu:triángulo
Rectángulo

Chuqu:cono
Tuqurumuyu:cilindro Suytu:ovoide Machina:cubo

RUWAY SIQINCHIKKUNA

Qiwi: curva Wichqasqa qiwi:curva cerrada Chiqan kinray:línea


recta

Wachi:Flecha Qiwiqiw
Wiksu kinray:Línea chueca i: Zigzag
PINKIY AYUNKAY

ÑAWINCHAYKUY HINASPA QILLQAYKUY INTIWATANAKUNATA

Inti watana punchawchaqninchik ñawinchaykuna

Amawta: Lucho, imay pachataq kachkan?

Lucho: pusaq achkiq pacha chusaq tullmiyuq

Amawta: Juvenal, imay pachataq kachkan?

Juvenal: Huk chisinkuy pacha kimsa chunka kimsa tullmiyuq

Amawta: Danha, imay pachataq kachkan?

Danha: suqta tutaykuq pacha chunka pichqa tullmiyuq

YAPAYMANTA, QICHUYMANTA, MIRACHIYMANTA, RAKIYMANTA RIMAYKUNA

3+3 = 6

Amawta. Edith, haykataq kimsaman kimsa yapasqa?


Edith: kimsaman kimsa yapasqa, qun suqta utaq suqtata

10+ 5=15

Amawta: Carmen
?

10- 6 = 4

Amawta: Husiy, haykataq chunkamanta suqta qichusqa puchun?

Husiy: chunkamanta, suqta qichusqa, puchun tawa

20-6= 14

Amawta: Eli
?

2x 3 =6

Amawta: Carlos, haykataq iskay kimsa kutikama mirachisqa qun?

Carlos: iskay, kimsa kutikama mirachisqa, qun suqta utaq suqtata

3x6= 18

Amawta: Carmen:
?

10/5=2

Amawta: Sabino, haykataq, chunka pichqaman rakisqa?

Sabino: chunka, pichqaman rakisqa, rakikun iskaykama

25/5=5

Amawta: O liverio:
?

WAYRANTAKAMA RIMAYNINCHIKPA UTAQ WAQRUHUNUNCHIKPA YUPAYNINTA QUNAPAQ

066-374251

Amawta: Imaytaq wayrantakama rimayniykipa yupaynin?


Julia: chusaq, suqta chunka suqtayuq,kimsa chunka qanchisniyuq,tawa chunka iskayniyuq,
pichqa chunka hukniyuq.

064-924567

Amawta: Rumi:
?

WAQRUHUNUPA YUPAYNINKUNA

985695339

Amawta: Jose, imaytaq waqruhunuykipa yupaynin?

Jose: isqun, pusaq chunka pichqayuq,suqta chunka isqaunniyuq,pichqa chunka


kimsayuq,kimsa chunka isqunniyuq.

966908248

Amawta: Yetsi:
?

PAQARIMUSQAYKIMANTA WILLAKAMUY

Amawta: Luis; Ima punchawpitaq, ima killapitaq, ima watapitaq paqarirqanki?

Luis: Ñuqaqa chunka punchaw aymuray waranqa isqun pachak qanchis chunka watapin
paqarirqani.

Amawta:

Amawta: Yachaq; Ima punchawpitaq, ima Yachaq:


killapitaq, ima watapitaq paqarimurqanki?

PINKIY AYUNKAY

INTIWATANATA QAWASPA, TAPUKUSQAYKUNATA KUTICHIMUY


Amawta: Yachaq, imay pachataq kachkan?

Yachaq: .....................................................................................................

Amawta: Yachaq, imay pachataq kachkan?

Yachaq: .....................................................................................................

Amawta: Yachaq, imay pachataq kachkan?

Yachaq: .....................................................................................................

PAQARIMUYKUNAMANTA TAPUKUYKUNATA KUTICHIMUY

Amawta:Yachaq,Qam, Ima punchawpitaq, Yachaq:


ima killapitaq, ima watapitaq, paqarirqanki?

Amawta: Yachaq, Ima punchawpitaq, ima Yachaq:


killapitaq, ima watapitaq, mamayki
paqarirqa?

Amawta: Yachaq, Ima punchawpitaq, ima Yachaq:


killapitaq, ima watapitaq, taytayki paqarirqa?

Amawta: Yachaq, Ima punchawpitaq, ima Yachaq:


killapitaq, ima watapitaq,paya mamayki
paqarirqa?
Amawta: Yachaq, Ima punchawpitaq, ima Yachaq:
killapitaq, ima watapitaq, machu taytayki
paqarirqa?

Amawta: Yachaq,Ima punchawpitaq, ima Yachaq:


killapitaq, ima watapitaq, turiyki/wawqiyki
paqarirqa?

Amawta: Yachaq,Ima punchawpitaq, ima Yachaq:


killapitaq, ima watapitaq, ñañayki/paniyki
paqarirqa?

WAYRANTAKAMA RIMAYNINCHIKPA UTAQ WAQRUHUNUNCHIKPA YUPAYNINTA


ÑAWINCHASPA QILLQAY.

