Você está na página 1de 352

%DITA 8UNTADE'ALICIA


3ECRETARqA8ERALDE0OLqTICA,ING~qSTICA #ENTRO2AMvN0IuEIROPARAA)NVESTIGACIvNEN(UMANIDADES
3ECRETARIA8ERALDE0OLqTICA,ING~qSTICA -!2!3/,,0%:-!24.%: #OORDINADORCIENTqFICODO#)20 -!.5%,'/.:,%:'/.:,%: $IRECTOR4mCNICODE,ING~qSTICA '5),,%2-/2/*/3.#(%:

%STRADA3ANTIAGO .OIA +M!"ARCIA3ANTIAGODE#OMPOSTELA 4FNO  &AX  %NDEREZOELECTRvNICO PAREMIAS CIRPES HTTPWWWCIRPES

!UTOR 4qTULO )33. )33. )3". )3". $, )MPRIME

6ARIOS #ADERNOSDE&RASEOLOXrA'ALEGA  #ADERNOSDE&RASEOLOXqA'ALEGA  8"IBLIOTECAFRASEOLvXICADO#ENTRO2AMvN0IuEIROPARAA)NVESTIGACIvNEN(UMANIDADES    #ADERNOSDE&RASEOLOXqA'ALEGA    #ADERNO #  EURO'RfFICASPICHEL SL

$IRECTOR8ES{S&ERRO2UIBAL 3ECRETARIA-ARqALVAREZDELA'RANJA #/.3%,,/#)%.4&)#/ -ARqALVAREZDELA'RANJA5NIVERSIDADEDE3ANTIAGODE#OMPOSTELA *AVIER#ALZACORTA%LORZA%USKALTZAINDIA2EAL!CADEMIADELA,ENGUA6ASCA -ARIA#ONCAI-ARTqNEZ5NIVERSITATDE6ALnNCIA 8ERMfN#ONDE4ARRqO5NIVERSIDADEDE3ANTIAGODE#OMPOSTELA 'LORIA#ORPAS0ASTOR5NIVERSIDADDE-fLAGA 8OSm-ARqA'vMEZ#LEMENTE5NIVERSIDADEDE6IGO ,UqS'ONZfLEZ'ARCqA5NIVERSIDADEDA#ORUuA -)SABEL'ONZfLEZ2EY5NIVERSIDADEDE3ANTIAGODE#OMPOSTELA NGEL)GLESIAS/VEJERO5NIVERSITmD/RLmANS *OAN-ARTqI#ASTELL)NSTITUTD%STUDIS#ATALANS #ARMEN-ELLADO"LANCO5NIVERSIDADEDE3ANTIAGODE#OMPOSTELA 6ALERII-OKIENKO3ANKT 0ETERB{RGSKII'OSUDfRSTVENNII5NIVERSITET !NTvNIO.OGUEIRA3ANTOS0ORTUGAL &ERNANDO6ARELA)GLESIAS5NIVERSITiT7IEN !LBERTO:ULUAGA/SPINA5NIVERSITiT4~BINGEN #/.3%,,/$%2%$!##). 8ES{S&ERRO2UIBAL ,EOPOLDO#AuIZO$URfN !NA'ARCqA,OZANO #ARME,vPEZ4ABOADA 2AMvN!NXO-ARTqNS3EIXO -ARTA2ODRqGUEZ!uvN -ARqADO2OSARIO3OTO!RIAS #RISTINA6EIGA.OVOA

#ADERNOSDE&RASEOLOXrA'ALEGA REVISTADEINVESTIGACIvNFRASEOLvXICA ESTfREDACTADA ENLINGUAGALEGAPORQUE ENPRIMEIROLUGAR PRETENDEESTIMULA LARECOLLAEINVESTIGA CIvNDAFRASEOLOXqAGALEGAEDAFRASEOLOXqAUNIVERSALEN'ALICIAPEROTAMmNPORQUE FORMAPARTEDUNPROXECTOSOCIALDENORMALIZACIvNDALINGUAPROPIADE'ALICIA)MPOR TANTESFRASEOLvGOSDE%UROPAEDE!MmRICACOLABORANXENEROSAMENTENESTEPROXECTO DEECOLOXqALING~qSTICAPUBLICANDOENGALEGOTRABALLOSINmDITOSNESTAREVISTA QUECHEGA XAGRATUITAMENTEfCINCUENTADOSMfISIMPORTANTESFRASEvLOGOSDOMUNDOE ENINTER CAMBIO ATvDALASBIBLIOTECASUNIVERSITARIASDE%SPAuAE0ORTUGAL#HEGARfTAMmNA TvDALASOUTRASBIBLIOTECASUNIVERSITARIASQUEOSOLICITENENINTERCAMBIO/SN{MEROS ANTERIORES XAESGOTADOS PODENBAIXARSEINTEGRAMENTEENFORMATO0$&DA2EDEEN HTTPWWWCIRPESCDNINDEXHTML #ADERNOSDE&RASEOLOXrA'ALEGA REVISTADEINVESTIGACIvNFRASEOLvGICA ESTfREDACTADA ENLENGUAGALLEGAPORQUE ENPRIMERLUGAR PRETENDEESTIMULARLARECOGIDAEINVESTIGA CIvNDELAFRASEOLOGqAGALLEGAYUNIVERSALEN'ALICIAPEROTAMBImNPORQUEFORMAPARTE DEUNPROYECTOSOCIALDENORMALIZACIvNDELALENGUAPROPIADE'ALICIA)MPORTANTES FRASEvLOGOS DE %UROPA Y DE !MmRICA COLABORAN GENEROSAMENTE EN ESTE PROYECTO DE ECOLOGqA LING~qSTICA PUBLICANDO EN GALLEGO TRABAJOS INmDITOS EN ESTA REVISTA QUE YA LLEGAGRATUITAMENTEACINCUENTADELOSMfSIMPORTANTESFRASEvLOGOSDELMUNDOY EN INTERCAMBIO A TODAS LAS BIBLIOTECAS UNIVERSITARIAS DE %SPAuA Y 0ORTUGAL ,LEGARf TAMBImN A LAS DEMfS BIBLIOTECAS UNIVERSITARIAS QUE LO SOLICITEN EN INTERCAMBIO ,OS N{MEROSANTERIORES YAAGOTADOS PUEDENDESCARGARSEqNTEGRAMENTEENFORMATO0$& DE)NTERNETENHTTPWWWCIRPESCDNINDEXHTML #ADERNOS DE &RASEOLOXrA 'ALEGA REVIEW OF PHRASEOLOGICAL RESEARCH IS EDITED IN 'ALICIANLANGUAGE FIRSTLYBECAUSEITAIMSATPROMOTINGTHECOLLECTIONANDRESEARCHOF BOTH'ALICIANANDUNIVERSALPHRASEOLOGYIN'ALICIA BUTALSOBECAUSEITISPARTOFA SOCIALPROJECTOFNORMALIZATIONOFTHEAUTOCHTHONOUSLANGUAGEOF'ALICIA)MPORTANT %UROPEAN AND !MERICAN PHRASEOLOGISTS GENEROUSLY CONTRIBUTE TO THIS PROJECT OF LINGUISTICECOLOGYBYPUBLISHINGUNPUBLISHEDWORKSIN'ALICIANINTHISREVIEW WHICH IS ALREADY RECEIVED AT NO COST BY FIFTY OF THE MOST IMPORTANT PHRASEOLOGISTS IN THE WORLDAND ASANEXCHANGE BYALL3PANISHAND0ORTUGUESEUNIVERSITYLIBRARIES)TWILL ALSO BE RECEIVED BY THOSE UNIVERSITY LIBRARIES WHICH APPLY FOR IT IN EXCHANGE 4HE PREVIOUSNUMBERS ALREADYSOLDOUT CANBEENTIRELYDOWNLOADEDON0$&FORMATFROM THE)NTERNETATHTTPWWWCIRPESCDNINDEXHTML

0RESENTACIvN
/N{MERODE #ADERNOSDE&RASEOLOXrA'ALEGA CONTACONNOVE ESTUDOSTAXONvMICOSOU FRASEOGRfFICOS,nXICO GRAMgTICADASFRASESFIXASDOPORTUGUnSEUROPEO"REVEPRESENTACIwN DE *ORGE"APTISTA 'RAlA&ERNANDESE!NABELA#ORREIA/CLIXnEAFRASEOLOXrATwPICAESPAvOLA DE $ELFqN #ARBONELL 5NHA VEZ MgIS SOBRE A CORRELACIwN ENTRE PAREMIOLOXrA E FRASEOLOXrA DE -ARINA+vTOVA !S LOCUCIwNSVERBAISNOSDICIONARIOS DE0EDRO-OGORRvN .OTASPARAUNHA ANgLISE COMPARATIVA DAS NOCIwNS DE RESTRICIwN LnXICA E COLOCACIwN DE %VA -ARqA -UuIZ LVAREZ/SDITOSDO$ICCIONARIODEMEJICANISMOSDE3ANTAMARrA DE(ERvN0mREZ0ERIPLO POLAFRASEOLOXrAPORTUGUESAABORDAXELEXICOGRgFICA DE'UILHERMINA*ORGE/ REFRgNMETEORO LwXICOESTUDO COMPARACIwNCONOUTRASLINGUASCASTELgNEFRANCnS EPROPOSTADENOVADENOMI NACIwN DE0ILAR2qO#ORBACHOE7ATMEHRREGELTEN'ESETT6ERSIwNBAIXOALEMgDA#ONSTI TUCIwNDO%STADOALEMgNDE"REMEN4RADUCIwNDETERMOSMONOVERBAIS PLURIVERBAISECOLOCA CIwNSDALINGUAXEXURrDICAAUNHALINGUANONESTANDARIZADA DE*AN7IRRER 3EGUENTRESGLOSARIOSOUTRABALLOSDECOMPARACIvNPLURILING~E 'LOSARIODELOCUCIwNSADVER BIAISDOGALEGOMEDIEVAL DE-ARqALVAREZDELA'RANJA #ASTELgNAHECHO GALEGOAEITO D|ASLOCUCIwNSDEDIFERENTEFORTUNA DE,UIS'ONZfLEZE&IANDOPAREMIAS) GLOSARIOPAREMIOLw XICOMULTILINGEGALEGO PORTUGUnS CASTELgN FRANCnS ITALIANOEINGLnS DE4OMfS0EREIRA'INET #&' S{MASE f HOMENAXE v 1UIXOTE COA )NTERPRETACIwN TEXTOLINGrSTICA DE FRASEOLOXISMOS QUIXOTESCOS DE!LBERTO:ULUAGA!DIDfCTICAESTfPRESENTENAS!CHEGASDAFRASEOLOXrAgDIDgC TICADALINGUAEALITERATURA DE-ARIA#ONCA !SECCIvNDERECADfDIVASRECOLLEOTRABALLODE-ARqA$OLORES"ARBEITO,ORENZO&RASESFEITAS DO#ONCELLODAS.EVES !SECCIvNDE RECENSIvNS ANALIZAUNTOTALDEOITOOBRAS0ORUNHABANDA $ICIONARIODEFRASEOLOXqARUSALIBRODE REFERENCIAS HISTvRICO ETIMOLvXICAS ! "IRIKH 6 -OKIENKO E , 3TEPfNOVA 2EDES LAS PALABRAS EN SU CONTEXTO  $ICCIONARIO COMBINATORIO DEL ESPAvOL CONTEMPORgNEO ) "OSQUE &RASEOLOGrAYMETgFORAASPECTOSTIPOLwGICOSYCOGNITIVOS%-)uESTAE!0AMIES $ICCIONA RIOTEMgTICODEFRASESHECHAS32ODRqGUEZ E$ICCIONARIOFRASEOLwGICODOCUMENTADODELESPAvOL ACTUAL ,OCUCIONES Y MODISMOS ESPAvOLES - 3ECO / !NDRmS E ' 2AMOS  !SINAN ESTAS RECENSIvNS RESPECTIVAMENTE %'UERBEK -)'ONZfLEZ2EY 0"UJfN #-ELLADOE, 'ONZfLEZ4AMmNSECOMENTANTRESTIPOSDERECOLLEITAFRASEOLvXICA 5NHAMARnDEPALABRAS #ONTRIBUCIwNAOLnXICODO-ORRAZO 3#ASTROEOUTROS (ISTORIADUNHAALDEAGALEGA#OAS MANS ENCOL DO LUME 'UNTrN DA #ANIZA -EMORIAS - 2ODRqGUEZ 4RONCOSO E %XPRESIwNS POPULARESDANOSACOMARCA;&ORCAREI=8#OUCEIRO ASINAESTARECENSIvN8&ERRO2UIBAL

%STfNREPRESENTADASNESTEN{MEROAS5NIVERSIDADESDE3ANTIAGODE#OMPOSTELA !#ORUuA OU6IGOADE6ALENCIAEADE!LICANTEDO!LGARVEEDE&ARO0ORTUGAL DE"IELEFELDEDE 4~BINGEN !LEMAuA DE 3 0ETERSBURGO 2USIA E O #OLEGIO DE -ICHOACfN -mXICO  #OLABORATAMmN$#ARBONELL FRASEvGRAFOMADRILEuO E NATURALMENTE OSINVESTIGADORESDO #ENTRO2AMvN0IuEIROPARAA)NVESTIGACIvNEN(UMANIDADES3ANTIAGODE#OMPOSTELA  .A SECCIvN DE NOVAS AN{NCIASE A CELEBRACIvN DO #ONGRESO )NTERNACIONAL DE &RASEOLOXrA E 0AREMIOLOXrAQUETERfLUGAREN3ANTIAGODE#OMPOSTELANOANO)NCL{ENSETAMmNTRES NOTASBREVESSOBRE%52/0(2!3 0AREMIAEO{LTIMON{MERODE0ROVERBIUM&INAL MENTE DfSE CONTA DOS LIBROS E SEPARATAS RECIBIDOS NA 2EDACCIvN DOS #&' v LONGO DESTEANO%STAREVISTAAGRADECEASCOLABORACIvNSRECIBIDASEMAILASQUEXASEANUNCIAN EAGRADECETAMmNAATENCIvNCONQUEARECIBENDIFERENTESINVESTIGADORESE5NIVERSIDA DES DE %UROPA E !MmRICA % COMO OS SEIS N{MEROS ANTERIORES XA ESTfN ESGOTADOS INFORMA QUE SE PODEN BAIXAR qNTEGROS EN FORMATO 0$& DA NOSA PfXINA NA 2EDE HTTPWWWCIRPESCDNCFGCFGHTML

!SCOLABORACIvNSPARAOVINDEIRON{MERODEBERfNESTARNA2EDACCIvNANTESDODE ABRILDO#OMOACONVERSIvNDEFORMATOSENTREDIFERENTESPROCESADORESDETEXTO NONSEMPREmDOADA #&'SOLICqTALLESvSFUTUROSCOLABORADORESQUESEATEuANESTRITA MENTEfSNORMASDEESTILO QUESEINCL{ENvFINALDESTEN{MERO /#ONSELLODE2EDACCIvN

NDICE
%345$/3  ,6!2%:$%,!'2!.*! -ARqA 'LOSARIODELOCUCIwNSADVERBIAISDOGALEGOMEDIEVAL  "!04)34! *ORGE &%2.!.$%3 'RAlAE#/22%)! !NABELA ,nXICO GRAMgTICADASFRASESFIXASDOPORTUGUnSEUROPEO "REVEPRESENTACIwN #!2"/.%,,"!33%4 $ELFqN/CLIXnEAFRASEOLOXrATwPICAESPAvOLA  #/.#! -ARIA!CHEGASDAFRASEOLOXrAgDIDgCTICADALINGUAEALITERATURA '/.:,%:'!2#! ,UIS#ASTELgNAHECHO GALEGOAEITOD|AS LOCUCIwNSDEDIFERENTEFORTUNA  */2'% 'UILHERMINA0ERIPLOPOLAFRASEOLOXrAPORTUGUESA ABORDAXELEXICOGRgFICA +4/6! -ARINA5NHAVEZMgISSOBREACORRELACIwNENTREPAREMIOLOXrA EFRASEOLOXrA  -/'/22.(5%24! 0EDRO!SLOCUCIwNSVERBAISNOSDICIONARIOS -5c):,6!2%: %VA-ARqA.OTASPARAUNHAANgLISECOMPARATIVADAS NOCIwNSDERESTRICIwNLnXICAECOLOCACIwN  0%2%)2!').%4 4OMfS&IANDOPAREMIAS) GLOSARIOPAREMIOLwXICO MULTILINGEGALEGO PORTUGUnS CASTELgN FRANCnS ITALIANOEINGLnS  0b2%:-!24.%: (ERvN/SDITOSDO$ICCIONARIODEMEJICANISMOS DE3ANTAMARrA  2/#/2"!#(/ 0ILAR/REFRgNMETEOROLwXICOESTUDO COMPARACIwNCONOUTRASLINGUASCASTELgNEFRANCnS EPROPOSTA DENOVADENOMINACIwN 7)22%2 *AN7ATMEHRREGELTEN'ESETT6ERSIwNBAIXOALEMgDA #ONSTITUCIwNDO%STADOALEMgNDE"REMEN4RADUCIwNDETERMOS MONOVERBAIS PLURIVERBAISECOLOCACIwNSDALINGUAXEXURrDICAAUNHA LINGUANONESTANDARIZADA  :5,5!'!/30).! !LBERTO)NTERPRETACIwNTEXTOLINGrSTICADE FRASEOLOXISMOSQUIXOTESCOS 



         



 

2%#!$$)6!  "!2"%)4/,/2%.:/ -ARqA$OLORES&RASESFEITASDO#ONCELLO DAS.EVES   2%#%.3).3%")",)/'2!&!   ")2)+( !LEXANDER+ -/+)%.+/ 6ALERII- 34%0./6! ,IUDMILA) $ICIONARIODEFRASEOLOXqARUSALIBRODEREFERENCIAS HISTvRICO ETIMOLvXICAS 0OR%KATERINA'UERBEK   "/315%-5c/: )GNACIO2EDESLASPALABRASENSUCONTEXTO  $ICCIONARIOCOMBINATORIODELESPAvOLCONTEMPORgNEO 0OR-ARqA)SABEL'ONZfLEZ2EY   #!342//4%2/ 3ALVADOREOUTROS5NHAMARnDEPALABRAS #ONTRIBUCIwNAOLnXICODO-ORRAZO2/$2'5%:42/.#/3/ -ANUEL(ISTORIADUNHAALDEAGALEGA#OASMANSENCOLDOLUME 'UNTrNDA#ANIZA-EMORIAS#/5#%)2/ 8OSm%XPRESIwNS POPULARESDANOSACOMARCA;&ORCAREI=0OR8ES{S&ERRO2UIBAL   )c%34!-%.! %VA-ARqAE0!-)%3"%242. !NTONIO &RASEOLOGrAYMETgFORAASPECTOSTIPOLwGICOSYCOGNITIVOS 0OR0ATRICIA"UJfN/TERO   2/$2'5%:6)$! 3USANA$ICCIONARIOTEMgTICODEFRASESHECHAS 0OR#ARMEN-ELLADO"LANCO   3%#/ -ANUEL !.$2b3 /LIMPIADEE2!-/3'ABINO $ICCIONARIOFRASEOLwGICODOCUMENTADODELESPAvOLACTUAL ,OCUCIONESYMODISMOSESPAvOLES0OR,UIS'ONZfLEZ'ARCqA   ./6!3   #ONGRESO)NTERNACIONALDE&RASEOLOXrAE0AREMIOLOXrA   %UROPHRAS   0AREMIA   0ROVERBIUM   ,IBROSESEPARATASRECIBIDOSNA2EDACCIwN  

Cadernos de Fraseoloxa Galega 7,2005,13-40

Glosario de locucins adverbiais do galego medieval1


Mara lvarez de la Granja
Instituto da Lingua Galega-Universidade de Santiago de Compostela Nos ltimos tempos estase traballando no desenvolvemento de ferramentas informticas que permiten un acceso moito mis doado e produtivo ao galego da Idade Media. Refrome, concretamente, ao Tesouro medieval informatizado da lingua galega (TMILG) e ao Dicionario de dicionarios do galego medieval (DDGM), actualmente en prensa. A partir deste ltimo, e co auxilio do primeiro, elaboro un glosario das locucins adverbiais rexistradas polos autores de catorce vocabularios do galego medieval. Palabras clave: fraseografa, locucins adverbiais, galego medieval. There has lately been work on developing computing tools to allow a much easier and more productive access to Medieval Age Galician. I am referring particularly to the Tesouro medieval informatizado da lingua galega (TMILG) and to the Dicionario de dicionarios do galego medieval (DDGM), which is currently being printed. Based on the latter and with the help of the former, a glossary of adverbial idioms registered by the authors of fourteen vocabularies of medieval Galician has been made. Key words: phraseography, adverbial idioms, medieval Galician.

1. A macroestrutura
1.1 O corpus e a seleccin A maior parte dos glosarios do galego medieval dan entrada, ao carn de unidades monoverbais, a expresins pluriverbais fixas, almacenadas como un todo na memoria: locucins (preposicionais, verbais, adverbiais...), compostos sintagmticos, frmulas, refrns... O obxectivo deste traballo agrupar e ordenar un subgrupo desas expresins,
1

Este traballo realizouse no marco dos proxectos Estudio contrastivo sociolingstico e fraseolxico entre o (baixo) alemn e o galego (PGIDIT04PXIA20402PR), financiado pola Xunta de Galicia, e Diccionario de diccionarios histricos galegos, financiado polo Ministerio de Ciencia y Tecnologa (BFF2000-0502) e a Direccin Xeral de Poltica Lingstica da Xunta de Galicia, a travs dun convenio co Instituto da Lingua Galega.

13

Mara lvarez de la Granja

as locucins adverbiais, para contribur ao coecemento do repertorio fraseolxico do galego medieval. As pois, ofrezo unha recompilacin das locucins adverbiais recollidas nos glosarios abaixo indicados, os cales constiten o corpus da primeira edicin do Dicionario de dicionarios do galego medieval (DDGM), coordinado por E. X. Gonzlez Seoane (ordeno os traballos polas referencias que empregarei no meu glosario)2: ACS: Lxico das actas do Concello de Santiago, de Fernando Tato (indito)3. Amigo: Glosario que acompaa a edicin de Jos Joaquim Nunes das Cantigas d' Amigo dos trovadores galego-portugueses. CA: Glossrio do Cancioneiro da Ajuda de Carolina Michalis de Vasconcelos. CE: Vocabulrio Galego-Portugus, extrado da edio crtica das Cantigas d' escarnho e mal-dizer, de Rodrigues Lapa. CN: Glosario includo na obra indita de M. Carme Barreiro A documentacin notarial do concello de Noia (sculos XIV-XVI). Lectura, edicin e lxico. Cronol.: Sobre cronologia do vocabulrio galego-portugus, de Ramn Lorenzo. CSM: Glosario que acompaa a edicin de Walter Mettmann das Cantigas de Santa Maria de Afonso X, elaborado a partir da edicin de Martnez Salazar. CT: Vocabulario de la Crnica Troyana, de Kelvin M. Parker. HT: Vocabulario clasificado de los folios gallegos de la Historia Troyana, de Kelvin M. Parker. LNAP: Glosario do Libro de notas de lvaro Prez, de Fernando Tato. MS: Lxico dos Miragres de Santiago, de M. Carme Barreiro (indito), elaborado a partir da edicin de Jos Luis Pensado. TC: Glosario de La traduccin gallega de la Crnica General y de la Crnica de Castilla, de Ramn Lorenzo, recollido no segundo volume da publicacin. Glosario que acompaa a edicin de Jos Joaquim Nunes das Cantigas d' Amor dos Trovadores galego-portugueses. Vocabulario de gallego medieval en documentos del s. XIII anteriores a 1275 (indito), elaborado por M. de Miguel Clav a partir dos textos editados por Martnez Salazar (Documentos gallegos de los siglos XIII al XVI)4. O DDGM5, cuxa primeira edicin, no momento de redactar este traballo, se atopa na fase final de elaboracin, un dicionario electrnico no que se pretenden reunir as diferentes

Se non se indica nada, debe entenderse que edicin e glosario pertencen ao mesmo autor. Exceptase, polo seu diferente carcter, a Cronologia de Ramn Lorenzo. 3 Vxanse as referencias completas na bibliografa final. 4 Non hai remisins a estas das ltimas obras.

14

Glosario de locucins adverbiais do galego medieval

obras lexicogrficas (publicadas e inditas) que recollen o corpus lxico dos textos medievais galegos ou galego-portugueses. Este dicionario permite, entre outras moitas posibilidades, a localizacin das expresins pluriverbais recoecidas dunha ou outra maneira polos autores dos glosarios e etiquetadas como tales polos creadores do DDGM. O meu traballo realizouse partindo da marcacin manual previa etiquetaxe en XML. Dentro das unidades pluriverbais identificadas non s teen cabida locucins e enunciados fraseolxicos, senn tamn perfrases verbais, construcins con verbo de apoio (dar resposta, fillar pousada...), clixs, etc. De por parte, a sa presentacin e tratamento nos diferentes glosarios moi variable. Poden figurar como lemas, como sublemas ou mesmo en formato de exemplos; nalgns casos ofrcese o significado, a categora gramatical e un ou varios exemplos, mentres que outras veces s se d conta da existencia da expresin. Caben, ademais, presentacins intermedias entre un e outro tipo de tratamento. Tomando como punto de partida este heteroxneo conxunto de expresins, a primeira tarefa consistiu na localizacin das locucins con carcter adverbial. Dado que na maior parte dos casos est ausente a marca categorial adv (deixando xa a un lado as que, ao meu parecer, son etiquetaxes incorrectas), vinme obrigada a facer unha peneira de todas as expresins complexas identificadas nos glosarios6. Insisto en que, hora de presentar as locucins, s traballo coas recoecidas nestes como unidades pluriverbais (dun ou outro tipo) e non realizo unha anlise directa dos textos na procura doutras expresins non includas nos vocabularios. Por outra banda, a maior parte das locucins introducidas recllense, loxicamente, nos textos glosados que serviron de base para a elaboracin das obras lexicogrficas7. Porn, na medida en que nestas obras (ou cando menos nalgunhas delas) tamn se fai referencia ao corpus lxico doutros textos medievais, unha porcentaxe pequena de locucins pode non estar rexistrada realmente nos textos glosados (si, por suposto, noutras obras medievais). Neste traballo non ofrezo regularmente indicacin das distintas fontes nas que se recolle cada unha das expresins. Remito ao DDGM ou ao TMILG8 para a sa localizacin. No que respecta identificacin das locucins adverbiais, empreguei en certos casos un criterio lato, pois dei cabida a expresins que funcionan como modalizadores do enunciado (en forte ora ou sen todo mentir). Tamn inclo cuantificadores que acompaan a verbos e/ou adxectivos (a maravilla), as como locucins (de carcter
5

Para coecer mis datos sobre o DDGM (inspirado no Diccionario de diccionarios de Antn Santamarina) vxase E. Gonzlez Seoane (en prensa). 6 Mis de 8.000, includas, iso si, repeticins e variantes dunha mesma expresin. Lmbrese que empreguei a etiquetaxe manual, dado que, no momento de elaboracin do traballo, a ferramenta informtica anda non me permita realizar buscas por lemas complexos. 7 Exceptase a obra Sobre cronologia do vocabulrio galego-portugus, de Ramn Lorenzo, que non glosa un texto senn que emprega un corpus de referencia moi amplo na procura da documentacin mis antiga do lxico galego-portugus. 8 Tesouro Medieval Informatizado da Lingua Galega (TMILG), que se pode consultar na pxina web http://corpus.cirp.es/tmilg.

15

Mara lvarez de la Granja

adverbial) con casas baleiras, que se caracterizan por ter no seu interior un oco, un baleiro que cmpre encher para que a expresin funcione no discurso: de meu (teu...), desde X tempo a esta parte. De por parte, algunha locucin aparece exemplificada cun fragmento no que a expresin vai seguida de complemento (do tipo de a redor dela). Anda que adoito se interpreta que nestes usos estamos ante locucins preposicionais (a redor de) e non ante locucins adverbiais (ao considerar que a preposicin forma parte da locucin), ao meu entender, de non mis c introdutor do complemento que restrinxe a extensin do ncleo adverbial. O que temos sempre unha locucin adverbial que, como tal, pode empregarse con ou sen complemento. Pola contra, se a expresin ten que combinarse necesariamente cun complemento para aparecer no discurso, considroa locucin preposicional e non a inclo no glosario (en lugar de, en razn de)9. Non introduzo tampouco conectadores lxicos nin outras expresins que en moitos dicionarios (medievais e, no seu caso, modernos) se cualifican como adverbiais, pero que, ao meu entender, pese a seren invariables10, funcionan como adxectivos, normalmente como atributos ou predicativos: en paz ('tranquilo'), en cos (vestido s con roupa interior). Ntese, ademais, que bastante frecuente que unha mesma expresin funcione como adxectiva e adverbial: Et a jente de pee n avia conto (MS, 102.10); entraua enas lides de caualo et aas uezes de pee (TC, 267.51). En casos como este ltimo recollo a expresin e comntoa exclusivamente en relacin ao seu valor adverbial. Debo sinalar, porn, que non sempre doada a caracterizacin funcional dunha unidade (tendo en conta, ademais, a escaseza de exemplos para moitas das locucins). Finalmente, tampouco dou entrada a expresins modais con ment/mente nos que este elemento se grafa separadamente (ient ment, longada mente...). Como se pode deducir dos exemplos anteriores, introduzo expresins de carcter fixo, gardadas como un todo na memoria11, sexan ou non idiomticas, isto , tean ou non valor semntico literal. Con todo, cmpre subliar tamn a dificultade de determinar o grao de fixacin das construcins medievais. O certo que non inclo todas as expresins pluriverbais con valor circunstancial destacadas nos glosarios, posto que algunhas delas parecen ter carcter libre, anda que poidan ser, iso si, expresins altamente frecuentes no discurso: con lealdade, sen sanna. 1.2. A ordenacin As locucins adverbiais ordnanse mediante palabras chave, as cales se dispoen alfabeticamente: CANDO: de quando en quando. De cando en cando.

Ntese que este realmente o criterio que leva a considerar sobre unha preposicin e encima un adverbio: est encima da mesa/est encima vs. est sobre a mesa/*est sobre. En coherencia co anteriormente exposto, considero que encima de non unha locucin preposicional, senn que a preposicin de simplemente o introdutor dos complementos do adverbio encima. 10 A invariabilidade consecuencia lxica da sa forma. 11 Anda que ese todo poida conter no seu interior unha casa baleira.

16

Glosario de locucins adverbiais do galego medieval

CANTO: quanto mais. Canto mis, sobre todo. CARA: de cara. De cara, de fronte, presentando a cara ou a parte de diante. As palabras chave son sempre constituntes das locucins (presentadas na sa forma de cita). A escolla da palabra chave ordenadora de cada locucin responde a un criterio categorial. A xerarqua categorial a seguinte: substantivo, adxectivo, verbo, adverbio, pronome, preposicin. Deste modo, se unha locucin est constituda por unha preposicin, un substantivo e un adxectivo, a palabra chave ser o substantivo (amor en a grand' amor), se est constituda por unha preposicin e un verbo a palabra ordenadora ser o verbo (falir en sen falir)12... No caso de que nunha mesma expresin haxa varias palabras correspondentes categora ordenadora, escollerase como palabra chave aquela de entre elas que apareza en primeiro lugar na locucin (a palabra chave da locucin de dia et de noyte ser da). Se as expresins conteen algn participio, a palabra chave ser o verbo correspondente, salvando que o dito participio funcione tamn como substantivo e poida identificarse como tal na expresin. Deste xeito, a palabra chave de de corrudas ser correr e a palabra chave de de feito ser feito. Como pode observarse, as palabras chave presentan sempre a forma moderna, ags no caso de que non exista un equivalente actual. Neste caso, a palabra chave coincidir coa medieval modernizada na sa grafa. Finalmente, as diferentes locucins dispostas baixo unha mesma palabra chave ordnanse alfabeticamente entre si. 1.3. A lematizacin Unifiquei as expresins que presentan diferentes variantes meramente grficas, optando sempre pola grafa mis prxima lingua moderna (as, por exemplo, en dereito e en dereyto unifcanse en en dereito). Se non existen variantes grficas, presento a locucin tal e como foi lematizada no glosario ou glosarios nos que se recolle13, pero debe terse en conta que os criterios de edicin e / ou lematizacin son diferentes en cada obra (uns modernizan a grafa, outros respctana escrupulosamente, outras fan s pequenas modificacins...). De por parte, lematizo nunha mesma entrada, separadas por comas e ordenadas alfabeticamente, aquelas locucins adverbiais de idntico significado que poden considerarse meras variantes (non-grficas), e inclo unha remisin no lugar que lles corresponde de acordo cos criterios de ordenacin comentados. En principio, recollo s as variantes lematizadas nos glosarios. No entanto, ocasionalmente engadn algunha variante localizada nas citas empregadas para exemplificar a expresin, pero non recollida no lema ou sublema. Separo mediante barras das ou mis formas dun compoente da expresin que non poden (ou poden non) ser consideradas simples variantes grficas (per / por cima).

12

Non se respecta a xerarqua categorial en de meu (teu...) e per min (ti...), expresins nas que a palabra chave a preposicin. 13 Exceptase o glosario do Libro de notas de lvaro Prez. Dado que ao carn dos sublemas fraseolxicos desta obra, totalmente modernizados, figuran sempre as expresins nas sas formas orixinais, selecciono estas ltimas para a mia lematizacin.

17

Mara lvarez de la Granja

Ademais, sito entre parnteses os elementos que teen carcter opcional. Deste xeito, por (toda) conta equivale a por conta ou por toda conta.

2. A microestrutura
2.1. O significado O significado ofrecido para cada locucin coincide esencialmente co presentado nos vocabularios, anda que non sempre manteo a redaccin (tase en conta, ademais, que en moitos casos a expresin aparece recollida en varias obras). De calquera xeito, analizo previamente os exemplos ofrecidos nos glosarios, e nos casos dubidosos, algns outros, para verificar a interpretacin asignada14. Se os glosarios non presentan significado ou se non estou de acordo co proporcionado por eles ofrezo a mia propia interpretacin e indico en observacin a ausencia ou a discrepancia. De tratarse dunha variacin pequena, de matiz, non fago constar a existencia de modificacin. Por outra banda, cando a expresin medieval se conserva no galego moderno, presento a locucin galega actual e, s se considero que preciso para aclarar o significado, fgoa acompaar dunha parfrase explicativa do seu significado. Finalmente, cando a combinatoria da locucin moi restrinxida, ofrezo o seu contorno lexicogrfico a carn da definicin e/ou equivalente actual: a retalho: 'polo mido, en pequenas cantidades [vender]'. 2.2. Os exemplos Por razns de espazo non podo introducir exemplos para todas as locucins recollidas15. Daquela, s exemplifico ben para mostrar como se emprega unha expresin (onde se coloca, con que clases de palabras se combina...), ben para ilustrar unha definicin dubidosa, ben para xustificar a diversidade de acepcins ofrecida. Os exemplos recllense de acordo coa transcricin feita por cada autor (directamente no glosario, ou ben, se neste non se transcribe o exemplo 123454623724893
8214 48784 42 44 que corresponde o dito glosario). Este feito xustifica que poida haber algunhas incoherencias nas normas de transcricin. As referencias numricas aos textos manteen tamn os distintos sistemas remisivos empregados en cada glosario16. O valor das marcas remisivas pode verse en 1.1 (para as obras includas no DDGM) e na bibliografa final. 2.3. As observacins Algunhas locucins van acompaadas de observacins. Nestas infrmase da existencia de discrepancias entre o valor semntico presentado nos glosarios e o ofrecido por min ou do feito de que os vocabularios non proporcionan significado, establcense vnculos entre expresins relacionadas semntica e formalmente, sinlanse usos frecuentes ou particulares das locucins, etc.

14 15

Acudo frecuentemente ao TMILG na busca de novos exemplos. Remito ao DDGM ou a o TMILG para a localizacin de exemplos. 16 No entanto, utilizo o sistema de referencias do TMILG para aqueles exemplos (presentados nas observacins) pertencentes a obras diferentes s glosadas polos dicionarios do DDGM.

18

Glosario de locucins adverbiais do galego medieval

Evidentemente, este traballo non rene todas as locucins adverbiais (rexistradas) do galego medieval. Pero malia as deficiencias metodolxicas e cuantitativas implcitas na sa forma de elaboracin, coido que este pequeno glosario pode ser unha mostra da posibilidade de coecer e ordenar, anda que sexa parcialmente, o repertorio fraseolxico da Idade Media. E pode ser tamn unha mostra da evidente e incuestionable utilidade do DDGM e do TMILG para a elaboracin dun gran dicionario que rena o lxico medieval galego e portugus.

3. O dicionario
ABASTAMENTO: por mays abastamento. Por mis abastamento, ademais, para maior insistencia, para maior seguridade, e porque esto seja erto e non venan en dulda outorgey esta carta ante este notario e testemoyas de juso scriptos y por mays abastamento firmey aqui meu nome (ACS, 5878). OBS. Tamn por mayor abastana. Termo esencialmente xurdicoadministrativo, recuperado para o galego actual. ABASTANZA: por mayor abastana. Por mis abastanza, ademais, para maior insistencia, para maior seguridade, et porque esto he erto escripvi aqui meu nome et por mayor abastana rrogey ao notario de juso scripto que a signase de seu signo (ACS, 649). OBS. Tamn por mays abastamento. Termo esencialmente xurdico-administrativo, recuperado para o galego actual. ACARREO: de acarreo. A travs de transporte por terra, especialmente mediante carro, porque a dita idade se mantiina de acarreo (ACS, 2572). OBS. Tamn de carreto. ACORDO: de huu acordo, en h123 acordo. De mutuo acordo. ADIANTE: a adeante. Mis adiante, no futuro. de, des + expresin con valor temporal + adeante. De + expresin con valor temporal + en diante, a partir de + 19 expresin con valor temporal. OBS. Expresins temporais sublematizadas (forma modernizada): ali, aquel da, aquela hora, aqu, esa hora, i, hoxe. Tamn con endiante / endeante / en deant(e). dend' adeante, ende adeante. De al en diante, a partir dese momento. des + expresin con valor temporal + adeante. V. de + expresin con valor temporal + adeante. ende adeante. V. dend' adeante. AL: sen al. Sen mis, simplemente, porend' oraes / fezeron todos y sen al (CSM, 49.40). OBS. Tamn sen outra cousa, sen outra ren. ALTO: 4563 78963
3 7 63 3 7 63 Por completo, na sa totalidade, desde aqu vos poo 4563 23 
oro e posesi da dita casa para que a posades tomar e entrar por vosa abtoridade propia para faser dela 1234 56734 84 95
3 como de vosa cousa propia (LNAP, 1571). AMOR: a grand' amor. Moito, polos quereres [querer]. por lo / pol' amor de deus, por amor de deus. Por amor de Deus, por caridade. ANTE: d' ante, de ante. Antes. OBS. Tamn d' antes. ANTEMN: d' antemao. De antemn. ANTES: d' antes. Antes. OBS. Tamn d' ante, de ante. ANTIGO: de antigo. Antigamente. ANVIDOS. V. de envidos.

Mara lvarez de la Granja

ASCUSO V. a escuso. AVESO: a avessas. s avesas, ao revs, de forma contraria ao debido ou ao esperado. BALDE: de balde. En balde, de balde, inutilmente. en balde. En balde, inutilmente. BALDON: a baldon. Libremente, o leixou entrar a baldon / en ssa casa (CSM, 265.38). BANDO: a bando. Con parcialidade, seredes ende querelosas de mj3 2
3 julgaua ben querena et a bando (HT, 50.21). OBS. Non atopei mis exemplos que verifiquen o significado ofrecido. BOAMENTE: de bamente, de ba / boa mente. De boa vontade. BREVE: en breve. En breve, en pouco tempo. CABALO: de caualo. A cabalo. CABO: a cabo, ao cabo, en cabo. Ao fin, finalmente. a cabo de tenpo. Ao cabo do tempo. ao cabo. V. a cabo cabo adeante / adelant. En adiante, no sucesivo. cmo de cabo. De novo, enviaron cmo de cabo a greia a dizer... que veesen sen mays tardar (CT, I 147.11). de cabo. De novo, outra vez, Se enton de cabo non for rechantada, / nen un proveito non pod' end' aver (CE, 100.13). OBS. O significado ofrecido en CE para este exemplo 'plenamente, totalmente'. de cabo so. Emprgase como elemento ponderativo: moi, totalmente..., a ssa ospeda foi-lles / mui maa de cabo so (CSM, 157.8), u sse matar cuidavan, / ben assi de cabo so, fez que fossen 123' outros muit' amigos e pagados (CSM, 198.23). en cabo. V. a cabo. 20

en meu [teu...] cabo. S, unicamente, Dade-m' alvssara, Pedr' Agudo, / e cresca-vos ende gabo: / vossa molher bon drudo, / que fode j en seu cabo (CE, 355.10). OBS. Nas CE o significado que se ofrece 'plenamente, totalmente'. No entanto, noutros exemplos atopados no TMILG en seu cabo parece ter o valor de 's', funcionando ben como adxectivo, ben como adverbio: Poys que se tornar os d'alende os portos, que er muy gr gente, ficar os d' Espanna en seu cabo (TC, 742.47), it. deuo a Costana paes seys libras en seu cabo (GHCD17, 32/150). De todos os xeitos, o valor sinalado por min non parece tampouco demasiado axeitado para a cantiga (e, en todo caso, parece requirir que o relativo funcione como OD do verbo foder e non como SUX). O significado proposto probablemente evolucionara a partir do valor literal no seu lado, que parece rexistrarse en exemplos coma este: et aos outros tres suas moradas lles avyam ja dadas acada h13 em seu cabo (XE18, II, 18/54). Deste emprego tamn resultara o uso como conectador ('pola sa banda'): Et ella fezo aseu marido rrey Nyno que fezese aidade de Njnyue et em ancharla tanto, et fazerla tam grande et tam onrrada cmo avedes oydo; et despoys que seu marido foy finado por ella fazer oseu em seu cabo donde [gaaase] pera sy alg13 nome... (XE, IV, 26/160). Ntese que este valor est en consonancia co emprego tamn como conectador de eno outro cabo ('por outra banda'):
17 18

Galicia Histrica. Coleccin diplomtica. General Estoria. Versin gallega del siglo XIV.

Glosario de locucins adverbiais do galego medieval

non ousaba contra dizer... mays 1234 outro cabo, ben coydaua ja para senpre que ende fosse posfaado (CT, I 343.7). Na gramtica de Saco y Arce (1868) e no dicionario de Porto Rey (1900) rexstrase a expresin a meu (teu...) cabo, que se lle d o valor de 's, sen compaa' e que se ilustra nesta ltima obra co seguinte refrn: Onde cabe un carro cargado, bn cabe un home seu cabo. 'En donde un carro cargado cabe, un hombre a solas tambin cabe'. A expresin recllese de novo no dicionario de Carr (1928-1931), como forma desaparecida. CANDO: de quando en quando. De cando en cando. CANTO: quanto mais. Canto mis, sobre todo. CARA: de cara. De cara, de fronte, presentando a cara ou a parte de diante. CARN: a caron. Mantendo contacto co corpo, As mos da Santa Virgen / que tangeron acaron / Jhesu-Christo (CSM, 359.4). OBS. Existe tamn a grafa conxunta, como se pode observar no exemplo. Segundo comprobei no TMILG, en textos do XV rexstrase a expresin co valor actual ('ao lado'). CARRETO: de carreto. A travs de transporte por terra, especialmente mediante carro, et por que a esta dita idade viina todo o vinno de carreto por moytas et diversas portas (ACS, 3213). OBS. Tamn de acarreo. CEDO: de cedo. Axia, rapidamente. CERTO: de certo. De certo, con certeza. en erto. Con exactitude, con precisin [tirar]. CHAN: de cho. Emprgase como 21

elemento ponderativo: 1) Sinceramente, francamente, Quand' est' o judeu entendeu, / b4


3783 8663 de cho / en Santa Maria creeu (CSM, 25.177). 2) Claramente, realmente, viu ben de cho / Pedro v37332536
3o (CSM, 69.81). 3) Completamente, [E] pois aquesto lles disse, / fezo-sse logo crischo / e o templo que guardava / derribou todo de cho / e quebrantou as omages (CSM, 196.53). OBS. Cf. de pran, que funciona en maior medida como modalizador do enunciado. CIENTE: a ciente. A propsito. CIMA: aa cima. Ao fin, finalmente. OBS. Noutros textos tamn se recolle co significado de 'encima'. Tamn a cima, ena / na cima. a cima. 1) Enriba, encima. 2) Ao fin, finalmente, Aqueste castelo st[e] / eno reino de Geen, / e un alcaid' y avia / que o guardava mui ben; / mais de guarda-lo a cima / lle mengou muito o sen (CSM, 185.12). OBS. Nas CSM o significado que se ofrece para este exemplo 'ata o fin'. No entanto, noutros textos a cima (o mesmo que aa cima, V. supra) parece funcionar co significado de 'ao fin, finalmente', e este valor posible tamn para o fragmento das CSM. Tamn aa cima, ena / na cima. ena / na cima. 1) Enriba, encima. 2) Ao fin, finalmente. OBS. Tamn aa cima, a cima. per / por cima. Por riba (valor literal). COMN: do comuu. Mutuamente, asi fuj tractado et outorgado do comuu (CT, II 169.24). COMUNAL: a comunal. Regularmente, o que a Santa Maria praz, / esso fazia senpr' a comunal (CSM, 58.13). OBS. Non atopei mis

Mara lvarez de la Granja

exemplos que verifiquen o significado ofrecido. CONCELLO: en concello. 1) En pblico, avia t gr pesar et t gr vergona que n ousaua pareser en cello (HT, 364.10). 2) Claramente, en conello vir os jnfantes que aquel avia de herdar et que n perdiam y nada (HT, 55.7). OBS. O significado que se ofrece en HT, CA e CT 'en pblico, publicamente'. No entanto, este significado non parece axeitado para o segundo exemplo. En CE o valor que se presenta 'publicamente, francamente'. per concello. Publicamente, deron-lle por consello / que a Santa Maria, / que ste noss' espello, / de Tocha o levasse, / e esto per concello (CSM, 315.42). CONCIENCIA: en mia (tua...) conienia. En conciencia, de acordo co que dita a conciencia, mandaron que o que el gastase e despendese enna dita reparaon que lle fose reebido en conta segundo que o el disese en sua conienia (ACS, 6856). OBS. Lematizado como en conienia. CONFESIN: en confisson. En confesin, baixo o sacramento da confesin. CONSELLO: de csello. Por consello, a travs de consello ou recomendacin, o qual as outorgar de n se errar de dito n43 
3 
963 543 de csello os h12376362963
36362963738636296 (LNAP, 617). En LNAP non se ofrece significado para a expresin. Propoo a definicin anterior despois da lectura de varios exemplos da locucin recollidos no TMILG: et a traslado deste plao renuno de rogado e de consello et a todas 22

outras boas raoes et deffenssoes que por min sobre esto podesse aver que me non valan se contra esto fose contrario (CDMO19 III-1545/137). Entendo que o emisor fai a renuncia indicada anda que sexa incitado ao contrario mediante rogo ou consello. No entanto, posible que noutros exemplos (como no de LNAP) o emisor funcione como axente (do consello) e non como meta. Cando o complemento de consello est explcito tamn aparece a preposicin de: Et este rrey Verem163 de consello dos mayores de seu rreyno, lanou fora et priuou o dito don Payo, obispo, fillo do dito Rruy Vaasques, da eglleia (CI20, 4.11/115). CONSN: de consun / consuu. Conxuntamente, el et esar eran vezios en troya et senpre anbos viueran de consun (CT, I 100.19). CONTA: a mia (tua...) cta. Pola sa conta, ma[n]dou o dito jus que se j19743 a sa cta fasta domingo (LNAP, 1503). per / por (toda) conta. En suma, en total, vos dir quisquanto custou, / todo per conta, ca ele xos comprou (CE, 42.13). OBS. En CE dselle o significado de 'certo, por orde'. Tamn por todo. sen conta. Sen conto, moito, moi. OBS. Tamn sen conto. CONTENDA: sen contenda. Sen dbida, d' oj' a quinze dias serei sen contenda / no Parayso (CSM, 65.226). OBS. Tamn sen peleja. CONTO: sen cto. Sen conto, moito,
19

La coleccin diplomtica de Santa Mara de Oseira (1025-1310). 20 Crnica de Santa Mara de Iria.