Amawta: Yachaq, imaytaq wayrantakama Yachaq:


rimayniykipa yupaynin?

WAQRUHUNUPA YUPAYNINKUNA

Amawta: Yachaq, imaytaq waqruhunuykipa Yachaq:


yupaynin?

Amawta: Yachaq, imaytaq mamaykipa Yachaq:


waqruhununpa yupaynin?

Amawta: Yachaq, imaytaq taytaykipa Yachaq:


waqruhununpa yupaynin?

KAY YAPAQ, QICHUQ, MIRACHIQ, RAKIYKUQ YUPANAKUNATA QILLQAYKUY


13+3 =16

Amawta: Yachaq, haykataq chunka Yachaq:


kimsaman kimsa yapasqa?

20+ 5=20

Amawta: Yachaq, haykataq iskay Yachaq:


chunkaman pichqa yapasqa?

20- 6 = 14

Amawta: Yachaq, haykataq iskay Yachaq:


chunkamanta suqta qichusqa puchun?

32-6= 26

Amawta: Yachaq, haykataq kimsa chunka, Yachaq:


iskaymanta suqta qichusqa puchun

4 x 3 = 12

Amawta: Yachaq haykataq tawa, kimsa Yachaq:


kutikama mirachisqa qun?

6x6= 36

Amawta: Yachaq haykataq suqta, suqta Yachaq:


kutikama mirachisqa qun?

15/5=3

Amawta: Yachaq, haykataq, chunka Yachaq:


pichqayuq, pichqaman rakisqa?

35/5=7

Amawta: Yachaq, haykataq,kimsa chunka Yachaq:


pichqayuq, qanchisman rakisqa?

PUNCHAWNINCHIKMANHINA YUPANATA QILLQAYKUY

Kanan ima punchawpitaq kachkanchik?

Kanan ima killapitaq kachkanchik?

Kanan ima watapitaq kachkanchik?

YUPAYCHASQANTA CHURAYKUY CHAYMANTA YUPAYMANHINA QILLQAYKUY.

Qanchis chunka pusaqniyuq

Pachak iskay chunka pichqayuq

Isqun waranqa pachak pichqa chunkayuq

Kimsa pachak, tawa chunka pichqayuq


waranqa, pusaq pachak iskaychunka
qanchisniyuq.

398,640

89,600

9849

ISKAY PINKIY AYUNKAY

MAÑASQAYMANHINA YUPANATA QILLQANKI

Haykataq umayki? Hukllam utaq chulllallan umayqa

Haykataq simiyki?

Haykataq sinqayki?

Haykataq sinqayki uchkun?

Haykataq ñawiyki?

Haykataq makiyki?
Haykataq silluyki makiykipi?

Haykataq chakiyki?

Haykataq silluyki chakiykipi?

Haykataq silluyki chakiykipiwan makiykipi?

Haykataq rinriyki?

Haykataq rinrikiypa uchkunkuna?

Haykataq llapallan kurkunki uchkukuna?

WARMI QARI TINKUQKUNAPA WARMA CHURI AYLLUNKUNA

HUSIY KARMIN

( Inti) ( killa)

1°YENI 2°TOMAS 3°MARÍA 4°CARLOS 5°JULIA 6° MAXIMA

I. AYLLUYKUNAPA YUPANANTA QILLQAYKUY

Hayataq Tumaspa paninkuna? Tawam paninqa

Haykataq Maksimapa turinkuna?

Haykataq Yinitpa turinkuna?

Haykataq Husypa churinkuna?

Haykataq Karminpawawankuna?

Haykataq Husypa warmi churinkuna?

Haykataq Karminpa qari wawankuna?

Haykataq Husiypawan karminpa wawa


churin?
Haykataq Karkuspa wawqinkuna?

Haykataq Yinitpa ñañankuna?

II. AYLLUKUNAPA WATANTA QILLQAYKUY

Husiypa (48) Tawachunka pusaq watayuq

Karminpa(44) watayuq

Yinipa(25) watayu
q

Tumaspa(22)
watayuq

Maryapa(20)
watayuq

Karluspa(17)
watayuq

Hulyapa(14)
watayuq

Maksimapa(11)
watayuq

III. AYLLUYKIKUNAMANTA YUPANATA QILLQASPA TUKUPAYKUY

Haykataq mamaykipa watan?

Haykataq taytaykipa watan?

Haykataq paniykikuna utaq turiykikuna?

Haykataq turiykipa watan?

Haykataq ñañaykipa watan?


Haykataq wawqikipa watan?

Haykataq taytakuchapa?

Haykataq mamakuchapa watan?

MORFEMAS FLEXIVOS DE PERSONA POSEEDORA EN LA LENGUA QUECHUA

Son elementos que establecen una relación de posesión o pertenencia entre la persona,
animal o cosa, nominado por el sustantivo. Estos morfemas son equivalentes a los adjetivos
posesivos del español, y son utilizados en género masculino y femenino.

Personas Morfemas flexivos de persona Equivalencia


poseedora

1° persona -y mi

2° persona -. -yki / -ki tu, de usted

3° persona -n su ( de él o de ella )

1° persona plural(I) -nchik nuestro, nuestra

1° persona plural( E) -yku nuestro, nuestra

2° persona plural - ykichik/ -kichik de ustedes

3° persona plura -nku de ellos(ellas)

Cuando la raíz nominal termina en una vocal, los sufijos de persona poseedora se adhesiona
directamente, para indicar posesión o pertenencia de algo.

QUECHUA ESPAÑOL

Wasiy Mi casa

Wasiyki Tu casa

Wasin Su casa
Wasinchik(I) Nuestra casa/Casa de todos nosotros

Wasiyku ( E) Nuestra casa/ Casa solo de nosotros

Wasiykichik Casa de ustedes

Wasinku Casa de ellos (ellas)

Si la raíz nominal termina en una consonante, se debe adhesionar el sufijo incorporante /–ni/
antes de la marca de la persona poseedora, para indicar posesión o pertinencia.

QUECHUA ESPAÑOL

Atuq-ni-y Mi zorro

Hampiq-ni-yku

Yawar-ni-yku

Kuchus-ni-yku

QAMPAS QILLQAYKUY

ESPAÑOL QUECHUA

Mi chakra Chakray

Mi hermano

Tu comida Mikuyniyki

Tu esófago

Su vena Sirkan

Su corazón

Pantalón de todos nosotros Waranchik

Familia de todos nosotros

Gallina solo de nosotros wallpayku

Perro solo de nosotros

Hígado de ustedes kichpanniykichik


Pulmón de ustedes

Falda de ellas Walinku

Olla de ellos

RIMAYKUNA

Amawta: Julia, pipataq kay pachan? Julia: Ñuqapa pachaymi

Amawta: Jose, ñuqanchikpa yachay wasinchikchu? Jose: Arí, ñuqanchikpa yachay wasinchikmi

Amawta: Doris,qamkunapa mankaykichikchu? Doris:

Amawta:Javier,paykunapa ayllunchu? Javier:

Amawta:Richar, qampa warmiykichu? Richar:

Amawta: Manuel:Ñuqaykupa mikuyniykuchu? Manuel:

Amawta:Rumi, qampa wasiykichu? Rumi:

PINKIY AYUNKAY

PERSONA POSEEDORA

QUECHUA ESPAÑOL

Kiraw-ni-nku Cuna de ellos

Kuntur-ni-nchik

Ispay-ni- yku

Hayaq-ni-nchik

QAMPAS QILLQAYKUY

ESPAÑOL QUECHUA

Mi profesor Yachachiqniy

Tu remedio

Su colegio
Animal de todos nosotros

Gato solo de nosotros

Vena de ustedes

Sombrero de ellos

RIMAYKUNA

Amawta:Beti,rurunniykichu mana allin kachkan? Beti:

Amawta:Amira,chakinchu nanachkan? Amira.

Amawta:Saul, ñuqapa quqawniychu? Saul:

Amawta: Sali, qampa waraykichu? Sali:

Amawta:Guti, paypa istallanchu? Guti:

SUFIJO FLEXIVO PLURALIZADOR /-kuna/

El morfema /-kuna/, se le conoce como sufijo flexivo por excelencia, porque al adhesionarse
a las bases nominales (seres, cosas u objetos), cumple la función de pluralizador informativa o
referencial de tercera persona. Equivale al pluralizador del español “s” y “es”

Qeuchua(singular) Español ( singular) Quechua (plural) Español( plural)

Wasi Casa Wasikuna Casas

Chuku Gorro Chukukuna Gorros

Manka Olla Mankakuna Ollas

Qapsan Pulmón Qapsankuna Pulmones

Ñachqa Peine Ñachqakuna Peines

Español(Singular) Quechua(singular) Español (plural) Quechua ( plural)

Camino Ñan Caminos Ñankuna

Papel Yuraq rapi Papeles

Piedra Rumi Piedras

Anillo Siwi Anillos


Cama Kawitu Camas

Cuchillo Tumi Cuchillos

Camisa. Anaku Camisas.

Médico Hamiti Médicos

Olla Manka Ollas

Aguja Awqa Agujas

CHULLAPI RIMAYTA ACHKA RIMAYMAN TIKRAY

Quechua (singular) Quechua (plural)

Amawta hatun rumita huñuchkan. Amawta hatun rumikunata huñuchkan.

Hampiq unquqta hampichkan.

Wasimasiy uywata michichkan.

Mamaymi uchuta rantikuchkan.

Sipasmi tantata rantikun.

Tayta Jose allpata tikrachkan.

CHULLAPI TAPUKUSQAYTA ACHKANPI KUTICHIMUY

Pregunta en singular Contestar en plural

Elizabeth: Carmen, amawtachu hatun rumita Carmen: Arí, amawtam hatun rumikunata
huñuchkan? huñuchkan.