Glosario de locucins adverbiais do galego medieval

moi. OBS. Tamn sen conta. COR: de cor. De memoria. OBS. Tamn de coraon. CORAZN: de coraon / cura. 1) Con empeo, con ganas, vaamoslos ferir moy de coraon (CT, I 101.30). 2) Sinceramente, chorando dos ollos mui de coraon (CSM, 21.15). 3) Gustosamente, de boa vontade, un miragre vos quero / contar mui de coraon (CSM, 28.7). 4) De memoria, pois que os ouvera todos ben ditos / de coraon, ca non per outros escritos (CSM, 65.161). OBS. Nas acepcins 1 e 2 o substantivo pode aparecer acompaado de todo: -Yde et pregutade de todo cora de aquel neno (MS, 217.6). Nas acepcins 2 e 3 pdese acompaar do modificador bo: tto vos coydo eu de seruyr et pedir merede t de bo coraon que en alg13 9
563 263 7

7

3
93 doeredes de mj (HT, 200.24), eu (...) et mja moller (...), de b cora et de boa voontade, v4
63
93 ffrymem49
3 629676 (GN, 3.5). Coa acepcin 4, tamn de cor. CORRER: de corrudas. A toda prsa, a correr, quis ir vende-lo almallo; mas el sayu-lle de mo, / e correndo de randon / foi a jornadas tendudas, / come sse con aguillon / o levassen de corrudas (CSM, 31.54). COSTA: de costas. De costas [caer]. COTO: de coto. De coto. COUSA: nulla cousa. Nada, Que nulla cousa non falou / nena missa non ar cantou (CSM, 283.46). sen outra cousa. Sen mis, simplemente, tomou log' un coitelo / con que tallavan o pan, / e deu-se con el no peito / h173 
73 79753 3 75
3 2
3 sen outra cousa, / morreu logo 23

manaman (CSM, 84.48). OBS. Tamn sen al, sen outra ren. DE: de + meu (teu...). 1) De + posesivo, pola sa propia natureza, o om' de seu / trist' e nojoso e torp' e sen mester (CE, 301.15). 2) De + posesivo, por un mesmo, n ouver mester ayos, ca todo apr4753 de seu (HT, 366.29). DECATO: sem decato. Sen se decatar, cercarno logo aquel dia de sobre venta et sem decato (HT, 106.37). OBS. S atopei este exemplo do substantivo decato, polo que me resulta imposible saber se estamos ante unha construcin libre ou fixa. DENODADO: a denodadas. Denodadamente. DENTRO: de dentro. Por dentro. DEREITO: a dereito. 1) Directamente, sen desviarse, uaamos per nosso camjno a dereyto (TC, 851.9). 2) Con xustiza, xustamente, empero n as partyo a dereyto (HT, 292.6). 3) Conforme a dereito, estau prestes para les rresponder a dereyto ante o seor arobispo (LNAP, 465). OBS. frecuente a coordinacin da expresin con a torto (a torto nen a dereito), co significado de 'nin xusta nin inxustamente'. Para a acepcin 3 tamn de dereito e per / por dereito. contra dereito. Contra dereito. OBS. Cf. segundo dereito. de dereito. 1) Por dereito, segundo corresponde, asi aqueles lugares en que eles preegar [...] deu43

373 onrrados de dereito ca todo los outros do mudo (MS, 131.9). 2) Conforme a dereito, para faser jura ou juras [...] ou outro qualquer juramento que lles de dereyto por nos for demandado (ACS, 156). OBS. Na acepcin 1 tamn per / por

Mara lvarez de la Granja

dereito. Na acepcin 2, tamn a dereito e per / por dereito. de dereit' en dereito. Inmediatamente, A sa moller a Reynna, / que jazia eno leito / cabo del, e este sonno / lle contava tod' a eito. E ela lle respondia / ben de dereit' en dereito: Outro tal ei eu sonnado, / que vos quero retraer (CSM, 345.93). OBS. Non atopei mis exemplos que verifiquen o significado ofrecido. O valor, proposto nas CSM, bastante discutible. Cf. a observacin feita baixo en dereito sobre o valor que lle outorga Mettmann expresin en seu dereito. Podera tratarse de das variantes do mesmo conectador metatextual? en dereito. Dereito, en lia recta. OBS. Nas CSM recllese a expresin en seu dereito, cal se lle atribe, entre interrogantes, o significado 'por seu lado, por sa vez': amba-las suas mos assi s' encolleran, / que ben per cabo dos onbros todas se meteran, / e os calcannares ben en seu dereito / se meteron todos no corpo maltreito (CSM, 77.10). No entanto, podera tratarse dunha variante con posesivo de en dereito, co seu mesmo significado. Non atopei mis exemplos deste uso que contriban a determinar o significado. per / por dereito. 1) Por dereito, segundo corresponde, dos Romos Rey / per dereit' e Sennor (CSM, A.18). 2) Conforme a dereito, para que vej os ditos debates e os libr43
3 determjn43 
2563 7 743 por dereyto ou como quiser43
3 63 43 touer4 (LNAP, 679). OBS. Na acepcin 1 tamn de dereito. Na acepcin 2, tamn a dereito e de dereito. segundo dereito. Segundo dereito, de 24

acordo co dereito. OBS. Cf. contra dereito. DERREDO: a derredo. Atrs. DERREDOR: a derredor, en derredor. Ao derredor, en derredor, ao redor. DESDN: en desdem. Desdeosamente, con desdn. DESMESURA: a desmesura. Desmesuradamente. DESORA: a desora. De speto, subitamente. DESTRO: aa destra, a destra, a destro. dereita. a destro et (a) seestro. Sen tino, sen orde, sen discrecin nin miramento. DESVIAR: en desuiado. Oblicuamente. DA: ante dia. O da anterior. a outro dia, en outro dia, eno outro dia, (o) outro dia. Ao outro da, ao da seguinte. bom dia. En boa hora (emprgase para mostrar satisfaccin polo feito que acompaa), Bon dia vi amigo, / pois seu mandad' ei migo OBS. Tamn en bon ponto. Cf. (en) mal / mao dia, (en) grave dia. de cada dia. Cada da. de dia. De da, durante o da. de dia et de noyte, de noyte et de dia. Da e noite, continuamente. dende a + ordinal + expresin de tempo. X tempo despois, dend' a tercer dia (CSM, 419.31): 'de al a tres das, tres das despois'. de noyte et de dia. V. de dia et de noyte (en) grave dia, (en) mal / mao dia. En mala hora (emprgase para laiarse do feito que acompaa), En grave dia, senhor, que vus vi, / por mi e por quantos me queren ben! (CA, 3687). OBS. Tamn en forte ponto, (en) mal / mao ponto, en ponto mao, en forte ora, en mal ora. Cf. bom dia. en outro dia, eno outro dia. V. a outro

Glosario de locucins adverbiais do galego medieval

dia. este (presente) dia. Hoxe. estoutro dia, noutro dia. Estoutro da, hai uns das. grave dia. V. en grave dia. mal / mao dia. V. en grave dia. noutro dia. V. estoutro dia. o dia de cras. Ma. o dia de oje. Hoxe, no da de hoxe. oge en dia. Hoxe en da, actualmente. oge en este dia, oje / oy dia, oje este dia. 1) No da de hoxe, se outr' amor sigo, / ergo o meu, queria / morrer oj' este dia (Amigo, CXXXII, 6), Vistes, madre, quando meu amigo / ps que verria falar comigo? / oje dia cuidades que venha? (Amigo, CI, 3). 2) Hoxe en da, actualmente, Og' este dia esta vertud' an / os jograres (CSM, 259.51). Coa acepcin 1 pode intercalarse dito: oje este dito dia. (o) outro dia. V. a outro dia. oy dia. V. oge en este dia DIANTE: a deant. Adiante. de deant(e). Diante. de, des, desde + expresin con valor temporal + endiante / endeante / en deant(e). De + expresin con valor temporal + en diante, a partir de + expresin con valor temporal. OBS. Expresins temporais sublematizadas (forma modernizada): al, aquela hora, aqu, o da do tempo do meu finamento, hoxe este dia, hoxe este dito da. Tamn con a deante. DITO: de dito. De palabra, por medio da palabra, segurou de dito e de feyto e de csello a Ferrnand Gonalues (LNAP, 600). OBS. Aparece frecuentemente coordinado con outros elementos, como de feito ou de consello, tal e como se pode observar no exemplo. DOADO: en dado. 1) Gratuitamente, 25

E ssequer o meu servio / averedes en dado (CSM, 67.31). 2) Inutilmente, a correr / aquel poboo yrado / se fillou pola querer / destroir; mas en dado / foron esto cometer (CSM, 99.34). OBS. Tamn existe a grafa conxunta, endoado. DULTA: sen (nulla) dulta. Sen dbida. OBS. Tamn sen (ne173 3 52887!3 dultana. DULTANZA: sen (ne173 3 52887!3 dultana. Sen dbida. OBS. Tamn sen (nulla) dulta. DUR: de dur. Dificilmente, de dur seria / en un gran dia contado (CSM, 328.18). EFECTO: con efecto. Efectivamente, outorgar averlos rreibjdos rrealm49
3
3 c efecto (LNAP 453). OBS. En todos os exemplos rexistrados aparece como segundo elemento dunha coordinacin con realmente e en relacin transaccin de bens ou dieiro. En CN dselle o significado de 'con cartos en efectivo'. EITO: a eito. 1) Inmediatamente, dix' eu log' a eito / esto que sei que vos a vs aven (CE, 419.9). 2) A eito, seguido, sen interrupcin e por completo, de principio a fin, este sonno / lle contava tod' a eito (CSM, 345.92). ENFESTO: a enfesto. Cara arriba. ENGANO: a engano. Con engano, lle deu con un cuitel' a engano / en tal logar, que vergonna me faz / de o dizer (CSM, 105.60). OBS. Nas CSM interprtase como 'perfidamente'. ENSN: d' ens123 Conxuntamente, poser entre si que ambos posasen d' ens , 105.12 OBS. Atopamos frecuentemente a grafa conxunta. ENVIDOS: a envidos, de enuidos / anvidos. De mala gana, contra a mia

Mara lvarez de la Granja

[ta...] vontade. ESCONDER: a scondudas. s escondidas. E des ali adeante / non ouv' y boi nen almallo / que tan ben tirar podesse / o carr' e soffrer traballo, / de quantas bestias y son / que an as unnas fendudas / sen feri-lo de baston nen d' aguillon a scondudas (CSM, 31.68). OBS. Nas CSM proponse entre interrogantes o significado 'a golpes, arrancando as carnes', sendo a lectura a scodudas. No entanto tamn se propn a lectio facilior recollida aqu. Esta ltima tamn a lectura que se recolle na Cronol. de Ramn Lorenzo e no TMILG. ESCUSA: a escusa. A escuso, sen ser visto, s escondidas. OBS. Tamn a escuso, en ascuso. ESCUSO: a escuso, en ascuso. A escuso, sen ser visto, s escondidas. OBS. Tamn a escusa. ESPECIAL: en especial. En especial, especialmente. ESTO: en esto. Nisto, neste momento. FALIDA: sen falida. Certamente, sen dbida. OBS. Tamn sen falimento, sen falir, sen falla. FALIMENTO: sen falimento. Certamente, sen dbida. OBS. Tamn sen falida, sen falir, sen falla. FALIR: sen falir. Certamente, sen dbida. OBS. Tamn sen falida, sen falimento, sen falla. FALLA: sen falla. Certamente, sen dbida. OBS. Tamn sen falida, sen falimento, sen falir. FE: a boa / ba fe. 1) De boa fe, prometo e prometo a boa fee s437863
57563
3 n yr (LNAP, 1295), feser o dito apreiamento a todo seu poder e a ba fe, sen mao engano, verdadeyram49
(LNAP, 2179). 2) 26

Abof, realmente, en verdade, jurando-lhe ante que, / a ba f, nna er leixe como a leixou (CE, 102.7). OBS. En LNAP, nas entradas fe e bo, a locucin aparece recollida co significado actual de abof ('abof, a fe, certamente, de verdade, de certo, sen dbida'). Pola contra, baixo a entrada a dselle o valor de 'de boa fe'. Porn, os exemplos ilustrativos son os mesmos nos tres casos (os citados en 1). Co significado 2 tamn a la (minha / mha) fe, en ba fe e per / por (boa / ba) fe. a la (minha / mha) fe. Sinceramente, realmente, en verdade. Tamn a boa / ba fe, en ba fe e per / por (boa / ba) fe. en ba fe. Sinceramente, realmente, en verdade. OBS. Noutros textos rexistrados no TMILG funciona tamn co valor de 'de boa fe'. Cos dous valores, tamn a boa / ba fe. Co valor indicado inicialmente, tamn a la (minha / mha) fe e per / por (boa / ba) fe. per / por (boa / ba) fe. Sinceramente, realmente, en verdade. OBS. Pode ir reforzado con sen engano: per fe sen engano. FEITO a feito. 1) Realmente, de feito, ja chus seu nome non direi; / c(a) a feito [ja] mi-a nomeei! (CA, 7005). 2) Seguido, sen interrupcin, pois me deito / e dormesco e drmio ben a feito (CE, 419.15), O bispo e toda a gente deant' estando, / veend' aquest' e oynd' e de rijo chorando, / viron que miragre foi e non trasgeito; / porende loaron a Virgen a feito (CSM, 77.43). OBS. En CA, CSM e CE figura s co significado de 'efectivamente, realmente, en verdade'. Existe tamn a grafa

Glosario de locucins adverbiais do galego medieval

conxunta. de feito. 1) De feito, realmente, na realidade, que lle pert4


5
53
93 pert4

3
2437"3de feito como de dereito como en outra qualquer maneira (CN, 52.80). 2) De obra, por medio da accin, que n errar de dito n43 de feyto en sa persona (LNAP, 2045). OBS. Nos exemplos recollidos coa acepcin 1 (uso xurdico) aparece sempre en combinacin con de dereito, salvo nun caso: para que dises4373#
7
3 de feyto sbrela s4947 (LNAP 408). En tal exemplo a expresin interpretada como locucin adxectiva ('real, verdadeiro'). Coa acepcin 2 aparece frecuentemente coordinado con outros elementos, como de dito ou de consello, tal e como se pode observar no exemplo. FIO: a finas e a fio. Perentoriamente, sen dubidar, vo-lo juro muit[o] a finas e a fio (CE, 35.8). OBS. Non atopei mis exemplos que verifiquen o significado ofrecido. FITA: a fita. Inmediatamente, prsa, vos mando / que vaades tod' a fita / logo catar os canales (CSM, 386.51). OBS. O significado sinalado figura con interrogantes nas CSM. Non atopei mis exemplos que axuden a verificalo. FIXO: de fix. Con seguridade, E sei de fix que ensandecerei! (CA, 7342). OBS. Trtase do nico exemplo atopado. FONDO: a fondo. Cara abaixo. de fond' a cima. Completamente, de punta a punta, a do almirallo / de fond' a cima fendeu, / e britou logo o maste (CSM, 35. 85). FRA: de fora. Fra, por fra. FORMA: en forma (de dereyto). Coas 27

formalidades esixidas pola lei. FORZA: a fora. forza, violentamente a fora per cabelos / do caminno a sacara (CSM, 355.77). OBS. Tamn per / por fora. per / por fora. 1) Pola forza, violentamente, un rei / con oste de pagos / v46373#873
73 323 7#$3 e mui sannudo, / pola per fora fillar (CSM, 28.20). 2) Por forza, necesariamente, En tod' est' a lazerar / ouve per fora o v%6, / ca del foi grand' o bever (CSM, 351.23). OBS. Coa acepcin 1 tamn a fora. por fina fora. A viva forza, aplicando moita forza. OBS. Tamn por viua fora. por fora. V. per fora. por viua fora. A viva forza, aplicando moita forza. OBS. Tamn por fina fora. FURTO: a furto. A furto, de maneira oculta. GALO: ao galo primeiro. Ao amencer. GRADO: a meu (teu...) grado, ao meu (teu...) grado. Co meu (teu...) agrado e consentimento. OBS. Cf. mal / mao (a) meu (teu...) grado. de (bon) grado. Voluntaria e gustosamente. OBS. Cf. de mau grado. de mau grado. Contra a sa vontade e o seu gusto. OBS. Cf. de (bon) grado. mal / mao (a) meu (teu...) grado. A meu (teu...) pesar. OBS. Cf. a meu (teu...) grado, ao meu (teu...) grado. GUISA: a nihua gisa, de nenhuma guisa, en nihua / n4 173 273
n nulla guisa, nihua gisa, per nulla guisa, per / por n4 173 / nihua / n 173 273 Emprgase como reforzo da negacin: de ningn

Mara lvarez de la Granja

modo, en ningn caso, Et a nihua gisa n na leues a Braag (MS, 65.12). OBS. V. tamn maneira, ren, sen. de + det / mod + guisa. De + det / mod + maneira. OBS. Determinantes / modificadores sublematizados (forma modernizada): aquela, aquesta, esta, fera, unha, esta, moitas, ningunha, outra, tal, toda. Con todo, algunhas das expresins poden ter un significado irregular (V. de nenhuma guisa, de maa guisa). Tamn con maneira. de maa guisa. Emprgase como elemento ponderativo: de mala maneira, moi, moito, et que te escarmentar de maa guisa (TC, 588.21). OBS. Tamn de maa maneira. de nenhuma guisa. V. a nihua gisa. en + det + guisa. De + det + maneira. OBS. Determinantes sublematizados (forma modernizada): algunha, aquela, cal, esta, moitas, ningunha, nula, outra, tal, todas. Con todo, algunhas das expresins poden ter un significado irregular (V. en nihua / n4 173 27, en nulla guisa, en toda guisa, en todas guisas). Tamn con maneira. en n4 173 3 5 273 273
53 528873 27. V. a nihua gisa. en toda guisa, en todas guisas. 1) Con toda seguridade, absolutamente el foi-ss' aa eigreja, / cuidando y guarecer, / creendo en toda guisa / que non seria britada (CSM, 164.19), cuidand' en todas guisas y a sar (CSM, 91.24). 2) Sexa como sexa, fose como fose, vos yde en toda guisa cras 4573569
3759
32
3
3 leute a l17 (HT, 278.30). OBS. Tamn en toda maneira, en todas maneiras. nihua guisa. V. a nihua gisa. 28

per / por + det + guisa. De + det + maneira. OBS: Determinantes sublematizados (forma modernizada): algunha, cal, ningunha, nula. Con todo, algunhas das expresins poden ter un significado irregular (V. per / por n4 173 3 5 273 3 5 173 273 
3 nulla guisa). Tamn con maneira e ren. per n4 173 35 273 35 173273
3528873 guisa. V. a nihua gisa. por + det + guisa. V. per + det + guisa. por n4 173 3 5 273 3 5 173 27. V. a nihua gisa. sen guisa. Sen motivo, inxustificadamente, inxustamente. HORA: aa ora, a ora. Ao momento, E des que foi morto, logo / a ora enbarveceu (CSM, 124.42). (a) aquela ora, en aquela ora. Entn, naquel momento. (a) essa ora, en essa ora. 1) Entn, nese momento, e log' o arcediago / a essa ora guaryu (CSM, 204.41). 2) Agora, Mai-lo Papa Cremente / certamente / lle disse: 'Essa ora, / sen demora, / te vai pera Suria' (CSM, 115.159). a esta ora, estas oras. Agora, neste momento. a ora. V. aa ora. aquela ora. V. a aquela ora. en aquela ora. V. a aquela ora. en essa ora. V. a essa ora en forte ora, en mal ora. En mala hora (emprgase para laiarse do feito que acompaa), Et que en forte ora vos eu achey et en mao dia vos tto desejey veer que agora foy mya ventura de uos ferir c mjas maos (HT, 371.29). OBS. Tamn (en) grave dia, (en) mal / mao dia, en forte ponto, (en) mal / mao ponto, en ponto mao. Cf. en ora boa.

Glosario de locucins adverbiais do galego medieval

en ora boa. En boa hora (emprgase para mostrar satisfaccin polo feito que acompaa), Pois que m' eu fiqu' en Lisboa, / j que se vai o ricome, / varon, vaa-s' en ora boa (CE, 107.6). OBS. Nas CE o significado que se ofrece 'en hora feliz, con boa sorte'. Cf. en forte ora, en mal ora. essa ora. V. a essa ora. estas oras. V. a esta ora. h173 673 Entn, &663 63 7
9
3 achou o conde Fernan Gonaluez et a jnfante dona Scha 45737973 237' El conde et a jnfante, estando asy ascondudos en aquel monte, ouuersse de ueer h 54 3 5 en muy gram perigoo et en muy gram coyta (TC, 134.4). HOXE: de oje a + cuantificacin temporal. De hoxe en + cuantificacin temporal, dentro de + cuantificacin temporal, et sabe que d' oje a tres dias seeras d' este mudo leuada (MS, 221.8). de oje / oy mays, des oi / oje mais, des oimais, desoy mays, oge mays, oi mais. A partir de hoxe. OBS. Co mesmo significado podemos atopar oimays, en grafa conxunta. IGUANZA: per iguana. Por igual, na mesma medida, o seu partamos / logo sen perfia / todos per iguana (CSM, 9.96). LECER: a lezer. Con gusto, con contentamento. sen lezer. Sen mis tardar. LEVE: (a, aa) de leve. Por certo, realmente, certamente, et el que a de leue n173632
526366378 (TC, 687.45). LIXEIRO: de ligeiro. Doadamente, pode-o Santa Maria / mui de ligeiro fazer (CSM, 242.5). LLANO: de llano en llano. Verdadeiramente, so pena que, se 29

errare, que pague de llano en llano ao dito Sueyro Gomes j m cc morauids (LNAP, 2046). OBS. Nos tres exemplos atopados a locucin combnase co verbo pagar. LOGO: logo enton / entonce. Logo, axia, inmediatamente. LONGO: a longo, ao longo, de longo. Ao longo, lonxitudinalmente. de longo a longo, de longo en longo. En toda a sa lonxitude, todo ao longo. LONXE: a longe. Lonxe, ao lonxe. LUGAR: a logares. Aqu e acol, en diversos sitios. MAL: de mal en peor. De mal en peor. MAN: de m com13 De comn acordo, Obligrse de m com c todos seus b4
 (LNAP, 2070). de mo. Rapidamente, tornou-sse logo de mo / a ssa casa (CSM, 119.67), quis ir vende-lo almallo; mas el sayu-lle de mo / e correndo de randon / foi a jornadas tendudas, / come sse con aguillon / o levassen de corrudas (CSM, 31.50). OBS. Nas CSM sublematzase logo de mo co significado 'inmediatamente'. S atopei outro exemplo mis, similar ao segundo. pela mo. Da man, collndolle a man, E ben assi pela mo / a levou ben sen afan (CSM, 236.31). OBS. Para o emprego en combinacin co verbo ir, ya pela mo / con el un preste (CSM, 69.80), Mettmann propn entre interrogantes o significado 'ir ao lado de algun'. MANEIRA: a n 173 75
73
53 5
173 3 54 173 maneira, per / por ne(n)h17375
7, per / por nulla maneira. Emprgase como reforzo da negacin: de ningn modo, en ningn caso, que per nulla

Mara lvarez de la Granja

maneira / est' alva vestir provasse (CSM, 2.53). OBS. V. tamn guisa, ren, sen. de + det + maneira. De + det + maneira. OBS. Determinante sublematizado: esta. Tamn con guisa. de gran maneira. Emprgase como elemento ponderativo: moi, moito, ouve fillo / fremoso de gran maneira (CSM, 43.28), queria de gran maneira / comper h17 omagen / d' idolo (CSM, 196.23). de maa maneira. Emprgase como elemento ponderativo: de mala maneira, moi, moito, ond' el espantad' estava de maa maneira (CSM, 119.42). OBS. Tamn de maa guisa. en + det + maneira. De + det+ maneira. OBS. Determinantes sublematizados (forma modernizada): esta, aquela, cal, calquera, ningunha, outra, outra calquera, outra maneira algunha, toda. Con todo, algunhas das expresins poden ter un significado irregular (V. en neh173 3 54 173 maneira, en toda maneira). Tamn con guisa. en neh173 3 54 173 75
7. V. a n 173 maneira. en toda maneira. 1) Con toda seguridade, absolutamente, Et der lle moy grandes des para ofereer ante o altar et oyr a[s] santas rrespostas, et que en toda maneyra soubese cmo lles avia de acteser (HT, 104.29). 2) Sexa como sexa, fose como fose, Amostrar-nos deves carreira / por gar en toda maneira / a sen par luz e verdadeira (CSM, 100.17). OBS. Tamn en toda guisa, en todas guisas. per / por + det + maneira. De + det + maneira. OBS. Determinantes sublematizados (forma modernizada): 30

cal, ningunha, nula. Con todo, algunhas das expresins poden ter un significado irregular (V. per / por ne(n)h173 75
7, per / por nulla maneira). Tamn con guisa e ren. per / por ne(n)h173 75
7. V. a n 173 maneira. per / por nulla maneira. V. a n 173 maneira. MANTENENTE: a mantenent / mantenente. mantenta21, con toda a forza das mans. MA: aa mana, de mana, ena / 4573 3 573 manaa, na mana, por la mana. ma, de ma, pola ma. OBS. Outras variantes: de manaa, de maa, de manna, ena manna, por la maa. de gr mana / maa, gran manaa / mana / manna, grande mana. Moi cedo pola ma, ao amencer. de mana. V. aa mana. 4573 3
5737577. V. aa mana. gran manaa / mana / manna, grande mana. V. de gr mana. na manaa / mana. V. aa mana. por la mana. V. aa mana. MAR: aalen mar, alen mar. Ao outro lado do mar, no outro lado do mar. aaquen mar, aquen mar. A este lado do mar, neste lado do mar. alen mar. V. aalen mar. aquen mar. V. aaquen mar. de mar a mar. De punta a cabo, Et desi foyse el rrey a cquerir a Espana toda de mar a mar (MS, 75.10). OBS. Combnase sempre con referentes xeogrficos.

21

No Diccionario Cumio de expresins e frases feitas casteln-galego recllese esta expresin, como forma viva, co significado da parfrase que se acompaa.

Glosario de locucins adverbiais do galego medieval

sobre mar. No mar, el Rrey Castor et el Rrey Polus entrar sobre mar por lle acorrer, mays en forte pto se alongar d' aquel porto en que entrar (HT, 92.8). OBS. En HT ofrcese o significado 'mar a fra', pero non parece que a expresin tea esa restricin semntica. MARABILLA: a a maravilla, a maravilla. Moi, moito, era grnde et n4 263 a a maravilla (HT, 93.17), a maravilla fera / amava Santa Maria (CSM, 312.16). OBS. Aparece adoito modificado con fera ou con gran: a maravilla fera, a gran maravilla. por maravilha. De milagre [dise cando o sucedido ocorreu contra todo o previsto], se verdade fr, / por maravilha pod' a ben sair (Amigo, CCCCXXXIX, 6). MEDIDA: sen medida. Sen medida, sen mesura, moi, moito. MEDIO: de medio a medio. Pola metade, parto c bs de medio a medio (LNAP, 2554). OBS. En GN ofrcense os significados 'integramente, completamente, enteira-mente' e 'de parte a parte, dun lado a outro' (dndolle preferencia a este ltimo). Os dous exemplos son si-milares: et tomar as goas de medio a medio a vosa custa (GN, 57.23). de por medio. A partes iguais. en este meogo. Entre tanto, neste medio tempo. en medio / meyo. En medio, no centro. per medeo / medio / meo / meogo. 1) Polo medio, no medio, deulle hun tan gran colpe por meo dos peytos (CT, I 99.30). 2) Pola metade, et daua c ela grdes golpes en gisa que cortaua moytos corpos por meo (MS, 90.10). MEDO: a medo. Con medo, 31

temerosamente. MELLOR: polo mellor. Da mellor maneira, ar fezo-ll' a ssa morte / que polo mellor morreu / rei que en seu logar fosse (CSM, 292.31). OBS. Non atopei mis exemplos que verifiquen o significado ofrecido. MENOS: a meos. Ao menos, polo menos. MENTE V. boamente. MENTIR: por non mentir. Certamente, con toda a franqueza. OBS. Tamn se constre con OI: por vos non mentir. sen (todo) mentir. De verdade. MEOGO: en este meogo. V. medio. MESMO: por min (ti...) mjsmo / meesmo. Por min (ti...) mesmo, persoalmente. MESURA: de mesura, por mesura. Comedidamente, con moderacin. OBS. Cf. sen mesura. sen mesura. Sen mesura, desmesuradamente. OBS. Cf. de mesura, por mesura. sobre mesura. Moi, 173 
273 3 73 Virgen santa e pura, / fremosa sobre mesura (CSM, 405.23). MIDO: a meude, a mjude, 73 2
. A mido. OBS. Atopamos s veces a grafa conxunta: ameude, amiude. por miudo. Polo mido, con gran detalle. MORTE: de morte. De morte, mortalmente, a punto tal que a vida periga. de maa morte. Cunha morte mala [morrer]. NADO: a nado. A nado, nadando. NOITE: aa mea / medea / meya noite, a mea / meya noite. A medianoite. OBS. Tamn se pode atopar a grafa conxunta de substantivo e adxectivo.

Mara lvarez de la Granja

de noyte. De noite. gr noyte. A altas horas da noite. NOVO: de nouo. 1) De novo, de nouo lles queres fazer outro pesar (CT, II 79.11). 2) Recentemente, h123 jnfan que y estaua, que ent auja y chegado de nouo a essa erca de Seuilla (TC, 875.4). OBS. Tamn parece significar 'por primeira vez' en exemplos atopados noutros textos: et em aquela terra que te eu dey que poblases de novo, quando tu et tua compaa viestes primeyram49
3(73)3 [que faas bem em ella et n mal.] (XE, VI, 6/223). Emprgase frecuentemente como locucin adxectiva co valor de 'novo'. NUNCA: nunca ja mais / iamays. Nunca xamais. nunca mais. Nunca mis. OR: por la oyda. De odas, polo odo sobre algo ou algun. esto acaese cada dia moytas vezes que quer me bem a aquel a que n173 #63 *93 9
3 sua rraz, et quer lle bem t solam49
3 por la oyda (HT, 348.42).OBS. o nico exemplo atopado. OLLO: a ollo. Claramente, de forma evidente, demais viian da nave / muitos a ollo morrer (CSM, 313.29). ORDE: por ord4
3Por orde. OUSO: en ousso. A pelo, sen sela. OUTRO: outro tanto. Outro tanto, o mesmo. PAR: a par. 1) Ao lado, sigo a sobia ao ceo, / u ss con el a par (CSM, 180.51). 2) Ao mesmo tempo, vez, simultaneamente, E as orellas ll' abriu, / assi que tan tost' oyu, / e o sangue lle sayu / da lingu' e delas a par (CSM, 101.37). en par. Completamente [abrir, cerrar]. par a par. Ao lado. PARTE: 32

a a de parte, a de parte, a h173 79


3 a parte. parte, a un lado, a / en outro lugar. desde + X tempo + a esta parte. Desde hai X tempo a esta parte, desde hai X tempo ata este momento, tornou a ctinuar seu jur e posisi que el e aqueles de que(e)n el ouvo o dito paao e vjnas senpre teuer desde XXX, LX, XC anos a esta parte e mis tenpo (LNAP, 2504). nulha parte. Nada, quant' eu de vs conhosco, / nulha parte non sabedes (Amigo, CXIII, 4). por la mayor parte. Pola maior parte, na sa maior parte. PASADA: de passada. De pasada, por riba, de xeito superficial, A testa ten enrugada e os olhos encovados, dentes pintos come dados... / e acabei, de passada (CE, 405.18). OBS. Non atopei mis exemplos que verifiquen o significado ofrecido. PASO: meu (teu...) pass' e passo, passo et paso. Paso a paso, lentamente. meu (teu...) passo (calado). Pasenio, a modio, ide vosso passo calado / e non leixedes i nada perder / se non a vs (CE, 83.11). passo et paso. V. meu (teu...) pass' e passo. PAZ: a paz, en paz. Sen discusin [pagar, poer, quitar, sacar]. OBS. Termo xurdico, adoito en combinacin con a salvo, en salvo. A expresin en paz ('tranquilo') unha locucin adxectiva. P: a meu (teu...) pee. Polo meu (teu...) propio p. a pe, de pe. A p, andando. PECADO: mal / mao pecado, mao meu (teu...) pecado. Desgraciadamente, infelizmente.

Glosario de locucins adverbiais do galego medieval

PELEXA: sen peleja. Sen dbida, manebos collia / ben mandados, sen peleja (CSM, 67.22). OBS. Este significado presentado nas CSM como hipottico. Tamn sen contenda. PENA: a gran pena, a grandes penas. Con moitas dificultades. PEQUENO: de pequeno. De pequeno. PERPETUO: para yn perpetuo. Para sempre, que vendo firmemente et dou por jur de herdade (...) a vs (...) que conprades para vs et para vosa muller (...) et para vosas e sas vozes e herdeiros para yn perpetuo (CN, 63.11). OBS. Atopei outro exemplo, en diferente texto, no que a frmula latina aparece tamn precedida de para, o que me levou a lematizar as a expresin. Noutro caso a primeira preposicin est ausente: quero e mando que os ajan en cada vn ano in perpetuo (GHCD, 107/462). Tamn para perpetuo. PESAR: a pesar ou a plazer. Sexa como sexa, fose como fose, dunha ou outra maneira, a pesar ou a plazer a fazer lles convia de entrar en el, ca avi medo que viese outro peor t46 (HT, 338.1). OBS. En HT o significado que se ofrece 'no entanto, non obstante'. Non atopei mis exemplos que verifiquen o significado ofrecido. PODER: a meu (teu...) poder. Da mellor maneira posible, na maior medida posible, empregando todos os esforzos, un seu pintor que punnava de pintar / ela muy fremos' a todo seu poder (CSM, 74.8). OBS. O substantivo aparece frecuentemente cuantificado con todo, como se pode observar no exemplo. a poder, de poder. Emprgase como elemento ponderativo: moito, con 33

forza..., Martim de Cornes vi queixar / de sa molher, a gran poder (CE, 363.2), o rio corria de poder (CSM, 142.21). OBS. O substantivo pode aparecer modificado, cando menos coa preposicin a: a gran poder, a mays poder. POR: per + min (ti...). 1) Por min (ti...) mesmo, cada un nembro per si mui de rig' estalava (CSM, 77.36). 2) Pola mia (ta...) propia vontade, Por que mentiu o desmentido / pesa-mi, pois per si falido (Amigo, XVII, 14). PORFA: a perfia. 1) porfa, competindo. 2) Persistentemente, tenazmente, Toda a noite ardeu a perfia / ali o fog'(CSM, 39.10). POS: de pos. Atrs. en pos / pus. 1) Detrs. 2) Despois. POSTREMO: a postremas. Finalmente. POUCO: a per poucas, a poucas, c pouco, per / por poucas, por pouco. Por pouco. a pouca(s) / pouco(s) (de) + expresin de tempo, en pouco(s) / pouca(s) (de) + expresin de tempo. Pouco + expresin de tempo + despois. OBS. Exemplos sublematizados (forma modernizada): a / en pouca de hora, a pouca de sazon, a pouca sazon, a pouco pois, a poucos de das, a poucos das, en pouco de tempo. c pouco. V. a per poucas. en pouco(s) / pouca(s) (de) + expresin de tempo. V. a pouca(s) / pouco(s) (de) + expresin de tempo. per / por poucas. V. a per poucas. por pouco. V. a per poucas. pouco et pouco, meu (teu...) pouqu' e pouqu'. 1) Pouco e pouco, lentamente, for logo torndo as espadoas pouco et pouco et tirandose afora (TC, 6.39). 2) Aos poucos, de

Mara lvarez de la Granja

forma intermitente, e vin aqu a Segobia morrer, ca non veg' i quen soia veer / meu pouqu' e pouqu', e por esso guaria! (CA, 5300). OBS. Non se ofrece significado en CA. pouco n43 6963 Nin pouco nin moito, nada. un pouco. Un pouco, algo. PRAN: a / de pran. Realmente, certamente, francamente, de pran cuidades que algun poder / ei eu, senhor, de me vus n quitar? (CA, 162), E quen tal coita non ouver', / o al on lh' coita, de pran! (CA, 3640). OBS. Cf. de cho. PRAZA: en plaa / praa. En pblico, publicamente. PREITO: per niun preito. Emprgase como reforzo da negacin: de ningunha maneira, poren per niun preito / non quis conbater mandar (CSM, 28.107). PRSA: a presa. prsa, rpido. OBS. A locucin sublematizada en MS est cuantificada: a gr presa. PRESENTE: ao (de) presente. Ao presente, agora, que ao de presente mys n se acordaua (LNAP, 2716), outras casas que for de Pero Gomes en que ao presente vjve Costana Gomes (CN, 69.18). PRETO: a perto / preto. Preto, cerca. PREZO: por preo erto. De acordo cun prezo establecido de antemn. PRIMEIRO: aas primeiras. s primeiras de cambio, xa ao principio de todo, pois el, aas primeiras, / quer de mi levar o meu (CE, 114.13). da primeira. De primeiras, primeiro, Quand' esto viu a moller, ouve pavor / da primeir', e pois tornou-sse-l' en sabor (CSM, 21.56). de primeiro. 1) Primeiro, en primeiro lugar, catar foi logo de primeiro / u 34

as sas armas ante leixou (CSM, 15.124). 2) Ao principio, antes, segundo que a de primeyro tija (LNAP, 2511). PUNTO: de todo p1963 Integramente, completamente, et acontesendo de arder as ditas casas ou caer de todo p 73 (CN, 51.45). en bon ponto. En boa ora (emprgase para mostrar satisfaccin polo feito que acompaa), en bon ponto el tan muito leeu, / ca per[i] o prean condes e reis (CE, 42.15). OBS. Tamn bom dia. Cf. en forte ponto, (en) mal / mao ponto, en ponto mao. en forte ponto, (en) mal / mao ponto, en ponto mao. En mala hora (emprgase para laiarse do feito que acompaa), Don Pedr', en Vila Real, / en mao ponto vs tanto bevestes (CE, 17.20). OBS. Tamn (en) grave dia, (en) mal / mao dia, en forte ora, en mal ora. Cf. en bon ponto. en pto. Axia, ao momento, mais logo en pto pensou en al (HT, 138.43). mal / mao ponto. V. en forte ponto. nen ponto. Nada, en absoluto, n43 73
873 n lle pesou n143273 (HT, 184.29). PURIDADE: en poridade / puridade. En segredo, secretamente. OBS. Tamn con posesivo: fillou un vaso de prata / al en ssa poridade (CSM, 175.23). QUANDO: quando e quando. De cando en cando. QUEDO: meu (teu...) quedo. De vagar, a modio, se pois virdes que vo-la non d, / ide sarrar a porta, vosso quedo (CE, 192.11). OBS. Non atopei mis exemplos que verifiquen o significado e a construcin indicados. QUERER: (a) como quer, en como quer. Como sexa, como fose, ond' mester / que

Glosario de locucins adverbiais do galego medieval

a leixes e te vaas / comigo a como quer (CSM, 42.69). quan pouco quer / xiquer. Por pouco que sexa, anda que sexa pouco, srviavos ome quanto poder, / se vos desvia quan pouco xiquer, / ides log' ome trager come can (CE, 75.6). RAZ: de raiz. Desde o principio Pois os dous ben de raiz, / segund' este conto diz / e dissemos, a Fiiz / ouveron todo contado (CSM, 135.144). RANDN: a rrdom, de randon, en rrendon. Impetuosamente, con forza. OBS. En HT o significado que se ofrece para a expresin a rrdom 'ao azar, ventura': Qudo vir os troyanos que os gregos aportauam, sayron todos a elles cada h13 663 mays podia yr, em tal maneira que n4 13 5 podia atender prinepe n43 seor mays yam todos a rrdom, et for todos as1763 63 7a 4573 rribeyra (HT, 122.17). o nico exemplo que atopo coa preposicin a. RAVATA: de ravata. De improviso, de speto. sen ravata. Sen prsa. OBS. difcil saber se estamos ante unha expresin fixa ou non. S atopei o substantivo precedido de de e sen. RAZON: a razon, de rraz. Con razn, xudiciosamente, Quen a sesta quiser dormir, / conselh-lo-ei a razon (CE, 350.2), Eutor era prinipe et seor de todo et bem o deuya seer de rraz (HT, 129.14). en ba razon. Con razn, xustificadamente, Mais da gran coita do meu coraon / non lh' ei a dizer ren / que lh' eu diria en ba razon e lh(e) estaria ben! (CA, 1622). en + det + razon. De + det + maneira. 35

OBS. Determinante sublematizado: tal. per / por razon. Con razn, xustificadamente. REDO: de redo. Por atrs, desde detrs. REDONDO: a a redonda. Ao redor, ercar a idade e cbaterna a a rredonda (HT, 348.9). REDOR: a / en redor. Ao redor. REDRO: a redro. Cara atrs. REN: de ren. Emprgase como reforzo da idea negativa: nada, Logo o fezeron sen tardar de ren (CSM, 187.24). nulla ren. Nada, Ja eu non ei oymais por que temer / nulha ren Deus (CA, 9184). per neh173 3 528873 
53 Emprgase como reforzo da negacin: en absoluto, de ningn modo, o demo enton per nulla ren / nona connoceu (CSM, 17.67). OBS. Tamn per / por ren. V. guisa, maneira, sen. per / por + det + ren. De + det + maneira. OBS. Determinantes sublematizados (forma modernizada): ningunha, nula, outra. Con todo, algunhas das expresins poden ter un significado irregular (V. per neh173 3 nulla ren). V. guisa e maneira. per / por ren. 1) Dalgunha maneira, se eu per ren poss' aver seu amor, / dou ao demo os outros amores (CSM, 10.21). 2) Emprgase como reforzo da negacin: de ningn modo, se a quiserdes t4
3 3 5na tenhades per ren ant' el-Rei (CE, 19.9). OBS. Na acepcin 2 tamn per neh173 3 528873 ren, per ren que seja. V. tamn guisa, maneira, sen. per ren que seja. Emprgase como reforzo da negacin: por nada do mundo, Guardan-me d' el e que o non veja / e non me leixan, per ren que seja, a Santa Maria ir (Amigo,

Mara lvarez de la Granja

CCCLIII, 6). OBS. Tamn per / por ren, per neh173 352887 ren. por + det + ren. V. per + det + ren. por ren. V. per ren. sen outra ren. Sen mis, simplemente, logo, sen outra ren, / de todos aqueles maes / guariu (CSM, 256.35). OBS. Tamn sen al, sen outra ren. RENDN V. randn. RETALLO: a retalho. Polo mido, en pequenas cantidades [vender]. RIXO: de rigeo / rigio / rijo / rrejeo / rrejo. Fortemente, violentamente. ROMARA: en romaria. En romara, en peregrinacin. SABER: a sabendas. A sabendas. SALVO: a saluo, en salvo. Sen perigo, tranquilamente, con seguridade, pois o fundamento aberto for, / alt' e ben batudo, pode lavrar / en salvo sobr' el (CE, 304.17), en tal que lhi non podess' escapar / nen lhi podesse en salvo fogir, / filhou o espeto, en son d' esgremir (CE, 140.20). OBS. Utilzase adoito como termo xurdico en coordinacin con a paz, en paz. SAZN: aa sas. Daquela, entn, naquel intre. en todas sazes, toda sazon. Sempre. ne h1737'653528 737'653Nunca. outra sazon. Antes, noutrora, logo veern / teus ollos tan ben come outra sazon / viron (CSM, 138.45). OBS. Tamn outra vez, outra vegada. A expresin ten ademais o significado regular de 'outra vez'. toda sazon. V. en todas sazes. SEMPRE: para sempre (jamais), para todo senpre jamais. Para sempre xamais. por sempre (jamais). Por sempre, para sempre, por sempre xamais. sempre jamais / ja mays. Sempre. SEN: 36

de sen, en (gran) sen. Con razn. per neun / nenhun / niun sen. Emprgase como reforzo da negacin: de ningn modo, per niun sen / sol non lle foss' outorgado (CSM, 135.53). OBS. V. tamn guisa, maneira, ren. SOBEXO: en sobejo. Demasiado. SOBREGUISA: a sobre guisa, a sobregisa. Emprgase como elemento ponderativo: moi, sumamente, moito, Os gregos seyr de suas tendas orgullosos et sanudos a sobregisa (CT, II 114.25). SOBREVENTA: de sobre venta, de sobreventa. Inesperadamente, de speto. SOLAZ: en solaz. En broma. SLIDO: en soljd13 In solidum, solidariamente. OBS. Termo xurdico. SOLTO: a soltas. Libremente, sen obstculos. SON: en bon son. De maneira agradable, a Virgen Santa mans' e en bon son / confortou o frade (CSM, 82.48). en + det + son. De + det + maneira. Determinante sublematizado: tal. en mal son. De maneira desagradable ou triste, E muitos o eu oj' e[n] mal son / dizer por vs [atal]: que, a feito, / sodes cego (CE, 419.7). OBS. En CE dse o significado 'maliciosamente, con mala intencin'. SOO: en soos / sonos. En soos. SUSO: de suso. 1) Encima, enriba, poseron-lle de suso o livro das Cantigas / de Santa Maria (CSM, 209.3). 2) Arriba, et lle deitara a 5973 73 663 #63 73 de suso disemos (MS, 233.22). OBS. Co significado 2 emprgase para remitir a un lugar anterior do texto. TAL: tal nen qual. Absolutamente nada, Dous anos foron que nunca / falara

Glosario de locucins adverbiais do galego medieval

el tal nen qual (CSM, 324.45). TALANTE: de bon talan. De boa vontade, Esto farei de bon talan (CSM, 64.66). TAN: atan / tan muito. Tanto, tan. tan solamente. Tan s, unicamente. TANTO: tanto por tanto. Pola mesma cantidade, que o ajamos tto por tanto como outro por el der et n por mis (CN, 25.28). TARDADA: sen (outra) tardada. Sen mis tardar, axia, inmediatamente. OBS. Tamn sen (outra) tardana, sen (outro) tardar. TARDANZA: sen (outra) tardana. Sen mis tardar, axia, inmediatamente. OBS. Tamn sen (outra) tardada, sen (outro) tardar. TARDAR: sen (outro) tardar. Sen mis tardar, sen mis demora. OBS. Tamn sen (outra) tardada, sen (outra) tardana. TEMPO: ante tempo. Antes de tempo, prematuramente. em todo tempo. Sempre. TODO: de todo, en todo. De todo, totalmente, completamente, quiso prouar se avia perdido de todo o siso (HT, 88.43), et os que n creuer for logo egos en todo (MS, 230.20). OBS. Tamn de todo en todo. de todo en todo. 1) Totalmente, completamente, foy destroydo de todo en todo (HT, 14.38). 2) Con toda certeza, con toda seguridade, pois viu que seria / de tod' en tod' enforcado (CSM, 355.83). OBS. Coa acepcin 1 tamn de todo, en todo. en todo. V. de todo en todo + dem. neutro Mentres iso (isto...) suceda. OBS. Demostrativos 37

sublematizados (forma modernizada): esto, isto, eso, aquelo, aquilo. por todo. En total, en suma, et t43 por todo sate4973
93 5263 7263 
3 plata (MS, 164.4). OBS. Tamn per / por (toda) conta. TON: en ton. Moderadamente, Escasso foi o infanon / en seus couces partir en ton (CE, 296.8). OBS. Non atopei mis exemplos que verifiquen o significado ofrecido. TORTO: a torto. Sen razn, inxustamente. OBS. Aparece adoito modificado con gran (a gran torto). De por parte, frecuente a coordinacin da expresin con a dereito (a torto nen a dereito), co significado de 'nin xusta nin inxustamente'. a torto et a trauesso. De todos os modos posibles. TOSTE: atan toste, tan toste. Inmediatamente, deitou-ss' o novio primeiro / e tan toste ss' adormyu (CSM, 42.63). TRAVS: a trauesso. Ao travs, atravesando de parte a parte, ferindo adestro et asestro et atraueso (CT, II 86.4). OBS. Como pode observarse, escrbese frecuentemente en grafa conxunta. de trauesso. Lateralmente, et ent v463 d Fernan Rruyz de trauesso et disse (TC, 710.12). TREBELLO: en trebello. En broma. TROPEL: en tropel. En tropel, en multitude e desordenadamente. UN: en 13 Conxuntamente, ela asi o fazia que ambos albergau en h cada vez (HT, 86.42). h1237362963 12376362963 Mutuamente, entre si. h123 63 123 #53 63 2, h123 63 62963

Mara lvarez de la Granja

Un a un, un contra un. VAGAR: de vagar, de meu (teu...) vagar. De vagar, lentamente, sayo da casa descala... et foy de seu vagar (HT, 28.36), tornaron non de vagar / u seu jantar t75 (CSM, 159.17). sen vagar, sen outros vagares. Sen demora. VAN: en vo, en vaao. 1) En van, inutilmente, sen resultado, non quis usar en vo / ssa vida (CSM, 196.54). 2) Sen motivo, sen xustificacin, Amigo louo, / que faria per amores, / pois m' errastes tan en vo? (Amigo, II, 15). VAO: a vao. A p. VEGADA: a vegadas. s veces. OBS. Tamn a vezes. outra vegada. Outrora, antes. OBS. Tamn outra sazon, outra vez. A expresin ten ademais o significado regular de 'outra vez'. VENTURA: per / por ventura, pela / pola / por la ventura. 1) Por ventura, acaso, E se por ventura vs, o dito notario, rrefusardes en mdar este testimoyo por ser en casa do dito seor, pjdolo por testimoyo signado (LNAP, 1863). 2) Por ventura, quizais, se cadra, Pelias temja se del que por ventura que o mataria (HT, 18.20). VERBO: de verbo a(d) verbo. Literalmente, ao p da letra. VERDADE: de verdade. De verdade, realmente. en verdade. En verdade, certamente. por verdade. Verdadeiramente, certamente. VEZ: aas vezes, a vezes. s veces. OBS. Tamn a vegadas. de + det + vez. (De) + det + vez. 38

Determinantes sublematizados: esta, esa, aquela, outra, a primeira. outra vez. Outrora, antes. OBS. Tamn outra sazon, outra vegada. A expresin ten ademais o significado regular de 'outra vez, noutra ocasin'. toda vez. Sempre, Estes seus omes tragia / con crischos toda vez / por saber mais sa fazend' (CSM, 165.15). OBS. Non se ofrece significado nas CSM. Non atopei mis exemplos que verifiquen o significado ofrecido. VA: toda via. 1) Sempre, el dizia toda via que n et elles que si, (HT, 12.40). 2) Sexa como sexa, por tdolos medios. mays toda via fazede en guisa que bem edo de maa seja a villa ercada por fora ou por al, (HT, 121.28). OBS. Tamn grafa conxunta. Funciona as mesmo como conectador de oposicin. VOLTA: de volta, en uolta. Xuntamente, conxuntamente, Et os del rrey dom Fernando entrar ala c elles de volta (TC, 721.22). VONTADE: de ba votade. De boa vontade. de voontade. De corazn, sinceramente. VOZ: (a) altas vozes, a grandes vozes, a gran voz. A voces, en voz moi alta. OBS. En CN, para (a) altas vozes ofrcese o significado 'en voz alta'. No entanto, os exemplos recollidos (sempre en relacin ao feito de pregoar) e a mesma construcin parecen implicar necesariamente unha intensificacin da voz. (a) alta voz, en voz alta. En voz alta. a grandes vozes, a gran voz. V. a altas vozes. a h173 #6'3 Unanimemente, de comn acordo, Et ent todo los rromeus a

Glosario de locucins adverbiais do galego medieval

h 54 3 chamar Santiago que os ajudase (MS, 189.12). altas vozes. V. a altas vozes. alta voz. V. a alta voz. en voz alta. V. a alta voz. XA: ja quando. Algunha vez, rogou-a / que lle dss' algun poder, / per que ja quando podesse / a sua missa cantar (CSM, 206.38). ja quanto / tto. Un pouco, algo, Et os mouros fastarse ja quanto a afora, et os cristios ficar ali suas azes (MS, 126.1), foron todos / poren ja quanto queixosos (CSM, 159.23), Et ja tto dultau et se rreeau dos de fora (HT, 194.15). XAMAIS:

ja maes / mais. 1) Sempre, todos loaron / a Virgen por est' e loarn ja maes (CSM, 114.54). 2) Xamais. ja mais nunca, jamays n173 Nunca xamais. XERAL: en g4
783En xeral. XOGO: en jogo. En broma. XUSO: a juso, de juso. 1) Debaixo, E como do as a face / devia jazer de juso, / fez per ssi dad' a sa parte, / e tornou-ss' o as de ssuso (CSM, 214.45). 2) Abaixo, Et porque esto seja erto outorgamos esta carta de poder por ante notario publico et testemoyas a juso scriptas (ACS, 194). OBS. Co significado 2 as locucins emprganse para remitir a un lugar posterior do texto.