Mario: Enma,hampiqchu unquqta Enma:


hampichkan?

Amawta:Lisbeth,wasimasiychu uywata Lisbeth:


michichkan?

Oliverio: Hernan,Mamaykichu uchuta Hernan:


rantikuchkan?

Fortu:Victor,Sipaschu tantata rantikun? Victor:

Alberto: Rolando,tayta Joseychu allpata Rolando:


tikrachkan?
SUFIJOS FLEXIVOS PLURALIZADORES POSESIVAS /-nchik/, /-yku/, /-ykichik/
y /-nku/

Son morfemas flexivos pluralizadores posesivos, porque al adhesionarse a las raíces nominales
indican posesión o pertenencia de los seres u objetos.

Singular Traducción Plural Traducción

Ayllu Familia Ayllunchik Nuestra familia

Sacha Árbol Sachayku

Hampi Remedio Hampiykichik

Qura Hierba Quranku

CHULLAPI RIMAYTA ACHKA RIMAYMAN TIKRAY

Quechua (singular) Quechua (plural)

Ñuqapa aylluy chayarqamun. Ñuqanchikpa ayllunchik chayarqamun.

Ñuqapa sachay chakirqun. Ñuqaykupapa sachayku chakirqun.

Qampa kuchiyki untichkan. Qamkunapa kuchiykichik untichkanku.

Paypa misim ukuchata hapirqun Paykunapa misinku ukuchata hapirqun.

CHULLAPI TAPUKUSQAYTA ACHKANPI KUTICHIMUY

Quechua (singular) Quechua (plural)

Alberto: Samuel,qampa aylluykichu Samuel:Arí ñuqaykupa aylluykun


chayarqamun? chayarqamun.

Rumi: Dhana,paypa sachanchu chakirqun? Dhana:arí paykunapa sachankum


chakirqun.

Dionicio:Pepe,qampa kuchiykichu untichkan? Pepe:Arí, ñuqaykupa kuchiykun untichkan.

Amalia: Eli,paypa misinchu ukuchata Eli: Arí, paykunapa misinkum ukuchata


hapirqun? hapirqun.
PINKIY AYUNKAY

Singular Traducción Plural(-kuna) Traducción

Cuchara Ñan Cucharas Ñankuna

Sarten Sartenes

Cuaderno Cuadernos

Puntero Punteros

Borrador Borradores

Lapicero Lapiceros

Frazada Frazadas

Reloj Relojes

Pantalón Pantalones

Animal Animales

CHULLAPI RIMAYTA ACHKA RIMAYMAN TIKRAY

Quechua (chullachaq:singular) Quechua (achkachaq:plural /-kuna/ )

Mama Marya wallpaman sarata qaran. Mama Marya wallpakunaman sarata


qaran.

Tayta Edi wasita pichachkan.

Ñuqam hampita upyachkani.

Paymi waqruhunuta rantichkan.

Warmi qispichiqmi wiksayuqta kimpachkan.

CHULLAPI TAPUKUSQAYTA ACHKANPI KUTICHIMUY

Pregunta en singular Contestar en plural/-kuna/)

Tania: Linder, Mama Maryachu wallpaman Linder:mama Maryam wallpankunaman


sarata qaran? sarata qarachkan

Carlos: Tatiana,tayta Edichu wasita Tatiana:


pichachkan?

Sofia: Acxel,unquqchu hampita upyachkan?. Acxel:

Chelo:Teo,Paychu waqruhunuta rantichkan? Teo:

Hamiti:sipas, warmi qispichiqchu wiksayuqta Sipas:


kimpachkan?

SUFIJOS FLEXIVOS PLURALIZADORES /-nchik/, /-yku/, /-ykichik/ y /-nku/


POSESIVAS

Singular Traducción Plural Traducción

Yaku Agua Yakunchik

Allpa Tierra Allpayku

Kachi Sal Kachiykichik

Kawsay Cereal Kawsayninku

Wasimasi Vecino Wasimasinchik

Utulu Gallo Utuluyku

CHULLAPI RIMAYTA ACHKA RIMAYMAN TIKRAY

Quechua (singular) Quechua (plural)

Paypa utulun takichkan. Paykunapa utulunku takichkan.

Ñuqapa yaku timpuy chirirqun.

Ñuqapa wasimamasiy waqachkan.

CHULLAPI TAPUKUSQAYTA ACHKANPI KUTICHIMUY

Quechua (singular) Quechua (plural)

Primi: Ariana,paypa utulunchu takichkan? Ariana: Paykunapa utulunkum takichkan.

Amawta:Sofia;ñuqapa yaku timpuychu Sofia:


chirirqun?
Juvenal: Carlos, ñuqapa wasimamasiychu Carlos:
waqachkan?