4. Bibliografa
4.1. Obras includas no DDGM [ACS] TATO PLAZA, Fernando R. (1986): Lxico das Actas do Concello de Santiago (1416-1422), Glosario (A-D), texto e concordancia. Vol. I: Glosario (A-D). Memoria de licenciatura. Universidade, Santiago de Compostela. [Amigo] NUNES, Jos Joaquim (1926-1928): Cantigas d' Amigo dos trovadores galego-portugueses. Vol. III. Imprensa da Universidade, Coimbra [glosario nas pxs. 577-704]. [CA] VASCONCELOS, Carolina Michelis de (1920): Glossrio do Cancioneiro da Ajuda en Revista Lusitana 23,1920,1-95 [reproducido en Imprensa NacionalCasa da Moeda, Lisboa, 1990]. [CE] LAPA, Manuel Rodrigues (1965, 19702): Vocabulrio galego-portugus, extrado da edio crtica das Cantigas d' escarnho e mal-dizer. Galaxia, Vigo. [CN] BARREIRO GARCA, M. Carme (1995): A documentacin notarial do concello de Noia (sculos XIV-XVI). Lectura, edicin e lxico. Tese de doutoramento. Universidade, Santiago de Compostela [glosario nas pxs. 157-506]. [Cronol.] LORENZO, Ramn (1968): Sobre cronologia do vocabulrio Galego-Portugus. (Anotaes ao 'Dicionrio etimolgico' de Jos Pedro Machado). Galaxia, Vigo. [CSM] METTMANN, Walter (1972): Cantigas de Santa Maria. Vol. IV: Glossrio. Universidade, Coimbra [reproducido en Xerais, Vigo, 1981 e Castalia, Madrid, 1989]. [CT] PARKER, Kelvin M. (1958): Vocabulario de la Crnica Troyana. Universidad, Salamanca.

39

Mara lvarez de la Granja

[HT] PARKER, Kelvin M. (1977): Vocabulario clasificado de los folios gallegos de la Historia Troyana. Applied Lit. Press, Michigan. [LNAP] TATO PLAZA, Fernando R. (1999): Libro de notas de lvaro Prez, notario da terra de Rianxo e Postmarcos (1457). Consello da Cultura Galega, Santiago de Compostela [glosario nas pxs. 223-711]. [MS] BARREIRO GARCA, M. Carme (1985): O lxico dos Miragres de Santiago. Memoria de licenciatura. Universidade de Santiago de Compostela. [TC] LORENZO, Ramn (1977): La traduccin gallega de la Crnica General y de la Crnica de Castilla. Vol. II: Glosario. Instituto de Estudios Orensanos Padre Feijoo, Ourense. MIGUEL CLAV, M. de (1977): Vocabulario de gallego medieval en documentos del s. XIII anteriores a 1275. Memoria de licenciatura. Universidad de Valladolid. NUNES, Jos Joaquim (1932): Cantigas d' Amor dos Trovadores galego-portugueses. Imprensa da Universidade, Coimbra [glosario nas pxs. 535-547]. 4.2. Outras obras medievais citadas nos exemplos [CDSO] ROMAN MARTNEZ, M. (ed.) (1989-1993): La coleccin diplomtica de Santa Mara de Oseira (1025-1310), 3 vols. Trculo, Santiago de Compostela. [CI] SOUTO CABO, J. A. (ed.) (2001): Crnica de Santa Mara de Iria. Cabido da S.A.M.I. Catedral, Seminario de Estudos Galegos, Santiago / Edicins do Castro, Sada. [GHCD] LPEZ FERREIRO, A. (ed.) (1901): Galicia Histrica. Coleccin diplomtica. Tipografa Galaica, Santiago de Compostela. [XE] MARTNEZ LPEZ, R. (ed.) (1963): General Estoria. Versin gallega del siglo XIV. Universidad, Oviedo. 4.3. Outras referencias GONZLEZ SEOANE, E. (en prensa): Xnese e desenvolvemento do Dicionario de dicionarios do galego medieval en BOULLN AGRELO, A. I., COUCEIRO PREZ, X. L. e FERNNDEZ REI, F. (coords.): As tebras alumeadas. Estudos filolxicos ofrecidos profesor Ramn Lorenzo. Universidade, Santiago de Compostela. PENA, X. A. (2001): Diccionario Cumio de expresins e frases feitas casteln-galego. Edicins do Cumio, Vigo. SANTAMARINA, A. (ed.) (20003): Diccionario de diccionarios. Fundacin Pedro Barri de la Maza, A Corua. VARELA BARREIRO, X. (dir.) (2004): Tesouro Medieval Informatizado da Lingua Galega. Instituto da Lingua Galega, Santiago de Compostela (http://corpus.cirp.es/tmilg).

40

Cadernos de Fraseoloxa Galega 7,2005,41-53

Lxico-gramtica das frases fixas do portugus europeo. Breve presentacin


Jorge Baptista, Graa Fernandes e Anabela Correia1
Universidade do Algarve, Faculdade de Cincias Humanas e Sociais L 2F Spoken Language Laboratory, INESC-ID Lisboa Este artigo presenta o estado actual de desenvolvemento dun proxecto en curso que prev a elaboracin da lxico-gramtica das frases fixas do portugus europeo, ilustrando o tipo de informacin sintctica (distribucional e transformacional) que foi integrada nel. Palabras clave: fraseoloxa, portugus europeo, locucins, lxico-gramtica. This paper reports on the construction of a lexicon-grammar of Portuguese frozen sentences (or idioms), and it illustrates the kind of syntactic (distributional and transformational) information that has been formalized and integrated into it. Key words: Phraseology, European Portuguese, idioms, lexicon-grammar.

1. Introducin
Este estudo desenvlvese no marco terico-metodolxico da lxico-gramtica (M. Gross 1975, 1981, 1996), baseado nos principios tericos da gramtica transformacional de operadores de Zellig Harris (1991), e seguindo de preto a proposta de descricin e clasificacin das frases fixas presentada por M. Gross (1982, 1989). Neste marco terico, a unidade de anlise en que posbel localizar o significado das expresins lingsticas non a palabra, senn a frase simple (ou elemental), que pode ser definida como a expresin dun nico predicado semntico constituda, tipicamente, por un verbo e tdolos complementos esenciais. Ao conxunto das frases simples dunha lingua e respectivas propiedades sintcticas (distribucionais e transformacionais) chammoslle a lxico-gramtica desa lingua.

Traducido por Mara de Xess Botna.

41

Jorge Baptista, Graa Fernandes e Anabela Correia

As frases fixas son tamn frases elementais, na medida en que expresan un predicado semntico, pero presentan unha interpretacin global que non pode ser calculada a partir do significado que os elementos compoentes presentan cando se constren separadamente. As, por exemplo: 1) O Pedro passou de cavalo para burro quedar peor do que estaba inicialmente Por outro lado, as frases fixas, a pesar de seguir dun modo xeral as regras de boa formacin sintctica das frases da lingua, presentan importantes restricins combinatorias entre os seus constituntes, especialmente canto variacin distribucional de certos complementos relativos ao verbo ou canto aplicacin de certas operacins transformacionais. Por exemplo, a frase anteriormente citada non permite trocar os nomes dos dous complementos: *O Pedro passou de burro para cavalo cada un deses nomes non admite variacin de determinantes e modificadores *O Pedro passou do cavalo castanho para o burro da direita e, a pesar dun vago valor locativo dos complementos, estes non responden axeitadamente s interrogativas parciais sobre locativos: *P: De onde/qu para onde/qu passou o Pedro? R: De cavalo para burro A pesar do termo que empregamos, raros son os casos de expresins idiomticas completamente fixas. 2) A procisso ainda vai no adro un proceso (que non se menciona) anda est no inicio Normalmente, unha ou mis posicins sintcticas da expresin (xeralmente o suxeito) son distribucionalmente libres. A descricin desas posicins sintcticas faise a travs das mesmas propiedades distribucionais coas que se describen as construcins libres. Salintese, por conseguinte, que a ocupacin lxica dunha posicin libre funcin non s do verbo senn tamn da combinacin fixa verbo-complemento(s). As, na frase 3) O Pedro amarinhou pelas paredes acima Pedro alporizouse moito a posicin de suxeito s pode ser desempeada por un nome humano (Nhum), anda que o verbo, nunha construcin libre, admita nomes non humanos nesa posicin: (O macaco/a aranha) amarinhou pela parede acima Por outro lado, moitas expresins son ambiguas entre unha lectura composicional (literal) e unha lectura idiomtica (figurada). o caso da frase (3), que s presenta aquel valor idiomtico se o complemento est en plural, xa que en singular o seu significado global pode ser calculado a partir dos elementos compoentes: 4) O Pedro amarinhou pela parede acima

42

Lxico-gramtica das frases fixas do portugus europeo. Breve presentacin

Finalmente, as frases fixas constiten parte substancial do lxico das linguas naturais (M. Gross 1996) e aparecen con frecuencia no discurso (Senellart 1998), polo que o seu estudo sistemtico se impn e integra naturalmente na descricin lingstica. O obxectivo deste artigo duplo: en primeiro lugar, presentar o estado actual de desenvolvemento dun proxecto que prev a elaboracin da lxico-gramtica das frases fixas do portugus europeo e, en segundo lugar, ilustrar o tipo de informacin sintctica que foi integrada nel. Este tipo de descricin formal, parte do seu interese puramente lingstico, poder ter diversas aplicacins de natureza pedagxico-didctica, tanto no ensino da lingua materna como da lingua estranxeira, as como en procesamento computacional de linguaxe natural.

2. Mtodos
2.1. Datos Co fin de resumir de forma sistemtica e o mis exhaustivamente posbel as frases fixas do portugus consultronse diversas fontes, en particular dicionarios de lingua xeral e dicionarios especializados en expresins idiomticas, sobre todo Santos (1990). Recorreuse tamn a revistas, xornais e outras publicacins, as como nosa competencia de falantes nativos para completar esas recollas. Para verificar a existencia e a distribucin dunha determinada construcin e construr exemplos mis naturais, recorremos consulta de crpora textuais de natureza variada dispobeis na Rede. Foi as posbel recoller mis de 4.000 frases fixas. A pesar de estar anda incompleta, sobre todo cando se compara cos datos dispobeis para outras linguas, esta recolla xa , por tanto, suficientemente extensa para ilustrar os principais fenmenos de fixacin sintctica que caracterizan as frases fixas do portugus europeo. 2.2. Clasificacin Para organizar os datos recollidos, as frases fixas foron obxecto dunha clasificacin formal (Cadro 1), que, como dixemos, segue de preto a proposta de M. Gross (1982, 1989). Esta clasificacin homloga que foi utilizada para describir as construcins verbais libres (M. Gross 1975; Boons, Guillet e Leclre 1976a, 1976b; Guillet e Leclre 1992; Leclre 2000) e basase no nmero e tipo de complementos da construcin, a ocupacin lxica (libre ou fixa) das diversas posicins sintcticas e, finalmente, as propiedades distribucionais e transformacionais da construcin. Cadro 1 Clasificacin das frases fixas do portugus europeo
Clase C1 CAN CDN CP1 Estrutura N0 V C1 N0 V (C de N)1 = C1 a N2 N0 V (C de N)1 N0 V Prep C1 Exemplo O Pedro matou a galinha dos ovos de ouro destruir uma fonte de riqueza por ser ganancioso O Pedro arrefeceu os nimos da Ana = Ana acalmar O Pedro queria a cabea da Ana querer castigar ou vingar-se de algum O Pedro bateu com a porta Efectivos 800 200 100 900

43

Jorge Baptista, Graa Fernandes e Anabela Correia

CPN C1PN CNP2 C1P2 CPP CPPN Total

N0 V Prep (C de N)1 N0 V C1 Prep N2 N0 V N1 Prep C2 N0 V C1 Prep C2 N0 V Prep C1 Prep C2 N0 V C1 Prep C2 Prep C3

abandonar uma pessoa ou grupo O Pedro foi aos cornos do Joo bater em algum O Pedro arrastou a asa Ana tentar seduzir ou conquistar algum O Pedro tirou o relgio do prego tirar da penhora O Pedro deitou mos obra comear um trabalho O Pedro foi de cavalo para burro ficar pior do que se estava de incio O Pedro deitou o beb fora com a gua do banho rejeitar tudo perdendo o que nele h de bom

100 400 350 400 200 50 3.500

Lenda: A anotacin procura ser transparente: N corresponde aos grupos nominais distribucionalmente libres e C (= constante lxica) aos grupos nominais fixos co verbo (V); os ndices indican a posicin sintctica do constitunte: N0 o suxeito, N1 e N2 o primeiro e o segundo complemento respectivamente, Prep a preposicin. A designacin das clases utiliza os mesmos cdigos convencionais que foron propostos inicialmente por M. Gross (1982).

De momento, os esforzos de clasificacin e descricin formais cntranse nas construcins sen completivas e con suxeito distribucionalmente libre. As construcins fixas con completivas e as construcins con suxeito fixo, ilustradas en (5) e (6), respectivamente, sern tratadas nunha fase posterior: 5) Vale a pena consultar esse livro 6) A brincadeira saiu cara ao Pedro O Cadro 1 presenta as clases de construcins xa constitudas e o nmero de frases fixas resumidas en cada unha desas clases. Neste cadro indcase tamn a estrutura sintctica definitoria de cada clase e dse un exemplo ilustrativo e a respectiva glosa. Como se pode ver, a maiora das frases fixas (66%) distribese polas clases de construcins transitivas directas (C1, CAN, CDN, C1PN, CNP2, C1P2 e CPPN), en que abunda a clase C1 (23%). Polo contrario, as construcins intransitivas, isto , sen complemento directo, representan apenas un terzo das frases recollidas (34%), pero a maiora (25%) pertence clase CP1. Probabelmente, dado o elevado nmero de efectivos, estas das clases maioritarias deberan ser anda obxecto dunha subclasificacin, con base, por exemplo, no determinante libre ou fixo (artigo definido, cero e outros) da constante lxica en C1, ou a preposicin que introduce o complemento en CP1. Deseguida presentamos brevemente os criterios de clasificacin aplicados. Distinguimos as construcins transitivas directas das construcins preposicionais. No caso das construcins transitivas sen mis complementos, dado o seu elevado nmero, constituronse varias clases, tendo en conta a forma do complemento directo fixo e as propiedades transformacionais da construcin. As, definimos a clase C1 para as frases cun grupo nominal fixo sen complemento determinativo libre, representbel pola frmula N0 V C1: 7) O Pedro bateu a bota [C1] Pedro morreu

44

Lxico-gramtica das frases fixas do portugus europeo. Breve presentacin

distingundoa das construcins con complemento determinativo libre o que se pode representar pola frmula N0 V (C de N)1. Estas ltimas foron divididas en das clases (CAN e CDN), consonte ese complemento poida ou non, respectivamente, sufrir unha reestruturacin dativa ([Rdat], Guillet e Leclre 1981, 1992; Leclre 1995). Trtase dunha transformacin sintctica que divide un grupo nominal coa forma Na de Nb, no que se observa unha relacin metonmica (parte-todo) entre Na (parte) e Nb (todo), dando orixe a dous constituntes, pasando o Nb a funcionar como un complemento indirecto (ou dativo, isto , pronominalizbel polas formas dativas dos pronomes persoais): 8a) O Pedro lambia as botas do chefe [CAN] mostrarse servil con algun para proveito propio [Rdat] = 8b) O Pedro lambia as botas ao chefe Esta operacin non posbel nas frases da clase CDN: 9a) As palavras do Pedro selaram (a sorte + o destino) do Joo [CDN] determinaron o futuro [Rdat] = 9b) *As palavras do Pedro selaram (a sorte + o destino) ao Joo No caso das construcins transitivas directas cun complemento preposicional, o criterio fundamental foi a natureza libre ou fixa de cada un dos complementos. Constituronse, as, a clase C1P2 con dous complementos fixos: 10) O Pedro comeu gato por lebre [C1P2] ser enganado a clase C1PN, con complemento directo fixo e complemento preposicional libre: 11) O Pedro juntou os trapinhos com a Maria [C1PN] casar ou pasar a vivir en unin de feito a clase CNP2, con complemento directo libre e complemento preposicional fixo: 12) O Pedro atirou a Maria s feras [CNP2] colocar a algun en situacin difcil Canto s construcins preposicionais, seguronse criterios homlogos. Distinguronse, pois, as clases CP1 e CPP, con un ou dous complementos, respectivamente: 13) O Pedro desapareceu do mapa [CP1] deixar de ser visto 14) O trabalho ia de vento em popa [CPP] un proceso desenvlvese moi favorabelmente No caso das construcins cun s complemento, a presenza dun complemento determinativo libre de C permite distinguir anda a clase CPN. A semellanza do que sucede en CAN, ese complemento pode sufrir reestruturacin dativa: 15a) O Pedro no chega aos calcanhares do Joo [CPN] ser moi inferior a algun en determinado aspecto [Rdat]=15b) O Pedro no lhe chega aos calcanhares A frase co complemento indirecto expreso na forma non reducida , en xeral, pouco natural: 45

Jorge Baptista, Graa Fernandes e Anabela Correia

?*O Pedro no chega aos calcanhares ao Joo Noutros casos, a aplicacin de [Rdat] non posbel: 16a) O Pedro foi na conversa do Joo [CPN] deixarse enganar por algun [Rdat]=16b) *O Pedro foi na conversa ao Joo [Pron.]= 16c) *O Pedro foi-lhe na conversa No caso das construcins con dous complementos, dado o seu nmero relativamente reducido, non se procedeu, por tanto, a realizar ningunha distincin entre as que teen mbolos dous complementos fixos ou apenas un deles. Finalmente, rexstrase a existencia dunha clase de construcins con tres complementos obrigatorios, CPPN: 17) O Pedro punha as mos no (fogo + lume) pelo Joo [CPPN] garantir a honestidade de algun Ntese, como M. Gross (2000) xa o fixera para o francs, que as construcins verbais libres con tres complementos son relativamente raras en Portugus, o que contrasta coa diversidade (semntica e formal) das expresins que constiten esta clase. Curiosamente, non se encontrou ningunha construcin con tres complementos preposicionais (o primeiro complemento sempre un complemento directo). 2.3. Formalizacin da descricin lingstica A partir da clasificacin arriba esbozada, procedemos descricin das propiedades sintcticas (distribucionais e transformacionais) das frases fixas, das que nos ocuparemos mis pormenorizadamente na seccin seguinte. Estas propiedades foron formalizadas en matrices binarias, unha por cada clase formal. Nestas matrices, as lias corresponden s entradas lxico-sintcticas (as frases), estando os elementos fixos das frases lexicamente expresos, e as columnas s propiedades pertinentes para a descricin do comportamento sintctico das expresins. Na interseccin das lias coas columnas figuran os smbolos + ou -. Presentamos en anexo un extracto dunha desas matrices. Esta forma de representacin permite, entre outras cousas, acceder rapidamente informacin, relacionar entre si diferentes propiedades e resulta particularmente adecuada para ser explorada directamente na construcin de recursos lingsticoinformticos para procesamento automtico de texto en linguaxe natural (Silberztein 1993, 2000; Baptista et al. 2004). Na seccin seguinte presentamos as principais propiedades sintcticas que se encontran representadas nesta lxico-gramtica.

3. Propiedades sintcticas
3.1. Propiedades distribucionais Como mencionamos anteriormente, a descricin das propiedades distribucionais das frases fixas, en relacin coa ocupacin lxica das sas posicins estruturais libres, faise do mesmo modo que para as frases libres (M. Gross 1982, 1989). Utilizouse esencialmente a oposicin humano/no-humano (Nhum), tal como definida por M. 46

Lxico-gramtica das frases fixas do portugus europeo. Breve presentacin

Gross (1975). Encontramos anda un pequeno nmero de frases fixas con suxeito no restrito (Nnr); trtase de posicins estruturais que sofren leves restricins distribucionais, podendo ser cubertas lexicamente de forma variada, inclundo nomes humanos e non humanos (concretos e abstractos) e ata completivas; dun modo xeral, estas posicins Nnr estn asociadas a unha nocin de causa: 18) (O Pedro + o jornal + a notcia do jornal + ter lido essa notcia no jornal + o facto de ter lido essa notcia + que o Pedro tenha dito isso) trocou as voltas ao Joo [C1PN] alterar a expectativa inicial de algun 3.2. Propiedades transformacionais As propiedades transformacionais, no sentido harrisiano, son concibidas como relacins parafrsticas, non orientadas, entre frases; trtase de operacins formais que deforman unha frase noutra frase equivalente, mantendo inalteradas as mesmas relacins semnticas entre o elemento predicativo nuclear e os seus argumentos. Un exemplo claro dunha transformacin foi xa presentado cando se describiu a reestruturacin dativa, que funciona, polo demais, como un criterio formal definitorio dalgunhas clases de frases fixas. As transformacins, tanto nas frases libres como nas frases fixas, dependen de forma crucial dos elementos lxicos presentes nas construcins e das relacins que se estabelecen entre eles. Por esa razn, en mbolos dous casos, necesaria unha descricin sistemtica da distribucin desas operacins formais polas diferentes construcins rexistradas na lxico-gramtica. Por exemplo, a posibilidade de formar unha construcin absoluta, isto , en que un (ou mis) dos constituntes esenciais da frase omitido, depende dos elementos lxicos da construcin. Nas frases seguintes, ambas da clase C1, co verbo chorar e un complemento co nome lgrimas: 19) A Maria chorou rios de lgrimas [C1] chorar moito 20) A Maria chorou lgrimas de crocodilo [C1] finxir sufrimento s a primeira pode ser considerada sinnima de chorar e por iso permite a desaparicin do complemento rios de lgrimas, dado o valor de intensificador que este complemento presenta; pola contra, o significado non composicional de (20) non permite a anulacin do complemento sen que o significado global da frase se altere. De feito, chorar lgrimas de crocodilo non significa sequera o mesmo ca chorar. Dun modo xeral, as transformacins que operan unicamente sobre os constituntes libres dunha frase fixa son sempre posbeis. Comprobamos que as condicins lxico-sintcticas de aplicacin dunha transformacin son grosso modo as mesmas que estn referidas na literatura con respecto s frases libres. As, por exemplo, a operacin [pasiva] posbel nas construcins fixas sempre que o complemento directo libre: 21a) O Joo lanou o Pedro s feras [CNP2] deixar a algun sen apoio ante situacins difciles [Pass] = 21b) O Pedro foi lanado s feras (pelo Joo)

47

Jorge Baptista, Graa Fernandes e Anabela Correia

Con todo, a natureza fixa dun complemento directo, por si s, non suficiente para bloquear a pasiva: 22a) O Governo prometeu mundos e fundos populao [C1PN] prometer moitas cousas (xeralmente irracionais) a algun [Pass] =22b) Foram prometidos mundos e fundos populao (E + pelo Governo) Tal como nas frases libres, a existencia dunha relacin de correferencia entre o complemento directo e o suxeito bloquea a operacin: 23a) O Pedro no mostrou os dentes ao Joo [C1PN] nin sequera sorrir [Pass] = 23b) *Os dentes no foram mostrados ao Joo (E + pelo Pedro) A pronominalizacin (ou reducin a pronome) de grupos nominais unha propiedade transformacional moi xeral en que, as e todo, algunhas frases fixas presentan por veces restricins inesperadas. As, por exemplo, un complemento determinativo de N en xeral reducbel ou por un pronome oblicuo ou por un posesivo (o ndice i marca a relacin de correferencia con un dos nomes da construcin): 24a) O Joo apertou a moi do Pedroi [CPN] saudar a algun 24b) O Joo apertou (a moi dele i + a sua i moi) Non obstante, na frase seguinte, que ten o mesmo significado e na que o complemento fixo tamn ocupado por un nome parte do corpo (Npc), ningunha destas pronominalizacins parece posbel: 25a) O Joo apertou os ossosi do Pedro i [CPN] saudar a algun 25b) O Joo apertou (*os ossosi dele i + *os seus i ossosi) Do mesmo modo, na frase seguinte, estas operacins non son posbeis: 26a) O Joo apertou os calosi do Pedro i [CPN] reprender a algun 26b) O Joo apertou (*os calosi dele i + *os seus i calosi) Podemos observar outras operacins sintcticas que, como a pasiva, permutan dous dos argumentos do verbo entre si; trtase de operacins semellantes conversin (G. Gross 1989; Baptista 1997), operando non sobre construcins transitivas directas, como son habitualmente descritas, senn sobre construcins preposicionais: 27a) O Joo (deu no coco ao Pedro + foi aos cornos do Pedro) [CPP, CPN] bater en algun = 27b) O Pedro apanhou (do coco + nos cornos) do Joo [CPP] bater en algun Con todo, dadas as diferentes preposicins en xogo, tales relacins non foron obxecto dun tratamento transformacional, sendo clasificadas por separado. Falamos anteriormente da pasiva, que pode ser vista como unha forma de adxectivacin da construcin verbal. De feito, anda que nesta fase nos tivsemos concentrado nas construcins verbais, ser necesario proceder a un estudo de certas nominalizacins de frases fixas, como sucede con (23), que renumeramos abaixo como (28), ou en (29): 28a) O Joo apertou a mo do Pedroi [CPN] saudar a algun 48

Lxico-gramtica das frases fixas do portugus europeo. Breve presentacin

[Nom] = 28b) O Joo deu um aperto de mo ao Pedro 29a) O Joo (ameaou + jurou) o Pedro de morte [CNP2] ameazar/xurar matar a algun [Nom] = 29b) O Joo fez (ameaas + uma jura) de morte ao Pedro Nas construcins nominais (28b) e (29b), os nomes predicativos compostos aperto de mo e ameaas/juras de morte son auxiliados polos verbos soporte dar e fazer (Vsup; M. Gross 1981); trtase de verbos que estn baleiros de sentido e que non presentan unha distribucin caracterstica, sendo os nomes predicativos os elementos centrais da construcin. Polo demais, numerosas construcins con verbos que son habitualmente considerados verbos soporte presentan varios ndices de fixacin sintctica (particularmente en canto ausencia de variacin do determinante do nome predicativo), os cales estn frecuentemente asociados non composicionalidade do significado global da expresin: 30) O Joo est na lua [Ranchhod 1990; EPC] estar distrado 31) O Joo de poucas palavras [Baptista 2005; SdH1] non ser extravertido, ser moi calado 32) O Joo fez fogo sobre o Pedro [Chacoto, 2005] disparar unha arma contra algun Algunhas expresins, claramente idiomticas, presentan, inclusive, dous complementos fixos: 33) O Joo est com a pulga atrs da orelha [Ranchhod 1990; EPCPC] estar desconfiado/ sentir desconfianza) 34) O Joo fez trinta por uma linha facer disparates ou trasnadas Moitas desas expresins xa foron obxecto de descricin sistemtica en portugus particularmente as construcins con Vsup =: estar Prep (Ranchhod 1990); Vsup =: ser de (Baptista 2005); e Vsup =: fazer (Chacoto 2005) polo que non foron includas neste estudo. Observamos, tamn, construcins intrinsecamente pronominais (notadas Vse), isto , construcins nas que o verbo se presenta obrigatoriamente construdo con pronome reflexivo, o cal non pode ser substitudo por un grupo nominal da mesma natureza distribucional non correferente ao suxeito: 35) O Joo bateu-se em duelo com o Pedro [CPP] cp. *O Joo bateu (E + o Antnio) em duelo com o Pedro Outra propiedade interesante, que se observa ademais na frase de arriba, a simetra (Boons, Guillet e Leclre 1976b; Baptista, no prelo), dicir, o feito de que dous constituntes da frase establezan co verbo idntica relacin semntica, o que fai que poidan permutar entre si ou ser coordinados nunha posicin sintctica sen que o significado global da frase se altere; aln diso, estas construcins simtricas admiten que, nas frases cos grupos nominais coordinados, se poida facultativamente inserir unha

49

Jorge Baptista, Graa Fernandes e Anabela Correia

copia pronominal, p. ex. entre si ou um com o outro, o que non sucede nas construcins recprocas, nas que a copia pronominal obrigatoria: = = = O Joo bateu-se em duelo com o Pedro O Pedro bateu-se em duelo com o Joo O Joo e o Pedro bateram-se em duelo (um com o outro + ?entre si) O Pedro e o Joo bateram-se em duelo (um com o outro + ?entre si)

Enumeramos, tamn, a existencia de construcins con negacin obrigatoria (citada NegObrig), ou sexa, frases fixas para as que a forma declarativa afirmativa simple inaceptbel: 36) O Joo no chega aos calcanhares do Pedro [CPN] ser incomparabelmente inferior a algun en determinado aspecto *O Joo chega aos calcanhares do Pedro Finalmente, obsrvase que a gran maiora das construcins fixas respecta as regras xerais de boa formacin de frases da lingua, anda que se encontren algns casos en que ocorren alteracins obrigatorias da orde dos constituntes: 37) O Joo fez (das tripas corao + das fraquezas foras) [CPP] ter coraxe para superar a adversidade *O Joo fez (corao das tripas + foras das fraquezas) Noutros casos, certos complementos aparecen sempre xuntos nunha orde fixa, a pesar de que, potencialmente, a frase poida presentar outra orde; isto o que acontece na frase seguinte co complemento no fogo, que segue inmediatamente ao complemento directo as mos, anda que fose a priori posbel intercalar entre ambos o complemento pelo Pedro: 38) O Joo punha as mos no fogo pelo Pedro [CPPN] garantir a honestidade de algun *O Joo punha as mos pelo Pedro no fogo

4. Palabras finais
A metodoloxa seguida neste proxecto permite que a compilacin e a formalizacin das propiedades lxico-sintcticas das expresins fixas tean carcter acumulativo, estando as matrices en permanente ampliacin e revisin. Malia o carcter coloquial de moitas destas expresins, estas aparecen con algunha frecuencia en textos de natureza discursiva moi variada. Na medida en que presentan elevada fixacin interna e o seu significado non composicional, constiten unidades lxico-sintcticas, ou sexa, frases elementais da lingua, polo que se torna indispensbel que estas expresins sexan recoecidas nos textos como un bloque. Unha evidencia de tal feito a dificultade que presenta a sa traducin a outras linguas. Con todo, a variacin formal, especialmente de natureza transformacional, que as frases fixas permiten, idnticas s que se observan de modo xeral nas frases libres, implica unha descricin formal complexa e instrumentos lingstico-informticos adecuados para realizala (Silberztein 1993, 2000). 50

Lxico-gramtica das frases fixas do portugus europeo. Breve presentacin

Exames efectuados (Baptista et al. 2004) en crpora de textos xornalsticos de dimensins razobeis (~9,6 millns de palabras) revelaron que, na maior parte dos casos en que aparecen, anda que algunhas poidan ser potencialmente ambiguas, posbel obter taxas de acerto do ~90%, o que constite un argumento forte no sentido da continuacin desta investigacin. Finalmente, a dispoibilidade de lxicos-gramticas equivalentes para outras linguas romnicas abre as portas a estudos contrastivos, con interese ben para aplicacins didcticas, no mbito do ensino de lingua estranxeira, ben para outras aplicacins lingstico-informticas, especialmente para a traducin automtica.

5. Bibliografa
ARAJO-VALE, Oto (2001): Expresses Cristalizadas do Portugus do Brasil: Uma proposta de Tipologia. Tese de doutoramento. UNESP, Araquara, Brasil. BAPTISTA, Jorge (1997): Sermo, tareia e facada: Uma classificao das construes conversas dar levar en Seminrios de Lingustica 1,1997,5-37. Universidade do Algarve, Faro. (no prelo): Construes Simtricas: Complementos e Argumentos en FIGUEIREDO, O., RIO-TORTO, M. G. e SILVA, F. (org.): Volume de Homenagem ao Prof. Mrio Vilela. Universidade, Porto. BAPTISTA, Jorge, CORREIA, Anabela e FERNANDES, M da Graa (2004): Frozen Sentences of Portuguese: Formal Descriptions for NLP en Workshop on Multiword Expressions: Integrating Processing. International Conference of the European Chapter of the Association for Computational Linguistics (Barcelona, 2004). ACL, Barcelona, 72-79. BOONS, Jean-Paul, GUILLET, Alain e LECLRE, Christian (1976a): La structure des phrases simples en franais. Constructions Transitives. LADL Universit de Paris 7, Paris. (1976b): La structure des phrases simples en franais. Classes de constructions transitives. Droz, Genve. CHACOTO, Luclia (2005): O verbo FAZER em Construes Nominais Predicativas. Tese de Doutoramento. Universidade do Algarve, Faro. CORREIA, Anabela (en preparacin): Lxico-Gramtica das Frases Fixas do Portugus Europeu Construes Transitivas. Tese de mestra. Universidade do Algarve, Faro. FERNANDES, M da Graa (en preparacin): Lxico-Gramtica das Frases Fixas do Portugus Europeu Construes Intransitivas. Tese de mestra. Universidade do Algarve, Faro. FOTOPOULOU, Aggeliki (1993): Une classification des phrases complments figs en grec moderne. Tese de doutoramento. LADL Universit de Paris 7, Paris. GROSS, Gaston (1989): Les constructions converses en franais. Droz, Paris/Genve. GROSS, Maurice (1975): Mthodes en Syntaxe. Rgimes des constructions compltives. Hermann, Paris. (1981): Les bases empiriques de la notion de prdicat smantique en Langages 63,1981,7-52. Larousse, Paris. 51

Jorge Baptista, Graa Fernandes e Anabela Correia

(1982): Une classification des phrases figes du franais en Revue Qubcoise de Linguistique 11/2,1982,151-185. UQAM, Montral. (1989): Les Expressions Figes: une description des expressions franaises et ses consquences thoriques en Rapport Technique n. 8 Programme de Recherches Coordonnes Informatique-Linguistique. LADL Universit de Paris 7, Paris. (1996): Lexicon Grammar en BROWN, K. e MILLER, J. (eds.): Concise Encyclopeadia of Syntatic Theories. Pergamon, Cambridge, 244-258. (2000): Verbes trois complments essentiels en BUVET, P. A., LE PESANT, D. e MATHIEU-COLAS, M. (eds.): Lexique, Syntaxe et Smantique, Mlanges offerts Gaston Gross. Centre Lucien Tesnire Univesit de FrancheComt, Besanon, 199-210. GUILLET, Alain e LECLRE, Christian (1981): Restructuration du groupe nominal en Langages 63,1981,99-125. Larousse, Paris. (1992): La structure des phrases simples en franais. Les constructions locatives. Droz, Genve. HARRIS, Zellig S. (1991): A Theory of Language and Information. A Mathematical Approach. Clarendon Press, Oxford. LECLRE, Christian (1995): Restructuration dative en Language Research 31/1,1995. Language Research Institute Seoul National University, Seoul . (2000): Expressions figes dans la francophonie: le projet BFQS en BUVET, P. A., LE PESANT, D. e MATHIEU-COLAS, M. (eds.): Lexique, Syntaxe et Smantique, Mlanges offerts Gaston Gross. Centre Lucien Tesnire Universit de Franche-Comt, Besanon, 321-331. (2002): Organization of the lexicon-grammar of French verbs en Lingvisticae Investigationes 25/1,2002,29-48. John Benjamins Publishing Company, USA. MOGRRON HUERTA, Pedro Joaqun (2002): Estudio Contrastivo de las Expresiones Fijas en Ser / Estar + Prep X Y tre Prp X en Francs. Tese de doutoramento en Filoloxa Romnica. Universitat de Valncia. RANCHHOD, Elisabete (1990): Sintaxe dos Predicados Nominais com Estar. INIC, Lisboa. SANTOS, Antnio Nogueira (1990): Novos dicionrios de expresses idiomticas. Edies Joo S da Costa, Lisboa. SENELLART, Jean (1998): Reconnaissance automatique des entres du lexiquegrammaire des phrases figes en LAMIROY, B. (ed.): Le Lexique-Grammaire. Travaux de Linguistique 37,1998,109-125. Ducolot, Bruxelles. SILBERZTEIN, Max (1993): Dictionnaires lectroniques et analyse automatique de textes. Le systme Intex. Masson, Paris. (2000): Intex (Manual). ASSTRIL, Paris.

52

Lxico-gramtica das frases fixas do portugus europeo. Breve presentacin

Anexo
Extracto da Clase CPN (Fernandes, en preparacin) N0 =: N-hum N0 =: Nhum V + - <atirar> + - <cair> + - <chegar> + - <chorar> + - <cortar> + - <crescer> + - <cuspir> + - <dar> + - <descer> + - <entrar> + - <falar> + - <ir> - + <passar> + - <pegar> + - <puxar> + - <reger> - + <sair> + - <sentar> - + <subir> + - <tocar> + - <viver> + - a - em + a - em - em - a - em - em - em - em - em - em - por - em - por os os os o a os a o a o as a as a a a o a a a a NegObrig Vse - de - a - em - em [Rdat] de N = PRO:O de N = PRO:Pos Prep Det C ps braos calcanhares ombro casaca olhos cara focinho consideraco jogo costas cantiga mos palavra lingua cabea corpo cadeira cabea ferida sombra + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + +

Exemplo O Z atirou-se aos ps da Ana O Z caiu nos braos da Ana O Z no chega aos calcanhares da Ana O Z chora no ombro da Ana O Z corta na casaca da Ana O Z cresceu aos olhos do patro O Z cuspiu-lhe na cara A Ana deu no focinho do Z O Z desceu na consideraco da Ana O Z entrou no jogo da Ana O Z fala nas costas da Ana O Z foi na cantiga da Ana O projecto passou pelas mos da Ana O Z pegou na palavra da Ana A Ana puxou pela lingua do Z O Z rege-se pela cabea da Ana A riqueza do Z saiu-lhe do corpo O Z sentou-se na cadeira do Pedro O dinheiro subiu cabea do Z O Z tocou na ferida da Ana O Z vive na sombra da Ana

+ - por

+ - em

Lenda: A clase CPN est definida formalmente pola estrutura N0 V Prep (C de N)1; N0 =: Nhum: suxeito humano ou non humano; V: verbo; Vse: construcin intrinsecamente pronominal; NegObrig: negacin obrigatoria; Prep: preposicin; Det: determinante; C: constante lxica; [Rdat]: reestruturacin dativa; de N = PRO:O: pronominalizacin do complemento determinativo pola forma oblicua do pronome persoal; de N = PRO:Pos: pronominalizacin do complemento determinativo pola forma posesiva do pronome persoal.

53

Cadernos de Fraseoloxa Galega 7,2005,55-73

O clix e a fraseoloxa tpica espaola 1


Delfn Carbonell Basset 2
Adoito os clixs son considerados como unidades multilexicais desgastadas e ludas, sendo precisamente a sa caracterstica mis sobresante e definitoria a da trivialidade. Este artigo examina a natureza do clix a travs da anlise de dez expresins do seu significado e da sa orixe- apoiada nunha multiplicidade de exemplos usualizados que ilustran a progresin diacrnica destes elementos. Palabras clave: fraseoloxa espaola, clix, perspectiva diacrnica. Clichs are usually conceived as outworn overused multiword lexical units, their most outstanding and defining trait being precisely that of triteness. The present paper explores the nature of clich through the analysis of ten expressions, -its meaning and origin- supported by a profusion of examples in use which illustrate the diachronic progression of these items. Key words: Spanish phraseology, clich, diachronic perspective.

A Biblioteca Nacional de Madrid non ten dicionarios de clixs en lingua castel e a palabra clich, nun ttulo, s aparece nun dicionario bilinge meu: A Phraseological Dictionary, phrases, expressions, locutions, clichs, idioms, sayings. O clix unha especie de metfora, conxunto de palabras unidas, modismos ou locucins que se caracteriza polo seu uso e emprego excesivo na linguaxe, oral ou escrita, que o converte nunha expresin rutineira, manida e baleira que queda como lugar comn. A palabra est recollida no DRAE 3 . En su forma ms venial el clis es una frase hecha y rehecha mil veces para otros contextos. El nico mrito est en el diseo original (Miguel 1985). Para Partridge (1947) a clich is an outworn commonplace; a

1 2

Avance do meu prximo libro El enigma de las frases: Breve diccionario de clichs. Traducin de Marta M Rodrguez An. 3 3. m. Lugar comn, idea o expresin demasiado repetida o formularia. Para outras linguas vxase: Dictionnaire Hachette (1999): Clich. 3. fig. pjor. Ide, phrase toute faite et banale que lon rpte. Random House Websters Unabridged Dictionary (1988): Clich. a trite, stereotyped expression; a sentence or phrase, usually expressing a popular or common thought or idea that has lost originality, ingenuity, and impact by long overuse [...].

55

Delfn Carbonell Basset

phrase (or virtual phrase) that has become so hackneyed that scrupulous speakers and writers shrink from it because they feel that its use is an insult to the intelligence of their auditor or audience, reader or public. Unha frase afortunada, nova e descritiva no seu momento, que cae en graza e adoptada por todos, repetndose e indo de boca en boca, de pluma en pluma e volvndose clix, unha expresin case va que perdeu a sa frescura e ten xa escasa razn de ser. Dixo Fernando Lzaro Carreter (1985) nun dos seus dardos: [...] ese repertorio de acuaciones idiomticas que suplen todo esfuerzo por su repeticin automtica. Es en extremo vulgar precisamente por eso, por su frecuencia, por su reiteracin monocorde e invariada. E Miguel (1985) di: Una metfora es siempre un descubrimiento, un enriquecimiento del lenguaje. El problema est en su rpida depreciacin. La repeticin mecnica de la nueva imagen acaba por empalagar. Pero toda frase ten como orixe unha expresin individual, annima, que se populariza, como xa apuntou Vossler (1904): Una expresin hablada se origina de una actividad individual, pero se naturaliza cuando los otros la consienten, la aceptan, la repiten, ya conscientemente, con un proceso de creacin, modificndola, corrigindola, debilitndola o fortalecindola [...]. Unha frmula verbal, unha frase feita pdese converter, a forza de repetirse, nun lugar comn, nun clix lingstico prefabricado, nunha frase estereotipada. E en vez de expresa-las nosas ideas coas nosas propias palabras, facmolo con locucins, con expresins emprestadas ou roubadas que escoitamos ou lemos sen parar a pensar se teen algn sentido ou se son ocas e inertes. Xa dixo Sheehan (1982) que el mesmo era unha proba vivente de que se pode pasar pola vida utilizando s palabras emprestadas e que lle resultaba polo tanto difcil falar sen cita-las palabras dalgn outro. O clix pode ser un smil, un modismo, unha simple frase, un refrn, que se converte nun retrouso ou unha especie de bordn conversacional carente de sentido. As, cando dicimos ni que decir tiene que e inmediatamente dicmo-lo que non necesario dicir: Ni que decir tiene que es muy inteligente 4 . A fraseoloxa tpica estudouse pouco. Varios autores afirman que as unidades fraseolxicas son sempre fixas, e eu engado: ata que deixan de selo; ata que os falantes introducen cambios 5 . Isto recrdame as mutacins anuais do virus da gripe. Correr un tupido velo foi no seu tempo un acerto, pero xa non o . Agora unha expresin que cheira a toucio rancio. Dicir estar en un mar de dudas, ou un sol de justicia ou ms pobre que las ratas ou acoso y derribo ou esa asignatura pendiente, ou falar da cruda realidad pode implicar que somos nugallns, ignorantes ou que simplemente nos falta imaxinacin. Dica Partridge (1947): As to the clich, I daresay we are all in agreement. Haste encourages them but mere often they spring from mental laziness. Tamn pode indicar que non nos importa como nos expresamos e que o facemos de calquera maneira, sen personalidade nin graza, de xeito mecnico e repetitivo que paraliza o pensamento, amazocndoo, embotndoo e acurtando o seu

4 5

[...] una lengua hecha de frases preacuadas para transmitir ideas archipodridas [...] (Cortzar 1963). Ve-lo interesante traballo de Ruiz (1997), onde se cita a varios autores que defenden esa postura.

56

O clix e a fraseoloxa tpica espaola

horizonte 6 . [...] pensamos con el idioma; si se usa mal, pensaremos mal; y si lo cambiamos pensaremos con aquellos con quienes no nos gustara pensar, dinos Lzaro Carreter (1985) nun dos seus dardos. E, xa posto, cito a Binder na sa obra Dialectic (1932), que nos di: There is no bigger peril either to thinking or to education than the popular phrase 7 . Algns clixs apareceron nos sculos dezaoito e dezanove e seguen vixentes, como a rengln seguido e outros, a bote pronto ou ser de juzgado de guardia son de recente invencin e moi celebrados. A pesar do dito non condeno o clix, nin creo que debamos facer de inspectores da lingua, acosando ou prohibindo maneiras de falar ou de escribir8 . O meu libro s trata de explica-lo seu significado, s veces as sas orixes, e dar exemplos de uso por medio de citas ilustrativas de varios autores que nos dan unha idea do estendido que est o clix en espaol. Este foi pouco estudado porque non recoecido como tal e pasa desapercibido, case con ps de la. Chegamos a crer, a forza de escoitalo, que normal e aceptable e dende logo de uso corrente. Julio Casares (1950) admita: [...] la cruzada contra el imperio del clich, cruzada que tambin nos vino de fuera, y que propugna el exterminio de todos los ayuntamientos verbales que se han convertido en rutina. Yo mismo he participado en esta campaa, vase mi Crtica profana [...]. E o catedrtico de Historia da Lingua da Universidad de Salamanca e crtico literario do semanario El Cultural, Ricardo Senabre (2001), moito mis contundente e represivo: Que gentes de escasa competencia idiomtica (sic) digan o escriban un disparate no autoriza a darle entrada en un diccionario 9 ; de xeito que poderiamos dicir que o idioma precisamente a historia de disparates lingsticos expresados por xente de escasa competencia idiomtica, que somos todos ou case todos. Pero vai moito mis lonxe, se cabe, Pombo (2002), da Real Academia Espaola, cando di: O hacemos una revolucin o acabamos bajando el nivel del lenguaje 10 . Non asunto do lexicgrafo facer cruzadas de exterminio, como xa dixen noutras ocasins, contra formas de expresarse ou contra vocbulos. A cultura a que ten que coidarse deste tema, sen axuda dos escritores de
6

[...] lema irrebatible, de frase hecha, a la que se llega con ese apelmazamiento del lenguaje, tan abundante en nuestro tiempo, que nos impide pensar y nos paraliza la inteligencia (Lled 2003). Non hai maior perigo para o pensamento ou para a cultura que a frase popular. 8 Lzaro Carreter (2001) o que mis critica o uso do clix. o seu inimigo e cre ademais que son os xornalistas os culpables do seu emprego. Los periodistas caen continuamente en clichs de la jerga profesional que empobrecen la lengua. Por ejemplo? Repetir continuamente en otro orden de cosas. Parece que uno ya no es periodista si no dice en otro orden de cosas. Los grandes periodistas son los que se apartan del clich y crean su propia lengua [...]. 9 No seu excelente The Art and Craft of Lexicography, Landau (2002) flanos deste problema e di algo moi importante: Popular commentators on usage are now more likely to be newspaper or television journalists, authors, literary critics, or professors of literature, but the tone of moral outrage has not changed. Verbal solecisms are frequently denounced as if they were morally indecent, not just trivial errors but fundamental assaults on dignified communication and tradition of human civilization. 10 Non sabemos que tipo de revolucin pide, pero supoo que, como tdalas revolucins, ser represiva. A cita completa : Pombo hizo ayer alusin a la tragedia del Prestige en Galicia para explicar la situacin a la que pueden llegar las cosas si no se cuidan: As es como se acaba si se dejan navegar esos barcos, irresponsablemente, por el mar (sic); y as es como puede acabar tambin la lengua. Y despus subray: O hacemos una revolucin o acabamos bajando el nivel del lenguaje.
7

57

Delfn Carbonell Basset

dicionarios de dbidas 11 , de gramticos, de catedrticos de lingua, de censores, en fin, que pontifican a contracorrente dos usos da lingua e intentan impoer unha ditadura lingstica seu gusto. E vn na mia axuda o tamn acadmico Prez Reverte (2003) cando di: El problema es mitificar el lenguaje. Hacer del lenguaje el becerro de oro es un grave error. El lenguaje no es ms que una herramienta para comunicarse, para amar, para conversar, para escribir, para leer. Non obstante, Amis (2001) dinos: [...] all writing is a campaign against clich. Not just clichs of pen, but clichs of the mind and clichs of the heart. Dicir que o idioma est en perigo un clix intelectual 12 . E xa o di Luis Mara Anson (2001): Hay que escuchar el habla popular como si se tratara de una msica incesante. El idioma no lo hace la Academia sino la palabra recental del pueblo. La funcin de la Academia consiste en sancionar, con rigor filolgico y cientfico, lo que el pueblo establece. E Blaker (2001) non cre que deba perseguirse o clix, pola contra: For, when the chips are down, the clich is what its all about. It is a valuable working tool in the business of communication. The very act of self-consciously trying to be original creates the greatest clich of them all. E que non ten sentido dicir que os cambios que sofre a lingua son bos ou malos, aceptables ou inaceptables, correctos ou incorrectos. Quizais tea sentido pensar se eses cambios serven un propsito utilitario, o propsito final de comunicar de forma sinxela, sen artificios inanes. Mis nada. A Po Baroja non lle gustaban os clixs, anda que tamn os empregaba e dicanos na sa obra Desde la ltima vuelta del camino (1944-49): El escritor que emplea las palabras que ha odo, sobre todo de nio, les da un sabor especial de verdad, de autenticidad, que no tienen casi nunca cuando las toma del diccionario. Yo no escribir nunca por ende, a mayor abundamiento, enterizo, seero, reciedumbre, maanero, madruguero, ni hablar de la besana o de los albaranes de las casas, porque stas y otras palabras las leo, pero no las oigo. Sobre todo, no las he odo. Esto me basta para no usarlas. Son para m voces inusitadas, que no aaden un matiz nuevo a una idea. Todo ello constituye un lxico que a m me parece una moda modernista muy prxima a la trivialidad y a la cursilera. E Cela (1976) dica no seu Diccionario del erotismo, [...] las palabras no pueden ser sustituidas por frases sin grave detrimento de la lengua.
11 12

Consulta-la diferenza entre haber e a ver cuestin de cultura, non de dbidas lingsticas. Teo unha boa nova: o idioma que falamos non est en perigo. Os choromiqueiros -son case sempre homesque saloucan magoados ante o que chaman o cadver do empobrecemento do idioma, xemen en van. Non hai de que se preocupar. Metamorfosearase, simplificarase ata ser irrecoecible de aqu a 2000 anos, pero non desaparecer. Tranquilos, que todo est baixo control. E cito, a modo de exemplo, as palabras apocalpticas de Conte (2002): [...] en estos tiempos de abandono y descuido de nuestro idioma, una lengua cada vez ms basura y dejada de la mano de dios (sic), en manos de profesores, acadmicos y medios de comunicacin de masas que en funcin de falsas identidades [...] falsas libertades y no menos falsas ideas sobre la democracia y la huida de todos los cnones han desembocado en esta lengua de hoy, que oscila entre polisemias, sentidos y equvocos diccionarios, como una verdadera marea negra que invade nuestra vieja lengua enfangndola hasta los tutanos. Tranquilidade, ante todo tranquilidade. Xa se laiaba o P. Feijoo de algo parecido no seu Theatro crtico universal I (1726): En los Espaoles, picados de cultura, dio en reynar de algn tiempo a esta parte vna afectacin pueril de tropos rethricos, por la mayor parte vulgares, vna multiplicacin de epthetos synnimos, vna colocacin violenta de vozes pomposas, que hazen el estilo no gloriosamente magestuoso; si asquerosamente entumecido. A que aaden muchos vna temeraria introduccin de vozes, ya Latinas, ya Francesas, que debieran ser descaminadas, como contravando de el idioma, o idioma de contravando en estos Reynos. Ciertamente en Espaa son pocos los que distinguen el estilo sublime de el afectado; y muchos los que confunden vno con otro.