Achakala: kurkunchikkunapa rakiyninmanta, qawan chaymanta ukunninmanta


rimaynin
Uma = cabeza Marqana = brazo
Qichipra = pestaña pichu = tibia
Tunquri = nuez de garganta
Tuqay = saliva
Uma putu = cráneo
Rukana = dedo
Waqsa = colmillo
Sillu = dedo
Chukcha = cabello
Runtu, quruta = testículo
Kunka = cuello
Wallwa = axila
Simpa = trenza
Qaparinqnin = páncreas
Matanqa/matanka = nuka
Wasa tullu = espinazo
Urku = frente
Ñawi ruru = pupila
Wasa = espalda
Chaka = cadera
Uma qara = cuero cabelludo
Ñati ukun = entrañas
Qasqu = pecho
Ñutqu = seso
Suqu = cana
Witqi, wiqti = legaña
Ñuñu, kimchu = seno
Yawar = sangre
Rinri = oreja
Hayaq = bilis
Wiksa = estómago
Saqru = esqueleto
Rinri llika = tímpano
Sullu = feto, aborto
Waqta tullu = costilla
Wira = grasa
Pullurki, qiñipay = cejas
Sapra = barba, bigote
Pupu, puputi = ómbligo
Ñuti = moco
Qichipra, chipiqyaq= pestañas
Samay = respirar
Rikra = hombro
Millputi = esófago
Uya = cara
Qamay = pujar
Chaka rikra = clavícula
Ñiqwin/chilina = médula espinal
Puya = pómulo Anku = nervio
Qarmin = omóplato Ispay puru = vejiga
Wirpa = labio superior Chunchul, chunchuli = tripa
Wiqaw = cintura Aqalli = entrañas, intestinos.
Sirpi = labio inferior Llañu aqalli = intestino delgado
Siki = trasero Raku aqalli = intestino grueso
Simi = boca Uquti, uqiti = ano, recto
Chanka = pierna Aka = excremento
Qallu = lengua Lani, ullu, pisqu, qari kaynin = pene
Chaka tullu = Fémur Sirka = vena
Kiru = diente Uquti = recto
Muqu = rodilla Sunqu = corazón
Waqu = muela Qapsan, surka = pulmón
Muqu piruru = rótula Kichpan, kukupi = hígado
Aycha = carne Rurun = riñón
Chaki sinqa = canilla Hayaq = hiel
Qara = piel Chilina = tuétano
Tayku = talón Ispay = orina
Sunka = barba Ispay puru = vejiga
Chaki = pie Chunchul, chunchuli = tripa
Rinri wira = cerilla Aqalli = entrañas,
Chaki anku = tendón de Aquiles Raku aqalli = intestino grueso
Wiqi = lágrima Uquti, uqiti = ano, recto
Kuchus = codo Aka = excremento
Ñawi = ojo Raka, chupi, warmi kaynin=vulva ,vagina
Maki = mano Raka llika = himen
Siki tullu = coxis Utapin = placenta
Maki tullukuna = huesos de la mano Yuma = semen
Siki papa = nalga Kisma = útero
Kakichu = mentón Kismapa muhun = ovario
Maki pampa = palma de la mano Raka kakara = clítoris
Siki chupa = pantorrilla Maqa tullu = húmero
Qunqur tullu , muqu piruru = rótula Qasqu tullu = dorsal

VOCABULARIO: OBJETOS Y UTENSILIOS DEL HOGAR

Aswana - olla grande Tuqtu - tostador

Manka - olla Tuqu - ventana

Maqma - vasija grande Tullqa - fogón

Mati, putu - plato Uchu - ají

Kawitu - catre Miskichana - azucarero

Puñuna - dormitorio Urpu - tinajón

Tika - adobe Wislla - cucharón

Yaku - agua Waska - soga

Tiyana - asiento Tawna - bastón

Yanamanka - hollín Yanta - leña

Ichu - paja Qawiña - mojinete

Kiraw - cuna Karka - bosta, sucio

Kachi - sal Nina - candela

Kachi churana - salero Puti - candado

Miskiq - sazonador, carne, quesillo Chatu - cántaro

Maray - batán Pirqa - pared


Qulluta - mortero Ñaqcha - peine

Patarki - mesa Qara - pellejo, piel

Puyñu - porongo Kallana - tostadora

Pichana - escoba Sulluna - cerradura

Pukuna - soplador Tiqsi - cimiento

Punku - puerta Qata - frazada, cobija

Wasi - casa Kuchu - rincón

Yanuy wasi - cocina Wayuna - colgados

Yanuq - cocinero Suysuna - colador, tamiz

Qiru - vaso, tronco, madera Sañu - teja

Sansa - braza, candela Marka - granero

Tiqtina - sartén Pacha - ropa, vestido

Latapa - trapo Chaqlla - carrizo trenzado

Puyñu - cántaro Suysuna - cernidor

Wisku - cuchara Wiskucha - cucharita

Qutaq - taper Puksuñi - posillo


UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN CRISTÓBAL DE HUAMANGA

FACULTAD DE CIENCIAS DE LA EDUCACIÓN

DEPARTAMENTO ACADÉMICO DE LENGUAS Y LITERATURA

ÁREA DE LINGÜÍSTICA QUECHUA

Dr. Máximo Orejón Cabezas

MORFEMAS FLEXIVOS DE CASO

Es una categoría flexiva compleja en quechua, pues, por un lado señala las funciones
gramaticales del nominal, desempeñando funciones de sujeto, objeto directo e indirecto,
benefactivo, etc.; por otro lado señala una serie de espacios temporales, cuyos valores
dependen del significado y valor semántico de los verbos y de la frase nominal que interviene
en la oración. Entre los morfemas tenemos: /-o/, /-ta/,/-man/, /-manta/, /-pa/, /-pi/,/-
paq/,/wan/, /-kama/, /-rayku/, /-pura/, /-ni/nta/, /-hina/

1.- CASO NOMINATIVO /-O/. Es el caso del sujeto, que no lleva ninguna marca. Lo representa
con el signo vacío; es decir, a la raíz no se adhiere ningún sufijo.

Chay urusqa papa ……………………… Los árboles se amarillaron…………

Kuyayllapaq urpi……………………………………….. Muru pillpintu……………………….

2. CASO ACUSATIVO /-TA/ Marca el término de la acción como objeto directo o complemento
de un verbo transitivo, forma igualmente adverbios sobre la base de adjetivos, cuantificadores
y marca de tiempo. Equivale: por la, a, al, a la, etc.
O.D O.I ADVERBIO

Hampita………………………. Payta………………………. Wayquta…………………………

Yuraq latapata………………… Paykunata……………….. Waklawta…………………………

Mamay uywakunata michichkan:…………………………………………………………………….

Amawta: Husiy, hampitachu kawsaykunapaq rantimuchkanki?

Husiy:...............................................................................................................................................

3. CASO ILATIVO/-MAN/ Es el caso que puede señalar objeto directo, o la dirección de la


acción hacia alguna meta en el espacio y tiempo, dependiendo de la naturaleza del verbo. Es
equivalente: a, hacia, por, sobre, en, según, encima, de, etc.

DIRECCIÓN MOTIVO TIEMPO

Llaqtayman…………………… yantaman………………………. Chisiman…………………….

Hatun Yachay Wasiman………… Yuyuman………………………… Killaman……………………

Tayta Francisco llaqtaman illachkan.

Amawta: Lidia, imamantaq tayta Francisco llaqtaman illachkan?

Lidia:................................................................................................................................................

4.CASO ABLATIVO /-MANTA/Este sufijo indica dirección, origen, tiempo, procedencia,


materia, causa, y es conector. Es equivalente a : de, desde, del, de la, acerca de, concerniente
a, en vez de, en reemplazo, después de,, porque, etc.

ORIGEN MATERIA TIEMPO

Yunkamanta........................................Saramanta…………………………….Chisimanta…………

PROCEDENCIA CONECTOR

Wayra rimana wasimanta……………………….. Qipamanta…………………………………

Taytaypa wawqinmi huklaw llaqtamanta chayarqamun.

Amawta: Julio, Imakunamanta ruwastaq chay qanchis muhu aqa?

Julio:................................................................................................................................................

5. CASO GENETIVO /-PA,-P/ Expresa relación de propiedad, posesión o pertenencia entre una
cosa poseída y un poseedor. Es equivalente a: de, del, de la, de los,de las, etc.

Paniypa………………………… Wawqiypa…………………………. Yanaypa……………………

Hampiwaqniypa……………….. Qampa…………………………… Sunquypa………………….


Yachaqkunam runakunapa sasachakuyninta quqarichkan…………………………………………..

Amawta: Carlos;wasiykipa sumaq punkuchanchu kay?

Carlos...............................................................................................................................................

6.CASO LOCATIVO /-PI/ Establece una relación de ubicación , circunstancia u ocasión en el


tiempo y espacio.Equivalente a: en , en el,etc.

Yakupi…………………………… Hampipi………………………. Mikuypi……………………….

Warmachaman hampita yaku timpuchapi upyachiy.…………………………………………….

Amawta: Carmen, imapas hampitaqa yaku timpuchapin upyachinayki?

Carmen............................................................................................................................................

7. BENEFACTIVO/-PAQ/

Expresa provecho o daño de la acción verbal, asimismo indica el uso de la utilidad. Es


equivalente a: para, a fin de que, próximo a, por, etc.

Warmiypaq………………………………..waylispaq……………………………………………...

Husiymi yananpaq anchata llamkan………………………………………………………………..

Amawta: Rumi, KayHatun Yachay wasipi tukuruspayki, maypitaq llamkanki?

Rumi:.......................................................................................................................................

8.INSTRUMENTAL. / -WAN/

Indica la relación de un sujeto con un acompañante o con un objeto que sirve de medio para
la realiozación de una acción. Es equivalente a: con, y, por, acompañado al, etc.

Paywan……………………….. muñawan…………………… rumiwan……………………………..

Kaspiwan……………………... hampi qurawan……………. taytaywan…………………………….