58

O clix e a fraseoloxa tpica espaola

Strunk (1918) aconsella no seu excelente Elements of Style: omit needless words e o clix sempre innecesario; non nin condenable nin aceptable, simplemente iso: innecesario, superfluo, prescindible. A metfora inerte nunca engade valor ou un matiz novo a unha idea, dito ou escrito; revs. Poderase falar de plaxio ou intertextualidade nesta materia de clixs? Cando vemos unha metfora nova ou un smil afortunado e o repetimos, non estamos a plaxiar? Non ser a historia do clix a historia do plaxio verbal, oral e escrito? O clix adoita aparecer nos dicionarios, cando o fai, con etiquetas como fr. fig fam., que quere dicir: frase figurada e familiar. E por que non cl. por clix? Tdolos recompilados aqu estn vixentes no idioma de hoxe, tal e como demostran as citas que achego. Non inclun frases caducas como dedazo de miel, jugar al abejn con alguien, buscar mendrugos en cama de galgos, que deixaron de empregarse hai tempo. Todo falante vai deixando a sa pequena pegada na lingua difundir por va oral ou escrita o seu particular xeito de emprega-las palabras, ou como as une para formar novos camios de expresin, ou para repetir simplemente o que ou ou leu e do cal se apropiou. Tras cada clix hai unha pequena historia, que dalgn xeito que eu ignoro, segue unhas leis sociais ou lingsticas que o fan popular ou o condenan esquecemento. Pouco se sabe da historia e orixe das frases, e menos anda se ten escrito sobre o tema. As que arriscado e imposible, creo, ser dogmtico e insistir en etimoloxas populares, que saia, sen ningn rigor, vaiche boa. E non pasa nada se despois de tratar de rastrear un clix, un xiro idiomtico, non acertamos coa sa orixe exacta e co seu significado cabal. Ende ben, o universo noso est anda inzado de enigmas que se nos resisten e o noso cerebro tamn anda unha fronteira virxe por explorar. Tralas palabras que van xuntas, repito, hai sempre unha interrogante, unha vida secreta que investigar e comprender. Intentmolo cando menos. Leamos agora algns exemplos entresacados do meu libro. A frase vai seguida da mia definicin; tralo signo () dou explicacins sobre orixes, uso e demais. Tralo signo ( ) achego citas textuais histricas e contemporneas que demostran como se empregou e se emprega agora. acoso y derribo. Ataque continuado para destrur. Non consta no mis recente libro fraseolxico, Gran diccionario de frases hechas (2001) pero si no Diccionario de uso del espaol de Amrica y Espaa (2002): Conjunto de acciones premeditadamente encaminadas a dejar a alguien en una situacin tan comprometida que no tenga escapatoria. Esta frase de orixe taurina e relativamente recente (primeira cita de 1970, anda que en 1966 xa explica Cosso de que se trata). Carlos Abella (1996) dinos no seu Derecho al toro!: [...] persecucin que el garrochista hace de una res en pleno campo, prctica todava ejecutada en las dehesas andaluzas y salmantinas y cuyo fin es el derribo de la res perseguida mediante la introduccin de la garrocha en las nalgas. De ah que se diga acoso y derribo. DazCaabate (1970) di: La prueba de stos sigue realizndose sin modificacin esencial, bien en campo abierto, precedida de su acoso y derribo, bien en plaza cerrada, y consiste slo y exclusivamente en la suerte de varas, sin intervencin de capote y muletas [...]. O 59

Delfn Carbonell Basset

clix transcendeu a tauromaquia para se converter case nun bordn, moi empregado por polticos e xornalistas de Espaa e Iberoamrica. Por exemplo: CDC iniciaba el acoso y derribo del alcalde democristiano y UDC se limitaba a parar los golpes (La Vanguardia, 3/4/1995). O dicionario da Real Academia Espaola (2001) non sabe que existe pero Tomeo (2003) si, e no seu Mi oficio de escribir dinos: [...] la novela deba ser un instrumento de acoso y derribo de la dictadura [...]. Como xa dixemos que en cuestins idiomticas non hai nada fixo, Laso (2004) di: [...] que fue interlocutor de La Caixa en la operacin de derribo a Cortina. E en Expansin (21/1/2005) dise Del asalto a BBVA se ha pasado al acoso y derribo a su presidente [...]. Pero paga a pena ver mis:
La tienta por acoso y derribo es un espectculo inolvidable, no slo por la grandiosidad del escenario -aquel cielo andaluz de cobalto!, aquellas verdes alfombras florecidas!-, sino por la maestra de los jinetes y por el "lujo campero" valga la paradoja, que se advierte por doquier (Cosso 1966). ||La prueba de stos sigue realizndose sin modificacin esencial, bien en campo abierto, precedida de su acoso y derribo, bien en plaza cerrada, y consiste slo y exclusivamente en la suerte de varas, sin intervencin de capotes y muletas (Daz-Caabate 1970). || Las estrategias de acoso y derribo del Gobierno, de las mociones de censura, pertenecen al bal de los recuerdos (ABC, 20/11/1983). || En su etapa de acoso y derribo, de depuracin, Radio 3 cultiv el producto singular y ms o menos raro como Tirante y Morgana (Daz 1992). || [...] el PNV ha iniciado una campaa de acoso y derribo contra los Cuerpos y Fuerzas de Seguridad del Estado (El Mundo, 13/4/1995). || CDC iniciaba el acoso y derribo del alcalde democristiano y UDC se limitaba a parar los golpes (La Vanguardia, 3/4/1995). || S, con respecto a lo que tena de operacin de acoso y derribo del poder. El objetivo fundamental se ha conseguido. Aunque an hay materia real de escndalos como la corrupcin y el caso GAL (La Jornada, Mxico, 1/10/1996). || Preguntado sobre la teora del PSOE de que existe una operacin de acoso y derribo contra su dirigente, el ex presidente Felipe Gonzlez (El Pas Digital, n 365, 3/5/1997). || [...] el acoso y derribo al marco universitario se mitig con los minutos y los colegiales cogieron aire aunque despreciaron a la suerte (Canarias 7, 5/2/2001). || Jess estaba all y, valiente, comenz su campaa de acoso y derribo [...] (Villar 2002). || Tras una intensa operacin de acoso y derribo, orquestada en torno a las ltimas muertes violentas y secuestros de empresarios (El Pas, 1/4/2002). || Denuncian que existe una operacin de acoso y derribo contra ellos [...] (El Mundo, 25/12/2002). || Acoso y derribo en el cartel de Peribez? (Palomo 2002). || [...] la novela deba ser un instrumento de acoso y derribo de la dictadura [...] (Tomeo 2003). || Del asalto a BBVA se ha pasado al acoso y derribo a su presidente [...] (Expansin, 21/1/2005).

correr un tupido velo. Non falar ou mencionar certa cousa, pasala por alto. Considrase un modismo pero un clix, no que ademais caeron mis de catro. Senabre (2001) reprobballe a Jos Mara Guelbenzu o seu uso: Lo nico que cabe deplorar es que Guelbenzu, excelente escritor, no haya revisado con mayor detenimiento el texto para eliminar defectos slo disculpables en una primera versin: expresiones inertes (tupido velo, pxs. 183, 187) [...]. Quero pensar que posiblemente non sexa lcito censura-los xiros que emprega un escritor. Cadaqun escribe como pode ou quere. Ntese que Senabre chama o clix expresin inerte: expresin falta de vida. posible que o P. Isla, Madariaga, Cela, Delibes, Martn Gaite, Donoso e Pedro J. Ramrez tampouco revisaran os seus manuscritos. E que o clix est espreita e salta sobre os escritos en calquera momento. Muoz Molina (2001) capao un pouco, s un pouco, na ltima cita. O Nuevo diccionario de la lengua castellana (1863) sublia: Tender un 60

O clix e a fraseoloxa tpica espaola

velo sobre algo; hacer por olvidarlo o por que se olvide, se omita, se pase en silencio, no se torne a mentar. En ingls, o clix to draw a veil over sth documntase dende 1701, por Daniel Defoe, nada menos. Jos Mara Romera fai un esforzo na sa introducin a Iribarren (1994) para revitalizar este clix cando di: Dejemos slo constancia del hecho y corramos un discreto velo [...]. E outra variante reglanola Porta Perales (2004): Y por supuesto se continuar cubriendo con un tupido velo de silencio [...]. quin ser tan negado que los sostenga ni d odos a la futilidad de sus recursos? No se ha de
rasgar alguna vez este tupido velo con que se disfrazan (Isla 1758). || [...] trastorno que se observaba en la atmsfera, en la salud y producciones, reynaba la preocupacion favor del arroz. En unos el interes echaba un tupido velo sobre la verdad, y ofuscaba la razon (Cavanilles 1795). || [...] la situacin dolorosa de los expulsos, y quiso que un tupido velo cubriera los fundamentos de este acto (Ferrer 1843). || [...] ni sobre todo al oeste, bloqueado como estaba por el Ocano y por un tupido velo de misterio (Madariaga 1940-47). || [...] recordando que de grandes cenas estn las sepulturas llenas, procur hacer la digestin despierto. Corramos un tupido velo (Cela 1956). || [...] despus, a celebrarlo, que mejor es correr un tupido velo, que a saber qu harais esa noche (Delibes 1966). || Pero el quid de la cuestin resida en que no eran solamente los petimetres y las petimetras los que tenan inters en correr un tupido velo sobre aquel asunto: la mayora de los papeles en que se mencionaba el cortejo o no circulaban libremente o se retiraban pronto (Martn Gaite 1972). || Dejemos slo constancia del hecho y corramos un discreto velo [...] (Romera 1994). || No s. No s. Corramos un tupido velo sobre este asunto (Donoso 1978). || Por eso, apreciado Jos Barrionuevo, todos los que contribuisteis a correr ese tupido velo (Pedro J. Ramrez 1995). || Mansito propuso en 1990 correr un tupido velo sobre los primeros sntomas de la existencia de la enfermedad en el ganado britnico para evitar una cada del consumo de carne en el mercado europeo (El Mundo, 19/7/1996). || Incluso ha habido noticias sobre saqueadores de tumbas, aunque un velo de discrecin o de pudor oculta los detalles [...] (Muoz Molina 2001). || [...] se ha decidido correr un tupido velo sobre esa cuestin? (Ezquerra 2004).

por activa y por pasiva. De tdalas formas ou por tdolos medios posibles. un misterio para min como e cando se decatan os acadmicos da existencia dunha frase. Neste caso temos constancia escrita dende 1652 e 1657 por Baltasar Gracin no seu Criticn, pero a Real Academia Espaola (1933) analzaa por primeira vez e d como autoridade a Torres Villarroel (1794): Reverendsimo mo / dijo otra vez y otra vez otra, / pues la Musa por activa / y por pasiva me sopla. Tamn a emprega Prez Reverte nunha entrevista televisiva de 2004: [...] un novelista entretiene, por activa y por pasiva. Xa lla ora a Esperanza Aguirre e a outros polticos de agora (2005) que a empregan moito, tanto que en Google se pode comprobar que a Internet se contaminou e xa ten case 28.000 rexistros deste clix rodando polo mundo globalizado. Tern algo que ver a voz activa e a voz pasiva dos verbos? Ser, quizais, facer algo activamente, pola forza, ou pasivamente, con boas maneiras e tratando de persuadir? A cita de Baltasar Gracin parece indicar isto. Se cadra outro xeito de dicir por las buenas o por las malas. Ntese o que nos di o P. Feijoo na sa cita, el que era home intelixente. O que importa agora que segue vivo este clix que nos invade persistentemente a travs, sobre todo, dos polticos e os chamados medios de comunicacin.

61

Delfn Carbonell Basset

y no se te d nada de los cultos, que ellos no son entendidos, ni por activa ni por pasiva [...] (Domnguez Camargo 1652). || Y en conclusin, la verdad por activa es muy agradable, pero por passiva la quinta essencia de lo aborrecible: esto es, en murmuracin, no en desengao (Gracin 1657). || [...] m me busca el otro agradecida: / por activa y pasiva es mi tormento, / pues padezco en querer y en ser querida (Juana Ins de la Cruz 1666-95). || [...] unos, que fueron meros copiantes de sus antecessores; otros, que pusieron por passiva lo que hallaron escrito por activa; otros, que por decir algo de nuevo, nada dixeron de bueno (Feijoo 1730). || As y as, quiero que l sepa que es como yo hago y deshago mis crticas, por activa y por pasiva [...] (Gallardo 1835). || [...] como usted me ensea, por activa y por pasiva [...] (Pardo Bazn 1886). || Se la acusa de puta, puta por dentro y por fuera, por arriba y por abajo, por activa y por pasiva, aqu y en Pekn [...] (Torrente Ballester 1972). || Desde el comienzo, los oiartzuarras tanto por pasiva como por activa intentaron dominar el marcador [...] (El Diario Vasco, 13/3/2001). || El ministro, muy asequible, y que ha explicado su proyecto por pasiva y por activa en los ltimos meses [...] (Faro de Vigo, 15/06/2001). || El informe del 16 de julio de 2004 en el que se aseguraba por activa y por pasiva que Sogecable restringa la competencia con los tcnicamente denominados [...] (La Gaceta de los Negocios, 24/10/2004). || Los consejeros populares insistieron, por activa y por pasiva, en el aplazamiento de la cita de maana y en incluir en la agenda el debate sobre el modelo [...] (El Correo Digital, lava, 26/10/2004). || Niega, por activa y por pasiva, que hubiera discrepancias en el PP a la hora de encarar la cumbre autonmica del pasado jueves (La Razn, 30/10/2004).

un antes y un despus. Punto no tempo que marca un cambio. O Diccionario de uso (2002) sinala un antes como tiempo o situacin anteriores a un momento dado, pero no exemplo non ten mis remedio que emprega-la frase feita que nos interesa, dicindo: en la historia de la humanidad hay un paso que marca un antes y un despus: el paso de la mentalidad mtica a la mentalidad racional. Como tan recente, non o rexistra Mara Moliner e tampouco o Diccionario Clave, que mis moderno. Este punto crucial que marca un cambio, que pode ser calquera cousa ou acontecemento, dlle p a Delfn Rodrguez (2003) a expresar un inxenuo optimismo, cando salienta a transcendencia da exposicin de Manet no Museo del Prado coa afirmacin: Habr un antes y un despus de Manet en Madrid. Considero que debiamos pensar moito antes de escribir isto, anda que Herralde (2004), o editor, non o fai, e comenta: [...] la obra del escritor chileno marca un antes y un despus de la literatura. E agora vexo que o meu admirado prologuista Luis Mara Anson (2005) di referndose edicin do Quijote: Hay un Quijote antes de Rico y un Quijote despus de Rico.
Pudo haber vivido mejor en un antes o en un despus? (Salinas 1940). || Ello conduce, finalmente, a una depreciacin del suceso histrico, es decir, de esta cosa decisiva, casi sagrada, que separa un antes y un despus [...] (Brugarola 1967). || [...] y lo que hara por la tarde, que dependa de lo que ella quisiera, dado que su vida se haba partido en dos, un antes y un despus de conocerla (Vergs 1980). || La Revolucin Industrial es sin duda un elemento clave en el estudio de la evolucin de todo este proceso y marca un antes y un despus (Vinuesa 1991). || [...] a finales del siglo XVIII aparece el libro de un escocs, Adam Smith (1725-1790), que marca un antes y un despus en la historia de la economa (Estefana 1995). || La modernidad tiene un antes y un despus del gobierno de Snchez de Lozada (Los Tiempos, Bolivia, 2/2/1997). || [...] hay un antes y un despus desde que se hiciera cargo de las campaas electorales (Prez Henares

62

O clix e a fraseoloxa tpica espaola

2003). || Habr un antes y un despus de Manet en Madrid (Rodrguez 2003). || Siempre ha habido un antes y un despus de Joyce (Amat 2004). || En la poesa de Jos Corredor-Matheos hay un antes y un despus de la publicacin de Cartas a Li-Po [...] (Garca Martn 2004). || [...] la obra del escritor chileno marca un antes y un despus de la literatura (Herralde 2004). || Hay un Quijote antes de Rico y un Quijote despus de Rico (Anson 2005).

aos largos. Anos que parecen sculos. x Como o cerebro humano non pode comprende-la idea do tempo, s veces 365 das (5 horas, 48 minutos e 46 segundos fan un ano) fanse longos ata parecer 450 ou mis, de a o clix, que ten unha longa vida no idioma. O que repite a frase quere suxeri-la idea de fasto e aburrimento [...] do tempo que lle parece que pasa con lentitude. Non o atopei en ningn dicionario, nin sequera no Gran diccionario de frases hechas (2001) nin no moi recente Diccionario de uso del espaol de Amrica y Espaa (2002), pero si nas seguintes citas, de 1527, do P. Las Casas, ata a ltima de 2002. Mais observei que tamn se pode amplia-lo clix. Por exemplo: El milln largo de escolares catalanes que volvi ayer a las clases lo que hizo sin problemas [...] (La Vanguardia 16/9/2003). Pero Quionero (2004) engade mis anda: [...] y una docena larga de libros que replican apoyan o amplifican [...]. docena larga (14? 19?) smase Rodrguez Rivero (2004): La Feria de Buenos Aires dispone de un plantel fijo de una docena larga de personas.
[...] que, desde entonces ac (que han pasado cuarenta y ocho aos largos [...] (Bartolom de las Casas 1527-1561). || [...] ya con ms de novecientos aos largos haban entrado en estos reinos [...] (Poza 1587). || Te llevo siete aos largos, soy deudor a tu familia de beneficios que no olvidar nunca [...] (Gmez de Avellaneda 1860). || Infeliz! Cincuenta aos largos de bregar en esos mares [...] (Pereda 1885). || Alicia tiene treinta aos largos [...] (Jardiel Poncela 1935). || Anduvo con l dos aos largos, pero como le daba unas tundas tremendas que la deslomaba [...] (Cela 1951). || Y hoy, a los doce aos largos de su muerte [...] (Cela 1958). || [...] el fontanero no ha querido volver, y ya llevamos diez aos largos esperando [...] (Zamora Vicente 1972). || Cuatro aos largos, s, llevaba Coln acosando a los reyes (Vizcano Casas 1987). || Tres aos largos sin dejarse ver (Uslar Pietri 1990). || [...] mediano de estatura, frisando los sesenta aos largos [...] (Armas Marcelo 1994). || La novela llevaba escrita unos cuatro aos largos (Jimnez Lozano 2001). || Durante largos aos no haba habido grandes pegas a su obra, pero no era Unamuno un hombre cmodo para los polticos (Zamora Bonilla 2002). || Aadi que si el Senado funcionara, y en estos 25 aos largos ya de desarrollo constitucional hubiera asumido las funciones que le son propias, no hara [...] (El Comercio Digital, Asturias, 29/10/2004).

grano/granito de arena. Achega, axuda. x Este clix denota unha falsa modestia, chamando grano/granito de arena que cadaqun cre que unha enorme, importante e valiosa achega. Allea s falsas modestias, a Academia acepta por primeira vez a expresin no seu dicionario de 1925 e di: Auxilio pequeo que uno contribuye para una obra o fin determinado. O pudor ou a sandez ou o apoucamento obrigaron a cambia-lo grano polo granito. A primeira cita de 1901: non a recolle o Gran diccionario de frases hechas (2001), pero o Diccionario de uso del 63

Delfn Carbonell Basset

espaol de Amrica y Espaa (2002) si a incle e di: Ayuda pequea que una persona aporta y con la que contribuye para conseguir un fin determinado. Ofrezo citas reais que demostran como se achega ese grano/granito de arena, para facer logo ns o mesmo. O buscador Google dme 11.500 resultados nos que aparece grano de arena e nada menos que 23.400 para granito, feito que creo que reforza o que digo sobre a modestia, ou falsa modestia. clix panhispnico e non atopei documentacin anterior a 1901. E como non o podo resistir, digo eu: Con este traballo quero achega-lo meu granito de arena estudo da fraseoloxa espaola. Pero a editora Nuria Lucena, allea a todo isto, dime en comunicacin persoal (30/4/2003): Slo esperamos como editores contribuir de la mejor manera a enriquecer nuestra bibliografa en ese sentido y aportar nuestro grano de arena a la lexicografa espaola. E Ramn Rodrguez (2004) di que Richard Wolin, a principio de los noventa, haba puesto su grano de arena en los debates [...].
En este sentido, esto es, como acarreadores de nuestro pequeo grano de arena al acervo comn de la historia patria (Boronat y Barrachina 1901). || [...] observar de cerca los males que padece aquella raza noble y generosa, digna de mejor suerte, y quisiera contribuir, aunque fuese aportando un grano de arena nada ms, la obra de su adelanto (Gimnez Valdivieso 1909). || Ante esta iniciativa de publicar sus Memorias deformadas comprender sin duda que deseo llevar as mi granito de arena al dichoso remate de nuestra Redencin y aprobar conmovida [...] (Parra 1929). || [...] l tambin, concluy modestamente, aspiraba a aportar su granito de arena en la construccin del magno edificio cuya primera piedra pusiera el genial Linneo (Sampedro 1952). || [...] la revista Arbo ha iniciado una encuesta muy interesante, a la que tambin aportamos nuestro grano de arena [...] (Fraga Iribarne 1962). || Y cada vez que sucumba, como ha ocurrido siempre, habr puesto su granito de arena para que el pretendido paraso se convierta en un infierno (Martn Vigil 1965). || [...] perdidos y que no vacilan en poner su granito de arena para que la sociedad recupere sus estructuras de antao (Tomeo 1985). || [...] hace querer regresar muy pronto, para estar con ustedes, y poner un granito de arena en el trabajo que se debe hacer all (Chase Brenes 1996). || Con el deseo de aportar su granito de arena, ABC Salud acerca a los lectores a algunas organizaciones que (ABC Salud, 1/12/2001). || [...] confes su orgullo de haber puesto un granito de arena en la creacin de la Real Fundacin de Toledo [...] (El Pas, 5/4/2003). || Slo esperamos como editores contribuir de la mejor manera a enriquecer nuestra bibliografa en ese sentido y aportar nuestro grano de arena a la lexicografa espaola (Nuria Lucena, comunicacin persoal, 30/4/2003). || Richard Wolin, a principio de los noventa, haba puesto su grano de arena en los debates [...] (Rodrguez 2004). || [...] quiero aportar mi granito de arena al proyecto olmpico de Madrid [...] (La Razn, 5/2/2005).

ni que decir tiene. Ser algo tan obvio e claro que superfluo mencionalo. x o clix mis absurdo e innecesario, case un bordn conversacional no que inciden e reinciden os mellores escritores e estilistas, como deixan claro os exemplos de uso que escolln. Podiamos preguntar: se o que se di non fai falta dicilo por que dicilo? curioso, mais os libros de estilo nunca mencionan este clix. Senabre (2001) cre que atopou a solucin para evitalo e di: Dilogos que -obvio es decirlo- el autor compone con ejemplar destreza [...]. Mais non, non a solucin. o mesmo pero con outras palabras, anda que temos que agradecerlle o intento. ngel Ganivet (1898) un dos 64

O clix e a fraseoloxa tpica espaola

primeiros citados e logo sgueno Ortega, Insa, Zubiri, Pemn, Luis Goytisolo, Julin Maras, Manuel Hidalgo e Mateo Dez. En ingls dise needless to say, que tamn un clix. O Diccionario de uso del espaol de Amrica y Espaa (2002) d unha definicin estraa: Expresin que evidencia que lo que se ha dicho o lo que se va a decir es evidente (cursiva mia). Non escapa a isto nin o meu querido prologuista e premio Cervantes 2002, Jimnez Lozano, no seu Los cuadernos de la letra pequea (2003): Por lo dems ni que decir tiene que hay gentes que trabajan seriamente [...].
[...] y ni que decir tena que ellos haban de quedar como los mismsimos ngeles [...] (Reyes 1888). || Eso ni que decir tiene -contest Benito (Ganivet 1898). || Ni que decir tiene que si, abstrayendo de los dems elementos estticos, comparamos el lenguaje de los autores, encontraremos muy grandes diferencias y caractersticas predilecciones (Ortega y Gasset 1916). || Ni que decir tiene que el sainete ocurra cerca de la plaza de la Cebada, y que, al celebrarse la boda del chulapo digno y la manola buena, triunfante de las asechanzas y calumnias de su adversaria, haba un baile: un baile en la Bombi (Insa 1922). || [...] observacin recae sobre un objeto distinto al de la primera. Y as sucesivamente. A esto es a lo que Dirac llama observable. (Ni que decir tiene que se trata tan slo de observables fsicos; por tanto, de magnitudes que pueden ser medidas en cualquier observacin [...] (Zubiri 1932-44). || Y ni que decir tiene que el obispo ces radicalmente en sus jaculatorias de aprobacin entusiasta (Pemn 1970). || Agradecido encima. La gente en nuestro pueblo es muy cariosa, ni qu decir tiene (Zamora Vicente 1972). || Ni que decir tiene que esa impresin de tiempo acelerado a la que acabo de referirme no se bastaba para explicar el bloqueo, al que se hallaba sometido, que la causa era principalmente de carcter moral, conmocionado (Goytisolo 1984). || Ni que decir tiene que le parece muy bien, y se expresa sobre ello con una falta de misericordia que resulta espeluznante (Maras 1985). || Ni que decir tiene que ya no pude concentrarme ni un momento en la reunin (Hidalgo 1988). || Ni que decir tiene que el experimento lo mantenamos en el ms absoluto secreto, como corresponde a un intento de estas caractersticas que se presta a las ms absurdas fantasas e imaginaciones maliciosas (Mateo Dez 1992). || Ni que decir tiene que, esta ltima, es la perla de mi coleccin, prcticamente insuperable (Lzaro Carreter 1997). || [...] pero sigue siendo vlido como historia y como fuente histrica. Y ni que decir tiene que acert en muchas de sus explicaciones (Moreno Alonso 2001). || Ni que decir tiene que estamos ante una obra indispensable para el estudio cientfico de nuestras letras medievales (Cuevas 2003). || Ni que decir tiene: no faltan entre los pensamientos kantianos [...] (Bada 2004). || Ni que decir tiene que ambos belenes [...] (Monz 2004).

dedo en la llaga. Acertar, afondar nun tema. x A frase aparece descrita no dicionario da Academia dende 1869 e no ano 1814 xa se atopa unha cita de Manuel Jos Quintana (1772-1857) que escribiu: [...] y Feli en esta parte supo poner el dedo en la llaga mortal que nos afliga. Pero sospeito que a locucin mis antiga, anda que tampouco a recolle o Nuevo diccionario de la lengua castellana (1863). Tanto as que Antonio Cnovas del Castillo (1828-1897) di nun dos seus Discursos de 1862: [...] aunque pongamos, como vulgarmente se dice, el dedo en la llaga. Xa se dica vulgarmente na conversa informal de aquelas pocas. A definicin que nos d o DRAE (2001) : Conocer y sealar el verdadero origen de un mal, el punto difcil de una cuestin, aquello que ms afecta a la persona de quien se habla. Cadran as citas con esta definicin? O Gran diccionario de frases hechas (2001) apunta unha posible orixe da frase: Procede seguramente de la narracin evanglica segn la 65

Delfn Carbonell Basset

cual Jess de Nazaret, resucitado, se hizo tocar la herida del lanzazo por el incrdulo Mateo para convencerle de quin era. Isto atpase en Xon 20: 27 e Tom o incrdulo, non Mateo: Despois dxolle a Tom: Trae aqu o teu dedo e mira as mias mans; trae a ta man e mtea no meu costado. Non sexas incrdulo, senn home de fe. Non creo probable esta orixe bblica porque poner el dedo en la llaga fai a sa aparicin a principios do sculo XIX. mis plausible que a llaga, o dano que temos, sexa sensible, e que cando algun pon o dedo nela nos irrite e nos moleste. Nada mis ca iso. Iribarren (1994) non incle o clix. O caso que, polo menos dende Quintana, veuse repetindo por escritores como Concepcin Arenal, Emilio Castelar, Ganivet, Enrique Larreta, Garca Lorca, Roa Bastos, Torrente Ballester, Antonio Gala e Gmez de Liao. Os suficientes para converter unha frase, co tempo, nun manido clix. Ademais, o buscador da Internet Google danos nada menos que 24.100 resultados de uso actual, que encheran 80 pxinas impresas.
[...] y Feli en esta parte supo poner el dedo en la llaga mortal que nos afliga (Quintana 1814). || En el prembulo de esta disposicin se pone el dedo en la llaga ms profunda y peligrosa del ramo de presidios [...] (Concepcin Arenal 1856).|| Justamente, hombre, has puesto el dedo en la llaga [...] (Zugasti 1876-80). || No se burle usted, amigo Cid -dijo Gandaria, exasperado ante la insistencia cruel con que Po Cid le pona el dedo en la llaga [...] (Ganivet 1898). || Necio yo, que nunca he de poner el dedo en la llaga! -exclam entonces don Antonio, con orgullosa sonrisa [...] (Larreta 1908). || Ay! Has puesto el dedo en la llaga ms honda que tienen mis carnes (Lorca 1934). || La entrevista, sin embargo, puso el dedo en la llaga [...] (Roa Bastos 1960). || Por qu ha puesto el dedo en la llaga sin advertrnoslo? (Torrente Ballester 1972). || Quienes critican a Portillo sealan que as vuelve a poner el dedo en la llaga (Caretas, Per, 16/4/1996). || Haba tocado perinolas demasiado altas. Haba puesto el dedo en llagas voluntariamente ignoradas (Gala 2001). || Pienso que el autor de estas reflexiones sealaba el vicio y pona el dedo en la llaga (Gmez de Liao 2001). ||Aunque este desahogo no le aliviase la situacin presupuestaria, hizo que el jefe del ejecutivo alemn pusiese el dedo en la llaga de una cuestin [...] (La Vanguardia, 11/9/2004).

brillar por su ausencia. Ser moi evidente que falta algun ou algo. x Unha frase brillante deslcese polo seu continuo uso e abuso. Iribarren (1994) d varias explicacins da orixe do clix que non me parecen satisfactorias. Citando a Vicente Vega di: Varios escritores espaoles han afirmado que el origen de esta frase, ya proverbial, arranca de la inauguracin del Teatro Real de Madrid, debido a que el nico palco que apareci vaco en aquella noche del 19 de noviembre de 1850 corresponda a cierta duquesa, cuya ausencia en tan brillante velada fue ms notada que lo hubiese sido su presencia. Pode ser, pero non porque continuar coas mias pescudas descubrn que Juan Gins de Seplveda (1490-1573) di no seu epistolario de 1532: Reina all la verdad y brillan por su ausencia el farisesmo y la calumnia. Isto moi anterior que aconteceu no Teatro Real en 1850. E para rematar, o Gran diccionario de frases hechas (2001) di, copiando o que relata Iribarren (1994) sobre Tcito e a traducin que fixo deste historiador o poeta francs Chnier, que o espaol copiou un verso, Brutus et Casius brillaient par leur absence en el que acu la frase que ha servido de modelo de nuestro galicismo. Andr Marie Chnier naceu en 1762 e 66

O clix e a fraseoloxa tpica espaola

morreu en 1794, e a nosa primeira cita aparece antes destas datas. A etimoloxa unha arte detectivesca que se lle falta respecto constantemente, principalmente por desidia e por non escaravellar nas fontes. O que si certo que se abusou da frase dun xeito teimudo e pedante, e caeron nela nada menos que Galds, Carlos Fuentes, Miguel ngel Asturias, Gmez de la Serna e moitos mis que non podemos citar por falta de espazo. Mais de mostra serven estes exemplos; o ltimo de Pedro J. Ramrez (2003) proba que segue vixente y eso es lo que ha brillado por su ausencia. O certo que antes de 1532, se non me equivoco, nin as cousas nin a xente brillaban por su ausencia, simplemente vese que non asistan ou non estaban presentes. s veces dme por pensar que o idioma como un campo de minas, no noso caso de clixs, que nos rebentan ou estoupan na cara, ata s expertos como Martnez de Sousa (1995), que nos di: [...] pero no puede afirmarse lo mismo en relacin con la lexicografa prctica, que brilla por su ausencia en el terreno bibliogrfico de nuestra lengua [...]. E para non ser menos smase Arias Caete (2005), poltico actual: Las reformas estructurales brillan por su ausencia y la estabilidad presupuestaria est en riesgo.
Reina all la verdad y brillan por su ausencia el farisesmo y la calumnia (Juan Gins de Seplveda 1532). || [...] brillaban por su ausencia los que, como Melndez Valds, Moratn, Reinoso, Lista y otros, tuvieron la desgracia de seguir el partido francs [...] (Mesonero Romanos 1880). || La duea del establecimiento brillaba por su ausencia [...] (Prez Galds 1897). || Por tanto, slo habr pequeas zonas de hielo eternamente quieto donde la foca brilla por su ausencia [...] (Ortega y Gasset 1917-1933). || Los annimos, frecuentes en toda clase de delitos que la polica investiga, esta vez brillaban por su ausencia [...]. (Asturias 1929). || Entierro entre mscaras, acompaado de jvenes amigos mos ms que de los suyos, brillando por su ausencia los que l favoreci y ayud desde sus altos cargos (Gmez de la Serna 1948). || [...] y la verdad es que escasean casi hasta el punto de brillar por su ausencia [...] (Martn Gaite 1972). || Puesto que tanto la sociedad civil pluralista como las instituciones democrticas brillaban por su ausencia, Bolvar concibi una nacin liberal creada por el Estado [...] (Fuentes 1992). || La calle estaba vaca. La portera, como siempre, brillaba por su ausencia [...] (Feo 1993). || [...] pero no puede afirmarse lo mismo en relacin con la lexicografa prctica, que brilla por su ausencia en el terreno bibliogrfico de nuestra lengua [...] (Martnez de Sousa 1995). || Los autos de lujo de las instituciones autnomas brillan en las antiguas instalaciones de la Agencia [...] (La Nacin, Costa Rica, 1/2/1997). || En este caso no ha habido nada de eso: la informacin ha brillado por su ausencia (El Norte de Castilla, 27/11/2000). || [...] para no participar en el esperpento y no ofrecer a los fotgrafos sus manos arriba, y brillando por su ausencia en el Pleno ms importante del ao legislativo (Campmany 2001).|| Tambin un servicio en el que la sonrisa acogedora brilla por su ausencia [...] (La Razn, Magazine, 17/3/2002). || Y eso es lo que ha brillado por su ausencia (Pedro J. Ramrez 2003). || [...] el debate pblico de las grandes orientaciones de la ciudad brilla por su ausencia (Santana 2003). || Las reformas estructurales brillan por su ausencia y la estabilidad presupuestaria est en riesgo (Caete 2005).

ni estn todos los que son, ni son todos los que estn. Non todos estn includos, e os que estn quizais non o merezan. x Como xa consultara este autor, fun directamente a el. Indcanos Iribarren (1994) como descubriu a orixe desta frase: [...] tuve la suerte de encontrar, donde menos poda esperarlo, el origen del famoso aforismo. Se trataba, como yo sospech, de una cuarteta 67

Delfn Carbonell Basset

mutilada. Realic mi hallazgo leyendo el libro de Francisco Flores Garca titulado Memorias ntimas del teatro, en el cual dice el citado autor: Respecto a la locura, me atengo a lo que Campoamor hace decir a un alienado en su famosa comedia, injustamente olvidada, Cuerdos y locos: Pues, como dice el refrn / en esta santa mansin / ni estn todos los que son / ni son todos los que estn. [...] Lo indudable es que Campoamor, en la comedia aludida, dio forma al dicho, convirtindolo en frase proverbial que ha llegado hasta nuestro das. Outros, como o Gran diccionario de frases hechas (2001), repiten isto sen mencionar a fonte. A obra de Campoamor estreouse en Madrid o 1 de marzo de 1873. A Biblioteca Nacional pose un exemplar de M. Rivadeneyra, tamn de 1873 (Comedia en tres actos). Pero segun pescudando, que o meu, ata descubri-la seguinte cita: Un loquito del hospicio me dijo en una ocasin: ni son todos los que estn, ni estn todos los que son que pertence Genio e ingenio del pueblo andaluz de Fernn Caballero (1796-1877) e que tamn escribiu na sa novela Un serviln y un liberalito o Tres almas de Dios (1863) dez anos antes de que Campoamor estrease a sa comedia. Non foi, polo tanto, Ramn de Campoamor o inventor da frase. Intertextualidade? Esquecemento? Ou quizais que a frase andaba xa de boca en boca dende haba tempo, como o segue a facer hoxe, e como o propio Campoamor apunta na sa cuarteta. Algunhas citas demostran que a frase non s alude a tolos e asisados, senn que se refire tamn, como indico na mia definicin, s que non estn includos no que sexa, e os que si, mellor non deberan estar. Hai variantes, por suposto. A ltima di: [...] Todo lo cual querra decir que el TOP 50 de Thompson ISI sera todos los que estn pero no estaran todos los que son. Unha curiosidade: o Diccionario fraseolgico documentado del espaol actual (2004) non incle esta frase, pero o profesor Marn (2005) fai un curioso xogo de palabras escribir: [...] deja claro el prlogo que, si bien estn muchos de los que son, se han cubierto ausencias gracias a la generosidad de los participantes [...]. Mais vexmo-los que si saben que existe:
Un loquito del hospicio me dijo en una ocasin: ni son todos los que estn, ni estn todos los que son (Bhl de Faber 1921). || Pues, como dice el refrn / en esta santa mansin / ni estn todos los que son / ni son todos los que estn (Campoamor 1873). || No son todos los que estn, ni estn todos los que son [...] (Insa 1922). || No son todos los que estn, ni estn todos los que son (Arrivi 1964). || No me extraara en lo ms mnimo -contest Molkas-, all ni estn todos los que son, ni son todos los que estn (Paso 1977). || El cine francs es impresionista, aunque repetimos que no son todos los que estn ni estn todos los que son [...] (Herniz 1986). || [...] ya que parece que se est dando el hecho de que ni son todos los que estn, ni estn todos los que son [...] (Saiz 1993). || -acaso no estn todos los que son, aunque son todos los que estn, etc. (Martnez de Sousa 1995). || [...] ni significa esto que estemos contra los partidos, mientras ms haya, y verdaderamente de izquierda, mejor, porque ni estn todos los que son, ni son todos los que estn (Fidel Castro, discurso, 3/7/1998). || Ni estn todos los que son ni [...] (Diario de Navarra, 23/5/2002). || [...] Todo lo cual querra decir que el TOP 50 de Thompson ISI seran todos los que estn pero no estaran todos los que son (Fernndez de Bobadilla 2003).

68

O clix e a fraseoloxa tpica espaola

En lingua inglesa hai moitos dicionarios de clixs 13 pero todos carecen do mesmo: fltalle-la cita textual que indique cando se empregan e quen os emprega. Tampouco son rigorosos nin cientficos falar de orixes. Non se debe dicir, por exemplo, que tal clix se emprega dende o sculo XIX sen mis e sen probas. Moitos deles son tamn o resultado da rapina e do furto mis que dun traballo de investigacin serio e independente. Quizais isto se deba a que non doado, repito, recoecelo e pdelle pasar inadvertido lector mis atento. Hai frases que endexamais foron includas en dicionarios; os lexicns admiten frases anos despois de que xurdan no idioma; as definicins cambian; as orixes son sempre incertas e dubidosas; a fraseoloxa camalenica e non sempre fixa e esttica como cren algns eruditos. E o que peor, falamos por falar, sen nos importar como o facemos ou o que dicimos.

Bibliografa 14
AGUILAR, D. et al. (2002): Diccionario de uso del espaol de Amrica y Espaa. Vox, Barcelona. AMAT, N.: El Cultural, El Mundo, 10/6/2004. AMIS, M. (2001): The War Against the Clich: Essays and reviews, 1971-2000. Hyperion, London. AMMER, Ch. (1998): Dictionary of Clichs. Plume, New York. ANSON, L. M.: La Razn, 11/10/2001. La Razn, 9/1/2005. ARENAL, C. (1900-1901): Artculos sobre beneficencia y prisiones V. Librera de Victoriano Surez, Madrid. ARIAS CAETE, M.: La Razn, 9/1/2005. ARMAS MARCELO, J. J. (1994): Madrid, distrito federal. Seix Barral, Madrid. ARRIVI, F. (1964): Cctel de Don Nadie. Rumbos, Barcelona. ASTURIAS, M. A. (1929): Crimen de la mujer despedazada en Segala, S. (coord.): Pars 1924-1933. Periodismo y creacin literaria. CSIC, Madrid. BADA, R.: Blanco y Negro Cultural, ABC, 7/2/2004. BLACKER, T.: The Independent, U.K., 12/4/2001. BORONAT y BARRACHINA, P. (1901): Los moriscos espaoles y su expulsin. Imprenta de Francisco Vives, Valencia. BRUGAROLA, M. (1967): Sociologa y Teologa de la tcnica. Ed. Catlica, Madrid. CABALLERO, F. (Bhl de Faber, C.) (1863): Un serviln y un liberalito o Tres almas de Dios. Rubios, Madrid. CALA CARVAJAL, R. e FORMENT FERNNDEZ, M. (2001): Gran diccionario de frases hechas. Larousse, Barcelona. CAMPMANY, J.: ABC, 22/12/2001. CAMPOAMOR, R. de (1873): Cuerdos y locos. Librera de V. Surez, Madrid.
13 14

Por exemplo: Partridge (1950), Rogers (1994), Rees (1996), Ammer (1998). As citas de xornais nas que non se menciona o autor do artigo, senn que son obra da redaccin da cabeceira, aparecen coa sa referencia ntegra no corpo do texto, polo tanto vemos innecesaria a sa inclusin nesta bibliografa.

69

Delfn Carbonell Basset

CASARES, J. (1950): Introduccin a la lexicografa moderna en anexo LII Revista de Filologa Espaola. CSIC, Madrid. CASAS, Bartolom de las, Fray (1527-1561): Historia de las Indias. Ed. de P. Castaeda Delgado, Alianza Editorial, Madrid, 1994. CAVANILLES i PALOP, A. J. (1795): Observaciones sobre la historia natural, geografa, agricultura, poblacin y frutos del reyno de Valencia. Ed. de Albatros, Valencia, 1983. CELA, C. J. (1951): La Colmena. Emec, Buenos Aires. (1956): Judos, moros y cristianos. Destino, Barcelona. (1958): De San Macario a San Juan [...] en Papeles de Son Armadans. CHASE BRENES, A. (1996): El pavo real y la mariposa. Seix Barral, Barcelona. CONTE, R.: Babelia, 21/12/2002. CORTZAR, J. (1963): Rayuela. Ed. Sudamericana, Buenos Aires. COSSO, J. M. de (1966): Los mejores toreros de la historia. El Alczar, Toledo. CRUZ, Juana Ins de la, Sor (1666-95): Poesa. Lrica personal. Ed. de Castalia, Madrid, 1982. CUEVAS, C.: El Cultural, El Mundo, 3/4/2003. DELIBES, M. (1966): Cinco horas con Mario. Ed. de Destino, Barcelona, 2004. DAZ, L. (1992): La radio en Espaa (1923-1993). Hisperia, Madrid. DAZ-CAABATE, A. (1970): Pasello por el planeta de los toros. Biblioteca Nueva, Madrid. Dictionnaire Hachette Multimdia 99 (versin en CD-ROM). DOMNGUEZ CAMARGO, H. (1652): Lucifer en romance de romance en tinieblas [...]. Ed. de Castalia, Madrid, 1988. DONOSO, J. (1978): Casa de campo. Seix Barral, Barcelona. ESTEFANA, J. (1995): La nueva economa. Debate, Madrid. EZQUERRA, I.: La Razn, 13/7/2004. FEIJOO, Benito Jernimo (1758-1763): Theatro crtico universal. Fernndez de Arrojo, Madrid. FEO, J. (1993): Aquellos aos. Ediciones B, Barcelona. FERNNDEZ DE BOBADILLA, V.: Tiempo, 13/10/2003. FERRER DEL RO, A. (1843): Historia del reinado de Carlos III. Imprenta de los Seores Matute y Compagni, Madrid. FRAGA IRIBARNE, M. (1962): El nuevo anti-Maquiavelo. Instituto de Estudios Polticos, Madrid. FUENTES, C. (1992): El espejo enterrado. Fondo de Cultura Econmica, Mxico. GALA, A.: El Mundo, 22/8/2001. GALLARDO, B. J. (1835): El Criticn. Nmero Tercero. Ed. de P. Sinz, Imprenta Blass, Madrid, 1928. GANIVET, A. (1898): Los trabajos del infatigable creador Po Cid. Ed. de Americalee, Buenos Aires, 1945 GARCA LORCA, F. (1934): Yerma, La Zapatera prodigiosa. Ed. de Ed. Losada, Buenos Aires, 1938. GARCA MARTN, J. L.: El Cultural, El Mundo, 22/7/2004.

70

O clix e a fraseoloxa tpica espaola

GIMNEZ VALDIVIESO, T. (1909): El atraso de Espaa. Ed. de Fundacin Banco Exterior, Madrid, 1989. GMEZ DE AVELLANEDA, G. (1860): La ondina del lago azul. Ed. de J. M. Castro, Ediciones Atlas, Madrid, 1981. GMEZ DE LA SERNA, R. (1948): Automoribundia. Ed. Sudamericana, Buenos Aires. GMEZ DE LIAO, J.: El Mundo, 22/8/2001. GOYTISOLO, L. (1984): Estela del fuego que se aleja. Anagrama, Barcelona. GRACIN, B. (1657): El Criticn, terceira parte. Ed. de Castalia, Madrid, 2003. HERNIZ, J. I. (1986): Teora, historia y sociologa del arte. Ediciones Hispanoamericanas, Madrid. HERRALDE, J.: La Vanguardia, 15/12/2004. HIDALGO, M. (1988): Azucena, que juega al tenis. Mondadori, Madrid. INSA, A. (1922): El negro que tena el alma blanca. Ed. de S. Fortuo, Castalia, Madrid, 1998. IRIBARREN, J. M. (1994): El porqu de los dichos. Gobierno de Navarra, Departamento de Educacin y Cultura, Pamplona. ISLA, J. F. de (1758): Historia del famoso predicador Fray Gerundio de Campazas alias Zotes. Ed. de J. Jurado, Gredos, Madrid, 1992. JARDIEL PONCELA, E. (1935): Las cinco advertencias de Satans. Ed. de Biblioteca Nueva, Madrid, 1939. JIMNEZ LOZANO, J.: ABC Cultural, 8/12/2001. (2003): Los cuadernos de letra pequea. Pre-textos, Valencia. LANDAU, S. (2002): Dictionaries: The Art and Craft of Lexicography. Cambridge University Press, Cambridge. LARRETA, E. (1908): La gloria de don Ramiro, una vida en tiempos de Felipe II. Librera de V. Surez, Madrid. LASO DLOM, A.: ABC, 13/11/2004. LZARO CARRETER, F. (1997): El dardo en la palabra. Crculo de lectores, Madrid. (2001) Babelia, El Pas, 13/10/2001. LLED, E.: La clera de los imbciles llena el mundoen El Pas, 1/3/2003. MADARIAGA, S. de (1940-1947): Vida del muy magnfico seor don Cristbal Coln. Ed. de Sudamericana, Buenos Aires, 1942. MARAS, J. (1985): Espaa inteligible. Ed. de Alianza, Madrid, 1998. MARN, M.: Blanco y Negro Cultural, ABC, 29/1/2005. MARTN GAITE, C. (1972): Usos amorosos del dieciocho en Espaa. Siglo Veinte y Uno de editores de Espaa, Madrid. MARTN VIGIL, J. L. (1965): Los curas comunistas. R. Grandio, Oviedo. MARTNEZ DE SOUSA, J. (1995): Diccionario de lexicografa prctica. Vox, Barcelona. MATEO DEZ, L. (1992): El expediente del nufrago. Afaguara, Barcelona. MESONERO ROMANOS, R. (1880): Memorias de un setentn, natural y vecino de Madrid. Oficinas de la Ilustracin espaola y americana, Madrid. MIGUEL, A. de (1985): La perversin del lenguaje. Espasa Calpe, Madrid. MONZ, Qu.: La Vanguardia, 15/12/2004.

71

Delfn Carbonell Basset

MORENO ALONSO, M. (2001): La aventura de la Historia. ano 3, n 35, setembro, Arlanza Ediciones, Madrid. MUOZ MOLINA, A.: El Pas, 14/10/2001. GUIM, J.B. et alii. (1863): Nuevo diccionario de la lengua castellana. Salv. V.(ed.). Librera de Don Vicente Salv, Pars. ORTEGA i GASSET, J. (1916): El espectador I. Ed. de Alianza Editorial-Revista de Occidente, Madrid, 1993. (1917-1933): Artculos (1917-1933). Ed. de P. Garagorri, Alianza Editorial-Revista de Occidente, Madrid, 1983. PALOMO, J.: El Cultural, El Mundo, 28/11/2002. PARDO BAZN, E. (1886): Los pazos de Ulloa. Ed. de Renacimiento, Madrid, 1886. PARRA, T. de la (1929): Las Memorias de Mam Blanca. Ed. Le livre Libre, Pars. PARTRIDGE, E. (1947): Usage and Abusage, a guide to good English. H. Hamilton, London. (1950): Dictionary of Clichs. Routledge and Paul, London. PASO, F. del (1977): Palinuro de Mxico. Alfaguara, Madrid. PEMN, J. M. (1970): Mis almuerzos con gente importante. Dopesa, Barcelona. PEREDA, J. M. de (1885): Sotileza. Ed. de Gladium, Buenos Aires, 1938. PREZ GALDS, B. (1897): Misericordia. Ed. de Aguilar, Madrid, 1953. PREZ HENARES, A.: El Mundo, 24/7/2003. PREZ REVERTE, A.: ABC, 25/1/2003. POMBO. A.: La Razn, 20/12/2002. PORTA PERALES, M.: ABC, 16/10/2004. POZA, A. de (1587): De la antigua lengua, poblaciones y comarcas de las Espaas. Ed. de Minotauro, Madrid, 1959. QUINTANA, M. J. (1814): Obras polticas en Quintana, M. J. (1897-98): Obras completas. F. Gonzlez Rojas, Madrid. QUIONERO, J. P.: Blanco y Negro Cultural, ABC, 14/2/2004. RAMREZ CODINA, P. J. (1995): David contra Goliat. Jaque mate al felipismo. Temas de Hoy, Madrid. El Pas, 30/4/2003. Random House Websters Unabridged Dictionary (1988): Random House, New York. REES, N. (1996): Dictionary of Clichs. Cassell, London. REYES, A. (1888): Sangre torera. Ed. de R. Velasco, Madrid, 1906. ROA BASTOS, A. (1960): Hijo de hombre. Losada, Buenos Aires. RODRGUEZ, D.: Blanco y Negro Cultural, ABC, 11/10/2003. RODRGUEZ, R.: Blanco y Negro Cultural, ABC, 24/1/2004. RODRGUEZ RIVERO, M.: Blanco y Negro Cultural, ABC, 25/9/2004. ROGERS, J. T. (1994): Dictionary of Clichs. Wings Books, New York. RUIZ GURILLO, L. (1997): Aspectos de fraseologa terica espaola. Universitat de Valncia, Valncia. SAIZ, J. (1993): La ansiedad. Emek, Barcelona. SALINAS, P. (1940): En busca de Juana de Asbaje. Ed. de Aguilar, Madrid, 1958. SAMPEDRO, J. L. (1952): Congreso en Estocolmo. Plaza y Jans, Barcelona. SANTANA, C.: La Vanguardia, 15/4/2003. 72

O clix e a fraseoloxa tpica espaola

SECO, M., ANDRS, O. de e RAMOS, G. (2004): Diccionario fraseolgico documentado del espaol actual. Locuciones y modismos espaoles. Aguilar, Madrid. SENABRE, R.: El Cultural, 26-2/9/2001. SEPLVEDA, J. G. de (1532): Epistolario. Ed. de AECI, Ediciones de Cultura Hispnica, Madrid, 1979. SHEEHAN, G. (1982): Dr. Sheehan on Running. World Publications, Mountain View California. STRUNK, W. (1918): Elements of Style. Press of W. P. Humphrey, Geneva/New York. TOMEO, J. (1985): Amado monstruo. Anagrama, Barcelona. El Cultural, El Mundo, 1/5/2003. TORRENTE BALLESTER, G. (1972): La saga/fuga de J.B. Destino, Barcelona. USLAR PIETRI, A. (1990): La visita en el tiempo. Ed. de Crculo de lectores, Barcelona, 1993. VERGS, P. (1980): Slo cenizas hallars (bolero). Prometeo, Valencia. VILLAR, C.: El Mundo, 6/2/2002. VINUESA ANGULO, J. (1991): Los procesos de urbanizacin. Sntesis, Madrid. VIZCANO CASAS, F. (1987): Isabel, camisa vieja. Planeta, Barcelona. VOSSLER, K. (1904): Positivismo e idealismo en la lingstica. Poblet, Madrid. VV.AA. (20042): Diccionario Clave. SM Ediciones, Madrid. ZAMORA BONILLA, J. (2002): Ortega y Gasset. Plaza y Jans, Barcelona. ZAMORA VICENTE, A. (1972): A traque barraque. Alfaguara, Madrid. ZUBIRI, X. (1932-1944): Naturaleza, Historia, Dios. Ed. de Alianza, Madrid, 1994. ZUGASTI y SENZ, J. (1876-1880): El Bandolerismo. Ed. de Virgilio Mrquez, Crdoba, 1983.

73

Cadernos de Fraseoloxia Galega 7,2005,75-89

Achegas da fraseoloxa didctica da lingua e a literatura1


Maria Conca2
Universitat de Valncia A finalidade deste traballo presentar un modelo didctico para ensinar/aprende-las unidades frsicas (UF) en contextos de uso. Para isto, danse unhas orientacins sobre termos e conceptos bsicos da fraseoloxa, estdanse os compoentes da competencia fraseolxica en relacin cos da competencia comunicativa e analzase o uso de UF en textos argumentativos e en textos narrativos. Finalmente, proponse, para cada tipo de texto, unha clasificacin das UF segundo as sas caractersticas e as sas funcins discursivas. Palabras clave: fraseoloxa, didctica, competencia fraseolxica e comunicativa. The aim of this article is to present a didactic model for teaching/learning phraseological units in specific use contexts. For that purpose, we offer some guidelines related to basic concepts and terms of Phraseology together with the study of phraseological competence aspects in connection with communicative competence features. There is also an analysis of the use of phraseological units in argumentative and narrative texts. Finally, according to the text type, we classify these units depending on their discursive functions. Key words: Phraseology, Didactics, phraseological and communicative competence.

1. Introducin
Os falantes, na nosa propia lingua, temos automatizados segmentos de fala completos, unidades pluriverbais, que se aprenden en contextos de uso, da mesma forma que se aprende o lxico. o que Coseriu chama discurso repetido fronte discurso libre, ou o que ns chamaremos, de acordo coa disciplina fraseolxica, unidades frsicas (UF). En xeral, estas UF cocense en cataln co nome de proverbi ou refrany, locuci, dita, frase feta, etc.; en uscaro, atsotitz ou errefrau, esamolde, esan, zirto, etc.; en galego, proverbio ou refrn, locucin, dito, frase feita, etc.; en espaol, refrn, dicho, modismo,

Este artigo unha versin modificada e ampliada dunha conferencia pronunciada na Irakasleen Unibertsitate Eskola da Euskal Herrico Unibersitatea (Bilbo, 5 de maio de 2005). 2 Traducido por Leopoldo Caizo Durn.

75

Maria Conca

giro, etc. E como tamn nolo demostra a nosa experiencia en tanto que falantes de mis dunha lingua, posible encontrar correspondencias entre UF en diferentes linguas porque moitas delas se orixinaron nas culturas antigas e se estenderon a travs do latn ou do rabe. Estas UF son transculturais e tamn se chaman europesmos. Por exemplo, o refrn: Tants caps, tants barrets (cat.). Cada cabeza, a sa sentencia (gal.). Zenbat buru, hainbat aburu (us.). Tantos hombres, tantos pareceres (es.) (RECL:230)

significa que difcil que no pensamento se dea unanimidade. un concepto que xa se atopa no latn: Quot homines, tot sententiae e oponse pensamento nico, que tanto quixeron impoer os poderes fcticos longo da historia. Atopmonos, xa que logo, ante unha disciplina, a fraseoloxa, que na sa vertente aplicada ensino de linguas, xa est a dar moitos froitos. Neste traballo falaremos, en primeiro lugar, da fraseoloxa como ciencia lingstica, do seu desenvolvemento e das caractersticas do seu obxecto de estudo. En segundo lugar, vermo-la relacin entre fraseoloxa e competencia comunicativa do falante as como a necesidade de controla-las UF se se quere ser falante competente na lingua propia (L1), nunha segunda lingua (L2) e en lingua estranxeira (LE). En terceiro lugar, falaremos dos criterios metodolxicos para o ensino da fraseoloxa, tanto en L1 como en L2, e en LE, presentaremos algns exemplos e expormo-la nosa proposta.

2. Fraseoloxa: teora e aplicacins


O recoecemento da fraseoloxa como disciplina cientfica precisou percorrer un longo camio. De feito, tivo que pasar todo o sculo XX para que nas sas ltimas dcadas se lle fixera un recoecemento mis explcito, a pesar de que xa en 1905, o lingista francs Charles Bally sentara as bases para o seu desenvolvemento e, en 1928, o lingista sovitico Polianov a considerara disciplina lingstica. Efectivamente, tivo un importante desenvolvemento nos pases da antiga URSS durante a segunda metade do sculo XX. Hoxe xa contamos con numerosos estudos e publicacins sobre fraseoloxa en moitas linguas do mundo, como se pode comprobar na revista Proverbium, dirixida desde a universidade de Vermont por Wolfgang Mieder. Tamn se observa un importante avance entre os investigadores e frasegrafos das diferentes linguas do estado espaol; remitimos libro de Gloria Corpas: Diez aos de investigacin en fraseologa (2003) e s revistas Paremia, dirixida por Julia Sevilla, e Cadernos de fraseoloxia galega, dirixida por Xess Ferro. No mbito cataln, cabe citar das publicacins significativas: a revista Caplletra, nm. 18, coordinada por Vicent Salvador e El discurs prefabricat. Estudis de fraseologia terica i aplicada (2000), editado por Vicent Salvador e Adolf Piquer. Para o uscaro, existe o importante traballo fraseogrfico realizado por Gotzon Grate a partir dun traballo de campo por todo Euskal Herria, que lle permitiu recoller preto de 15.000 proverbios con numerosas correspondencias en latn, ingls e espaol, e que ademais se pode consultar na rede. Sobre aspectos de fraseoloxa en uscaro bata, remitimos publicacin Euskara mintzatuaeren erronkak (1998), coordinada por Fito Rodrguez e Imanol Esnaola. 76

Achegas da fraseoloxa didctica da lingua e a literatura

A pesar de todo isto, anda adoitan producirse confusins terminolxicas e os dicionarios de lingstica recentes tampouco aclaran os termos. Por iso coidamos conveniente definir algns conceptos que os estudantes e sobre todo os profesores que se dedican ensino de linguas si que debern ter en conta. As, entendemos por fraseoloxa a disciplina lingstica que se ocupa do estudo das unidades frsicas (UF). Este estudo pdese abordar nun mbito terico ou aplicado, desde un enfoque diacrnico ou sincrnico e desde un punto de vista interno ou externo, tal como o enfoca Mara Isabel Gonzlez Rey (2004: 114-117), que propuxo unha visin de conxunto das posibles ramificacins desta disciplina. O frsico incle o conxunto de UF dunha lingua. As mesmo, podemos falar do frsico dun campo concreto de actividade, como por exemplo o frsico xerado por un oficio, por un deporte, o frsico dunha especialidade ou dunha disciplina, o frsico dun autor, etc. O termo frsico foi introducido por Josep Guia, no I Coloquio de Fraseoloxa Galega (1997), nun intento de encher un baleiro nominativo que foi seguido por varios investigadores. A unidade frsica (UF) unha combinacin estable, formada por das ou mis palabras que constiten unha estrutura fixa, asociada xeralmente a un contexto comunicativo, caracterizada por unha serie de trazos entre os que cabe citar como mis importantes a repeticin, a fixacin, a idiomaticidade, a anomala e a institucionalizacin. A estrutura destas construcins comprende desde un sintagma formado por das palabras, como mnimo, ata unha oracin simple ou composta. Unha vez definida a disciplina e o seu obxecto de estudo, tamn convn aborda-la taxonoma das UF, un aspecto un tanto complicado, pero posible despois dos traballos de Alberto Zuluaga (1980) e de Gloria Corpas (1997). De maneira que podemos clasificalas UF en: colocacins (llum verda / luz verde / argi berdea; cop destat / golpe de estado / estatu kolpea; llesca de pa / rebanada de pan / ogi puska; desitjar de tot cor / desear fervientemente / benetan nahi izatea; totalment convenut / firmemente convencido / erabat ziur), locucins (fil per randa / al dedillo / goitik behera; blau de fam / muerto de hambre / goseak jota; arribar i moldre / llegar y besar el santo / bertaratu ta jan; al cap i a la fi / al fin y al cabo / azquen batean), paremias (Amb temps i palla, maduren les nyespres / seu tempo maduran as uvas / A su tiempo, maduran las brevas / Denborak ontzen ditu intxaurrak (nm. 61, 877 RECL)) e frmulas rutineiras (Bona vista vejam / Dichosos los ojos / Aspaldiko; Per molts anys / Muchas felicidades / Urte askotarako; Anem al gra / Vayamos al grano / Harira). Por outra parte, e ademais do carcter lingstico da fraseoloxa, importante remarca-lo seu valor sociocultural, porque as UF son tamn unidades culturais da lingua, que representan a idiosincrasia dun pobo; son a sntese de experiencias e coecementos acumulados analoxicamente en imaxes e metforas que nos axudan a entende-lo mundo, e o que nos singulariza dos outros pobos. Por iso, recuperar o idiomtico tan importante para linguas como o galego, o uscaro ou o cataln, que sufriron procesos xenocidas de substitucin lingstica. o caso do refrn: Quien mucho abarca, poco aprieta (es.). Qui molt abraa, poc estreny (cat.). Quen moito abarca, pouco apreta (gal.). Bietxetako txacurra goseak jan (us.). (RECL: 775) 77

Maria Conca

As, en cataln, dse a circunstancia dalgns refrns que os falantes coecen en espaol e descoecen na sa lingua, de forma que cando falan en cataln introducen o refrn en espaol, dicindo: com diuen els castellans: quien mucho abarca poco aprieta. Pero dse a circunstancia, precisamente, de ser este un concepto codificado xa en latn: Pluribus intentus minor est ad singula sensus e que se atopa en moitas linguas romnicas. Nosoutros contrastmo-la documentacin deste proverbio en francs, italiano, portugus, occitano e cataln, e a documentacin mis antiga e precisa que atopamos a catal, do s. XIV. Ademais contamos con abundante documentacin do seu uso ata o sculo XX. Pero a substitucin fraseolxica ten un efecto perverso: fai crer falante da lingua minorizada que a outra lingua mis rica en imaxes e que non hai mis remedio que recorrer a ela. Contribe complexo de inferioridade proverbial fronte s falantes da lingua dominante.

3. A relacin entre competencia comunicativa e competencia fraseolxica


Desde o punto de vista da aprendizaxe dunha lingua, sabemos que o estudante ten que chegar a coece-lo cdigo da lingua (o que Chomsky chamou competencia lingstica), pero tamn as circunstancias contextuais que acompaan o acto de comunicacin: quen lle fala a quen, de qu e como se debe expresa-la mensaxe, con que propsito, con que grao de formalidade, e mediante que canle, etc. (o que Hymmes chamou competencia comunicativa). Afondando mis na competencia comunicativa, dous lingistas, Canale & Swain (1980), consideraron catro compoentes dentro da competencia comunicativa: o compoente gramatical, o discursivo, o sociolingstico e o estratxico. Cmpre detrmonos neste punto para comprobar que a competencia fraseolxica comprende tdolos compoentes sinalados para a competencia lingstica e comunicativa, as como o compoente cultural que estas unidades conteen e que incorporamos: A) Compoente gramatical: as UF teen unhas regras de combinacin, insercin e pronunciacin. Por exemplo, dise: Luis es de armas tomar, pero non el cuadro es de armas tomar; saberse algo al dedillo, pero non *saberse algo a los cuatro dedillos. B) Compoente discursivo: as UF toman sentido no discurso, especialzanse actuando como elementos de cohesin sintctica, lxica ou pragmtica e son importantes para a coherencia semntica. Mis adiante, nos exemplos contextualizados, teremos ocasin de comproba-la importancia desta compoente. C) Compoente sociolingstico: o uso convencional dunha UF faina apta para un contexto e non para outro. Ademais, son un instrumento eficaz de identificacin grupal e, polo tanto, de socializacin. Por exemplo: Bona vista vejam / Dichosos los ojos /Aspaldiko propio dun rexistro coloquial, mentres que llum verda / luz verde / argi berdea mis propio dun rexistro estndar. D) Compoente estratxico: as UF constiten unha forma sinxela e econmica de expresin e poden axudar a compoer mensaxes curtas e significativas. Por exemplo, para describir unha situacin na que a un lle foron moi ben as cousas e as conseguiu 78

Achegas da fraseoloxa didctica da lingua e a literatura

con facilidade, dicimos: Arribar i moldre / Chegar e encher/ Llegar y besar el santo / Bertaratu ta jan. E) Compoente cultural: a maiora de UF conteen imaxes metafricas que, longo da historia, a comunidade falante codificou para entender conceptos abstractos por medio doutros mis concretos. Por iso, o coecemento do frsico dunha lingua un aspecto potente de integracin cultural e un instrumento fundamental para entender diversas significacins e claves de lectura en textos literarios. Srvenos como exemplo: Tants caps, tants barrets (cat.) Cada cabeza, a sa sentencia (gal.) Zenbat buru, hainbat aburu (us.) Tantos hombres, tantos pareceres (es.) (RECL: 230) Polo tanto, se a competencia fraseolxica se integra en cada un dos compoentes da competencia comunicativa global, teremos que interpretar que a aprendizaxe da fraseoloxa fundamental e que cmpre incorporala en tdolos niveis de ensino de linguas, desde a escola infantil universidade, e en tdolos programas de ensino, tanto monolinges como bilinges. Supoamos que demos suficientes argumentos para incorpora-lo estudo do frsico no ensino da lingua. O segundo paso ser analizar qu metodoloxa ser a mis idnea, con que materiais contamos para o seu desenvolvemento e que necesidades temos. Tendo en conta que o obxectivo fundamental que perseguimos formar falantes competentes que incorporen o uso adecuado das UF, tanto na sa primeira lingua como nas outras que aprendan, e que sexan capaces de codificalas e descodificalas en contextos de uso. Unha ollada a algunhas propostas didcticas para o ensino das UF demstranos que onde se lle prestou mis atencin no ensino das linguas estranxeiras (LE). Para o ingls LE, o ensino dos idioms xa empezou no primeiro terzo do sculo XX. Este ensino estendeuse a outras linguas estatais, como o francs e o espaol. Na actualidade pdense atopar materiais didcticos fraseolxicos para estas linguas, tanto publicados en forma de manuais ou cadernos como en programas en lia. A razn pola que se dedicaron mis esforzos fraseoloxa da lingua estranxeira parece ser lxica: o aprendiz dunha LE tropeza de contado coa dificultade de descodificar e codificar unha UF que descoece (e mis, se idiomtica), mentres que na primeira lingua os falantes aprndenas de forma natural nos contextos de uso e, por isto, non se considerou tan necesario o seu ensino. No que concirne fraseodidctica 1234546787839
78
7 7 378 7
87659689818 98 linguas como o cataln, o galego e o uscaro, anda a misa vai no credo.

4. Criterios metodolxicos xerais para o ensino da fraseoloxa


Os criterios metodolxicos que deben rexe-lo ensino/aprendizaxe das UF desprndense, por unha parte, das caractersticas intrnsecas e discursivas destas UF e, por outra, do obxectivo fundamental da sa aprendizaxe, dicir, que sexan usadas adecuadamente nas distintas situacins comunicativas. Isto significa que o estudante ten que incorpora-las UF, igual que incorpora o lxico, desenvolvemento das sas macrohabilidades lingsticas: escoitar, falar, ler e escribir. Por isto, na introducin seu ensino discursivo 79

Maria Conca

na aula, deberiamos segui-los seguintes pasos, tanto se se ensina como L1, L2 ou LE. En parte, estes criterios foron adoptados para o ensino do espaol LE nas sas respectivas propostas didcticas por Mara Jess Beltrn e Ester Yez (1996), Inmaculada Penads (1999) e Leonor Ruiz (2002). A) Localizacin e comprensin das UF nun contexto de uso oral ou escrito, interpretacin do seu significado contextualizado, busca doutras posibles contextualizacins noutras situacins, comparacin cos significados que d o dicionario, anlise da sa estrutura lingstica e das solidariedades lxicas, identificacin do seu significado literal e metafrico, ou s metafrico. Ademais de analizar a que rexistro pertence (coloquial, estndar, culto), se propio dun xnero de textos ou compartido por distintos xneros e comparar, se se estudia unha segunda lingua, a sa correspondencia na L1. B) Memorizacin das UF a partir da sa prctica oral e escrita noutros contextos de uso apropiados, mediante exercicios diversos do tipo de encher ocos, completar partes da UF, busca-lo seu significado entre mltiples opcins, as como localiza-la UF en exercicios ldicos do tipo encrucillado. Nesta etapa de memorizacin tamn conveniente introducir outras UF que se relacionan coas UF anteriores por sinonimia, antonimia ou hiperonimia/hiponimia, xa que sabemos que os signos lingsticos poden asociarse a outros in absentia, por relacins de similitude ou de contraste. Por isto, algunhas propostas didcticas inclnanse por presenta-las UF agrupadas segundo estas relacins (Penads 1999: 42-52). C) Reutilizacin das UF en novos contextos, tanto orais como escritos, suxerindo contextos de uso onde o estudante demostrar que asimilou as formas e os significados das UF. Neste caso, cabe propoer situacins comunicativas con producins libres, pero onde o estudante ter que usa-las UF axeitadas, que poder escoller dunha lista dada. Estes criterios teran que adaptarse, por suposto, perfil do estudante, modelo de ensino e s sas necesidades comunicativas. Temos que recoecer que para os estudos de fraseodictica na primeira lingua, no que se refire s linguas do noso entorno, anda non hai propostas nin materiais abondos. Cabe citar, para o galego, o libro de Carme Lpez Taboada e M. do Rosario Soto Arias (LOPEZ 1995) e mailo recente artigo de Mara Isabel Gonzlez Rey (2004), que parte dunha proposta de recollida de corpus e da sa organizacin con criterios lingsticos por parte dos alumnos, a partir do campo semntico das UF compostas polo verbo chover e, unha vez constitudo o corpus, pasar a traballa-la sa utilizacin. En cataln, acaba de aparecer un monogrfico: Fraseologia i educaci discursiva, coordinado por Montserrat Ferrer e Vicent Salvador, na revista Articles de didctica de la llingua i la literatura, nm. 36, abril-xuo 2005, que amosa, a travs dos distintos traballos, o interese que ten a compoente fraseolxica para a competencia discursiva no ensino. Pola mia parte, a mia proposta didctica (Conca 1994, 1999, 2005) que as UF se aprendan (localicen, analicen, memoricen e reutilicen) en contextos de uso orais e escritos, atendendo tipoloxa de textos (conversacional, narrativo, descritivo,

80

Achegas da fraseoloxa didctica da lingua e a literatura

explicativo, argumentativo), ligada s xneros (literarios, periodsticos, publicitarios, etc.) e s respectivos rexistros (coloquial, estndar, culto). Ilustrarmo-lo que acabamos de dicir con algns exemplos relativos texto argumentativo, en xneros xornalsticos, e narrativo, no conto popular.

5. As unidades frsicas en contextos argumentativos


A localizacin do frsico en textos con secuencias argumentativas pdese facer a partir de artigos de prensa, editoriais, cartas director, ensaios, discursos polticos, debates televisados, anuncios publicitarios, etc. Esta tipoloxa discursiva deberselle propoer a estudantes de educacin secundaria, bacharelato e primeiro ciclo de universidade, porque de tdalas operacins lingsticas, a argumentacin a que ofrece mis dificultades. Teamos en conta que a argumentacin unha operacin verbal comprometida para o emisor, porque o xito deste acto de fala depende de que sexamos capaces de convencer, de persuadir noso interlocutor; de levrmo-la auga noso muo, a travs dunha estratexia argumentativa coherente coa nosa premisa e non de tirarmos pedras contra o noso tellado, chegando a unha conclusin pouco axeitada coa nosa lia de argumentacin. Quen ten a palabra ten a espada, dica Gorxias o sofista. Por iso os recursos lingsticos baseados en UF asumidas pola propia comunidade son tan relevantes neste tipo de textos: os proverbios, as sentenzas, os apotegmas, como o que acabo de referir atribudo a Gorxias, foron tomados como argumentos de autoridade. E hoxe en da continan sendo habituais en textos argumentativos. Pero ademais, a canda os proverbios, hai outras UF caractersticas deste tipo de textos. 5.1. Unidades frsicas utilizadas como titulares de prensa Na prensa habitual encontrar titulares que son UF, ben completas, ben enunciadas na sa primeira parte, ou ben desautomatizadas para conseguir un efecto mis creativo. Os exemplos que seguen son textos en cataln, extrados do diario Avui. necesario advertir que para a elaboracin e anlise do corpus sempre partiremos de textos ntegros, porque non se pode capta-lo sentido completo das UF se non atendendo s sas funcins no conxunto discursivo. Para explica-las UF que contn cada texto, faremos un comentario lingstico, atendendo a algns aspectos sintcticos, semnticos e pragmticos fundamentais para a comprensin das UF e resumiremos, mesmo tempo, o contido do texto. Un vell carro pel pedregar o ttulo dun artigo de opinin do periodista Alfons Quint, colaborador habitual do diario Avui, publicado o 20 de febreiro de 2004. O ttulo basase na locucin anar el carro pel pedregar, que significa que as cousas/unha situacin/algun non van ben, ou sexa, andan por mal camio. O autor realizou unha modificacin sintctica interesante, utilizando o artigo indeterminado un como presentador e cualificando o carro de vello. Non obstante, anteporlle o adxectivo substantivo, conseguiu un efecto valorativo positivo. Ademais elide o verbo, co que consegue unha nominalizacin metforica, que crea expectativas no lector: a que ou a quen alude, un vell carro? E non ser ata chegar conclusin cando se desvelar a sa identidade.

81

Maria Conca

No corpo do artigo, o autor parte da premisa, comunmente aceptada, de que difcil imaxinar un sentimento mis nobre c de pertencer humanidade, pero contrstao (por medio do conectador aix no obstant) coa idea de que pouco valorado, quizais porque as visins xenricas adoitan ser estriles. Por iso a identificacin faise con grupos humanos, que son unha subdivisin, unha va de acceso humanidade: a nacin, a relixin, un ideario poltico, ou nada, ou un non se sabe, ou unha mestura de todo. Para os catalns, o autor afirma que o elemento definidor debera se-lo noso marco lingstico, a nosa historia e unha cultura, agora controlada e en declive. Cando isto se admite, vese que somos unha naci sense estat, que se ten que asumir. S as se pode aspirar a ser outra cousa. Se non, somiem truites (facmonos falsas ilusins). Os feitos polticos dos ltimos 25 anos demostran que ningn poltico quixo partir destas premisas elementais. Preferiuse fer volar coloms (facer ver que todo magnfico) e gozar do poder antes que facerlle fronte a un difcil problema. Esta sortida per la tangent (non asumi-la responsabilidade) representou unha regresin respecto s enfoques intelectuais precedentes, que agora parecen extremistas, vista a falta de patriotismo e de capacidade dunha clase poltica que pasou a ser desastrosa. E concle o autor: polticas politiqueiras fixeron de todo para evitar novos referentes intelectuais, mentres que polticos irresponsables llenaven el carro millennari anomenat Catalunya pel pedregar. Podemos ver que o autor utilizou diferentes UF longo do seu artigo. Catro locucins verbais: anar el carro pel pedregar, somiar truites, fer volar coloms, sortir-sen per la tangent, unha locucin nominal terminolxica: naci sense estat e unha locucin conxuntiva adversativa: aix no obstant. Observemos que aqu se puxeron en xogo algunhas propiedades inherentes fraseoloxa (Zuluaga, 1997): a comunicabilidade, porque as UF con poucas palabras dan moita informacin e crean complicidade cultural entre emisor e receptor; a connotacin, porque se parte de experiencias motivadas e recreadas no tempo, das que a veracidade garantida pola comunidade lingstica, o cal constite un argumento de autoridade; a iconicidade, pola dobre imaxe visual e semntica a que nos remite cada unha delas; a poeticidade, polos efectos fonoestilsticos que producen. Pero, ademais, hai o efecto creativo da metfora, descuberta final: un vell carro a Catalua milenaria que polticos irresponsables lanzaron pel pedregar. E desde o punto de vista argumentativo, o autor seguiu unha estratexia estilstica moi efectiva co uso das UF, tanto para critica-la actitude dos polticos (somiar truites e fer volar coloms) que non asumen as dificultades de pertencer a unha naci sense estat, como para chegar a unha conclusin coherente coa tese e moi impresionante, porque desvela-la identidade do vell carro, indica quen o guinda pel pedregar. O lector que coece a situacin poltica e as connotacins mltiples das UF utilizadas pdese sentir seducido pola opinin do autor. 5.2 Unidades frsicas que forman parte do ttulo e son referencia semntica recorrente no texto Nunha pxina de noticias sobre o segundo Frum Social Europeo, que tivo lugar en Pars, en novembro de 2003, a periodista Sandra Buxaderas utilizou na sa crnica (Avui, 16 de novembro de 2003) os seguintes titular e subtitular:

82

Achegas da fraseoloxa didctica da lingua e a literatura

Un superpoder en bolquers A Porto Alegre naixia un superman que pot capgirar a Terra, per encara s un nad de pas insegur. En bolquers significa que unha cousa anda frxil, inmatura, inconsistente, ten como equivalente en espaol en mantillas. A autora do texto utilizou a UF xogando co seu sentido literal e idiomtico e creou unha metfora: un superpoder en bolquers, para se referir movemento antiglobalizacin, que cualifica de potente pero vez frxil coma un beb. A referencia semntica a esta metfora constante no texto: El moviment ha anat creixen, el moviment s prou fort i ho ressistir. Srvelle tamn para introduci-la polifona: un dels pares de la criatura, Bernat Cassens []; Cndido Grzybouwski, organitzador brasiler de Porto Alegre, alerta que el que estem fent s molt frgil i cal disciplinar-se; Litali Salvatore Cannovo no diagnostica en el nad cap retard de creixement; Maria Stylou prefereix menys teoria i opta per donar vitamines al petit Superman: aixeca el puny i exclama: tenim la fora per crear un nou mn. 5.3. Unidades frsicas que son conectadores argumentativos Refermonos s conectadores tanto oracionais (os que relacionan clusulas) como textuais (os que relacionan oracins e pargrafos do texto). Os conectadores prototpicos da argumentacin son os de causa-consecuencia (a causa de / por causa de / por cousa de / honen arabera; aix doncs / por lo tanto / polo tanto / beraz), mentres que os da contrargumentacin son os de contraste (en canvi / en cambio / en cambio / aldiz; no obstant aix / no obstante / non obstante; malgrat que / a pesar de / malia / hala ere). Tamn tmo-los conectadores que introducen a conclusin da argumentacin ou a relevancia do argumento mis forte (comptat i debatut / en resumen / cabo e conta / laburtuz; en darrera instncia / en ltima instancia / en definitiva / azkenik eta gero; tot ben sospesat / se ben se mira / dena ikusita; al capdavall / al fin y al cabo / cabo / azken finean). Joan Fuster un mestre do xnero argumentativo por excelencia, o ensaio. Un xnero que Fuster tamn recreou no aforismo. Poremos un exemplo, que ademais parte dun proverbio moi popular: "Lhoste i el peix menut, a tres dies put", diu la gent. Ben mirat, als tres dies tot put: lhoste, el peix menut, la poesia pura, la fsica quntica, el budisme i tu mateix. (FUSTER 1968: 127) O proverbio utilizado por Joan Fuster coecido as mesmo noutras linguas, o que poderiamos chamar un europesmo: Lhoste i el peix menut, als tres dies put (cat.). O hspede e o peixe, s tres das feden (gal.). El hesped y el pez, a los tres das hiede (es.). Alegratan dei arrotzen jiten drenean, bozkario emoiten deinatik faten drenean (us.). (RECL 335)

83

Maria Conca

Observemos que Fuster presenta o proverbio como unha citacin que ten un enunciador colectivo explcito, que representa a voz, a opinin do pobo. A continuacin, o autor segue a estratexia argumentativa de someter a revisin crtica a opinin comn precedente e faino coa UF ben mirat, que lle permite analizar e proba-la verdade da aseveracin als tres dies tot put. E o tot vaino diseccionando, elemento por elemento e sumando outros que, polo seu carcter culto e inmaterial, chocan cos elementos do proverbio, pero son aceptables dentro do tot categrico. E pecha a serie de maneira irnica e punzante cun precipitado i tu mateix. 5.4. Unidades frsicas que modalizan a imaxe do emisor no discurso argumentativo Hai outra serie de UF que axudan a crea-la imaxe do emisor, o seu punto de vista, a sa actitude fronte seu interlocutor, as como a maneira de presenta-la validez das sas ideas. Estas frmulas poden implicar directamente o interlocutor mediante un elemento dectico: al meu parer / en mi opinin / para a mia idea / nire aburuz; em sembla que / me parece que / iruditzen zait. Poden implicar receptor de forma corts: permetim que digui / si me lo permite dir / dixeme dicir / barkatu baina. Ou poden adoptar unha forma impersoal, dando sensacin de obxectividade: cal dir / es necesario decir / cmpre dicir / esan bearra dago; a parer d(alg) / segn el parecer de (alguien) / segundo di (algun) / haren irudiz; segons que sembla / segn parece / seica / dirudienez. Nesta lia de obxectividade hai que situa-las frmulas de insercin proverbial, que explicitan a validez dos proverbios aludindo voz da sabedora popular: com diu el proverbi / como dice el proverbio / como di o dito / errankomuna den bezala; segons que diu el refrany / segn dice el refrn / como di o refrn / errankomunak dioenez; com deia mon (...) / como deca mi (...) / como dica o meu (...) / gureak zioen bezala. Recapitulando sobre os nosos exemplos podemos deducir que, a partir de textos escritos (prensa, ensaio, publicidade, etc.) e orais (debates e faladoiros televisados), podemos elaborar un corpus de UF con funcins discursivas especficas para este tipo de textos, que se poden concretar nun corpus de UF agrupadas polas sas funcins discursivas. Un corpus frsico que pode ser de grande axuda para o proceso de localizacin, comprensin, memorizacin e reutilizacin no discurso.
Texto argumentativo Clase de UF Funcin discursiva Proverbios, sentenzas, apotegmas, Premisa algunhas locucins verbais, nominais, adxectivais e Citacin de autoridade clausais Reformulacin Conclusin Contraargumentacin Locucins conxuntivas, preposicionais, adverbiais Conectiva Colocacins, locucins adxectivais, frmulas Modalizadora

6. As unidades frsicas en contextos narrativos


A localizacin do frsico en textos narrativos permtenos lecturas que van desde os contos populares (un pozo de riqueza fraseolxica), pasando pola literatura infantil e xuvenil, ata os relatos breves e as novelas de autores contemporneos ou de diferentes 84

Achegas da fraseoloxa didctica da lingua e a literatura

pocas, segundo o nivel e os intereses dos alumnos. En cada lingua e cultura dbese facer unha boa eleccin, pois para a elaboracin do corpus frsico cmpren obras cun uso adecuado das UF, e dbese partir de textos completos, como xa suxerimos para os textos argumentativos. Ademais, a aprendizaxe das UF desta tipoloxa discursiva posible introducila en secuencias didcticas xa desde a escola primaria. Para o cataln, o corpus de contos populares moi extenso, xa que temos tres importantes autores que recolleron durante a primeira parte do sculo XX unha grande cantidade de relatos orais (Antoni Maria Alcover, en Mallorca; Joan Amades, na Catalua Central; Enric Valor, no Pas Valenciano). Respecto literatura contempornea, cabe dicir que, na medida en que os autores exploran os diferentes rexistros, e sobre todo o coloquial, adoita ser rica en UF de todo tipo, anda que mis en locucins ca en refrns e en moitos casos estes atpanse desautomatizados, ou sexa, modificados de maneira creativa. Veremos algns exemplos de como podemos localizar e analiza-las UF en contextos narrativos, para chegar a elaborar un corpus especfico de clases de UF e as sas funcins, da mesma forma que o fixemos para os textos argumentativos. 6.1. Unidades frsicas nun conto popular que leva por ttulo un refrn Qui no et conega que et compre Trtase dun conto popular pdense atopar moitos outros deste estilo que explica a orixe do refrn. Forma parte dunha recompilacin oral dun conxunto de relatos, feita nos vales pirenaicos polo gran poeta da Renaixena catal, Jacint Verdaguer, a partir de 1878, pero non se publicaron ata 1905, pouco despois da sa morte. A continuacin, presentarei un resumo, incorporando as UF no mesmo sentido que no orixinal, e analizarei as funcins e os efectos estilsticos destas UF. Na presentacin, o narrador toma a palabra dicindo que contar mot a mot (palabra por palabra), como llo contaron a el, o suceso que explica o adaxio. E manifesta a sa obxectividade: sense guanyar-hi ni perdre (sen gaar nin perder no que conta). Empeza o relato cunha frmula propia do xnero: unha vegada eren... Trtase dun grupo de estudantes que van Universitat de Cervera en lo cavall de Sant Francesc (a p) e como o camio era moi longo e non levaban nin unha moeda empezan a pensar qu poderan facer para comer un bocado. No n ou desenvolvemento da accin, cada un dos estudantes vai dando as sas ideas de como lograr despistar hostaleiro ou amo dalgunha masa para poder fer crrer lurpa (roubar), pero non es veien amb cor (non se atrevan), porque as sas falcatruadas eran coecidas por toda a comarca. Falar deles era parlar del Serraller (o cerralleiro, ou ladrn por antonomasia, porque sabe desaferrollar portas). Mentres pensaban qu haban facer e qu diran por divertir la gana (sacia-lo apetito), notaron un cheiro de pan acabado de sar do forno. E un que tia el nas ms fi (mis desenvolvido o olfacto) dixo que cheiraba a xamn e a queixo fresco. Qu ser, qu no ser? Daquela viron un arrieiro que se achegaba conducindo unha recua de burros de Urgell cargados. Os

85

Maria Conca

estudantes, como todos tenian talent (locucin verbal que ten das acepcins: ser intelixente e ter moito apetito), adiviaron que a a Cervera levar alimentos. Empezaron a matinar como an desatar un burro sen que os vise ningun. Qui t gana moltes sen pensa (a fame agudiza a inventiva). E un que tia mis fame cs outros desatou a correr o burro ltimo sen que o arrieiro se decatase e puxo a cabezada, mentres os seus compaeiros se agochaban co burro ben cargado. A recua segua adiante e o estudante deixbase levar para que o home non se dese conta, ata que chegaron a un torrente e o arrieiro quixo pr os burros a beber e en vez do burro ltimo veu un home. I ara! Qu s aix?exclamou moi extraado o home, sen saber cmo afronta-la situacin. Qui sou vs? dxolle al cap i a lltim (finalmente). Cousa que aproveitou o estudante para, con cara de lstima, explicarlle que el non era un burro senn un home que Deus, por un gran pecado, castigara a facer de burro unha tempada, pero que, en aquell punt i hora (naquel preciso momento), rematara a condena e, deixando a figura do burro que o arrieiro comprara, volva te-la figura do primitivo home. O arrieiro, que non tratara nunca con estudantes, deixouse enganar e, movido polas bgoas daquel que fora burro (anda que non tanto coma el mesmo), sacoulle a cabezada do pescozo e cunha compaixn que o pcaro do estudante non mereca, dxolle: Anau all on vulgau (Vaia a onde quixer). Si ho digu al sord no ho digu al peress (se llo dixo xordo non llo dixo preguiceiro). Dndolle as grazas volveu para atrs, onde se foi xuntar cos seus compaeiros, que estaban quitando a barriga de mal ano. Cando baleiraron as alforxas foron cara a Cervera e o estudante heroe a montado sobre o burro e, en chegando s portas da cidade, vendronllo por uns pesos a un xitano. De al a pouco xa estaba venda na feira. No desenlace final, sucedeu que o inocente arrieiro acertou a pasar por al e recoeceu o seu burro. Achegouse a el e dxolle a cau dorella (falndolle orella): Quin pecat has tornat a fer que tornes a ser ase aqu? Per a mi no menganyars per aquesta vegada; qui no et conega que et compre. As UF do relato que acabamos de resumir poden ser bastante representativas das funcins discursivas que adoitan realizar nos textos narrativos. As, vemos que aparecen as frmulas propias do relato oral: una vegada eren, utilizada para situa-la accin nun tempo pretrito, onde se supn que os feitos narrados podan acontecer; Qu ser, qu no ser, frmula que serve para crear expectacin no onte; Si ho digu al sord, no ho digu al peress indica movemento e prontitude na accin realizada polo estudante protagonista. Atopamos locucins verbais con significacins diversas: sense guanyar ni perdre, que manifesta a obxectividade do narrador ante o que conta; fer crrer lurpa significa que os estudantes roubaban todo o que tian a man; no shi veien amb cor enfatiza a accin de non atreverse a enganar de novo s campesios; parlar del Serraller utilzase como elemento analxico que indica a mala fama que tian os estudantes; divertir la gana destaca a necesidade imperiosa de comer; tenien talent ten un contido intensificador atriburlles s estudantes tanto a intelixencia como o apetito feroz, 86

Achegas da fraseoloxa didctica da lingua e a literatura

grazas dobre significado da locucin. Aparecen locucins adverbiais: mot a mot indica que o narrador contar con todo detalle o que a el lle contaron; en lo cavall de Sant Francesc ironiza sobre o feito de ter que ir andando, porque non se ten outro medio de transporte; al cap i a lltim manifesta un significado intensivo de espazo de tempo, e no texto, o tempo que dura o estupor do protagonista; en aquell punt i hora precisa o momento puntual da accin; a cau dorella delimita o lugar exacto (o orificio auditivo da orella) onde se deposita a voz para ser oda s polo receptor. Hai unha locucin nominal: el nas fi serve para describir sinteticamente o bo olfacto do estudante protagonista. Podemos atopar tamn unha locucin exclamativa: I ara!, que manifesta o asombro do pobre arrieiro cando veu un home no sitio do asno, mesmo tempo que serve de conectador para introduci-la quenda de fala. Finalmente, comentarmo-los dous proverbios: Qui t gana, moltes sen pensa, que acta como argumento, avalado pola voz da sabedora, que xustifica a audacia dos estudantes para enganar carreteiro; Qui no et conega que et compre, funciona como paratexto e como conclusin do texto. Ten, polo tanto unha funcin estrutural importante, xa que configura o inicio e a fin do texto, e temtica, porque asume o significado global do texto. Recapitulando agora sobre o noso texto narrativo, podemos deducir que a partir de contos populares, novelas, relatos breves, ancdotas, etc. podemos elaborar un corpus de UF con funcins discursivas especficas para este tipo de textos, que se poden agrupar segundo as sas funcins discursivas. Un corpus frsico que, igual que para os outros tipos de texto, pode ser de grande axuda no proceso de localizacin, comprensin, memorizacin e reutilizacin no discurso. O que presentamos refrese soamente s funcins do texto analizado. Habera, xa que logo, que amplialo a partir da anlise doutros textos.
Texto narrativo Clase de UF Proverbios Funcin discursiva Tema Conclusin ou mxima Argumento Situa-la accin no espazo e no tempo Pragmtica (crear expectacin, indicar axilidade no cumprimento dunha misin) Modalizadora (intensificar accins ou sentimentos; describir de forma breve, e s veces indirecta, accins, formas de comportamento e atributos dos personaxes)

Frmulas propias do conto popular Locucins verbais, adverbiais, nominais, etc.

7. A xeito de conclusin
Nun proceso de normalizacin lingstica necesario que os falantes adquiran competencia fraseolxica para seren falantes e lectores competentes na sa lingua e por extensin noutras. Por esta razn, o ensino das UF dbese incorporar a tdolos niveis da aprendizaxe, desde a escola ata a universidade. A necesidade de recupera-las UF para o uso en linguas como o galego, o uscaro ou o cataln, que sufriron procesos xenocidas de substitucin lingstica, vital porque a substitucin fraseolxica ten un efecto perverso: faille crer falante da lingua minorizada que a outra lingua mis comunicativa e mis rica en imaxes. Ademais, o feito de botar man da lingua dominante acelera o proceso de substitucin, non s porque substite UF existentes, senn tamn 87

Maria Conca

porque os esquemas fraseolxicos da propia lingua deixan de ser produtivos na creacin de expresins novas. Canto mtodo de ensino do que falamos, con todo o eclecticismo posible, inclinmonos por ensinar/aprender as UF en contextos de uso orais e escritos e ter en conta os xneros e os rexistros. De feito, a forma natural da sa aprendizaxe: localizacin, comprensin, memorizacin e reutilizacin en contextos de uso. Os exemplos utilizados neste artigo pretenden ser unha mostra de como se debera introduci-la aprendizaxe das UF. Cremos que, a partir do coecemento de conceptos bsicos sobre fraseoloxa e aplicando a metodoloxa adecuada, os ensinantes poderan elaborar secuencias didcticas adaptadas nivel e s intereses dos seus alumnos. Ademais, urxente confeccionar dicionarios fraseolxicos escolares, cadernos e manuais para facilita-lo traballo do ensino e aprendizaxe. Por todo o dito, cabe reclamar que os planos de estudo universitarios e non universitarios incorporen o ensino da disciplina fraseolxica, xa que moi necesario que os estudantes que despois sern lingistas, profesores, tradutores, etc., tean acceso sa aprendizaxe para poderen incorporar s sas investigacins lingsticas e s sas aplicacins pedagxicas o universo de imaxes, significados e voces que contn o frsico das nosas respectivas linguas, soas e en contraste con outras.