Chay chakinta hampi qurakunawan aywiramuy…………………………………………………

Amawta:Primi, Qam aylluykikunawanchu wasiykipi yachanki?

Primi:...............................................................................................................................................

9.TERMINATIVO /-KAMA/

Indica el límite por medio el cual se extiende la acción, ya sea en el tiempo o espacio en que
suscita algo..Es equivalente a : hasta, hasta que, mientras.

Ñankama……………………….uraykama…………………….. llaqtankama………………………

Wakkama……………………… muqunkama………………… wasankama………………………


Profesional kanaykama churmichakusaq……………………………………………………...........

Aamwta: Dana, maykamataq warma yanaykita pusarqanki?

Dana:...............................................................................................................................................

10. CAUSAL /- RAYKU/

Indica la causa o motivo de una acción por el que se ejecuta algo. Es equivalente a: por, por el,
por la, a causa de, ,etc.

Aylluyraykun……………………………… por los campesinos ………………………………..

Qumpayniyrayku……………………………… runamasinchikrayku………………………………

Taytaqa ñuqaykuraykun anchata llamkan.

Amawta. Jose, Taytayki pikunaraykutaq anchata tuta punchaw llamkan?

Jose:.................................................................................................................................................
.....

11. INTERACTIVO /-PURA/

Indica grupo de seres u objetos unidos por algún vínculo, excluyendo a cualquier elemento
que no tenga sus características. Es equivalente a: entre, sólo entre.

Warmipura…………………………………….. Qupintiyaqpura…………………………………….

Llaqtapura……………………………………… suwapura purinku…………………………………

Ñuqanchikpuralla imapipas yanapanakusun…………………………………………………………

Amawta:Juvenal, Qamkunapulllachu llapa runakunata kunamurqanchik?

Juvenal:............................................................................................................................................
.....

12.TRANSITIVO / -NTA/ Es un sufijo que indica trayectoria, circulación o ubicación de algo


sobre la superficie de algún otro objeto; asimismo, indica una acción en perfjuicio o
beneficio.Es equivalente: a su, por el, por a través de, sobre, por medio de, etc.

Chawpinta…………………………..kuchunta……………………Ñanninta……………

Umanta………………….wasa tullunta…………………………. Wiqawninta muqarun…………...

Yaw, musu wak chakra kuchunta purichkan.

Amawta: Ariana; Pitaq wak chakra chawpinta purichkan?

Ariana:…………………………………………………………………………………………………
13. COMPARATIVO /-HINA/ Es un sufijo que designa al término de una comparación,
estableciendo relaciones de semejanza y no así de identidad. Es equivalente a: como

Qarihina…………………… Ñuqahina……………………….Hampiqhina………………………….

Wak runaqa qamkunahina qupintiyaq kasqaku.

Amawta: Chantal, chay yachaqkuna qamhinachu kanku?

Chantal:...........................................................................................................................................
......

HUK RIMAY

Amawta: Qam, maymanta chayaramunki Musu: Ñuqaqa yunkamanta chayaramuni

Amawta:Mayman richkanki Musu: Kinrayllamanmi

Amawta:Takiyta yachanki Musu: Arí puramintita

Amawta: Sapallaykichu takinki Musu: tayatwanmi, paypa wasinpin takiniku

PINKIY AYUNKAY

Sutiy…………………………………………………………………………………………………

Traduzca y subraye los sufijos de caso nominativo

Chay miski tanta ………………………………….Sipas wiksayuq kachkan…………………………

Machucha ñakarichan……………………………………..Qam tuta purinki…………………

Tayta mana rimanchu……………………………………Killa tukuyta kutimunki………………….

2. Traduzca y subraye los sufijos de caso acusativo

Hampi qurata……… ………… Qamkunata……………….. Chawpita………………………….

Kawituta……………………… Nuqanchikta…………………Hanayta………………………….

Patarkita……………………… Unquqta……………………..Chisiykuqta………………………….

Unkuta………………………. Ñakariqta………………….. Punchawta…………………………..

Siwita………………………. Yaway apayuqta…………… Puquyta……………………………..


Tikata……………………….. Tisisniyuqta……………….. Killata……………………………...

Tayta ruñayraq paqarin tutapay tuta kutimunqa …………………………………………………

Chay warmata waqaychay…………………………………………………………………………….

Amawta warmakunata allinta yachachin……………………………………………………………..

Allin mikuyta, chuya yakutam upyanaykichik………………………………………………………..

3. Traduzca y subraye los sufijos de caso ilativo

Mayuman……………………….. Kawsayman……………………..Paqarinman………………….

Urquman……………………….. Yakuman……………………….. Minchaman………………….

Wayquman……………………… Tantaman……………………… Ñaqaman…………………….

Musuq llaqtaman……………….. Mikuyman …………………… Hayna punchawman………….

Husiychaqa warminman apachin………………………………………………………………………

Mayu patanman rispa suyawanki……………………………………………………………………...

Unquqman yaku timpuchata hampiyuqta quykuy……………………………………………………

Tuta- tutam wasiyman hamunki imapas sasachakuy willanaypaq…………………………………….