8. Bibliografa
[RECL] CANTERA, J. e SEVILLA, J. (eds). (1998): 877 Refranes espaoles con su correspondencia catalana, gallega, vasca, francesa e inglesa. Ediciones Internacionales Universitarias, Madrid. BELTRN, M. J. e YEZ, E. (1996): Modismos en su salsa. Arco/Libros, Madrid. CANAL, M. e SWAIN, M. (1980): Theoretical bases of communicative approaches to second language teaching and testing en Applied Linguistics 1,1980,1-47. CONCA, M. (1994): La fraseologia en lensenyament de la llengua catalana en LPEZ, F. J. (ed.): Segon Simposi del Professorat de Valenci, de lEnsenyament Mitj i de lEducaci Secundria Obligatria. Conselleria dEducaci i Cincia. Generalitat Valenciana, Valncia, 111-124. (1999): La competncia fraseolgica en laprenentatge de llenges en GARCA, M., GINER, R., RIBERA, P. e RODRGUEZ, C. (eds.): Ensenyament de llenges i plurilingisme. I Congrs Internacional de Didctica da Llingua i a Literatura. Departament de Didctica da Llingua i a Literatura. Universitat de Valncia, Valncia, 325-332. (2005): Les unitats fraseolgiques en el discurs argumentatiu en Articles de Didactica da Llingua i la Literatura 36,2005,32-42. CORPAS, G. (2003): Diez aos de investigacin en fraseoloxa: anlisis sintcticosemnticos, contrastivos e traductolxicos. Iberoamericana. Vervuet, Madrid. (1997): Manual de fraseoloxa espaola. Gredos, Madrid. FERRO, X. (ed.) (1997): Actas do I Coloquio Galego de Fraseoloxa. Centro Ramn Pieiro para a Investigacin en Humanidades/Xunta de Galicia, Santiago de Compostela. FUSTER, J. (1968): Consells, proverbis i insolncies. Editorial A. C., Barcelona. 88

Achegas da fraseoloxa didctica da lingua e a literatura

GARATE, G.: Atzotitzak, Refranes, Proverbs, Proverbia. BBK: http://www.ametza.com/bbk/htdocs/hasiera.htm GUIA, J. (1999): Formalizacin matemtica de las concordancias fraseolxicas generalizadas en Actas del VI Simposio Internacional de Comunicacin Social. Instituto de Lingustica Aplicada, Editorial Oriente, Santiago de Cuba, 316-323. GONZLEZ REY, M. I. (2005): A fraseodidctica: un eido da fraseoloxa aplicada en Cadernos de Fraseoloxa Galega 6,2005,113-130. LPEZ TABOADA, Carme e SOTO ARIAS, Mara do Rosario (1995): As falan os galegos: fraseoloxa da lingua galega. Aplicacin didctica. Galinova, A Corua. PENADS, I. (1999): La enseanza de las unidades fraseolxicas. Arco Libros, Madrid. RODRGUEZ, F. e ESNAOLA, M. (eds.) (1998): Euskara mintzatuaeren erronkak. Euskal Herrico Unibertsitatea, Donostia. RUIZ, L. (2002): Ejercicios de fraseologa. Arco Libros, Madrid. SALVADOR, V. e PIQUER, A. (2000): El discurs prefabricat. Estudis de fraseologia terica i aplicada. Universitat Jaume I, Castell. VERDAGUER, J. (1986): Rondalles. Publicacions de lAbadia de Montserrat, Barcelona. ZULUAGA, A. (1980): Introduccin al estudio de las expresiones fijas. Verlag Peter D. Lang, Frankfurt. (1997): Sobre las funciones de los fraseologismos en textos literarios en Paremia 6,1997,631-640.

89

Cadernos de Fraseoloxa Galega 7,2005,91-117

Casteln a hecho, galego a eito: das locucins de diferente fortuna


Luis Gonzlez Garca
Universidade da Corua O propsito deste traballo analizar e compara-las locucins adverbiais a hecho (casteln) e a eito (galego e portugus): a sa orixe, documentacin histrica e tratamento nas diferentes obras lexicogrficas. Despois de comproba-la equivalencia das das locucins, intntase xustifica-las causas da distinta fortuna que cada unha tivo na sa lingua respectiva. Palabras clave: fraseoloxa, locucins adverbiais, historia do galego, historia do casteln, lexicoloxa. The aim of this paper is to analyse and compare the adverbial idioms a hecho (Castilian) and a eito (Galician and Portuguese). Their origin, historical documents and their treatment in different lexicographical works will be studied. After having ascertained the equivalence of the idioms under survey, the paper will conclude with the explanation of the causes that made each construction take a different path in their respective language. Key words: phraseology, adverbial phrases, history of Galician, history of Castilian, lexicology.

1. A hecho
Luego me sac en un plato una tortilla de huevos, que pudiera llamarse mejor emplasto de huevos. Ellos, el pan, jarro, agua, salero, sal, manteles y la huspeda, todo era de lo mismo. Hallme bozal, el estmago apurado, las tripas de posta, que se daban unas con otras de vacas. Com, como el puerco la bellota, todo a hecho; aunque verdaderamente senta crujir entre los dientes los tiernecitos huesos de los sin ventura pollos, que era como hacerme cosquillas en las encas (Alemn 1979).

O texto que mis arriba se transcribe chegou s nosas mans por primeira vez nos anos iniciais de formacin universitaria. Chamoume a atencin sobre todo a expresin a hecho porque, sen a ter odo nunca en casteln, rame unha construcin familiar de significado difano (polo que se ver mis adiante no apartado 2). 91

Luis Gonzlez Garca

A locucin figura recollida na ltima edicin do DRAE (2001) coas seguintes acepcins:
1. loc. adv. Seguidamente, sin interrupcin hasta concluir. 2. loc. adv. En conjunto, sin distincin ni diferencia.

Inclese na entrada HECHO, CHA xunto con outras locucins como de hecho, hecho y derecho, de hecho y de derecho, formadas sobre o participio do verbo hacer. 1.1. Corpus e documentacin A existencia dos modernos crpora electrnicos e de tesouros lexicogrficos facilitounos moito o seguimento desta locucin que, como o Guadiana, cruza intermitentemente o territorio histrico da lingua espaola, con mis treitos subterrneos ca superficiais, sempre en perigo de desaparicin. As, o CORDE (Corpus Diacrnico del Espaol, que contn uns 250 millns de formas desde as orixes da lingua ata 1974) permtenos documenta-lo modismo en 41 ocasins, repartidas nos seguintes perodos: Idade Media: un documento datado en 1277. Sculos XVI-XVII: 30 documentacins, que abarcan (salvo unha excepcin de 1667 localizada nas Filipinas) desde o ano 1508 ata 1627. Sculo XX: 10 aparicins (que, en realidade, se corresponden s con tres documentos, o ltimo de 1960). O outro corpus acadmico, o CREA (Corpus de Referencia del Espaol Actual, que incorpora case 160 millns de formas producidas entre 1975 e a actualidade) recolle soamente un exemplo de 1996. Como se pode apreciar, sobre dous crpora de tan considerable extensin, un inventario de 42 casos repartidos longo de tantos sculos supn unha frecuencia relativa e absoluta mnima. Outros repertorios electrnicos achegan anda menos documentacin e case toda includa nos dous acadmicos citados1. Evidentemente, esta situacin cando menos curiosa. Trtase dun caso nico de supervivencia, que nos recorda a dun animal a piques de se extinguir que, coma o celacanto, prolonga a sa existencia por sculos e sculos. En efecto, a primeira documentacin, como acabamos de indicar, data de 1277, douscentos trinta e un anos antes da segunda2:

En http://wordtheque.com documntanse tres exemplos non includos nos crpora citados, todos tamn do sculo XVI: Y siendo reprehendido de ello por Alonso Osorio, corregidor de la dicha ciudad, se descompuso el dicho comisario muy desacatadamente contra el dicho corregidor, y dijo que haba de llevar a hecho todas las mujeres que la dicha ciudad y luego a sus maridos (Toribio Medina 1956). Eso tambin me fue hecho / en casa de un abogado / porque dixe ser pecado / de entrambas partes a hecho (Castillejo 1999). A todo cristiano - os dais liberal./ Por primo ni hermano -no torcis de leal,/ Usis de virtud - con todos a hecho. Y la ingratitud - os hace despecho (Castillejo 1999). 2 Mais ou menos pola mesma data, temos un exemplo de interpretacin dubidosa: El Rey don fernando commo dicho auemos estonce en burgos ouo de acaeser que adoleio muy mal & por Razon quela tregua que auie el Rey de granada conel era ya salida & don aluar perez que se solie

92

Casteln a hecho, galego a eito: das locucins de diferente fortuna

Et yo oue sennalado tiempo a passado una lamina que non es tal como esta encertedumbre de muchas cosas de las que salen por ella a fecho3 (Maestro Bernaldo 2003).

Fra deste caso illado, o ncleo da documentacin relativa a esta frase dtase no cento longo de anos que transcorre entre o comezo do sculo XVI e o primeiro cuarto do XVII. As circunstancias que rodean a aparicin de a hecho (autor, tema, lugar, contexto lingstico de aparicin) merecen que nos deteamos un momento porque ofrecen, dentro da sa escaseza, datos interesantes: En primeiro lugar, polo que se refire a autores e xneros, a forma aparece en textos annimos, como as seguintes Ordenanzas:
Y en esta pena caigan qualquiera persona o personas que ascoxeren las truchas o pees e sardinas e caa e otra cosa qualquiera para vender, salbo que lo bueno o comunal baya todo a hecho (Annimo 1930). Y que los tales oficiales que fueren ha hallarse presentes a mondar el dicho monte, comienzen por una parte y lo lleven todo a echo de manera que donde acabaren un ao de mondar el dicho monte [] comienzen el ao adelante (Annimo 1940).

Os textos de carcter literario constiten, con 11 sobre o total de 30 aparicins do perodo, o grupo cuantitativamente mis numeroso. Entre os autores que empregan a frmula figuran algns dos escritores mis importantes da literatura espaola (xa mencionamos a Mateo Alemn, que deben engadirse Alfonso de Valds, Maln de Chaide, Feliciano de Silva, A. de Ercilla, L. Barahona de Soto, J. Ruiz de Alarcn e Garcilaso de la Vega, entre outros de menor relevo):

parar a fecho desa frontera era ya muerto mando el Rey adon alfonsso su fijo que se fuese (Afonso X 1995). Non parece, sen embargo, que aqu nos topemos coa locucin que nos ocupa senn mis ben con outra expresin comodn moi utilizada nos escritos alfonses (fecho de): fecho de armas, fecho de cauallera, fecho de los moros, el fecho de amora o de Argn, etc. Tomando como base o CORDE podemos recoller estas das citas que nos ilustran o variado dos empregos desta expresin: Tolomeoffabl ms alto en fecho de los ielos et de las estrellas que otro que ffu (Setenario), Et que tornasse a penssar en fecho de los caualleros & del pueblo (Estoria de Espaa II). En apoio desta conclusin cabe mencionar que na traducin galega deste texto a equivalencia a feyto de (que se soya a parar a feyto desta fronteyra, citamos pola edicin de R. Lorenzo 1975: 830) e noutras versins posteriores aparece a los fechos de la frontera (R. Lorenzo 1975: 830, n.8). A construccin pararse a hecho de ou pararse a feito de parece fixada nas das linguas medievais, como se aprecia nos seguintes exemplos obtidos do TMILG (os dous figuran nun documento de 1320 recollido en Lpez Ferreiro 1901). Et se o elles non quiseren fazer que o Arcibispo se pare a feyto do Concello et os aiude a defender. Et uiindo contra ellas ou contra cada hua dellas o que deus non mande.' estes sex caualeyros nonsse deben a parar a feyto do Arcibispo et Cabidoo para aiudallos. 3 La lmina es una plancha delgada de metal, marcada con ciertas unidades que se emplean en hacer calculaciones relativas a las astronoma, que forma una parte principal del astrolabio (Kasten e Nitti 2002, s.v. LMINA). Estes autores engaden a seguinte cita do Libro del saber de astronoma (datado no mesmo ano de 1277): los nombres deste estrumente son estos. la madre. & la red. & ell alhidada. & la llaue. & el cauallo. & la madre es la lamina que es sennalada de ambas las partes. & la una parte es do son las longuras. & las ladezas. & la otra parte; do es la yguacin del sol. No que segue, cada cita vai seguida da fonte sinalada no corpus correspondente.

93

Luis Gonzlez Garca

rsula, desposada y virgen pura, / mostraba su figura en una pieza / pintada; su cabeza all se va / que los ojos volva ya espirando. / Y estbate mirando aquel tirano / que con acerba mano llev a hecho, / de tierno en tierno pecho, tu compaa4 (Vega 1985). Pues es verdad que tenan respecto a los obispos o a los cardenales! Por cierto, no ms que si fueran soldados como ellos. Pues iglesias y monesterios? Todo lo llevaban a hecho, que nunca se vio mayor crueldad ni menos acatamiento ni temor de Dios (Valds 1992). Ya, pues, del cuerno izquierdo y del derecho / de la vitoria sanguinosa usando, / con furia inexorable todo a hecho / los van por todas partes degollando (Ercilla 1993). Sabes qu tema sospecho / que har olvidar cualquier mal? / Arseno: Qu tema? Di. / Sancho: Decir mal / de todo cristiano a hecho; / que puede un discreto dar / mil jucios, por tener / licencia para poder / hartarse de murmurar (Ruiz de Alarcn 1957).

Finalmente, a locucin aparece noutros documentos variados. Entre estes hai textos de tipo ensastico ou didctico (sobre agricultura, oficios, astronoma, lexislacin, cartas, etc.) pero sobre todo textos historiogrficos (que ocupan o segundo grupo por orde de importancia, 9 documentos relativos historia das ordes relixiosas, conquista de Amrica e Filipinas, etc.):
Y todos los vendimiadores no saben discernir & apartar y avn que lo sepan (segun son en lo ageno pesados y maliciosos) no lo hazen como deuen. pues si a hecho lo quieren coger o por que el tiempo no da lugar o por que el seor dela via no puede o no quiere tanta dilacion si no cogerlo todo junta mente sin escoger o apartar: es forado que lo vno vaya muy maduro y avn passado: lo otro verde y avn agrazeo por que no todo madura igual mente en vn tiempo (Alonso de Herrera 1995). Comenose la conuersin con la conquista, pero conuertanse pocos por atender los nuestros a la guerra y al despojo, y porque haua pocos clrigos. El ao de veynte y quatro se comen de veras con la yda de fray Martn de Valencia y sus compaeros; y el de veynte y siete [...] se lleu a hecho, ca huuo muchos frayles y clrigos (Lpez de Gmara 2002). Junt ien arcabuzeros y mandles que entrasen en el esquadrn de a cauallo, pues estuamos todos mezclados. y que mirasen por Gonalo Piarro, y que a todos los dems tirasen a hecho (Pizarro 1986). Thenia la Audiencia prohibido que las ciudades ni Cabildos no enbiasen a castigar ningunos yndios por graves delictos que hiziesen, atento a los excesos que en el castigarlos se cometian, porque tanta pena se dava al ynocente como al culpado (..) y no avia guardar tela ni termino de juizio en cosa ninguna, sino discurrir por las poblazones a hecho, donde pagavan chicos y grandes, varones y mujeres (Aguado 1916-1917). Pienso sin duda, que ha sido esta una de las casas donde ha auido grande numero de santos, y que los pudieramos escriuir, poco menos a hecho, y agora se muestran buenas reliquias en los que viuen (Sigenza 1907).

Refrese martirio de Santa rsula e as once mil doncelas que a acompaaban a mans das tropas de Atila en Colonia, ano 352.

94

Casteln a hecho, galego a eito: das locucins de diferente fortuna

Y a m ver tenis razn, por la dificultad que ay en hallarse roca con tales requisitos que puedan salir d'ella buenos antojos. Y, ass, tengo por mejor acogerse a lo ms seguro, pues tenemos experiencia que de el espejo salen a hecho todos los antojos excelentes, y, de la roca, no salen siempre como se dessean, por la mucha desigualdad que tiene (Daza de Valds 1999). Desta respuesta entendieron la resolucion que traian los Espaoles, y della la preuencion de sus animos para los peligros que ellos podian oponer preuistos ya a su cuydado. Y que no venian deribados a dar alguna embestida, al bazo, cuyo rigor, como instantaneo lo podia la aduertencia diuertir, sino a hecho, a correr sus tierras, y seguir su ruina por el rastro (Combs 1897).

Desde o punto de vista diafsico, logo, alternan textos elaborados coidadosamente, como obras literarias, con narracins, cartas ou relacins redactadas sen moita preocupacin estilstica:
Convertido en ceniza, el aureo techo / Vino al suelo su inmensa pesadumbre. / All muriera todo el pueblo a hecho, / Si por diversas partes no acudieran / A remediar el peligroso estrecho (Cueva 1917). Y como no todas las piedras cran plata, sino las menos, viene a ser la diferencia de los minerales a lo dems que no lo es, por criarse en ellos este gnero de piedra, y como asimismo en ellos no es todo a hecho metal, as como est sin diferencia, sino tambin lo menos, viene a ser causa de otra segunda diferencia y de que haya distincin de lo que es veta de metal a lo que no lo es (Garca de Llanos 1999).

Unha cuestin interesante a da procedencia xeogrfica dos textos. De acordo co apuntado en lias anteriores, hai algns documentos redactados en Hispanoamrica (no que hoxe son Colombia, Mxico, Chile ou Venezuela) e Filipinas. Con todo, evidentemente, a inmensa maiora localzase na Pennsula. Non nos podemos deter na localizacin do lugar de nacemento de tdolos autores, pero si nos parece significativo que un nmero considerable dos textos e dos seus redactores se siten na sa franxa occidental peninsular: occidente de Salamanca e Extremadura (vilas de Bjar, La Alberca, Las Hurdes e Las Batuecas; de Ciudad Rodrigo eran orixinarios Feliciano de Silva e Cristbal de Castillejo; de Trujillo, Pizarro). En Galicia naceu o navegante Pedro Sarmiento de Gamboa. Mis adiante veremos que unha das ltimas documentacins de a hecho (Seco, Andrs e Ramos 1999) recllese no diario Odiel de Huelva. A hecho unha locucin adverbial e, como tal, debe acompaar sempre a un verbo, sobre o que acta como complemento de modo (co significado de sen escoller ou sen distinguir) ou de tempo (na acepcin menos abundante de inmediatamente). Con valor modal, o corpus manexado mostra unha clara solidariedade da frase que nos ocupa co verbo llevar, ata o punto de que a construcin llevar a hecho nas sas diferentes formas flexivas representa un terzo das aparicins (concretamente 12). Un tpico intemporal o de que a morte leva a todos sen distincin, o Padre Francisco de vila lmbranolo (por das veces) na sa obra La vida y la muerte o vergel de discretos:
Baste que a todos a hecho los llev mi buen tirar (vila 2000).

95

Luis Gonzlez Garca

Nobleza y rusticidad / quieres que te paguen pecho; / no destinguir qualidad / es por cierto muy mal hecho; / todo lo llevas a hecho, / a todos doman tus frenos, / a los malos y a los buenos / sentencias por un derecho (ibid.).

Velaqu outros exemplos de llevar a hecho:


Hicieron tanto alboroto en la fortaleza estos ministros de Satans, andando en estas bregas, que todos los vecinos que estaban dentro presos tuvieron por cierto los haban de llevar a todos a hecho como al maese de campo (Simn 1992). C. Qu intentin piensas t que tena en esso el Papa? M. Mira, Carn, aqu no diximos sino que hablaramos de las diferencias entrel Emperador y el Rey de Francia. Si t no lo has por enojo, dexemos lo del Papa para otro da. C. Yo ms quisiera que lo lleuramos todo a hecho, mas pues t ass lo quieres, dime agora, qu causas daua el Rey de Francia para escusar el rompim[ie]nto de su fe? (Valds 1993). Celadas, picas, brbaros arrolla, / Por todos va, llevndolos a hecho, / Sin que repare o mire quien le hiere, / Que ya morir, matando, slo quiere (Oa 1917). No tuvo respeto a linaje ni edad, sino que igualmente segaba las gargantas del nio inocente y de la tierna doncella, del viejo cansado y del joven orgulloso, llevndolo todo a hecho, entregndolo todo en manos del cruel enemigo y brbaro tirano (Maln de Chaide 1930).

Seguen en orde decrecente os verbos ir e llenar (das aparicins) e, cunha soa documentacin, comer, coger, discurrir, tirar, degollar, morir, considerar, ser, decir, escribir, salir e venir:
Que para que la predicacion fuese de provecho importara tomar una partida junta aunque fuese necesario traer predicadores de fuera del Reyno de Valencia porque sino se llena una comarca a hecho aunque se convierta alguna parte luego los otros trataran de pervertir a los convertidos (Boronat y Barrachina 1992). SENSUALIDAD. Tu camino es tan estrecho / que muy pocos por l van, / el mo ancho y derecho, / sin trabajo y sin afn, / y as todos van a hecho (Horozco 1975). El cuerpo del sermn ha de ir arreo por el Evangelio adelante levantando o sacando de cada sentencia o clusula o palabra dl y siguindola. Digo arreo, no porque no se puedan saltar o dexar algunas clusulas sin considerar, que no es menester considerarlas todas a hecho (Terrones del Cao 1960).

Pola contra, as das documentacins con significado temporal aparecen cos verbos llevar (tamn aqu), pelear e comenzar:
Y passando el emperador adelante, top a la donzella Carmela y, abrandola, dixo: "Como vens, os tengo de llevar a hecho" (Silva 2002). Salieron al camino, dos leguas, muchos y a su manera bien armados y hechos esquadrones. No pelearon a hecho, sino tornronse al pueblo escaramuando, con pensamiento de meter y matar all los enemigos (Lpez de Gmara 2002). De manera que Topa Inga comenz a hecho a renovar la conquista y tirana de todos sus pasados y de su padre (Sarmiento de Gamboa 1943).

96

Casteln a hecho, galego a eito: das locucins de diferente fortuna

Pasado o sculo XVII, a expresin non se volve documentar nos crpora acadmicos ata ben entrado o sculo XX. O CORDE recolle para este perodo 10 exemplos datados entre 1921 e 1960, en tanto que o CREA s incle unha documentacin, do ano 1996. As, vemos unha considerable reducin na frecuencia da forma, reducin que non s se manifesta no menor nmero de aparicins (significativo o caso do CREA respecto CORDE cunha proporcin 1/40) senn tamn na maior concentracin nuns poucos documentos (en realidade as 10 aparicins do CORDE concorren en s tres documentos) e na maior restricin no tipo de obras e no contexto verbal: os once casos do sculo XX aparecen en catro obras de agricultura e gandera, ata o punto de que semella terse convertido nun tecnicismo especializado, limitado na prctica expresin corta a hecho (os dez casos rexistrados no CORDE):
Las cortas pueden practicarse por dos mtodos, de un modo continuo o discontinuo: el primero tiene lugar por superficies, y el segundo por pies de rboles; y sin entrar en ms detalles diremos que en los pastizales arbolados se emplear el primer mtodo o cortas a hecho o mata rasa, solamente cuando deba desaparecer algn bosquete o el arbolado, y el segundo o cortas por entresacas cuando se deban conservar y tienden tambin a favorecer el crecimiento del arbolado en pie y a provocar la diseminacin (Gonzlez Vzquez 1944). Cortas a hecho. Se cortan todos los pies, sin ninguna excepcin, y se repuebla despus artificialmente (Ximnez e Gonzlez 1951). En los tres casos son distintas las modalidades o mtodos que se pueden seguir en la explotacin o "corta", v. gr., en monte alto: "a hecho" seguida de repoblacin; por fajas o bandas; de aclareo sucesivo; por entresacas; regularizadas pie a pie; por bosquetes; por masas mezcladas, etc. (Prez Senz 1960).

no documento rexistrado no CREA, en cambio, a expresin aparece con outros verbos, desbrozar e preparar:
Se hace la siembra por toda la superficie o en fajas. Para ello, naturalmente, se habr desbrozado y preparado el suelo a hecho o en fajas respectivamente (Ederra Indurin 1996).

Esta restricin mbito agrcola parece anunciada xa na documentacin anterior. Como se recordar, varios dos documentos datados nos sculos anteriores enmarcbanse neste mbito (viticultura, caza e pesca, tala dos bosques). 1.2. Tratamento lexicogrfico A pesar da sa escasa frecuencia, o feito de ser utilizada por algns dos mis importantes escritores do perodo clsico da literatura espaola fai que a expresin a hecho se recolla nas primeiras edicins do Diccionario de la Real Academia Espaola. Ausente no Diccionario de Autoridades e da tradicin lexicogrfica anterior, a locucin recollida na primeira edicin do Diccionario de la lengua castellana (DRAE 1780, s. v. HECHO, CHA), onde s se recolle unha das acepcins que a caracterizan:
HECHO,

mod. adv. Indistintamente, sin hacer diferencia. Indiscriminatim, sine discrimine.

A consulta do Nuevo Tesoro Lexicogrfico de la Lengua Espaola (NTLLE) permtenos seguir dun xeito doado a historia e evolucin desta forma na lexicografa espaola. As, 97

Luis Gonzlez Garca

podemos comprobar que as das seguintes edicins do DRAE (1783-1791) seguen literalmente a esta primeira. na cuarta edicin (1803) cando se redactan as das definicins que chegarn ata os nosos das e que recollemos comezo deste traballo, sen mis modificacins que as de adaptacin s novas normas de acentuacin (1884 e 1914), a supresin das respectivas equivalencias latinas (incessanter, indiscriminatim), en 1859, e a inclusin da etimoloxa, que oscilar entre o latn factus (1884), o antigo fecho (1914) e de novo factus (desde 1956). O NTLLE mstranos, igualmente, que os lexicgrafos decimonnicos e de principios do sculo XX, por regra xeral, non fixeron mis que copiar literalmente as das acepcins acadmicas (Nez de Taboada 1825, Gaspar y Roig 1855, Zerolo 1895 e Pags 1914). Entre as pequenas modificacins cabe citar ilustre gramtico V. Salv, que no seu Nuevo diccionario de la lengua castellana (1846) s recolle a primeira acepcin. Pola sa parte, Rodrguez Navas (1918) simplifica as definicins, o que non impide comprobar que a fonte segue sendo a acadmica: sin interrupcin, hasta terminar || Por junto. Neste grupo, Pags (1914), sen apartarse da douta institucin, ten o mrito de incorporar unha cita primeira acepcin acadmica, de Toms Antonio Snchez (17231802), correspondente pois a un perodo, a segunda metade do sculo XVIII, do que a nica documentacin de que dispoemos:
Si quera impugnar la Carta de Paracuellos con algn mtodo, tena ms que embestirla pgina por pgina, nmero por nmero, pues todos los documentos estn numerados, impugnados todos hecho, cuando tuviesen qu, etc.?

Entre as innovacins cabe destacar a Domnguez (1853), que presenta unha nica acepcin (incontinenti, al instante, sin demora) non rexistrada polos acadmicos pero que si documentamos mis arriba en tres textos, como se recordar. Polo que se refire s dicionarios modernos, cabe destaca-lo completo Diccionario del espaol actual de Seco, Andrs e Ramos (1999), que, baixo a definicin seguidamente o sin interrupcin e a marca de uso raro, ofrece como complemento unha nova cita, valiosa por ser esta, xunto coa mencionada do CREA, a nica documentacin posterior a 1975. Trtase dun texto de N. Dorado aparecido no diario Odiel de Huelva (16/1/77, 29)5:
Ahora es cuando ocurren esas cosas raras con las perdices, eso de verlas parar ah, ir a hecho y no encontrar ni rastro de ellas, tal si las hubiera tragado la tierra.

1.3. Orixe da expresin Unha cuestin que anda non tratamos a da orixe desta locucin. Tdolos dicionarios anteriormente mencionados inclen a hecho na entrada HECHO, nalgns casos especificando que o participio de pasado irregular do verbo HACER ou especificando a sa etimoloxa, que se poda remontar, como mencionamos xa, latn factus ou forma medieval fecho. Agora ben, o significado desta expresin non parece gardar relacin con ese verbo, contrario que outras expresins fraseolxicas do tipo de de hecho, hecho y derecho, de
5

Recllese literalmente en Seco, Andrs e Ramos (2004).

98

Casteln a hecho, galego a eito: das locucins de diferente fortuna

hecho y de derecho, a lo hecho pecho, a hecho y contra derecho, de dicho y de hecho, a hecho y pago e outras moitas que recollen os dicionarios6. Na nosa opinin o que se produce unha homonimia, homfona mis que homgrafa, entre das formas que nada teen en comn. En efecto, como intentaremos demostrar nas pxinas que seguen, a base da locucin debe buscarse mis ben no antigo substantivo echo, documentado anda que escasamente desde practicamente a orixe do idioma. Para xustifica-la nosa opinin, utilizaremos dous argumentos de distinto tipo: empezaremos facendo unha anlise da palabra mencionada e, en segundo lugar, procederemos a realizar unha comparacin entre a forma que nos ocupa e o seu equivalente galego e portugus, a eito, que nos proporcionar cremos a confirmacin definitiva. 1.4. Echo Como acabamos de mencionar, o termo echo, co significado de tiro, lanzamento, documntase en casteln desde a Idade Media. Anda que de escaso uso, esta palabra relacinase cunha familia lxica moi abundante: tratarase, segundo fundados argumentos, dun substantivo relacionado co verbo echar (<lat. iactare ou mis ben da variante vulgar *iectare, DCECH, s.v. ECHAR), lexema do que procede unha extensa lista de derivados cultos e patrimoniais (cast. desechar, jaculatoria, jactarse, etc., gal. deitar, xeito, rexeitar, etc.). Estes autores, Coromines e Pascual, ofrecen as primeiras documentacins desta forma en tres importantes obras literarias do sculo XIII. Como nos casos anteriores citaremos polas edicins manexadas polo CORDE:
Tienes grandes aueres en uno aiuntados, / Azemilas & carros & camelos cargados. / No lo tengo por seso aueres tan granados / Meter lo a uentura a un echo de dados (Annimo 1995). El jueves de la cena, fecha la refeccin, / fue el trador falso bastir la traicin, / apartse don Christo de la su criazn, / quanto echo de piedra fue fazer oracin (Berceo 1992).

Algns exemplos destas expresins: Miserable y desdichado aquel que por ms fausto del mundo y querer dejar ensoberbecidos a sus hijos o nietos, a hecho y contra derecho, hinchere su casa hasta el techo, dejndose ir condenado! (Alemn 1987). Reelabora as este autor o refrn A tuerto o a derecho, nuestra casa hasta el techo recollido na tradicin paremiolxica espaola e, incluso, citado na Celestina (PRMENO. [...] No querra bienes mal ganados. CELESTINA. Yo s. A tuerto o a derecho, nuestra casa hasta el techo (Rojas 2000). Y de oy ms, pues no me querr restituyr, ser bien que andemos a hecho y pago (Rodrguez Florin 1996). Decir no a la Constitucin es decir no a la entrada de Turqua en la Unin Europea. De todas la contraverdades del momento, sta, sin duda, se lleva la palma. Porque no existe, ni de hecho ni de derecho, la menor relacin entre los dos asuntos (El Pas, 30/04/05, 4). Y disconforme con la sentencia, por no ajustarse a hecho y a derecho, asegura que ser recurrida ante la Audiencia Provincial (ABC, 28/05/1989, cit. apud CREA). E acontesci que un conde, el ms poderoso de los de su tierra, a quien l hizo muchas desonras de dicho e de hecho [...] busc manera de engao en qul manera se podra dl vengar (Annimo 2003).

99

Luis Gonzlez Garca

E el Rey basteciera bien aquel castiello & non era mayor de un echo de piedra & era quadrado & en cada quadra auie una torre mas la una era mayor que las otras (Annimo 1995).

A consulta do CORDE permite engadir catro exemplos mis desta espordica palabra, tempo que limita a sa vixencia s anos finais do sculo XIV, con tres citas de Juan Fernndez de Heredia:
Aqueste iuyzio mismo damos aquel que en bofordo, o en trebeio de bodas, o por echo de astil, o de piedra, o de saeta, omne matare o otro danno fiziere (Annimo 2000). Et quando los barbaros leuantaron senyal de la batalla, creyendo que los romanos fuyesen, & uenjan ardidament por tomarlos, porque eran cerca de vn echo de archo (Fernndez de Heredia 2002). Los Romanos puyaron por medio de aquellas altezas aspras sines nengun empachamiento sino el aspreza del camino. mas quando ellos fueron puyados tanto como un echo de dardo trobaron muyt grant fuera de gent de todas maneras (Fernndez de Heredia 1995). Pero los que tenian la mediana batalla no si eran ahun aercados sino entroa un echo de sayeta (ibid.).

O primeiro lexicgrafo en recoller esta forma foi o ilustre libreiro e gramtico V. Salv no seu Nuevo diccionario de la lengua castellana (1846), que a incle como forma xa desaparecida :
ECHO, m. ant. TIRO, la accin de tirar. | casualidad, contingencia.
ECHO DE DADOS.

loc. antigua. Vuelta de dado,

O feito de exemplificar coa secuencia echo de dados parece indicar que a fonte desta inclusin o Libro de Alexandre, editado por Toms Antonio Snchez en 1780 e reeditado por Eugenio de Ochoa en Pars en 1842 (Alborg 1970: 133, n. 65). Cabe citar neste sentido que en 1830 D. Vicente Salv traslada o seu exilio londiniense a Pars, onde funda unha casa editorial na que publicar o seu dicionario en 1846 e outras importantes obras. Posteriormente repiten case literalmente a definicin de Salv Gaspar y Roig (1853) e Domnguez (1869) (NTLLE, s.v. ECHO). Curiosamente, neste caso a Real Academia Espaola non introduciu a entrada no DRAE ata moi avanzado o sculo XX (na edicin de 1970). paradoxal que un dicionario de uso incla unha forma desbotada tantos sculos atrs, pero sen dbida a falta dun dicionario histrico determina que o DRAE sexa entendido como o tesouro pancrnico da lingua espaola:
Echo. (del lat. iactus.) m. desus. Tiro, lanzamiento (DRAE 1970).

Este echo, de tan escasa documentacin, pode perfectamente se-la base da expresin que aqu analizamos. Desde o punto de vista da fontica histrica nada impide esta equiparacin. Antes contrario, echo o resultado esperado de iactus. Semanticamente, a relacin co verbo echar tampouco presenta especiais dificultades que impidan esta vinculacin. Con todo, a existencia dun equivalente galego e portugus, moito mis documentado, levaranos a matizar estas afirmacins.

100

Casteln a hecho, galego a eito: das locucins de diferente fortuna

2. A eito
En efecto, todo o que na forma a hecho escaseza, convrtese en a eito nunha expresin prolfica, caracterstica do galego, recollida desde as primeiras tentativas lexicogrficas de Frei Martn Sarmiento (1745-55 [1973]) e documentada longo de toda a historia da lingua (todo o que posible para unha lingua que durante sculos careceu de tradicin escrita):
A eito. V. g.: muere mucha gente a eito en tal lugar, esto es, arreo y sucesivamente. Se debe escribir heito, pues viene de hito o fito; pues se dice: seguir todas las casas de una calle a hita, esto es, en fila (Sarmiento 1745-55 [1973]: 426).

O Diccionario de diccionarios (Santamarina 2003) permite comprobar que esta locucin tivo entrada na maiora das obras lexicogrficas do galego. O substantivo eito figura xa no primeiro dicionario publicado (Rodrguez 1863) cunha acepcin que repetirn mis ou menos modificada os posteriores:
Pedazo de tierra repartido en tareas por medio de sulcos como en una heredad labrado, voluntad como en un prado, monte, etc., cuando se siega la yerba cortan los tojos al ir y volver hasta concluir (Rodrguez 1983, cit. apud Santamarina 2003, s.v. EITO)

Filgueira et alii (1926) engade unha nova acepcin, derivada da anterior: serie de cosas seguidas (cit. apud Santamarina 2003, s.v. EITO) e Carr (1928-1931), outras das: serie de cosas tomadas conforme vienen a la mano, trabajo que se ejecuta sin descanso hasta terminarlo. Seguido7. A frecuencia de aparicin deste substantivo non moi grande. O CORGA (que incorpora 17,5 millns de formas aparecidas en textos publicados desde 1975 ata a actualidade) non rexistra ningunha aparicin para eito como substantivo autnomo. Pola sa parte, o TILG (que abarca desde 1612 ata a actualidade) recolle 21 (pero mis da metade, 11, concntranse en obras de Neira Vilas), das que citamos algn exemplo:
Non sinto mis que non poder estar a coas rapazas. De boa gana colla a aixada e levaba o meu eito con elas (Lesta Meis 1930). Sequera a ver se boto este eito fra, que sempre me queda de menos para man (ibid.) Grau a grau foi caendo, e eito a eito, a semente na terra (Iglesia Alvario 1961). Traballa nunha casa maioritaria de tecidos. Leva nela un eito de anos (Neira Vilas 1982). Brizados polo vio metimo-nos no pracer dos falares. El non quixo abandonar o eito teosfico (Garca Trigo 1998).

Derivados de eito son eitar (producir utilidad o beneficio un cultivo o producto segundo A. Otero 1977, s. v. DEITAR) e eitada (Carr 1972: tarea, porcin de trabajo

E. Rodrguez Gonzlez (1958-1961) precisa que se trata dun traballo agrcola (Faena agrcola que se ejecuta sin descanso hasta terminarla).

101

Luis Gonzlez Garca

ejecutado por una o ms personas en un tiempo determinado, e Rivas Quintas 19788), de distribucin xeogrfica restrinxida. Con todo, o substantivo eito permanece principalmente debido sa presenza na locucin adverbial a eito. Esta a expresin fraseolxica que encontra a sa equivalencia exacta na castel a hecho, tanto no significado como na constitucin formal. Anda as, a frmula galega presenta considerables diferenzas, sobre todo no que se refire uso, como mis adiante se comprobar. O incompleto Diccionario gallego-castellano da R.A.G. (1913-1928) o que, na nosa opinin, ofrece un mellor resumo de conxunto das acepcins de a eito:
loc. adv. A troche y moche. Sin consideracin, reflexin ni advertencia. 2. Sin escoger, sin excepcin, sin reparar, sin diferenciar, sin distinguir unos con otros. 3. Sin interrupcin, seguidamente, continuamente, a hilo, sin dejar nada. 4. A granel, en abundancia, a montones, en gran nmero.

Comprobamos que, salvo a ltima acepcin, as outras estn presentes na expresin castel. Desde este punto de vista semntico, o significado bsico a partir do que se pode deriva-lo resto o que aparece como nico no Diccionario da Real Academia Galega (1997):
A eito. loc. adv. Seguido, de xeito ordenado e sen deixar nada atrs, sen escoller. Apaa as mazs a eito. Sega a eito, non deixes nada atrs.

As, unha tarefa tpica do campo a recoleccin de patacas. Nun primeiro momento apanse a eito nas leiras ( dicir, todas as que se van atopando avanzando en orde); posteriormente, con mis calma, escllense na casa ou no cuberto segundo o tamao ou caste, entre outras caractersticas. Do anterior dedcese que a eito implica cantidade, abundancia, en canto que implica ausencia de seleccin. Pola mesma razn, o sema seguido pode desenvolverse, orixinando a acepcin de seguido, logo, en seguida, rapidamente. A voz eito e a locucin a eito son comns tamn no portugus e, como tales, figuran nos principais dicionarios desa lingua con acepcins idnticas s do galego (Nascentes, 1967, Houaiss et alii 2001, Academia das Cincias de Lisboa 2001, etc.). Polo que respecta uso, a eito unha das unidades fraseolxicas de maior antigidade e frecuencia de aparicin, desde a sa primeira documentacin que, segundo cremos, un pouco anterior a aquela nica mostra medieval de a hecho, dicir, a metade do sculo XIII. En concreto, o TMILG mostra que xa aparece nas Cantigas de Santa Mara do Rei Afonso X en cinco ocasins e en sendas composicins de Roi Queimado e Martn Moxa (esta debe se-la documentacin mis antiga por canto a actividade deste trobador aragons se sita na dcada de 1240):
8

Faena, grupo, apuro (Sobral). El significado se captar mejor por los ejemplos: Eitada de patacas, da recogiendo patatas; Na eitada do pan, en el apuro, faena de recogida del centeno y trigo; Teo unha eitada de xente collendo patacas, Hai unha boa eitada de millo, etc. (cit. apud. Santamarina 2003, s.v. EITADA).

102

Casteln a hecho, galego a eito: das locucins de diferente fortuna

Ca o vej' eu no coro cada dya / vestir [y] capa e sobrepelia, / e a eyto fala el e moy melhor / diz (Moxa 1996). E catou-o e viu-o come desfeito / das chagas mui grandes e atan maltreito, / e atou-llas logo ben todas a eito / con panos de lynnno e con seus cendaes (Afonso X 1981). E pois sse calad' ouveron, / contou-lles todo seu feito / com' estedera na forca / tres meses todos aeito, / u a Virgen o guardara (ibid., I-175). En Coira, cabo Sevilla, / foi este miragre feyto / no tempo que Aboyuef / passou ben pelo estreito / d'Algizira e a terra / de Sevilla tod' a eito / correu, e muitas aldeas / foron dos mouros queimadas (ibid., II-323). A sa moller a Reynna, / que jazia eno leito / cabo del, e este sonno / lle contava tod' a eito (ibid., II-345).

Nun estudo recentemente realizado, Gmez Clemente (2004) inclea entre as 176 locucins que intuitivamente considera mis frecuentes e representativas do galego9. O CORGA confirmoulle estas expectativas, situando a eito entre as formas mis documentadas, o que o leva a conclur:
Rexstranse ocorrencias en todo tipo de textos, destacando os textos de especialidade [...]. Podemos conclur que esta unidade pode ter un nivel de lingua coloquial (maiormente en textos literarios pero tamn en certos casos de textos de opinin) e un nivel formal medio ou medio alto, polas relativamente altas ocorrencias en textos de especialidade (Gmez Clemente 2004: 96).

A consulta dun corpus mis representativo, porque abarca un perodo mis longo, o TILG, ofrece resultados anda mis significativos para a eito. Entre os anos 1845 e 2001 rexistra 476 aparicins da forma eito, das que a inmensa maiora (432) corresponden locucin a eito (e nalgn caso s variantes eito e da eito que non rexistran os dicionarios pero si este corpus, anda que moi limitadamente10). Estas cifras superan con moito as ocorrencias das locucins que no CORGA a anteceden (a/ cachn, 191; de vagario, 112; a esgalla, 27; a mantenta, 68; espreita, 130 e a fume de carozo, 8). Desde o perodo previo Rexurdimento ata os nosos das a eito, pola contra, mantn unha distribucin constante e uniforme longo dos anos. Baste compara-los seguintes datos tirados do TILG, que distribumos en perodos de aproximadamente cincuenta anos: 1845-1900: 98 casos 1901-1950: 160 casos
9

Gmez Clemente toma como base a Lpez Taboada e Soto Arias (1995). Con 95 ocorrencias, a eito ocupara o segundo posto na lista mencionada, tras a cachn. Sen embargo, a anlise detallada do cadro 1 (Gmez Clemente 2004: 89), sinala unha errata na suma total, polo que os 95 casos son en realidade 25. Con todo, anda as segue a estar entre as locucins de maior uso: ocupara agora o stimo lugar, despois de a cachn, de vagario, a esgalla, a mantenta, espreita e a fume de carozo. 10 Non fai falla al o pantrigo nin o risolio escolleito; dulces mil crases i eito, mazaps de man d'amigo que deixan a un satisfeito (Annimo1888).

103

Luis Gonzlez Garca

1951-2000: 174 ocorrencias Todo isto leva a confirma-la situacin privilexiada de a eito no paradigma de locucins galegas, capaz incluso de formar parte dunha unidade mis complexa (a eito e a colleito, que s localizamos en Alfredo Conde), en refrns, cantigas populares, etc. Velaqu unha pequena mostra representativa:
Sempre aquelas badaladas / lle magoaban o peito, / e salan bagoadas / polos dous ollos a eito / de saloucos misturad[a]s (Pintos 1845). Que Castilla e castellanos, / todos nun montn a eito, / non valen o que unha herbia / destes nosos campos frescos (Castro 1872). O que ten atopa amigos a eito, i estos van faltando s'o ter vn a menos (Rodrguez Lpez 1898). A rapia, segn refirimos, facase a eito e co permiso indireito e a intervencin dos achegados ao goberno (Tettamancy 1912). O pior mal que se lle pode faguer nosa fala espallar a eito cousas mal escritas nela (Dieste 1981). Raolas, cheo de ternura, daballe bicos a eito (Rodrguez Castelao 1934). Antusiasta de Berln, antusiasta d'Alemaa. tamn dos qu'eiqu louvan todo a eito, sen faguer difrenza no bo e no run (Risco 1934). Naturalmente, coll-lo outono non quer decir que se segue todo o prado dunha vez senn que se comenza por unha punta e vaise segando a eito consonte se precisa (Lorenzo Fernndez 1962). Estn mallando nel a eito, sin reparar en qu parte do corpo lle dan (Ferreiro 1972). Vese ben que a Gula, que o pecado de comer a eito e sen mesura (Rivas 1993). 1Qu fas ti aqu, muller e estranxeira? Xulia virouse a eito. Viu diante dos seus narices, teso coma un garabullo, o amo daquelas palabras (Fras Conde 1997). Se o prefiren, tempo de reclamar. E faremos moi ben en facelo a eito e a colleito, por activa e por pasiva, respaldando colectivamente noso governo nas reclamacins todas que plantexe, facndoo sen descanso (Conde 2004) Marzo ben feito, patacas a eito (Vzquez Saco 2003: 111). A sona sin proveito corre polo mundo a eito (id, 378). Se rega san Bento, regan tdolos santos a eito (Ferro et alii 1992: 169) Vamos rando a eito. / Pois que levamo-l-a sona, /Levarmo-l-o porvito (Valladares 1884, cit. apud Santamarina 2003, s. v. EITO)

A frecuencia no portugus non parece menor. Para constatar esta afirmacin acudimos a un corpus electrnico actual de acceso libre (CETEMPblico), que incle o texto de cerca de 2.600 edicins do diario O Pblico, entre os anos 1991 e 1998 (cun total de

104

Casteln a hecho, galego a eito: das locucins de diferente fortuna

aproximadamente cento oitenta millns de palabras). O resultado son 68 ocorrencias, o que non parece pouco. Vela algns exemplos ilustrativos dos seus usos11:
Fazem-se fantsticas leis e criam-se brilhantes institues para o ambiente, mas matam-se rvores a eito, destroem-se vales e vrzeas e planta-se eucalipto ao Deus dar (pol, 95b). No Roque Santeiro h assassnios e roubos a eito, contam, mas as pessoas emitem um calor que no combina com o retrato oficial (clt, 94a). Se o futuro presidente do partido cortar a eito corre o risco de ter uma ciso orgnica na bancada (pol, 96a). Por outras palabras, que a RTPi deixe de ser un mero retransmissor de enlatados a eito e passe a dispor de programao prpia e sintonizada com os diversos pblicos a que se dirige nas sete partidas do mundo (clt, 96a). Apanhar caracis ou caracoletas revela-se bem mais simples: aponta-se a lanterna, descobre-se as antenas hmidas que s centenas sondam a atmosfera e depois apanhlos a eito, pois aquela hora da noite no altura de estar a escolher coisa nenhuma (soc, 95b). Ha mau cheiro por todo o lado, pinturas e silvas a eito (nd, 91b). Falta reparar o escalavrado pavimento e acabar com o estacionamento a eito, que transformou esta parte da cidade num depsito de automveis (soc, 98b). Tenho-lhe posto cataprasma de orvajo e semprnia, h quatro meses a eito todas as noites atalhou Maria da Laje (Castelo Branco 1876).

Da consulta dos exemplos tirados deste corpus podemos extraer algunha curiosidade interesante: En primeiro lugar, en correspondencia co predominio no casteln clsico da combinacin llevar a hecho, no portugus contemporneo ir (tudo) a eito, con sete ocorrencias, parece convertida nunha secuencia estandarizada (cabe recordar que esta combinacin era a segunda en frecuencia no caso do casteln):
A minha me meteu-se e levou tambm, que quando ele ficava assim tarado quem lhe aparecesse pela frente levava, ia tudo a eito (pol, 93b). De textos inadmissivelmente reaccionrios sobre a PGA a pginas indescritivelmente aborrecidas sobre a teoria da literatura, vai tudo a eito (clt, 92a). Vo casadas, vo vivas, vo solteiras, vai tudo a eito (clt, 92b).

En segundo lugar, a unidade mis complexa a eito e a colleito, que documentamos en galego, ofrece agora o seu paralelismo estrutural (articulacin binaria, rima) na secuencia a eito e sem preceito:
A malla de instalaes desportivas do pas tem sido tecida sem obedecer a qualquer ordenamento territorial, a eito e sem preceito (des, 97a).

11

As siglas que seguen a cada cita indican, segundo a convencin do corpus, a seccin (poltica, cultura, deportes, etc.), ano e semestre (a/b).

105

Luis Gonzlez Garca

En terceiro lugar, cabe mencionar unha coincidencia inesperada. Sendo moi baixa a probabilidade de que a eito se combine co sintagma abrir a boca, non pode deixar de sorprender que nos encontremos con esa composicin (abrir a boca a eito) nun poema pico do sculo XVI espaol e nun artigo de actualidade dun peridico portugus dos ltimos anos do sculo XX. como topar das agullas no mesmo palleiro:
El cual as le aprieta y despedaza / los miembros que la guardan en el pecho, / y el grande hueco as desembaraza, / con uas y con boca abriendo a hecho, / que hizo para s muy ancha plaza, / y el grande casco descubri por techo, / quedando el Orco de alto abajo abierto, / sobre ahogado y ms de amores muerto (Barahona de Soto 1981, cit. apud. CORDE, s.v. A HECHO). Uma delas, no sul de Mxico, no conseguiu distinguir a erva (comum) da cocana e abriu a boca a eito: engoliu um pacote com oito quilos da droga e morreu de overdose (CETEMPblico, soc, 92a).