Yachay wasiman imakunapas yachaq hamunki………………………………………………………

Yachasqaymanmi hamunki, ima unquyniykipas qawaykunaypaq…………………………………….

Pukllaqpa qawanman wichiykusqa…………………………………………………………………….

4. Traduzca y subraye los sufijos de caso ablativo

Wantamanta……………………….. Qurimanta……………………………Minchamanta…………..

Ayakuchumanta…………………….Kawchumanta……………………….Tutamanta………………

PROCEDENCIA CONECTOR

Kinraymanta………………………………. Ñawpaqmanta…………………………………..

Waklawmanta……………………………… Hukmanta………………………………………

Hatun yachay wasimantam kutimuchkani……………………………………………………………

Churiymanta rimarani……………………………… Chupi pusranmanta ruwasqa…………………

Amawta llaqtamanta chayaramun……………………………………………………………………..

Paqarinmanta wayra rimana wasipi rimasaq…..............................................................................


Hampiq musu, limamanta allin yachayninwan hamuchkan………………………………………….

5. Traduzca y subraye los sufijos de caso genitivo

Hampiwaqniypa……………….. Qampa…………………………… Sunquypa………………….

Wawachaypa…………………… Wiksayuqpa…………………….. wiksaykipa………………...

Kimpuqmi runakunapa sasachakuyninta uyarichkan………………………………………………..

Unquchiqmi warmipa utapinninta qurquchkan……………………………………………………….

Amawtam warmakunapa kawsayninta allin ñanman churachkan…………………………………..

6. Traduzca y subraye los sufijos de caso locativo

Hampi wasipi…………………………….. wasikipi hampisayki………………………………….

Hampiqpa wasinqa wak chimpapin………………………………………………………………..

Llamkaq runakunaqa uraypin yachanku...………………………………………………………

Tienes que dar en agua hervida……………………………………………………………………….

A los alumnos enseñan bien en el colegio……………………………………………………………

Muchos campesinos están padeciendo en el hospital…………………………………………………

7. Traduzca y subraye los sufijos de caso benefactivo

kuraqpaq………………………………… winkuñawipaq…………………………………………

ukuchapaq………………………………. Umanchaqpaq…………………………………………

Churiypaq……………………………….. Wawaypaq…………………………………………...

Chay rurunniyki nanayninpaq pikipichanata yakuta timpuchispa upyay…………………………

Payqa churinkunapaqmi tuta punchaw llamkan……………………………………………………..

8. Traduzca y subraye los sufijos de caso instrumental

Unquqwan……………………. Warminwan…………………qusanwan……………………………

Tú y yo somos amigos………………………………………………………………………………..

Vine a pie……………………………………… Le había cortado con el cuchillo…………………

Conversé con los jóvenes y señoritas del colegio………………………………………………

Hampi qurakunawan sawmaruy………………………………………………………………………


9. Traduzca y subraye los sufijos de caso terminativo

Chunchulninkama……………. sayanankama……………….. unqunankama…………………….

Se había retirado mientras curaba……………………………………………………………………

Yupay pichqakama……………………………………… Mientras me alistaba…………………

Hasta mañana María………………………………….. Pisispanaykama pukllasaq………………..

Tukuy pukllay qawaq kanaykaman lliw hamutaykunata ñawinchasaq………………………………

…………………………………………………………………………………………………………

10. Traduzca y subraye los sufijos de caso causal

Wakchakunarayku……………………………. Unquqkunarayku…………………………………..

Salurniyrayku………………………………….. Qamrayku ñakarini………………………………..

Por nuestros compoblanos………………………….. Por mi madrecita…………………………….

11. Traduzca y subraye los sufijos de caso interactivo

Yachachiqpura…………………………………. Wakchapura huñunakunku……………………….

Entre embarazadas…………………………. Entre señoritas y jóvenes……………………………

Ñuqanchikpuralla imapipas yanapanakusun…………………………………………………………

Qamkunapuralla rimachkankichik……………………………………………………………………

Sipaskunapuralla runakunata yanapachkanku………………………………………………………

12. Traduzca y subraye los sufijos de caso transitivo

Wakninta……………………….chaka rikranta………………………..aqallinta………………..

Wawqinta………………………ñañanta…………………………hichpa turinta…………………

Urayninta tukukuna richkanku…………………………………………………………………….

Wiksantam kuchunqanku wawacha qurqunankupaq……………………………………………..

13. Traduzca y subraye los sufijos de caso comparativo

Sipashina……………………….Payhina…………………………….yanapaqhina………………….

Kuraq ñañaykihinam tutatuta ñawinchaq qatarinayki……………………………………………

Wak musuhinan achikyanayki……………………………………………………………


II. Construya una oración con cada caso de los flexivos.

………………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………………

III. Construya dos diálogos con sufijos de caso

………………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………………

IV. Construya un texto breve relacionado a la especialidad

………………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………………

Você também pode gostar