Como se comproba, a consulta dos crpora galegos e portugueses mostran unha vitalidade da que est carente o correlato casteln. Con todo, queda claro, despois da presentacin de datos ata aqu feita, que mbalas das locucins, a hecho e a eito, teen unha mesma orixe. Anteriormente desbotamos o timo factus para o casteln a hecho e propuxemos a vinculacin co termo echo como base de formacin. A comparacin con eito permitiranos precisar este punto, sobre o que hai certa discrepancia entre os autores que estudan a etimoloxa do casteln echo e do galego e portugus eito. Os dous timos que se barallan son, por unha parte, como dixemos, o latn iactus lanzamento, tiro, disparo (participio de 2345678, frecuentativo de iac978, todos co significado de lanzar, disparar, botar, etc., de onde proceden o casteln echar e o galego e o portugus deitar12). Evidentemente, a partir de iactus doado explica-la evolucin a echo (DCECH, s.v. ECHAR). Pola contra, o resultado esperado en galego para esa voz latina xeito, palabra efectivamente existente na nosa lingua, fornecedora dunha rica familia lxica e fraseolxica (xeitoso, axeitar, xeito, etc.). A conservacin da palatal inicial latina no galego e portugus (xeito, xanela, xaxuar) dificulta a hiptese mantida para o casteln, polo que desde que C. Michalis a propuxo a fins do sculo pasado, a lexicografa portuguesa opta polo timo ictus golpe como mis probable para eito (Machado 1952, Cunha 1989). O indiscutible mestre da etimoloxa hispnica, J. Coromines, sen rexeita-la hiptese ictus, opta por iactus. As das, con todo, presentan problemas. Os que optan por iactus deben xustifica-la desaparicin de palatal inicial (o que fan Coromines e Pascual (1980), aludindo a un proceso de disimilacin de antigas palatais, ou A. Otero (1951), mostrando un caso similar de perda de palatal inicial en irmao/irmn < germanus. Cit. apud Santamarina 2003, s.v. EITAR). Pola sa banda, ictus presenta a dificultade do vocalismo inicial. O infinitivo correspondente est documentado con i longa (
4878), en tanto que a solucin galega e portuguesa pide un i breve ( 45 ), polo que tera que darse o rarsimo caso de alternancia que se produce, por exemplo, entre 
4878 e d 45 (cfr. cast. d 4535  843, DCECH s.v. ECHAR). Vemos, pois, que as das hipteses
12

Por disimilacin de antigas palatais (DCECH, s.v. echar). Outros autores prefiren a etimoloxa deiectare para a forma galega e portuguesa (vid. Malkiel 1949).

106

Casteln a hecho, galego a eito: das locucins de diferente fortuna

presentan obxeccins salvables, polo que difcil decidirse por unha ou outra opcin. En todo caso, parece claro que a relacin co verbo hacer-facer (factus) debe ser desbotada e que non parecera improcedente, en consecuencia, propoe-la ortografa a echo para a locucin castel. 2.1. A feito Resultando, pois, que a eito non ten aparentemente ningunha relacin co participio do verbo facer, non deixa de chama-la atencin que, no galego actual, esta locucin alterne cunha variante sinnima e paranomsica, a feito. As, o Diccionario da Real Academia Galega (1997) fai sinnimas as das expresins (s.v. EITO e FEITO, -A), seguindo o apuntado xa no inconcluso en Academia (1913-28). De igual xeito proceden E. Rodrguez Gonzlez (1958-61), C. Garca Gonzlez (1985), Franco Grande (1968, dafeito), etc. Deste modo, o refrn que no apartado anterior recollemos de Vzquez Saco (2003) figura tamn nesa obra na variante:
A sona sen o proveito corre polo mundo a feito (Vzquez Saco 2003: 378).

Estatisticamente cabe menciona-lo menor uso de a feito. Os vintecinco exemplos que nos proporciona o CORGA para a eito redcense agora s seguintes tres casos:
Tirou tamn algns libros e cadernos que colocou a feito encol do andel (Cortizas 1996). Mis ben semellaban un envelenamento que, no caso de Barbads, estaba claro que se fixera a feito para dar cabo dunha familia (Garca Ma 1997). Hoxe queriamos falarlles dos petos de nimas que se espallan, esparexen ou estran polo mundo galaico ou galiciano a feito (Neira 2000).

O TILG ofrece bastantes mis ocorrencias baixo as formas a eito, da feito e feito, pero en todo caso a sa suma representa unha cantidade moi inferior de a eito: 1800-1900: 17 1901-1950: 18 1951-2000: 47
Os das rilleiras / Todos a feito / Facerche queren / O seu festexo (Castro y Neira 1826). Un angazo, unha foucia, un rodo, un sacho, e outros instrumentos; todos a feito: 1 cadelas (Annimo 1876). v-lo entrar, os sinores / Que na Vila ten asento, / Como son tan amiguios / De figurar, van a feito / Unhos ofrecerlle a casa, / Outros rindirlle respeito, / E os mis cheirarlle o rabo / Por creerllo de proveito (Annimo 1877a). De cantas cousas de proveito se poden en Galicia facer, de todas temos parrafeado longo e a feito (Annimo 1877b). Dende aqu vexo un camio / que non sei a donde vai; / polo mismo que n'o sei,/ quixerao poder andar. / Istreitio sarpentea / antre prados e nabals, / i anda feito, aqu escondido, / relumbrando mis al (Castro 1880).

107

Luis Gonzlez Garca

Porque teo oucido decer que niste tempo cando perdemos o xucio por compreto mozos e vellos a feito (Annimo 1886). Labrego que comes pouco / por mis que moito traballas, / pra ns praceres e risas, / runflas, los e trouladas, / pra ti martirios e fame, / loitos a feito e desgracias, / vixilia con austinencia, / pouco pan e moitas bgoas (Lamas Carvajal 1998). A neve da duda que cai sobr'o peito, matando d'a feito os xrmenes vai (Dato Muruais 1891). Eu voulle contar d'a feito por tod'o qu'atravesei (Justo Castro 1907). As das operacis teen moita importncea pra ter bon resultado no prado, pois dilas depender que nacia ben a herba e a feito en tod'o prado sen que s'amosen eiqu manchs dunha das crases d'herba da mezcra, al doutra (Eguilior 1913). Son, nena, os teus seos tersos e brandidos, morosos e erguidos, nios ruladores, que no dondo leito que lle fai teu peito, van ceibando a feito cantigas e amores (Taibo 1922). Despois xa non foi topenear, senn durmir a feito, ata qu'acordei na fronteira belga (Risco 1934). A xente di a feito que a Serena era unha muller coma outra calquera; pro que sa nai boutoulle unha maldicin, e dende entn anda anfibra no mar (Lence-Santar 2000). A peste era como unha sega. Levaba mozos e vellos a feito (Fole 1976). Unha vez era un tolo que nunca se lavaba, e cu' eso no vrau as moscas coma-no de a feito, pois non lle salan da cara (Prieto 1958). O pelo e o bigote empezabanlle a encanecer a feito (Cabana 1992). Froles invadenvos a vida e corgas de negror manan de a feito (Mndez Ferrn 1994). Nalgunhas pocas del ano, estes catarros dabanse case d'a feito, haba andancia (Fernndez Vior 1997).

Sobre a distribucin no mapa dialectal de Galicia, os datos de que dispoemos son imprecisos: Elixio Rivas Quintas (2001, cit. apud Santamarina 2003, s.v. FEITO) documenta o seu uso en Dragonte do Bierzo, Lugo, pero estndeo polo Sur de Galicia en xeral. Esta presenza no sur podmola confirmar en Valdeorras. Pola sa banda, a informacin que aporta C. Garca Gonzlez (1985), dentro das limitacins que impn a metodoloxa con que se elaborou a obra, permite comproba-la coexistencia nalgunhas zonas (Curtis, Sobrado) e documenta especificamente a eito en Santaia, Santiago e Monterroso e a feito en Caaveiro. Desde este punto de vista xeogrfico, a feito pode ser considerado un trazo diferencial con respecto portugus. Co valor que aqu nos interesa, a feito non aparece nos dicionarios desa lingua nin se documenta no corpus que anteriormente mencionamos (CETEMPblico), o que non obsta para que esta forma, anda que de xeito escaso, se poida documentar xa na lingua medieval comn.

108

Casteln a hecho, galego a eito: das locucins de diferente fortuna

O TMILG ofrece 29 documentacins para a feito (en distintas grafas: a feyto, afeyto, afeito). Na maiora dos casos trtase dunha forma perifrstica do verbo facer (ten feito) ou dunha locucin modal traducible por efectivamente, en efecto13, como se comproba, respectivamente, nos seguintes exemplos (obsrvese que no segundo contrastan a feito e a eito):
Quando se foi, fez me preito / que se verria mui cedo / e mentiu-me, tort' feito (Pai Soarez de Taveirs 1996). E muitos o eu oj' e[n] mal son / dizer por vs [atal]: que, a feito, / sodes cego; e dix' eu log' a eito / esto que sei que vos a vs aven: / que nunca vos ome diz nulha ren, / que non ouades, se Deus mi perdon (Roi Queimado 1996).

Con todo, nalgn contado caso xa se pode documenta-lo significado que converter a esa locucin en sinnima perfecta de a eito:
O bispo e toda a gente deant' estando, / veend' aquest' e oynd' e de rijo chorando, / viron que miragre foi e non trasgeito; / porende loaron a Virgen a feito (Afonso X 1981). Contando-lle tod' a feito / en qual maneira dormira / e en jazendo dormindo / a Santa Maria vira (id, II- 309).

Con anterioridade, o inconcluso Diccionario gallego-castellano da Real Academia Galega (1913-1928) xa inclura unha cita, tomada da Crnica Troiana, que poucos anos antes, en 1900, publicara na Corua D. Andrs Martnez Salazar:
Ca ali n ficou pobre n77243782 8cebo n8737 moo n3 87  8or que todos n matasen a feyto14.

Como se aprecia, as citas anteriores son todas de textos de orixe galega, o que parece apuntar xa a un trazo primitivo de bifurcacin do antigo tronco comn galego-portugus (anda que teriamos que realizar unha maior pescuda no portugus medieval para corroborar esta afirmacin dun xeito mis rigoroso). A xustificacin desta confluencia sinonmica entre a eito e a feito que, como vemos antiga, non doada. En principio parece razoable supoer que a feito se contaminou do significado de a eito. Sabemos que un principio da crtica textual deriva-la lectura difcil (lectio difficilis) a partir da fcil. A partir de a eito, por etimoloxa popular, por tratarse de parnimos, factible supoer que unha forma case inusitada fra desta

13

O TILG permite comprobar a pervivencia no galego moderno deste valor de a feito: Pois si as bruxas feito tan porco e run hora ll' han feito, si non fuximos, d'a feito outro mis porco farn. (Fernndez Morales 1861). D'a feito vou rebentar (ibid.). 1Perdeu a chola d'a feito! (ibid.). Desde hoxe, a feito deixo de visitar a cantos non quixeron soltar as cadelas (Annimo 1877c). 14 R. Lorenzo sinala que esta primeira edicin de Martnez Salazar a acompaada dun glosario feito por Manuel M. Rodrguez. Deste xeito, As palabras da Crnica Troiana, tanto se estaban ben como mal lidas, pasaron Diccionario gallego-castellano por la Real Academia Gallega (Corua, 1913), que chega ata a palabra cativo, e despois a outros dicionarios galegos (R. Lorenzo 1985: 204).

109

Luis Gonzlez Garca

locucin, cal o caso de eito15, se acabara asociando cun substantivo de abundantsimo uso como feito. No caso do casteln a asociacin entre os dous lexemas (echo e hecho) anda mis esperable, como de feito se d, porque en troques de paronomasia temos unha homofona perfecta.

3. Recapitulacin
Non nos parece oportuno rematar estas follas sen intentar xustifica-la coexistencia desta expresin fraseolxica nas tres linguas do occidente peninsular. Neste punto cremos que nos teremos que mover no campo das hipteses mis ca no das certezas. En principio, sendo linguas neolatinas, nada ten de estrao que coexistan gran cantidade de locucins. Este parcenos, con todo, un caso especial porque a frase feita non exista no latn. , por tanto, unha creacin que podemos remontar como moito protorromance ou latn tardo hispnico previo nacemento das distintas linguas peninsulares. As e todo, esta explicacin non nos parece totalmente convincente. Non pode deixar de chama-la atencin a escasa documentacin que a hecho ofrece en casteln, case toda concentrada nese perodo de pouco mis de cen anos chamado Sculo de Ouro, cun antes e un despois practicamente baleiros. Este feito poderanos facer pensar que se trata dun lusismo (como outros que entraron por esa poca: echar de menos, sarao, viga, mermelada, menino, -a) ou dun galeguismo (resultado da masiva emigracin que se produca, con motivo da sega, por terras de Castela, Extremadura e Andaluca16) que non acabar por ser aceptado (anda que a sa utilizacin entre os escritores clsicos e a consecuente inclusin nos dicionarios de uso lle supuxo a supervivencia latente para os sculos posteriores, o que xustificara os escasos exemplos documentados nos sculos XVIII e XIX). Outra explicacin non incompatible coa anterior a de que se trate dun occidentalismo (lxico comn s linguas do occidente peninsular, ese que nos dicionarios do casteln figura como propio de Salamanca, Cceres, Zamora, Len, etc. e que adoita coincidir co galego e o portugus). Isto xustificara a aparicin relativamente elevada de documentacins no occidente peninsular feito xa comentado. Como termo de orixe rural, permanecera no tecnicismo agrcola cortas a echo que constatamos en tratados de silvicultura ata a actualidade. A sa utilizacin por algns escritores clsicos implicara ademais a supervivencia como termo literario que acabamos de comentar.

15

16

Incluso nos parece unha suposicin verosmil considerar que o substantivo eito sobrevive en construcin independente por causa da relativa alta frecuencia da locucin que nos ocupa, dicir, a eito mantn a eito. No cruce das das locucins tamn puido influr a existencia do adverbio latino affatim (Fernndez Lpez 1988), carente de toda relacin etimolxica cos termos aqu mencionados (procede da frase preposicional ad fatim ata rebentar, de fatis fenda, regaa). A semellanza formal con ad factum (de onde procedera a feito) puido contaminar co significado de abundancia esta forma, provocando a confluencia sinonmica con a eito. E. Gonzlez Lpez (1973) cita un documento de L. Labrada (S. XVII) no que se menciona a cantidade de 30.000 segadores.

110

Casteln a hecho, galego a eito: das locucins de diferente fortuna

4. Bibliografa
[CETEMPublico]: Corpus de Extractos de Textos Electrnicos MCT/Pblico (http://www.linguateca.pt/CETEMPublico/). [CORDE]: Corpus Diacrnico del Espaol (http://www.rae.es/). [CORGA]: Corpus de Referencia do Galego Actual (http://corpus.cirp.es/corgaxml/). [CREA]: Corpus de Referencia del Espaola Actual (http://www.rae.es/). [DCECH]: COROMINES, J. e PASCUAL, J. A. (1991-97): Diccionario crtico etimolgico castellano e hispnico. Gredos, Madrid. 22 [DRAE]: Real Academia Espaola (2001 ): Diccionario de la lengua espaola. EspasaCalpe, Madrid. [NTLLE]: Real Academia Espaola (2001): Nuevo Tesoro Lexicogrfico de la Lengua Espaola. Espasa Calpe, Madrid. Edicin en DVD-ROM. [Santamarina 2003]: SANTAMARINA, Antn (ed.) (2003): Diccionario de diccionarios. Fundacin Pedro Barri de la Maza, A Corua. Edicin en CDROM. [TILGA]: Tesouro Informatizado da Lingua Galega (http://www.ti.usc.es/TILG/). [TMILG]: Tesouro Medieval Informatizado da Lingua Galega (http://corpus.cirp.es/ tmilg/). ACADEMIA DAS CINCIAS DE LISBOA (2001): Dicionario da Lngua Portuguesa. Verbo, Braga. AFONSO X (1264-1284): Cantigas de Santa Mara I-77. Ed. de W. Mettmann, Xerais, Vigo, 1981. (1264-1284): Cantigas de Santa Mara I-114. Ed. de W. Mettmann, Xerais, Vigo, 1981. (1270-1284): Estoria de Espaa II. Historiografa. Ed. de Kasten, Ll. e Nitti, J. Hispanic Seminary of Medieval Studies, Madison, 1995. AGUADO, Pedro de, Fray (1573-1581): Historia de Santa Marta y Nuevo Reino de Granada. Colombia, Historiografa. Ed. de Jernimo Bcker, Establecimiento Tipogrfico de Jaime Rats, Madrid, 1916-1917. ALBORG, J. L. (1970): Historia de la literatura espaola. Gredos, Madrid. ALEMN, Mateo (1599): Guzmn de Alfarache. Ed. de B. Brancaforte, Ctedra, Madrid, 1979. (1604): Segunda parte de la vida de Guzmn de Alfarache. Ed. de Jos Mara Mic, Ctedra, Madrid, 1987. ALEMANY y BOLUFER, Jos (1917): Diccionario de la Lengua Espaola. Ramn Sopena, Barcelona. ALONSO DE HERRERA, Gabriel (1513): Obra agricultura. Agricultura, ganadera, pesca y caza. Ed. de Thomas Capuano, Hispanic Seminary of Medieval Studies, Madison, 1995. ANNIMO (1240-1250): Libro Alexandre. Ed. de Ivy A. Corfis, Hispanic Seminary of Medieval Studies, Madison, 1995. ANNIMO (1293): Gran Conquista de Ultramar. Ed. de Louis Cooper; Franklin M. Waltman, Hispanic Seminary of Medieval Studies, Madison, 1995.

111

Luis Gonzlez Garca

ANNIMO (1300): Fuero de Alarcn. Ordenamientos y cdigos legales. Ed. do CORDE, Real Academia Espaola, Madrid, 2000. ANNIMO (1300-1305): Libro del cavallero Cifar. Ed. de Juan Manual Cacho Blecua, Universidad de Zaragoza, 2003. Cit. apud CORDE. ANNIMO (1876): O To Marcos da Portela, 1 poca, Parrafeo 13, px. 51. ANNIMO (1877a): O To Marcos da Portela, 1 poca, Parrafeo 59, px. 235. ANNIMO (1877b): O To Marcos da Portela, 1 poca, Parrafeo 49, px. 193. ANNIMO (1877c): O To Marcos da Portela, 1 poca, Parrafeo 40, px. 157. ANNIMO (1886): O Galiciano, Parla 75, 23 de febreiro. ANNIMO (1888): A Fuliada, n 12, 19 de abril, A Crua, px. 3. cit. apud TILG, s.v. eito. VILA, Francisco de (1508): La vida y la muerte o vergel de discretos. Didctico. Ed. de Pedro M. Ctedra, Fundacin Universitaria Espaola-Universidad Pontificia de Salamanca, Madrid, 2000. BARAHONA DE SOTO, Luis (1586): Las lgrimas de Anglica. Ed. de Jos Lara Garrido, Ctedra, Madrid, 1981. BERCEO, Gonzalo de (1228-1246): Del sacrificio de la misa. Ed. de Pedro M. Ctedra, Espasa-Calpe, Madrid, 1992. BORONAT y BARRACHINA, Pascual (1901): Los moriscos espaoles y su expulsin. Historiografa. Imprenta de Francisco Vives, Valencia, 1992. Copia un documento de 1581. CABANA, Daro Xohn (1992): Vidas senlleiras. Xerais, Vigo. CARR ALVARELLOS, Lois (1928-1931): Diccionario galego-casteln. Edicin Lar, A Crua. CASTELO BRANCO, Camilo (1876): Maria Moiss. Cit. pola edicin dixital de http:// www.portoeditora.pt/bdigital. CASTILLEJO, Cristbal de (1999): Obras de conversacin y pasatiempo. Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes. Edicin dixital baseada nas Obras de Castillejo, edicin, prlogo y notas de Jess Rodrguez Bordona, Espasa-Calpe, Madrid, 1958. (1999): Obras morales y de devocin. Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes. Edicin dixital baseada nas Obras de Castillejo, edicin, prlogo y notas de Jess Rodrguez Bordona, Espasa-Calpe, Madrid, 1958. CASTRO y NEIRA, A. M (1826): Alborada, Alegrdevos pastores, Vinde axia, compaeiros. Arquivo musical da catedral de Mondoedo. 2 CASTRO, Rosala de (1863-1872 ): Cantares Gallegos. Madrid. (1880): Follas Novas. La Propaganda Literaria, La Habana. COMBS, Francisco (1897): Historia de Mindanao y Jol. Filipinas, Historiografa. Ed. de W. E. Retana, Imp. Viuda de Minuesa de los Ros, Madrid. CONDE, Alfredo: El Correo Gallego (www.elcorreogallego.es), 20/VII/04. Corpus del Espaol: http://www.corpusdelespanol.org/ CORTIZAS, Antn (1996): Leonel. Xerais, Vigo. CUEVA, Juan de la (1580): Tragedia del prncipe tirano. Ed. da Sociedad de biblifilos espaoles, Madrid, 1917.

112

Casteln a hecho, galego a eito: das locucins de diferente fortuna

CUNHA, A. G. da (1989): Dicionrio etimolxico Nova Fronteira da lngua portuguesa. Nova Editora, Rio de Janeiro. CUVEIRO PIOL, J. (1876): Diccionario gallego. N. Ramirez y C., Barcelona. DATO MURUAIS, Filomena (1891): Follatos. Imp. de A. Otero, Ourense. DAZA DE VALDS, Benito (1623): Uso de los antojos para todo gnero de vistas. Oficios. Ed. de Cristina Blas Nistal, CILUS, Salamanca, 1999. DIESTE, Rafael (1926): Antre a terra e o ceo. Eds. do Castro, A Corua, 1981. DOMNGUEZ, R. J. (1846-47): Diccionario Nacional o Gran Diccionario Clsico de la Lengua Espaola. Establecimiento de Mellado, Madrid/Paris. EDERRA INDURIN, Alicia (1996): Botnica ambiental aplicada. Las plantas y el equilibrio ecolgico de nuestra tierra. Ecologa, EUNSA, Pamplona. EGUILIOR, Xon (1913): Os prados y-o gando. To Pepe. ERCILLA, Alfonso de (1578): La Araucana. Ed. de Isaas Lerner, Ctedra, Madrid, 1993. FERNNDEZ DE HEREDIA, Juan (1379-1384): Vidas paralelas de Plutarco I. Ed. de Juan Manuel Cacho Blecua, Universidad de Zaragoza, 2002. (1385): Gran Crnica de Espaa I. Ed. de Regina af Geijerstam, Hispanic Seminary of Medieval Studies, Madison, 1995. FERNNDEZ LPEZ, M C. (1988): Adverbios en -(t)im en latn tardo en Verba 15,1988,393-396. FERNNDEZ MORALES, Antonio (1861): Ensaios poticos en dialecto berciano. Estab. tip. de la Viuda e Hijos de Min, Len. FERNNDEZ VIOR, Jos Antonio (1997): Notas etnolingsticas del Conceyo da Veiga. Xeira, A Carid. FERREIRO, Celso Emilio (1972): A fronteira infinda. Castrelos, Vigo. FERRO RUIBAL, Xess et alii (1992): Diccionario dos nomes galegos. Ir Indo, Vigo. FILGUEIRA VALVERDE, X. F. et alii (1926): Vocabulario popular casteln-galego. El Pueblo Gallego, Vigo. 2 FOLE, nxel (1955-1976 ): Terra brava. Contos da solaina. Galaxia, Vigo. FRANCO GRANDE, X. L. (19722): Diccionario galego-casteln e vocabulario casteln-galego. Galaxia, Vigo. FRAS CONDE, Francisco Xabier (1997): As esperanzas de Abu el-Hol. Espiral Maior, A Corua. GARCA DE LLANOS (1609): Diccionario y maneras de hablar que se usan en las minas. Oficios. Ed. de Ramiro Molina Barrios, CILUS, Salamanca, 1999. GARCA GONZLEZ, C. (1985): Glosario de voces galegas de hoxe en anexo 27 de Verba. GARCA MA, Luis Manuel (1997): O lume de Santo Antn. Xerais, Vigo. GARCA TRIGO, Xos Manuel (1998): Extintos bsicos. Xerais, Vigo. GASPAR y ROIG (1855): Biblioteca Ilustrada de Gaspar y Roig. Diccionario enciclopdico de la lengua espaola, con todas las vozes, frases, refranes y locuciones usadas en Espaa y las Amricas Espaolas. Imprenta y Librera de Gapar y Roig, Madrid.

113

Luis Gonzlez Garca

GMEZ CLEMENTE, Xos Mara (2004): Os rexistros e os niveis de lingua na fraseoloxa: unha aproximacin descritiva das locucins nun corpus textual galego en Cadernos de Fraseoloxa Galega 6,2004,81-112. GONZLEZ LPEZ, E. (1973): El guila cada: Galicia en los reinados de Felipe IV y Carlos II. Galaxia, Vigo. GONZLEZ VZQUEZ, Ezequiel (1921): Alimentacin de la ganadera y los pastizales espaoles. Veterinaria Ediciones Tcnicas, Madrid-Barcelona, 1944. HOROZCO, Sebastin de (1540-1579): Cancionero. Ed. de Jack Weiner, Herbert Lang, Frankfurt, 1975. HOUAISS, A., SALLES VILLAS, R. M. de e MELLO FRANCO, F. M. de (2001): Dicionrio Houaiss da lngua portuguesa. Editora Objetiva, Rio de Janeiro. IBEZ FERNNDEZ, J. (1950): Diccionario galego da rima e galego-casteln. Marsiega, Madrid. IGLESIA ALVARIO, Aquilino (1961): Nenias. Galaxia, Vigo. JUSTO CASTRO, Germn (1907): Desfogos. Imp. de Cerdeira, Habana. KASTEN, Ll. A. e NITTI, J. J. (dirs.) (2002): Diccionario de la prosa castellana del Rey Alfonso X. The Hispanic Seminary of Medieval Studies, New York. LAMAS CARVAJAL, Valentn (1887): Poesa galega. Ed. crt. de P. Garca Negro, O Castro, Sada, 1998. LEDO CABIDO, B. (dir.) (2004): Dicionario de galego. Ir Indo, Vigo. LENCE-SANTAR, Eduardo (1939): Etnografa mindoniense. Ed. de Armando Requeixo, Follas Novas, Santiago, 2000. LESTA MEIS, Xos (1930): As abellas de ouro. Ns, A Crua. LPEZ DE GMARA, Francisco (1553): Segunda parte de la Crnica general de las Indias. Historiografa. Ed. do CORDE, Real Academia Espaola, Madrid, 2002. LPEZ FERREIRO, A. (ed.) (1901): Galicia histrica. Coleccin diplomtica. Tipografa Galicia, Santiago. LPEZ TABOADA, Carme e SOTO ARIAS, M do Rosario. (1995): As falan os galegos. Fraseoloxa da lingua galega. Aplicacin didctica. Galinova, A Corua. LORENZO FERNNDEZ, Xaqun (1962): Etnografa: cultura material II. Historia de Galiza. Ns, Buenos Aires. LORENZO, R. (1975): La traduccin gallega de la Crnica General y de la Crnica de Castilla I. Introduccin, texto anotado e ndice onomstico. Instituto de Estudios Orensanos Padre Feijoo, Ourense. (1985): Crnica Troiana. Introduccin e texto. Fundacin P. Barri de la MazaR.A.G., A Corua. 8 MACHADO, J. P. (1952-2003 ): Dicionrio etimolgico da lngua portuguesa. Livros Horizonte, Lisboa. MAESTRO BERNALDO (1277): Libro aafeha. Astronoma. Ed. de Pedro Snchez Prieto-Borja, Universidad de Alcal de Henares, 2003. (1515-1668): Ordenanzas de la Alberca y sus trminos Las Hurdes y Las Batuecas. Ordenamientos y cdigos legales. Ed. de Gabrielle Berrogain, Tipografa de archivos, Madrid, 1930.

114

Casteln a hecho, galego a eito: das locucins de diferente fortuna

(1571): Antiguas ordenanzas para la conservacin del Monte Castaar de la villa de Bjar. Ordenamientos y cdigos legales. Ed. de Juan Muoz Garca, J. Sierra, Bjar, 1940. MALKIEL, Y. (1949): Latin iactare, deiectare, and eiectare in Ibero-Romance en Boletim de Filologia 10,1949,201-214. MALN DE CHAIDE, Pedro, Fray (1588): La conversin de la Magdalena. EspasaCalpe, Madrid, 1930. MARTNEZ SEIXO, R. A. (2000): Dicionario fraseolxico galego. Unha achega desde o galego vivo. Eds. A Nosa Terra, Vigo. MNDEZ FERRN, Xos Luis (1994): Estirpe. Xerais, Vigo. MOXA, Martn (1221-1290). Ed. de M. Brea: Lirica profana galego-portuguesa. Centro Ramn Pieiro para a Investigacin en Humanidades Xunta de Galicia, Santiago de Compostela, 1996. NASCENTES, A. (1961-67): Dicionrio da lngua portugusa. Acadmia Brasileira das Letras, Departamento de Imprensa Nacional do Brasil, s.l. NEIRA VILAS, X. (1982): Historias de emigrantes. Edicins do Castro, Sada. NEIRA, Xos Manuel: O Correo Galego, 13/11/2000. NEZ DE TABOADA, M. (1825): Diccionario de la lengua castellana. Seguin, Paris. OA, Pedro de (1596): Arauco domado. Chile. Ed. de Jos Toribio Medina, Academia Chilena, Santiago de Chile, 1917. OTERO, A. (1951): Hiptesis etimolgicas referentes al gallego-portugus en Cuadernos de Estudios Gallegos XVIII,1951,83-114. (1977): Vocabulario de San Jorge de Piqun en anexo 7 de Verba. PAGS, A. de (1914): Gran Dicccionario de la lengua castellana (de Autoridades). Fomento comercial del libro, Barcelona. PAI SOAREZ DE TAVEIRS (1200-1220). Ed. de M. Brea: Lirica profana galegoportuguesa. Centro Ramn Pieiro para a Investigacin en Humanidades, Santiago de Compostela, 1996. PENA, X. A. (2001): Diccionario Cumio de Expresins e Frases Feitas CastelnGalego. Cumio, Vigo. PREZ SENZ, Toms (1960): Geografa agrcola de Espaa. Agricultura, ganadera. Ediciones Atlas, Madrid. PINTOS, Juan Manuel (1845): O achadizo. Misterios de Pontevedra. PIZARRO, Pedro (1571): Relacin del descubrimiento y conquista de los reinos del Per. Cartas y relaciones. Ed. de Guillermo Lohman Villena - Pierre Duviols, Pontificia Universidad Catlica del Per, Lima, 1986. Porto editora dixital: http:// www.portoeditora.pt/bdigital/ PORTO REY, F. (1900): Diccionario gallego-castellano. Ed. de Mara Xess Bugarn e Begoa Gonzlez Rei, Real Academia Galega, A Corua, 2000. PRIETO, Laureano (1958): Contos vianeses. Galaxia, Vigo. QUEIMADO, Roi (1221-1290). Ed. de M. Brea: Lirica profana galego-portuguesa. Centro Ramn Pieiro para a Investigacin en Humanidades, Santiago de Compostela, 1996. REAL ACADEMIA GALEGA (1928): Diccionario gallego-castellano. Litogragrafa e imprenta Roel, A Corua. 115

Luis Gonzlez Garca

RISCO, Vicente (1934): Mitteleuropa. Impresis d'unha viaxe. Ns, Santiago. RIVAS QUINTAS, E. (2003): Frampas III, contribucin al diccionario gallego. Indito, cedido polo autor para Santamarina (ed.) 2003. RIVAS, Manuel (1993): En salvaxe compaa. Xerais, Vigo. RODRGUEZ CASTELAO, Alfonso Daniel (1934): Os dous de sempre. Ns, Santiago. RODRGUEZ FLORIN, Juan (1554): Comedia llamada Florinea. Ed. de Jos Luis Canet, Edicin electrnica, Valencia, 1996. Cit. apud CORDE. RODRGUEZ GONZLEZ, E. (1958-1961): Diccionario enciclopdico gallegocastellano. Ed. Galaxia, Vigo. RODRGUEZ LPEZ, Xess (1898): Pasaxeiras. Coleccin de poesas gallegas. Imp. Ricardo Rojas, Madrid. RODRGUEZ NAVAS, M. (1918): Diccionario general y tcnico hispano-americano. Cultura Hispanoamericana, Madrid. RODRGUEZ, F. J. (1863): Diccionario gallego castellano. Editado por A. de la Iglesia, A Corua. ROJAS, Fernando de (1499-1502): La Celestina. Tragicomedia de Calisto y Melibea. Ed. de Francisco J. Lobera; Guillermo Sers; Paloma Daz-Mas; Carlos Mota; igo Ruiz Arzlluz; Francisco Rico, Crtica, Barcelona, 2000, 74. Cit. apud CORDE. RUIZ DE ALARCN, Juan (1613-1615): El desdichado en fingir. Mxico. Ed. de Agustn Millares Carlo, Fondo de Cultura Econmica, Mxico, 1957. SALV, V. (1846): Nuevo diccionario de la lengua castellana. Vicente Salv, Paris. SARMIENTO DE GAMBOA, Pedro (1572): Historia de los incas. Per, Historiografa. Ed. de ngel Rosenblat, Emec Editores, Buenos Aires, 1943. SARMIENTO, Martn, Fray (1745-55): Catlogo de voces y frases de la lengua gallega. Ed. de J. L. Pensado,Universidad de Salamanca, 1973. SAS, L. F. (1976): Vocabulario del libro de Alexandre en Anexo XXXIV do Boletn de la Real Academia Espaola, Madrid. SECO, M., ANDRS, O. e RAMOS, G. (1999): Diccionario del espaol actual. Aguilar, Madrid. (2004): Diccionario fraseolgico documentado del espaol actual. Aguilar, Madrid. SIGENZA, Jos, Fray (1600): Segunda parte de la Historia de la Orden de San Jernimo. Ed. de Juan Catalina Garca, Nueva Biblioteca de autores espaoles, Madrid, 1907. SILVA, Feliciano de (1514): Lisuarte de Grecia. Ed. de Emilio J. Sales Das, Centro de Estudios Cervantinos, Alcal de Henares, 2002. SIMN, Pedro, Fray (1627): Primera parte de noticias historiales de las conquistas de tierra firme en las Indias Occidentales. Venezuela, Historiografa. Biblioteca Ayacucho, Caracas, 1992. TAIBO, Victoriano (1922): Abrente. Versos galegos. El Eco de Santiago, Santiago. TERRONES DEL CAO, Francisco (1605): Instruccin de predicadores. Ed. de Flix G. Olmedo, Espasa Calpe, Madrid, 1960. TETTAMANCY, Francisco (1912): Boicentril. O druidismo e o celtismo gallego. A epopeya irlandesa. Imprensa e Fotograbado de Ferrer, A Crua.

116

Casteln a hecho, galego a eito: das locucins de diferente fortuna

TORIBIO MEDINA, Jos (1956): Historia del Tribunal de la Inquisicin de Lima. Fondo Historico y bibliografco Jos Toribio Medina, Santiago de Chile. Reproduce un documento de 1570 aproximadamente. VALDS, Alfonso de (1527-1529): Dilogo de las cosas acaecidas en Roma. Ed. de Rosa Navarro Durn, Ctedra, Madrid, 1992. (1529): Dilogo de Mercurio y Carn. Ed. de Joseph V. Ricapito, Castalia, Madrid, 1993. VALLADARES NEZ, M. (1884):, Diccionario castellano-gallego. Imprenta del Seminario Conciliar Central, Santiago de Compostela. VZQUEZ SACO, F. (2003): Refraneiro galego e outros materiais de tradicin oral. Ed. de Beloso, J., Bujn, P., Ferro, X. e Paz, M C. Cadernos de Fraseoloxa Galega 5. VEGA, Garcilaso de la (1526-1536): Poesas castellanas completas. Ed. de Elas L. Rivers, Castalia, Madrid, 1985. Wordtheque: http://www.wordtheque.com/ XIMNEZ DE EMBN, J. e GONZLEZ ARNAO (1951): Los montes. Introduccin a la selvicultura. Agricultura, ganadera. Ministerio de Agricultura, Madrid. ZEROLO, E. (1895): Diccionario enciclopdico de la lengua castellana. Garnier Hermanos, Pars.

117

Cadernos de Fraseoloxa Galega 7,2005,119-133

Periplo pola fraseoloxa portuguesa: abordaxe lexicogrfica


Guilhermina Jorge1
Faculdade de Letras da Universidade de Lisboa Unha vez exploradas varias vereas lexicogrficas e expostas e discutidas as opcins dos autores de dicionarios publicados en (ou coa) lingua portuguesa dende os anos oitenta, a viaxe contina coa presentacin dun proxecto de dicionario bilinge de unidades fraseolxicas baseado en das orientacins principais: a orientacin temtica ou referencial e a orientacin metafrica ou idiomtica. As unidades seleccionadas que formarn parte do corpus deste proxecto son, en sentido amplo, a expresin e o proverbio. Palabras clave: fraseografa, lexicografa, dicionario bilinge portugus-francs. After exploring different lexicographical paths, as well as exposing and discussing the options of the authors of dictionaries published in (or with) the Portuguese language since the 80s, the journey continues by presenting a project of a bilingual dictionary of phraseological units based on two main approaches: a thematic or referential approach and a metaphorical or idiomatic approach. The chosen units which will make up the corpus of this project are broadly speaking- the idiom and the proverb. Key words: phraseography, lexicography, bilingual dictionary Portuguese-French.

1. Introducin
A lingua portuguesa conta con algns traballos puntuais sobre fraseoloxa pero a investigacin nesta rea da linguaxe non acompaou o seu desenvolvemento noutras linguas como o casteln, o francs e o ingls. Existen algns traballos sobre sintaxe, morfoloxa (abordaxes morfolxicas de compostos nomes, adverbios e adxectivos compostos-) e sobre didctica. Mais a rea que rexistrou unha gran produtividade nas publicacins a lexicografa. No entanto, o feito de que a investigacin cientfica en Portugal non acompae mesmo ritmo, nesta rea, a evolucin e a producin de traballos para outras linguas dificultou en certa medida a coherencia do traballo lexicogrfico.
1

Traducin de Cristina Veiga Novoa.

119

Guilhermina Jorge

Dos dicionarios existentes para o portugus destaca a ausencia dunha definicin clara e obxectiva da terminoloxa empregada polos mesmos autores e a dificultade para acoutar os varios tipos de fraseoloxa existentes nunha lingua. De a que os dicionarios acabasen por ser unha recompilacin de estruturas diversas: catacreses, palabras simples, citas, frases feitas, mximas, sentenzas, expresins idiomticas, locucins e refrns. Utilizamos o termo fraseoloxa nunha acepcin ampla: deste hipernimo forman parte varios subconxuntos que comparten algunhas propiedades: trtase de estruturas fixas (independentemente do grao de fixacin, das transformacins, substitucins ou insercins permitidas) que conteen un valor idiomtico ou moralizante (as, eliminamos tdalas estruturas fixas que conservan o seu valor literal como, por exemplo, adverbios, conxuncins, adxectivos compostos ou mesmo construcins verbais). Intersannos, mis especificamente, dous tipos de fraseoloxa: o proverbio e a expresin idiomtica, que analizaremos e definiremos a continuacin en funcin do noso obxecto de estudo. Sabemos que esta terminoloxa suscita problemas no que respecta seu recoecemento cientfico.

2. Expresin idiomtica, locucin e proverbio: elementos de reflexin


Algns autores usan aleatoriamente expresin e/ou locucin para facer referencia mesmo tipo de expresins. A expresin aparece como un conxunto de palabras fixadas polo uso, unha maneira particular de expresarse, de dicir cousas, unha unidade de linguaxe formada por varias palabras pero que presenta un significado lexical homoxneo e un significado gramatical heteroxneo; isto , un conxunto de palabras gramaticalmente unidas de modo que forman un sentido completo e independente dos sentidos individuais dos seus elementos constituntes. A locucin corresponde tamn a un conxunto de palabras unidas polo uso pero que forman unha entidade funcional que describe unha accin ou unha idea sen connotacins morais. Na locucin, tanto o significado lexical como o gramatical son homoxneos e constiten un conxunto de palabras de sentido incompleto, un elemento da frase, equivalente a un vocbulo simple, un elemento funcional do discurso (que ser analizado como un fenmeno de orde lexical). A lexicalidade est presente en tdalas estruturas enunciadas. Todas elas presentan un maior ou menor grao de lexicalizacin dende os puntos de vista semntico e sintctico. Destacan varios tipos de frases fixas, que presentan diferentes graos de restricins lexicais e sintcticas. Os factores base comns a tdalas unidades fraseolxicas que constiten o noso corpus de estudo, tanto a expresin idiomtica como o proverbio, independentemente da pltora terminolxica existente, poden resumirse nos seguintes aspectos: lexicalidade restricins distribucionais restricins sintcticas interpretacin non composicional anonimato das estruturas 120

Periplo pola fraseoloxa portuguesa: abordaxe lexicogrfica

De entre a diversidade das unidades fraseolxicas salientamos os tipos abaixo enunciados: 2.1. As expresins a) A expresin idiomtica verbal O verbo pode permitir algunha variacin paradigmtica finita (p. ex.: arrastar/pr pelas ruas da amargura). O seu comportamento morfosintctico idntico das construcins con grupos nominais libres: o verbo crea unha dependencia cos argumentos o verbo pode manter o seu sentido pleno o sentido idiomtico: opacidade semntica dos constituntes como elementos individuais ausencia de composicionalidade variacin do tempo, modo, persoa e nmero verbais SN1 libre (con funcin de SN suxeito) Exemplos: esticar o pernil arrastar pelas ruas da amargura descarregar a blis em algum dar corda aos sapatos dar s de Vila Diogo chover no molhado pintar a macaca fazer chorar as pedras da calada custar os olhos da cara (vxase que neste caso o verbo mantn o seu valor literal; con todo, forma parte integrante da expresin e presenta un grao de lexicalidade forte en relacin con outros elementos constituntes)

b) A expresin idiomtica comparativa Esta expresin pode ou non ser verbal, pero a interpretacin xeral da expresin idiomtica e non composicional. A comparacin aporta un valor hiperblico. chorar como unha madalena ser como co e gato ser como macaco por banana passar como co por vinha vindimada mentir como espingarda velha / como co cair que nem un anjinho conhecer como a palma da mo comer que nem um odre / que nem um abade

121

Guilhermina Jorge

c)

A expresin idiomtica adxectiva A expresin idiomtica adxectiva funciona como un adxectivo predicativo composto. unha estrutura fixa, con fortes restricins sintcticas entre os elementos constituntes e conserva o sentido idiomtico (expresins non composicionais, fixacin total ou parcial). ser duro de ouvido ser cheio de nove horas ser pobre e mal agradecido ser bao para espelho ser novo em folhas ser maior e vacinado

2.2. Os proverbios Das caractersticas do proverbio destacamos as seguintes: lexicalidade anonimato sentido idiomtico ou moralizante ausencia de composicionalidade maior grao de fixacin entre os elementos constituntes ausencia de SN libres comportamento mofosintctico restritivo (non existen variacins morfolxicas nin conmutacins sintcticas)

Exemplos: Arrufos de namorados so amores dobrados. No amor h sempre um que beija e outra que oferece a cara. No pode ser amado quem sempre quer ser irado. Quem com ferros mata, com ferros morre. Das grandes amizades as grandes inimizades. Deitar cedo e cedo erguer d sade e faz crescer. Na casa onde a mulher manda at o galo canta fino. Mais quero velho que me honre que moo que me desonre.

3. Os dicionarios de fraseoloxa en lingua portuguesa: algns exemplos


Agora propomonos iniciar un periplo polos dicionarios de fraseoloxa existentes para o portugus europeo (para o portugus de Brasil existe unha extensa bibliografa lexicogrfica e algns proxectos de tesaurus fraseolxicos en curso, que constituirn bases de datos preciosas para o portugus). Empezaremos mentando os catro volumes (seis tomos) do GP: non son un dicionario sensu stricto pero definen e contextualizan mis de catro mil fraseoloxismos portugueses e, en moitos casos, explican a motivacin, en parte xa arcana. Traballo a medio camio

122

Periplo pola fraseoloxa portuguesa: abordaxe lexicogrfica

entre a recolla directa e a estandarizacin fraseogrfica, cando aborda a motivacin, adoita facelo con dignidade. Como xa sinalamos, non existen criterios obxectivos de clasificacin dos datos e da ordenacin das entradas lexicogrficas. Imponse a orde alfabtica da primeira palabra/letra que introduce a expresin. ordenacin temtica ou categorial das expresins, que facilitara o traballo de consulta do usuario, s se fai referencia en anexo no DFF (vxase a bibliografa para estas e outras siglas), naquilo que anda unha mestura de categora temtica e categora idiomtica, e mais no PDP, cuxo dicionario se encontra dividido en das partes: unha na que os proverbios estn listados por orde alfabtica e unha segunda parte cunha organizacin en categoras, simultaneamente temticas e semnticas (esta organizacin facilita a consulta e o traballo de busca do usuario). O DPLP, como o seu ttulo indica, un dicionario de locues e expresses peculiares ou idiotismos, sendo as expresses prprias da lngua portuguesa [...] das mais simples s mais tpicas. O autor di que rene as locues e expresses mais em voga na linguagem actual. Este dicionario presenta unha particularidade interesante. A orde alfabtica lvase a cabo a partir dunha palabra chave (un vocbulo) e tdalas expresins que tean ese mesmo vocbulo integran a mesma entrada lexical. O autor non fai comentario ningn respecto da palabra chave pero suponse que a escolla recae na palabra da expresin con maior carga semntica (as, tanto pode ser un verbo como un adxectivo, un nome, un adverbio...). Vxase, por exemplo, que a derivacin morfolxica implica, neste dicionario, varias entradas lexicais: adiantar, adiantamento, adiante... sen estaren concatenadas nunha mesma entrada (o que podera volver anda mis funcional a busca); ou andar, andana, andamento, andada ou mesmo cabea, cabeada, cabecinha. As, na entrada diabo temos tdalas expresins peculiares que se constren con ese lexema, cada unha seguida dunha definicin. Poderase falar dunha organizacin lexical, na que se selecciona unha palabra chave e a recolla se fai en torno a esa palabra. Malia ser interesante, esta ordenacin privilexia a composicionalidade dos elementos constituntes, que se ve anulada na construcin do sentido idiomtico. Con todo, o sentido idiomtico o sentido privilexiado e, nalgns casos, o nico que ha de ser procesado, como suxiren os seguintes exemplos: comer o po que o diabo amassou (passar muitas dificultades) dizer o diabo (dizer disparates) enquanto o diabo esfrega un olho (muito rapidamente) fugir de uma coisa como o diabo da cruz (grande medo ou averso) pintar o diabo (fazer desatinos, diabruras)

O lexema diabo non permite predicir o sentido (cf. parnteses) das estruturas, pero esta organizacin facilita a busca. O DEPP rene arcasmos, calo e gria, ditos, frases feitas, lugares comuns, aportuguesamentos, estrangeirismos e curiosidades da linguagem. As expresins

123

Guilhermina Jorge

inclense por orde alfabtica (nominal, verbal, adxectiva...) coa sa definicin correspondente. O autor sinala as variantes pero, na maiora dos casos, a travs dunha nova entrada lexical. , pois, unha miscelnea de unidades fraseolxicas a que compn o dicionario (cf. os exemplos seguintes: as variantes fonticas ou ortogrficas messigeiro (mensageiro mensaxeiro)-; sinnimos metedio (intrometido entremetido)-; rexionalismos ou xergas adela (alcoviteira alcaiota), abafado (preso preso), abalada (partida marcha)-; catacreses brao de cebola (restea restra), ma de Ado, ma da albarda, mas do rosto-; comparacins parecer um sonho, uma drogaria, o preto da casa africana-; construcins preposicionais a tino (a olho a ollo), at ver (aguardar desfecho esperar unha resolucin ou desenlace)-; galicismos finesse-; anglicismos rink, ring-; expresins idiomticas atirar achas para a fogueira-; frases proverbiais C se fazem c se pagam-; metforas fura-bolos, mata-piolhos-; aumentativos pergunto, rezingo-). O DAL rene as expresins idiomticas (EI) pertencentes a unha mesma categora, a fala, e como as mesmas autoras explican: [] este caderno organiza-se em trs partes. A primeira apresenta a classficao das EIs em categorias semnticas. Cada categora introduzida por um pequeno texto e pelas EIs ordenadas por ordem alfabtica. A segunda compreende um conjunto de exerccios de compreenso, de restituio, de contextualizao, de modificao, de traduo intralngua, entre outros. A terceira constituda por um ndice alfabtico de todas as EIs que compem o caderno (DAL 1997: 13). Esta pequena obra privilexia o valor idiomtico da fraseoloxa, facilitando as a consulta. O proverbio, contrario das estruturas antes analizadas, encontra un terreo neutro. Para os autores, o proverbio ten unha compoente formal, textual e un forte grao de fixacin, prohibindo tanto as conmutacins ou substitucins dos constituntes como as insercins de elementos (morfemas ou unidades mis longas, p. ex. adverbios). Os autores destacan a forza expresiva destas estruturas, o reflexo tradutivo da cultura oral dun pobo e o legado cultural que implica a sa conservacin: os provrbios fazem parte da vasta biblioteca dos saberes populares e son uma forma condensada de saberes seculares (PP 1996: 16) ou tamn os provrbios reflectem a cultura de um povo, a sua forma de viver, a sua maneira de falar e pensar. As diverxencias cntranse na existencia ou non dun valor didctico e dun sentido figurado. Estamos perante unidades codificadas que denominan un concepto xeral e que teen un sentido convencional. Son frases xenricas, annimas, con autonoma sintctica... opondose, as, a outros predicados lexicalizados. O proverbio vehicula unha sentenza, unha verdade xeral, que comparten tdolos falantes dunha lingua. Na introducin o autor presenta os proverbios como un exercicio de traducin consistente na transposio para a cultura escrita de parte de uma cultura oral (PP 1996: 16). Os proverbios encerran o manancial da riqueza dun pobo e conservan a sa historia. Os datos son presentados por orde alfabtica da primeira letra do proverbio e

124

Periplo pola fraseoloxa portuguesa: abordaxe lexicogrfica

numerados (dentro de cada letra do alfabeto). final, en anexo, hai un ndice remisivo que rene os proverbios que conteen a mesma palabra. O PDP presenta algunhas particularidades interesantes para o usuario. Este dicionario est dividido en das partes. Na primeira presntanse tdolos proverbios por orde alfabtica da primeira palabra. A segunda parte titlase Temas e nela divdense os proverbios en 62 temas (da agricultura s vizinhos). Dentro de cada tema os proverbios obedecen orde alfabtica. Vexamos como son tratadas as partes do corpo neste dicionario. Existe unha entrada temtica parte do corpo; as e todo, o corao ten unha entrada temtica individual. O SN parte do corpo forma parte do proverbio (A irritao no tem olhos; ao vilo, dolhe o p e toma a mo). A frase proverbial considerada na sa literalidade. Os dicionarios bilinges existentes para o portugus europeo son escasos. O NDEI un dicionario de expresins idiomticas portuguesas pero, mesmo tempo, bilinge portugus-ingls, porque mediante uns ndices numricos remite s entradas doutro dicionario fraseolxico ingls (NDI), que a mesma editorial publicou simultaneamente e no que tamn os ndices numricos remiten volume portugus. Como se apunta na introducin, este dicionario contn palabras compostas (abalo ssmico, abalo nervoso), asociacins lineais (ao acaso, por acaso, ao abrigo de), sintagmas (posto de abastecimento, cornucpia da abundncia, aco de graas, homem ou mulher de aco). As expresins acompanse dunha definicin (ou doutras expresins sinnimas). A ordenacin lexicogrfica obedece ordenacin alfabtica pero baseada nalgns criterios: substantivo ou nome propio (no ter com que mandar cantar um cego) cando hai mis dun substantivo, seleccinase o primeiro por orde alfabtica (na ponta da espada)

se non houber substantivos: adxectivo (entrar mudo e sair calado) pronome ou contraccin (falar consigo) adverbio (assim mesmo) verbo (mandar bugiar)

Este dicionario est tamn enriquecido polas marcas de rexistro lingstico, a pesar de que a sa diversidade esaxerada (anticuado, depreciativo, desusado, eufemismo, familiar, grosseiro, irnico, jocoso, literrio, popular, precioso, retrico). Algunhas variantes rexstranse conxuntamente (falar para o boneco/abade). No entanto, en paredes aparece de novo a entrada lexical de boneco, o que supn certa repeticin. Este tipo de ordenacin ofrece algunhas vantaxes para as formas de busca. As expresins con braos, dedos estn prximas entre si, permitindo unha consulta mis rpida e orientada. Digno de mencin tamn o Dicionrio idiomtico portugus-alemo (DIP-A), o cal segue a ordenacin alfabtica seleccionando, preferentemente, os seguintes elementos: 125

Guilhermina Jorge

substantivo e verbo. En caso de que non haxa substantivo nin verbo, a escolla recae sobre o adxectivo, despois no adverbio e, s a continuacin, nos pronomes, interxeccins, partculas... Se existen varios elementos dunha mesma categora conta sempre o primeiro desta. As expresins que s aparecen en determinadas formas ordnanse segundo as mesmas (mantense os criterios morfolxicos ou outros que caracterizan as expresins). Non se teen en conta, para a ordenacin alfabtica, as variacins de contexto. Os criterios desta ordenacin pretenden aproximarse intuicin lingstica e a orde faise de acordo co alfabeto. Sempre que posible, os equivalentes alemns danse na forma dunha ou mis expresins idiomticas ou, se imposible encontrar frases fixas, mediante parfrases. Existen algunhas indicacins de nivel estilstico pero non constiten criterios seguros e probados. Tamn se inclen algunhas variantes. As expresins aparecen en columnas aliadas (portugus-alemn). No entanto, o resto da informacin xa non responde ordenacin en columnas. Cada expresin portuguesa acompase dunha ou mis expresins alems e sguese unha frase fabricada que tenta contextualizar a expresin portuguesa. Con todo, non se ofrece mis informacin verbo da expresin alem.

4. Elementos para unha proposta de dicionario de fraseoloxa


As propostas de categorizacin lexicogrfica existentes para outras linguas (vxase para o francs: Duneton 1990) organzanse en torno a unha propiedade comn (perspectiva clsica de categorizacin) e esta a que determina a inclusin ou exclusin dunha estrutura nunha determinada categora. Distnguense das orientacins: unha orientacin referencial. Nestes casos inclense as categorizacins que responden a unha organizacin que depende dun dos elementos lexicais includos na expresin (as partes do corpo, o reino animal, os numerais, o vestiario, as cores...). unha orientacin semntica. Esta orientacin abrangue as categoras que se organizan arredor dun concepto, mis xeral e amplo, e que suxire unha semntica (figurada ou idiomtica) das expresins (habilidade, intelixencia, ignorancia, coecemento, enerxa, ledicia, tristeza, hipocrisa...).

O trazo distintivo destas das propostas reside no feito de que na orientacin referencial non se destaca o valor idiomtico das expresins, este valor non ten ningunha relevancia na elaboracin da categora. Na orientacin semntica, o trazo operacional precisamente ese valor idiomtico, de forma que a partir deses valores que se organizan as grandes categoras semnticas, xerando un grao de abstraccin e de xeneralizacin maior. A categorizacin corresponde, en aparencia, a operacins bsicas do cotin. Categorizmolo todo pensamentos, actividades, sentimentos- e algunhas desas categoras son automticas e inconscientes (Lakoff e Johnson 1985). Categorizamos as cousas do mundo que nos rodea pero tamn categorizamos cousas abstractas (sentimentos, relacins...): todo pode ser organizado en categoras. Rosch (Lakoff 1987; Dubois 1991), xunto con outros investigadores, demostrou, a travs de experiencias, a existencia de exemplos mis representativos de homoxeneidade dentro 126

Periplo pola fraseoloxa portuguesa: abordaxe lexicogrfica

dunha categora determinada. O prototipo, dende o punto de vista dos investigadores, entn o modelo dun fenmeno cognitivo. De aceptarmos a idea de que a linguaxe est organizada por categoras e que as expresins, como parte integrante da linguaxe, tamn o son, entn sera preciso considerar as categoras como algo inherente propia fraseoloxa. Rey (1984: 105) sublia esta idea afirmar que [] ce qui permet le maniement ais des faits dexpressions de la LM cest dabord que notre esprit les associe constamment des reprsentations ou des concepts qui, en se rveillant dan notre esprit, voquent leur tour les expressions correspondantes. A unidade fraseolxica, por estar directamente relacionada coa experiencia humana, constite un obxecto privilexiado para este tipo de anlise categorial. Xeralmente non se repara no carcter metafrico dunha parte das unidades fraseolxicas. A experiencia que temos dos obxectos fsicos est na orixe de moitas metforas ontolxicas, maneiras diferentes de percibir os sentimentos, emocins, ideas. Esta maneira de enfrontar o mundo encontra resposta nunha organizacin profunda e constituira un elemento operador interno. Este elemento sera o que permitira a organizacin das operacins mentais: almacenamento, procesamento, codificacin e descodificacin. Sera no valor operativo das metforas base onde a organizacin categorial das unidades encontrara o seu fundamento. Se, como sinala Rey (1984: 105), notre mmoire retient mieux les mots en groupe que les mots isols, xustificarase entn unha anlise categorial que nos dea conta das implicacins das relacins que teen lugar no mundo idiomtico, contribundo a unha mellor comprensin da linguaxe e do ser humano. Estas unidades reflicten a maneira que ten o falante de expresar os seus sentimentos e emocins, a sa maneira de traducir as actividades ou acontecementos. Son maneiras metaforizadas de dicir o mundo, de expresar a relacin que o suxeito establece con ese mundo. Comprender as metforas base ou os conceptos subxacentes a esa linguaxe aprender os mecanismos implcitos, dicir, os mecanismos nos que se basea a sa elaboracin e que estn aln dos lexemas e da sa referencialidade. Os conceptos xa mencionados de categora, prototipo e modelo estn relacionados mis directamente cos aspectos semnticos da linguaxe ou, noutras palabras, coa sa compoente lexical e a sa categorizacin. Segundo Dubois (1991), esta orientacin debera contribur a clarificar o cuestionamento constante sobre o que permite pensamento crear unha ordenacin dos seres, unha divisin en clases, un agrupamento nominal que designa as semellanzas e as diferenzas. Este punto de vista est na orixe da organizacin categorial que deseguida presentamos e do proxecto de dicionario que propoemos (dicionario bilinge de unidades fraseolxicas portugus-francs).

127

Guilhermina Jorge

5. Presentacin do proxecto: un dicionario fraseolxico


O proxecto do dicionario consiste nun dicionario bilinge (portugus-francs) mais a mesma estrutura adptase a un dicionario fraseolxico monolinge. Algns comentarios presupoen a construcin dun dicionario electrnico. A nosa proposta basase na complementariedade entre o dicionario en papel e o dicionario electrnico. Prevese unha construcin cunha dupla orientacin: unha orientacin temtica ou referencial e unha orientacin metafrica ou idiomtica. a) Orientacin temtica ou referencial:

Esta orientacin basase nunha palabra chave. Pero seica podera a traducin xerarse automaticamente? A partir dunha palabra chave dunha lingua xeraranse automaticamente as listaxes das expresins que teen esa mesma palabra nas das linguas. Esta opcin non idiomtica nin ten en conta unha equivalencia semntica. As listas son meramente temticas e proporcionan indicadores culturais con respecto a cada unha das linguas. O sentido idiomtico da expresin intralingua ser, no entanto, activado cando o usuario escolla unha expresin determinada e, nese caso, esa activacin permitiralle penetrar na entrada lexical da expresin elixida. As, teramos: palabra chave (das das linguas ou dunha e doutra lingua por separado) listas dunha ou das das linguas (organizadas en columnas, por separado) entrada lexical individualizada dunha expresin a entrada lexical propiamente dita: definicin (sempre idiomtica), cita...

En caso de que as expresins contean elementos lexicais arcaicos, podern inclurse informacins suplementarias verbo dese vocbulo, dando as conta do seu arcasmo e do seu sentido como elemento lexical individualizado. b) Orientacin metafrica ou idiomtica: Neste caso privilxiase a organizacin idiomtica das expresins, a perspectiva interlingua e as sas respectivas equivalencias dentro das categoras amplas pero, unha vez mis, a especificacin individualizada da expresin actvase na perspectiva intralingua unicamente. Deste xeito, a seleccin da categora o que permite activar as expresins e non as palabras chave, mencionadas anteriormente. Estas remitirn automaticamente organizacin temtica. categora (nas das linguas) subcategora (nas das linguas) listas de expresins (nas das linguas). As listas aqu facultadas pertencen mesmo campo semntico e responden, polo tanto, a unha ordenacin idiomtica expresin (a seleccin dunha expresin, igual que na ordenacin temtica, remite a unha expresin como estrutura individualizada e accede especificacin da sa entrada lexical) 128

Periplo pola fraseoloxa portuguesa: abordaxe lexicogrfica

A ordenacin por palabras chave interesante, mis particularmente, no que toca informacin temtica contida no dicionario, non sendo tan relevante canto informacin idiomtica. No segundo caso, as expresins idiomticas, dentro de cada categora, podern ordenarse alfabeticamente a partir do primeiro elemento de que consta a expresin (atirar areia para os olhos de alg. ordenarase a partir de atirar). 5.1. Macroestrutura Dicionario idiomtico categoras (por orde alfabtica) subcategoras (por orde alfabtica) - definicin xeral expresins ordenadas por orde alfabtica (do primeiro elemento) - definicins especficas - citas (expresins contextualizadas) 1 busca: por categora e/ou subcategora 2 busca: por expresin ou parte da expresin

Neste caso as expresins estarn listadas por orde alfabtica nun ndice e introducidas co verbo en infinitivo, que sera o que decidira a ordenacin alfabtica. Implica a existencia de varias bases de datos: unha base de datos que integra a macroestrutura xeral do dicionario idiomtico (que constite o ncleo central deste), constituda pola totalidade das categoras e subcategoras e mailas expresins coas sas respectivas informacins lexicais propias das entradas lexicais. unha base de datos das expresins (ordenadas por orde alfabtica do primeiro elemento)

Dicionario temtico palabras chave (ordenadas por orde alfabtica) expresins ordenadas pola orde alfabtica do primeiro elemento - interactividade co dicionario idiomtico (da expresin entrada lexical especfica da expresin: definicin e cita) O dicionario temtico non contn definicins nin citas. Tales informacins deberan ser recuperadas polo dicionario idiomtico, de forma que non se repitan datos que poden estar en interaccin. Base de datos: das palabras chave ordenadas alfabeticamente das expresins ordenadas polas palabras chave das expresins ordenadas por orde alfabtica do primeiro elemento (retmase a mesma base de datos do dicionario idiomtico)

Deste xeito, pretndese garantir a non-duplicacin da informacin. Un dicionario, neste caso electrnico, debe ser un obxecto que permita un uso claro e transparente da 129

Guilhermina Jorge

informacin e que tea en conta a economa da mesma, tanto dende o punto de vista do usuario como da propia densidade da informacin contida no dicionario. 5.2. Microestrutura Entrada lexical Dicionario idiomtico categora - definicin xeral subcategora (poder ser facultativa) - definicin xeral (especfica da subcategora) listas das expresins (en das columnas separadas) - cada expresin remite sa especificacin. Tanto as expresins portuguesas como as francesas tern o mesmo tipo de tratamento. Con todo, elimnase a informacin redundante.

A devandita especificacin constar de: unha definicin especfica (se esta diferente da definicin xeral da categora ou da subcategora: intensificacin ou vs.; positiva e/ou negativa (en relacin co uso da propia expresin ou en relacin cos valores contidos nesta); o nivel de lingua. Ter que establecerse unha peneira ampla de niveis: neutra (sabendo de antemn que o uso da expresin nun contexto dado anula a propia neutralidade na medida en que hai colaboracin e que o seu uso implica obrigatoriamente mis expresividade...); familiar; popular, xerga, argot propostas encontradas nos dicionarios existentes. A peneira ter que facerse en funcin do uso das propias expresins e da sa insercin en discursos (quizais se poida diferenciar tamn o oral e o escrito mais, novamente, sobre todo no tipo de discurso onde os niveis tern a sa pertinencia); anotacins de carcter morfolxico, sintctico ou lexical (cando sexa preciso e se estas informacins non estn contidas na expresin, p.ex. variacins de xnero e de nmero que afecten s elementos lexicalizados (como as variacins morfolxicas do posesivo) e a posible substitucin do artigo definido polo posesivo; variacins lexicais (limitadas) no eixo paradigmtico (non s as variacins que recaen sobre o verbo, mis importantes canto a nmero, senn tamn as variacins que sofren os nomes e que podern ser orixinadas ou non por variacins rexionais; alternancias sintcticas posibles...).

Non sern tidas en conta as variantes estilsticas propias dun autor ou que cumpran unha determinada funcin discursiva como, por exemplo, os xogos da linguaxe a que son sometidas as expresins idiomticas no discurso publicitario, a sa subversin lexical, que ten aqu unha funcin especfica a de chamar a atencin do suxeito- pero que non corresponden a estruturas institucionalizadas na lingua. As, mesmo que esas alternancias sexan frecuentes en certos tipos de discurso, estas dbense libre arbitrio do suxeito como entidade individual e non supoen a existencia de aceptacin social. A nfase leva consigo precisamente a subversin dunha estrutura lexicalizada e compartida

130

Periplo pola fraseoloxa portuguesa: abordaxe lexicogrfica

polos falantes dunha lingua. Deste xeito, o xogo que sometida a expresin gaa forza e expresividade. cita do autor, debidamente identificada e suficientemente contextualizada, de forma que sexa posible extraer o sentido idiomtico do contexto e que o usuario lea a expresin como un todo en uso.

Das especificacins que constan na entrada lexical propia de tdalas expresins s das son obrigatorias: a definicin especfica e a contextualizacin. As outras das especificacins s aparecern cando sexan necesarias, dicir, sempre que a expresin presente particularidades estas debern ser apuntadas. Tdalas expresins, tanto as da base de datos do portugus como as da base de datos do francs, tern o mesmo tipo de tratamento. Por exemplo, canto s niveis de lingua, poderase optar por non marcar as expresins de uso corrente, neutro e aportar unicamente indicacins de desviacin da norma.

6. Consideracins finais
Este tipo de dicionario cunha dupla orientacin (temtica e idiomtica) presenta vantaxes e desvantaxes, que enumeraremos a continuacin, anda que en calquera momento do proceso se poder optar pola orientacin metafrica ou idiomtica, que a privilexiada: duplicacin das funcins: da palabra como unidade palabra idiomtica ou expresin; da palabra contexto semntico descontextualizado (isto , nun contexto restrinxido idiomtico e non nun contexto amplo discursivo); interaccin entre os dous mdulos a partir do ncleo central (obxecto), a unidade fraseolxica; a palabra chave permite listaxes intralingua e, mesmo tempo, comparacins interlingua que podern permitir un tratamento de ndole etnocultural das expresins: comparacin de linguas, pobos e culturas; comparacin do poder imxico das linguas; comparacin do poder creativo das linguas e das sas escollas lexicais; non permite unha comparacin por equivalencias (e/ou correspondencias) de unidades fraseolxicas. Este tratamento intralingua e nunca se ofrecen expresins equivalentes nas das linguas; a busca idiomtica (equivalencias de categoras e subcategoras; tampouco existe equivalencia directa de expresin a expresin) d conta da relacin existente entre as linguas (parte bilinge) e permtelle usuario seleccionar dun conxunto de EI aquela que mis se adapta contexto pretendido. Neste caso, a busca pode facerse a partir das categoras e subcategoras (dentro destas as expresins aparecen listadas por orde alfabtica, en principio, do primeiro elemento que forma parte da expresin). a palabra chave (da ordenacin temtica) non sera pertinente na parte idiomtica porque nesta parte a busca non se realiza directamente na expresin como elemento individual senn pertencente a un conxunto de expresins.

131

Guilhermina Jorge

7. Bibliografa
[DAL] JORGE, G. e JORGE, S. (1997): Dar lngua, da comunicao s expresses idiomticas. Cosmos, Lisboa. [DEPP] SIMES, Ghilherme Augusto (19943): Dicionrio de Expresses Populares Portuguesas. Dom Quixote, Lisboa. [DFF] NEVES, Orlando (1991): Dicionrio de Frases Feitas. Lello & Irmos-Editores, Porto. [DIP-A] SCHEMANN, H e SCHEMANN-DIAS, L. (sd): Dicionrio Idiomtico portugus-alemo. Livraria Cruz/Max Hueber Verlag. [DOFF] NEVES, Orlando (1992): Dicionrio das Origens das Frases Feitas. Lello & Irmos-Editores, Porto . [DPLP] BARATA, Martins A. (1989): Dicionrio prtico da lngua portuguesa, expresses peculiares. Livraria Apostolado da Imprensa, Braga. [GP] COSTA, Alexandre de Carvalho Gente de Portugal. Sua linguagem seus costumes. Edio da Assembleia Distrital de Portalegre. I(1,2,3),1982; II,1983; III,1984; IV, 1985. [LPP] MARQUES DA COSTA, Jos Ricardo (20042): O Livro dos Provrbios Portugueses. Editorial Presena, Lisboa. [NDEI] NOGUEIRA SANTOS, Antnio (1990): Novos Dicionrios de expresses idiomticas. Edies Joo S da Costa, Lisboa. [NDI] NOGUEIRA SANTOS, A. e SANTOS, P. (1990): New Dictionaries of idioms. Edies Joo S da Costa, Lisboa. [NDP] GHITESCU, Micaela (1992): Novo Dicionrio de Provrbios. Fim de Sculo Edies, Lisboa. [PDP] ALVES REIS, Jos (1996): Provrbios e Ditos Populares. Litexa Editora, Porto. [PP] MOREIRA, Antnio (1996): Provrbios Portugueses. Editorial Notcias, Lisboa. DUBOIS, Danile (1991): Smantique et Cognition. Catgories, prototypes, typicalit. CNRS, Paris. DUNETON, Claude (1990): Le Bouquet des Expressions Images. Seuil, Paris. GARCA BENITO, Ana Beln (2003): Diccionario de expresiones idiomticas espaol/portugus. Junta de Extremadura, Mrida. GOMES MONTEIRO e COSTA LEO (1944): A vida misteriosa das palavras. Portuglia, Lisboa. LAKOFF, G. (1987): Women, Fire and Dangerous Things. What Categories Reveal about the Mind. University of Chicago Press, Chicago. LAKOFF, G. e JOHNSON, M. (1985): Les mtaphores dans la vie quotidienne. Minuit, Paris. LATTEY, Elsa (1986): Pragmatic classification of idioms as an aid for the language learner en International Review of Applied Linguistics XXIV/3,1986,217-233. NOBRE, Eduardo (1980): O calo: dicionrio de gria portuguesa. Casa do Livro Editores, Lisboa. RANCHHOD, Elisabete (2003): O lugar das expresses fixas na gramtica do portugus. Proxecto ENLEX (Enhancement of Large-scale Lexicons, indito).

132

Periplo pola fraseoloxa portuguesa: abordaxe lexicogrfica

REY, Alain (1984): Les implications thoriques dun dictionnaire phrasologique en Le Moyen Franais 14/15,1984,119-133. McGill University, Montral. SOARES, A. e SANTOS, M. J. (2003): Francs Portugus Dicionrio do tradutor. Nomio Ramos, Faro.

133

Cadernos de Fraseoloxa Galega 7,2005,135-148

Unha vez mis sobre a correlacin entre paremioloxa e fraseoloxa


Marina Ktova
1

Sankt-Peterburgskii Gosudrstvennii Universitet Neste artigo revlanse os trazos do proverbio (como unidade do nivel paremiolxico da lingua) e os do dito (como unidade do nivel fraseolxico da lingua), servindo de base o material eslavo. Para fundamenta-lo concepto de normatividade do proverbio, derivada do seu uso, a autora utiliza como exemplo o seu propio dicionario de proverbios ruso-eslavo coas equivalencias inglesas. Palabras clave: paremioloxa, fraseoloxa, lingstica aplicada, traducin. This article reveales the features of the proverb (as a unit of the paremiological level of the language) and the features of the idiom (as a unit of the phraseological level of the language), operating with some facts of the Slavic languages. Using as an example her own Russian-Slavic Proverbs Dictionary with the English Equivalents, the author substantiates the notion of the proverbs norm as derived from their usage. Key words: paremiology, phraseology, applied linguistics, translation studies.

A paremioloxa, disciplina filolxica que estuda as paremias, atrae a atencin tanto dos folcloristas como dos lingistas pois, o mesmo c estilstica, rene en si os mtodos de investigacin propios da historia da literatura e da lingstica. Os folcloristas estudan, dentro dos lmites da paremioloxa, proverbios, chanzas, adaxios, trabalinguas, adivias, fbulas, dicir, xneros menores do folclore. Os lingistas-paremilogos, pola sa banda, estudan en principio os proverbios, pero cmpre ter en conta que algns deses investigadores definen frecuentemente o seu propio obxecto de estudo como proverbios e ditos. A palabra proverbio entndese aqu como un grupo estable de palabras que pose estrutura sintctica de oracin terminada, carcter aforstico e valor recto ou figurado, que denomina unha situacin, que contn unha sentenza moralista ou ben unha
1

Traducin de Ekaterina Guerbek.

135

Marina Ktova

xeneralizacin filosfica e que entrou na lingua sexa dende o folclore, sexa dende outras fontes. O dito, en cambio, considrase como termo idntico a fraseoloxismo ou unidade fraseolxica (UF). Desta maneira, o proverbio en realidade o obxecto de estudo da paremioloxa, mentres que o dito o obxecto de estudo da fraseoloxa. No entanto, o certo que a aproximacin lingstica cara estudo da paremia ten moito en comn coa teora e prctica da fraseoloxa do sculo XX, que se inicia coas obras de Ch. Bally. A cuestin do lugar da paremioloxa na lingstica, do seu obxecto de estudo, da sa correlacin coa fraseoloxa e dos fundamentos tericos da paremiografa est ata o de agora sen resolver.

1. Paremiografa e fraseografa
Na fala coloquial coti, as como nas pxinas das edicins populares, os termos proverbio e dito sanse a mido como sinnimos intercambiables, de xeito que baixo o termo dito se sobreentende o proverbio. Na lingstica, os partidarios da concepcin ampla da fraseoloxa consideran os proverbios como fraseoloxismos, partindo, probablemente, do feito de que a UF e o proverbio posen trazos comns: reproducibilidade, estabilidade relativa (e mesmo tempo tendencia s transformacins), expresividade e, frecuentemente, plano de expresin figurado. Aparentemente, a natureza semntica do fraseoloxismo e do proverbio percbese tamn como idntica, anda que precisamente o carcter especial do significado da UF e do proverbio o que os sita en niveis lingsticos distintos, contiguos e estreitamente vinculados entre eles pero diferentes. doado comprobalo comparando os significados dun proverbio e dun fraseoloxismo derivado del (formado como resultado dunha compresin ou implicitacin daquel):
a agarrarse a unha pallia O que est a afogar, agrrase a unha pallia buscar un apoio, intentar salvarse dise dunha persoa irremediablemente perdida, condenada, que intenta, en balde, atopar un modo de salvarse

O fraseoloxismo expresa unha nocin; o proverbio denomina unha situacin. V. I. Dal chamballe dito fraseoloxismo e, ademais, contrapua este proverbio; isto fai evidente que o proverbio non idntico nin fraseoloxismo, nin tampouco dito no sentido rigoroso que Dal lle daba a esa palabra. Por outra banda, a ltima dcada caracterzase polo crecemento do interese pola creacin de dicionarios de proverbios, bilinges e multilinges, con material puramente eslavo, ou ben con achegas doutras linguas. A creacin de dicionarios fraseolxicos provocou o desenvolvemento da fraseografa ( dicir, lexicografa fraseolxica). Ben, pois unha parte dos fraselogos, os que inclen a paremioloxa na fraseoloxa, consideran que o problema da elaboracin de dicionarios de proverbios debe ser atribudo fraseografa. Outros investigadores, os que consideran a fraseoloxa e a paremioloxa como das reas separadas da lingstica, asgnanlle a tarefa paremiografa, ciencia da elaboracin de dicionarios de proverbios, que actualmente se atopa na etapa de formacin.

136

Unha vez mis sobre a correlacin entre paremioloxa e fraseoloxa

A tradicin de dicionarios de proverbios das linguas eslavas tivo o seu inicio entre o sculo XVI e o XIX. Durante moito tempo, un dos principios fundamentais da paremiografa foi o carcter enciclopdico das obras, isto , a mxima representatividade do material recollido, moi heteroxneo nas sas fontes: os proverbios, ditos, trabalinguas, adivias ou os prognsticos meteorolxicos, dicir, as paremias de tdolos tipos posibles, en calidade de xneros menores do folclore, incluanse en tales recompilacins como perlas inestimables da creacin popular. Ata os anos 70 do sculo XX, ningun pua en cuestin esta tendencia dos recompiladores de proverbios de lles da-la mxima plenitude de corpo s dicionarios. Tal tendencia una os proverbistasfraselogos (V. P. Zhkov) e os proverbistas-folcloristas (M. M. Paziak). A partir dos anos 70 do sculo XX (dende o momento en que G. L. Permiakov descobre o mnimo paremiolxico da lingua rusa), o principio da mxima plenitude das recompilacins de proverbios deixa de ser respectado por tdolos creadores de dicionarios de proverbios: na seleccin das paremias, os autores empezan a considerar que o principio mis importante o uso dos proverbios, dicir, a sa frecuencia nas linguas modernas (comprense os dicionarios de S. Vlghov, M. Iu. Ktova, D. Bittnerov e F. Schindler e outros). A cuestin da elaboracin dun mnimo paremiolxico das linguas eslavas foi formulado, como se indicou, por G. L. Permiakov e, posteriormente, volveuse sobre el en mis dunha ocasin tanto nas obras da autora destas lias como nas doutros investigadores no estranxeiro. A publicacin das citadas obras paremiogrficas abre as posibilidades para a comparacin dos mnimos paremiolxicos das linguas eslavas, e ademais, crea perspectivas de desenvolvemento da paremiografa eslava actual, a base dos mnimos paremiolxicos eslavos que se estn elaborando nas investigacins paremiolxicas.

2. Universais paremiolxicos
Na paremioloxa, os proverbios considranse como unidades do nivel paremiolxic das linguas. A existencia deste nivel quedou convincentemente xustificada nas obras de G. L. Permiakov. O argumento principal que este autor proporcionaba en prol da existencia do dito nivel paremiolxico era a presenza de sinnimos, antnimos e homnimos entre os proverbios de calquera lingua. Ademais, Permiakov resaltaba o carcter peculiar da semntica de proverbio e sinalaba a heteroxeneidade da paremia, derivada do seu significado. Entre as sentenzas proverbiais, G. L. Permiakov destacaba os proverbios (proverbios propiamente ditos, con significado figurado), os aforismos populares, con significado recto, e as sentenzas indivisibles. Como proverbios propiamente ditos, consideraba non s ditos equivalentes a fraseoloxismos, do tipo de:
choia branca persoa que destaca entre outras seu redor, que non coma os mis reparti-los beneficios que anda non se conseguiron

reparti-la pel do oso que anda non se matou

senn tamn expresins como

137

Marina Ktova

no ollo alleo ve a pallia, mentres que no seu propio non percibe o tronco

nota as deficiencias e faltas menores dos mis, mentres que non percibe as sas propias, que son moito maiores dise dunha situacin que non progresa: mentres avanza nun aspecto, atrasa noutro

ou ben
, sacar o nariz atrancarselle o rabo, sacar o rabo atrancarselle o nariz

que caracterizan toda unha situacin e, daquela, son proverbios. G. L. Permiakov considera como adaxios UF tales como
nin cara a al, nin cara a aqu troca-la ira pola benevolencia dise dun feito que non progresa en ningunha direccin deixar de estar enfadado e volverse bondadoso

e tamn expresins como


, , fuches capaz de comezar, s capaz tamn de rematar co que temos, con iso mesmo nos contentamos o que comezou a facer algo o responsable de rematalo dselles s visitantes respecto dun agasallo non demasiado esplndido

que posen os citados trazos do proverbio. Nestes exemplos pdese ver como os termos proverbio e dito se aproximan no vocabulario dun paremilogo. O proverbio, como unidade lingstica, caracterzase por unha serie de trazos obrigatorios (universais paremiolxicos) que o distinguen doutras unidades, lxicas e fraseolxicas. En primeiro lugar, cmpre mencionar que o proverbio se compn de unidades lxicas, anda que s veces tamn pode inclur fraseoloxismos. Algns fraseoloxismos xorden mediante a implicitacin dun proverbio (vxanse as obras de A. A. Potebni, K. Ncheva e outros). Imos ilustrar esta tese con algns exemplos seleccionados de dicionarios fraseolxicos blgaros, onde o fraseoloxismo vai acompaado por unha referencia proverbio do que deriva:
UF Prov. UF Prov , to poderoso Se tes un to poderoso, sers pope persoa prxima e influente, con cuxo apoio se pode contar

se utilizas o apoio dos teus parentes, chegars case tan alto coma eles costura dobre repeticin dalgunha accin, execucin duplicada dalgn traballo - A costura dobre mis resistente a repeticin dunha accin mellora o resultado dun traballo, faino mis slido

138

Unha vez mis sobre a correlacin entre paremioloxa e fraseoloxa

Comprese co ruso
A papa non a estragues coa manteiga 1. cantos mis alimentos de calidade empregues, tanto mellor 2. o esmero e os esforzos complementarios melloran ou perfeccionan o resultado dun traballo persoa cortante e intratable, coa que difcil facer algo en comn dise das persoas que non poden levarse ben

UF Prov.

pedra aguda Das pedras agudas non moen faria

Comprese co ruso
Bateu a gadaa coa pedra dise das persoas que non poden levarse ben

En tdolos exemplos achegados, a UF forma parte dun proverbio e conforma o significado deste. As definicins de cada un dos citados pares de UF e proverbio correlacinanse entre si como unha parte e un todo. Da semntica do proverbio, pdese extraer ou implicita-la semntica da correspondente UF (as definicins das UF ctanse polo dicionario fraseolxico da lingua blgara de K. Cholakova, K. Nicheva e S. Spasova-Mighailova). As correlacins entre UF e proverbios arriba mencionadas foron presentadas neste dicionario fraseolxico blgaro como exemplos de formacin de UF substantivas a base de proverbios. Os investigadores sinalan tres mtodos bsicos de implicitacin dun proverbio cara fraseoloxismo: eliminacin da ltima parte do proverbio, reducin da primeira parte, realce da parte central. As correlacins entre UF e proverbios arriba citadas poden ser complementadas por uns cantos pares semellantes que non se recollen no dicionario fraseolxico blgaro. Lembrando o punto de vista de A. A. Potebni sobre a dificultade de determina-la existencia de implicitacin ou de explicitacin, abstermonos de cualifica-lo proverbio como inicial ou final respecto da UF, indicando s algunhas das correlacins atopadas:
UF Prov. das negros Garda cartos brancos para das negros auga mansa perodo de desgrazas na vida de algun non esgotes tdalas reservas no perodo de fartura, pois en tal caso non ters nada para os das de escaseza persoa que parece dcil e mansa, pero que, en realidade, pode chegar a facer dano; persoa reservada dise dunha persoa reservada e que pasa desapercibida, a cal, no entanto, capaz de realizar actividades en absoluto segredo, logrando grandes resultados

UF

Prov.

A auga mansa destre a ourela

139

Marina Ktova

UF Prov.

saco 2 de xitano O saco do frade e o saco do xitano nunca se dan enchido

(irnico) algo que contn unha cantidade moi grande de cousas moi diversas e innecesarias non hai que consentir tdolos desexos, xa que a sa satisfaccin xera novas peticins

Os proverbios vivos, que estn en uso e funcionan na lingua, teen algns trazos comns cos fraseoloxismos: estabilidade relativa (modelabilidade e, mesmo tempo, tendencia cara s transformacins), reproducibilidade e expresividade. Non obstante, o proverbio ten unhas caractersticas de seu, que o sitan noutro nivel de lingua, o paremiolxico. Tales caractersticas son, en primeiro lugar, a sa estrutura sintctica pechada, con forma de oracin sintacticamente rematada, e, en segundo lugar, como consecuencia do carcter predicativo propio de todos eles, a sa natureza semntica nica, que se diferencia da lxica e da fraseolxica. Esta ltima caracterstica clave para comprendela natureza do proverbio e o seu status lingstico especial. A estrutura semntica do proverbio, o mesmo c do lexema ou a do fraseoloxismo, componse das dimensins denotativa, significativa e connotativa. A dimensin denotativa o significado recto da sentenza (oracin); a dimensin significativa a definicin da situacin, comprendida a partir do plano literal do proverbio, dicir, o plano alegrico; finalmente, a dimensin connotativa manifstase nos acompaantes semnticos obrigatorios do plano significativo, dicir, nas asociacins lingsticas, culturolxicas, contextuais, que conforman a semntica do proverbio como unidade lingstica. As obras das ltimas dcadas dedicadas estrutura semntica dos fraseoloxismos e dos lexemas (V. N. Telia e outros), e tamn dos fraseoloxismos e proverbios (A. M. Melervich e outros), confirman o carcter actual das investigacins sobre a semntica das paremias. Os proverbios que non estn en uso (esquecidos) son xneros menores do folclore, recollidos en numerosas recompilacins de proverbios do pasado, e son de interese esencialmente como obxectos de folclorstica e non de lingstica. Non debe sorprender que o plano connotativo de tales proverbios sexa totalmente individual para cada receptor concreto. Canto s proverbios vivos, que estn en uso e forman parte do fondo activo dos falantes (o mnimo paremiolxico), posen un plano connotativo relativamente estable, con carcter nacional e, a mido, tamn internacional. O plano connotativo realmente dominante fronte a outras dimensins da estrutura semntica do proverbio. Tentaremos argumentar esta hiptese. En primeiro lugar, o proverbio perde o seu status se non forma parte do acervo lingstico do falante. caracterstica de todo proverbio vivo a connotacin coecibilidade comn (termo de G. L. Permiakov), que un trazo afn reproducibilidade, pero coas sas propias peculiaridades. Para os proverbios internacionais, esa connotacin de coecibilidade comn limtrofe coa de recoecibilidade comn, que apoia a expresividade do proverbio, consolida a sa
2

Zurrn de pel, cunha correa que se pon ombro.

140

Unha vez mis sobre a correlacin entre paremioloxa e fraseoloxa

funcin comunicativa e crea as condicins para a sa actualizacin nun contexto culturolxico internacional mis amplo. Comprese:
Bielorruso Polaco Serbio Eslovaco Ucrano Checo i  i, As promesas son xoguetes, pero son unha ledicia para o parvo Obiecanki cacanki, a gupiemu As promesas son xoguetes, rado pero son unha ledicia para o estpido  A promesa unha ledicia para os tolos Sluby sa slubuj, blzni sa raduj i  , i i Sliby se slibuj, blzni se raduj. Fanse as promesas, aldanse os tolos As promesas son xoguetes, pero son unha ledicia para o parvo Fanse as promesas, aldanse os tolos unha estupidez confiar moito nas promesas unha estupidez confiar moito nas promesas unha estupidez confiar moito nas promesas unha estupidez confiar moito nas promesas unha estupidez confiar moito nas promesas unha estupidez confiar moito nas promesas

En segundo lugar, o aspecto connotativo, que acompaa significativo, adoita manifestarse a travs dun espectro moi rico de asociacins que xorden na conciencia do locutor/onte cando o proverbio denomina unha situacin determinada. Desta maneira, a natureza do significativo infle tamn na natureza do connotativo. Unha das connotacins mis importantes, dentro dese espectro de asociacins, a connotacin didctica, moralizadora, sermoneira, que propia exclusivamente do proverbio. A leccin, directa ou velada, est no fundamento de absolutamente tdolos proverbios. A leccin supn unha reaccin por parte do receptor, e, mentres non vaia acompaada dunha aclaracin contextual, o receptor libre na sa interpretacin, de xeito que pode percibila como unha sentenza benvola ou ben como unha mofa burlona. As ocorre, por exemplo, con
A papa de trigo mouro gbase a si mesma dise dunha persoa que se gaba a si mesma

Isto sucede habitualmente cando non hai un contexto mis amplo que preceda proverbio, sobre todo nun dilogo. s dous significados do proverbio ruso correspndenlles, nalgunhas linguas eslavas, dous proverbios diferentes, un dos cales reflicte as connotacins positivas
Eslovaco Dobr prca sama sa chvli O bo traballo gbase de seu dise con aprobacin e en calidade de eloxio cando un traballo ou obra son tan bos que non precisan de recomendacins nin de valoracins alleas dise con aprobacin e en calidade de eloxio cando un traballo ou obra son tan bos que non precisan de recomendacins nin de valoracins alleas

Checo

Dobr zbo se chvl samo

A boa mercadora gbase de seu

141

Marina Ktova

e outro as negativas
Eslovaco Checo Samochvla smrd Samochvla smrd Unha gabanza feita a un mesmo apesta Unha gabanza feita a un mesmo apesta dise con reprobacin dunha persoa que se gaba a si mesma dise con reprobacin dunha persoa que se gaba a si mesma

Na lingua bielorrusa, s dous significados do proverbio ruso correspndenlle-los pouco usados


i A papa de centeo gbase a si mesma dise con aprobacin e en calidade de eloxio cando un traballo ou obra son tan bos que non precisan de recomendacins nin de valoracins alleas dise con reprobacin dunha persoa que lle gusta gabarse das sas virtudes imaxinarias

i ,

O ravo gabbase de que, con mel, estaba riqusimo

A connotacin didctica apiase no carcter aforstico que propio non s dos proverbios, senn tamn das palabras aladas e das citas que se usan na lingua con frecuencia. imperceptible o momento no que as palabras aladas e as citas entran na lingua. As palabras
, O que sementes ser o que recollas os resultados das tas accins sern consecuencia destas mesmas

atribense a Plauto (Mercator 71,72): Tibi seris tibi metes Noutrora, esta sentenza era un aforismo, logo palabras aladas e agora percbese polos falantes como un proverbio. Comprese:
Bielorruso Blgaro Eslovaco Serbio Ucrano , i , o si zaseje, to bude at j, i, O que sementes ser o que recollas O que algun sementa o que recolle O que sementes ser o que recollas O que sementes ser o que recollas O que sementes ser o que recollas

O proverbio
, O que non traballa non come se algun non achega nada nunha obra, nun traballo, non pode contar con beneficiarse dos resultados

unha transformacin da cita do Novo Testamento se algun non quere traballar, que tampouco coma (2Tes 3,10), pero esa relacin non percibida polos falantes das linguas modernas nas que ese proverbio se usa activamente. Comprese 3 :
Bielorruso Blgaro Checo
3

, , Kdo nepracuje, at nej

O que non traballa non come O que non traballa non debe comer O que non traballa, que non coma

Ferro Ruibal (2004: 62-64) analizou as 24 variantes que esta paremia presenta en galego.

142

Unha vez mis sobre a correlacin entre paremioloxa e fraseoloxa

Eslovaco Polaco Ucrano

Kto nepracuje, nech neje Kto nie pracuje, ten nie je ,

O que non traballa, que non coma O que non traballa non come O que non traballa non come

O carcter aforstico, como unha connotacin permanente, un universal paremiolxico propio de proverbios, mximas, palabras aladas, citas, que son un microtexto, un sistema artstico pechado e rematado, que forma un ntegro predicativo. En resumo, os universais paremiolxicos mis destacados do proverbio, como unidade do nivel paremiolxico da lingua, son as connotacins da sa semntica: coecibilidade comn, o seu carcter didctico e aforstico e a sa identidade funcional coas palabras aladas e as citas.

3. Norma paremiolxica
A cuestin da norma paremiolxica unha das menos estudadas na paremioloxa. A pesar da cantidade considerable de obras dedicadas norma lingstica, tanto en estudos rusos como estranxeiros, anda non estn creados os fundamentos tericos para o establecemento da norma no nivel paremiolxico da lingua. Foi nas investigacins dos representantes do Crculo Lingstico de Praga onde se creou o fundamento terico da normatividade da lingua. Baixo o concepto norma lingstica, tales autores integraban os recursos lingsticos utilizados con regularidade polo colectivo dos falantes dunha lingua determinada, inclundo tanto os elementos tradicionais como os novos (B. Havrnek, V. Mathesius, A. Jedlika, V. Barnet e outros). Na lingstica rusa existen cando menos dous modos de entende-la norma: a norma o uso comunmente admitido e a norma unha regra de uso (D. N. Ushakov, L. V. Scherba, S. P. Obnorskii, V. V. Vinogrdov, L. P. Iakubinskii, G. O. Vinokur, B. A. Larin, F. P. Filin, L. I. Skvortsov, Iu. S. Stepnov, V. A. Itskvich, A. A. Leontiev, V. G. Kostomrov, E. M. Vereschguin, K. S. Gorbachvich e outros). Nas obras rusas e estranxeiras de paremioloxa e paremiografa, a cuestin da norma paremiolxica est presente mis ben s de xeito implcito (A. Taylor, M. Kuusi, G. L. Permiakov, Z. K. Tarlnov, J. Krzyanowski, S. Swirk, J. Mlcek, Z. Profantov, D. Bittnerov e F. Shindler, W. Mieder e outros). De por parte, existen unhas cantas obras dedicadas norma da fraseoloxa dende o punto de vista da tradicin fraseogrfica (B. S. Shwarzkopf, A. I. Molotkov, A. Ia. Lepeshev, E. Gh. Zhuraev). No entanto, anda non se pode considerar rematado o proceso de consolidacin do concepto terico de norma fraseolxica. A formulacin do problema da norma na paremioloxa, no enfoque da tradicin paremiogrfica, tamn se presenta como especialmente actual, dado o inesgotable interese polos proverbios, as palabras aladas, os aforismos e maila sa descricin lexicogrfica. En relacin s criterios de determinacin da normatividade nas unidades lingsticas, os investigadores sinalan como tales o uso frecuente, a modelabilidade, a difusin, a forma separada e a reproducibilidade das unidades lxicas (fraseolxicas). Cada un deses criterios esencial tamn para a determinacin da normatividade dunha paremia.

143

Marina Ktova

4. Mnimo paremiolxico
A cuestin dos universais paremiolxicos e da norma paremiolxica est directamente vinculada coa teora do mnimo paremiolxico das linguas que, como xa indicamos, foi elaborada nos anos 70 do sculo XX polo catedrtico moscovita G. L. Permiakov, especialista en linguas orientais. Foi el quen coas sas obras tericas sobre paremioloxa introduciu na teora paremiolxica a nocin e a denominacin de mnimo paremiolxico. Anda en vida deste autor, a teora obtivo unha realizacin prctica coa publicacin do mnimo paremiolxico ruso ( dicir, unha lista de paremias rusas). Nesa lista G. L. Permiakov incluu os cincocentos proverbios e aforismos mis amplamente usados da lingua rusa: a seleccin destas paremias foi o resultado dun experimento sociolingstico que se compua de varias etapas e que durou un perodo considerable de tempo. Para a realizacin deste experimento, G. L. Permiakov creou un laboratorio cientfico que tia como tarefa a preparacin de enquisas paremiolxicas, a realizacin de tests de informantes, o traballo coas enquisas xa feitas, etc. Nas sas obras, G. L. Permiakov expresou a idea de que os mnimos paremiolxicos das distintas linguas teen, en xeral, carcter internacional. Testemuo a favor desta hiptese a tese do carcter internacional do folclore, presentada polo folclorista sovitico V. Ia. Propp nos anos 30 do sculo XX e xustificada por el mesmo con brillantez a travs de exemplos de contos mxicos de diferentes pobos de todo o mundo. Agora ben, G. L. Permiakov tamn sostia a idea de que cada mnimo paremiolxico, visto por separado, ten carcter peculiar. Este feito farase visible superpoer varios mnimos paremiolxicos. No entanto, ata fins dos anos 90 do sculo XX, tal superposicin resultaba imposible debido ausencia de mnimos paremiolxicos doutras linguas diferentes do ruso. As cincocentas paremias rusas includas no mnimo paremiolxico de G. L. Permiakov serviron de base mis tarde para a creacin de dicionarios de proverbios de uso comn, que, polo tanto, eran normativos para a lingua rusa: por exemplo, para o dicionario bilinge de proverbios ruso-blgaro de S. Vlaghov ou para o dicionario de proverbios ruso-eslavo coas equivalencias inglesas de M. Iu. Ktova (2000). D. Bittnerov e F. Shindler, basendose na teora do mnimo paremiolxico de G. L. Permiakov e partindo en boa medida da nocin de norma lingstica do Crculo Lingstico de Praga, realizaron un experimento sociolingstico con material da lingua checa. Como resultado do dito experimento publicaron a lista de proverbios do mnimo paremiolxico desta lingua. No que respecta a outras linguas eslavas, e nos correspondentes pases, anda est por facer un traballo de similar escala 4 . Deste xeito, o desenvolvemento da paremiografa como ciencia segue estando infludo pola teora do mnimo paremiolxico das linguas, teora que, en realidade, conforma o concepto de norma lingstica na paremioloxa. Os proverbios e aforismos que son de uso comn, que son coecidos por todos e que son reproducibles revlanse mediante a realizacin de enquisas ofrecidas a informantes durante un experimento sociolingstico
4

En galego xa se iniciou tamn a deteccin do mnimo paremiolxico (Vidal 2003: 70-116).

144

Unha vez mis sobre a correlacin entre paremioloxa e fraseoloxa

de varias etapas, co fin de determina-lo mnimo paremiolxico. Estes proverbios e aforismos forman o corpo paremiolxico normativo da lingua e chegan a se-lo obxecto principal de descricin paremiogrfica en tdolos tipos de dicionarios de proverbios. Sirva como exemplo de tal interpretacin do mnimo paremiolxico o noso dicionario de proverbios ruso-eslavo, no que a busca e seleccin de equivalencias estranxeiras para as paremias rusas se realizou partindo da normatividade de uso dos proverbios nas linguas correspondentes: vxase o prlogo do meu dicionario (2000). En publicando este dicionario, a seguinte etapa do experimento sociolingstico, a etapa de correccin, levou a corrixi-la normatividade dos proverbios estranxeiros seleccionados (bielorrusos, blgaros, polacos, serbios, eslovacos e checos). Desta maneira, comprobouse unha vez mis a obxectividade dos datos utilizados para a preparacin do dicionario. Este feito especialmente importante para confirma-la seleccin de proverbios eslavos normativos equivalentes s proverbios rusos do mnimo paremiolxico de G. L. Permiakov. Na nosa opinin, tales proverbios eslavos normativos, paralelos s proverbios normativos rusos, incluiranse na sa integridade nos mnimos paremiolxicos das linguas eslavas (anda por determinar).

5. Conclusins
1) A fraseografa prctica chegou a ter por obxecto tanto fraseoloxismos como proverbios, e os seus xitos contriburon a que a paremiografa terica e a paremioloxa fosen consideradas como nova ciencia lingstica (e non da teora da literatura); 2) cmpre considerar como universais paremiolxicos unha serie de caractersticas inmutables dos proverbios, entre as cales se atopan: a forma sintctica pechada, de oracin terminada, o feito de denominaren unha situacin e o dominio do aspecto connotativo na estrutura semntica da paremia, dicir, o seu carcter didctico, aforstico e a sa coecibilidade comn; desta maneira, a estrutura semntica do fraseoloxismo e do proverbio correlacinanse como unha parte e un todo e teen natureza distinta; 3) a normatividade paremiolxica supn que as paremias sexan coecidas pola maiora dos membros do colectivo de falantes dunha lingua dada, que usan os proverbios na forma dunha variante moderna ou dunhas cantas variantes coecidas por todos eles; 4) a nocin de mnimo paremiolxico foi introducida por primeira vez no mbito cientfico por G. L. Permiakov, nos anos 70 do sculo XX, e sentou as bases para o desenvolvemento da teora do mnimo paremiolxico. Esta teora chave para a codificacin dos proverbios normativos, dicir, daquelas paremias que os investigadores, con base nun experimento sociolingstico, poidan destacar de entre toda a multitude de proverbios existentes na lingua, fixados en diferentes fontes escritas. Deste xeito, podern inclulos no mnimo paremiolxico da lingua, dicir, na lista de proverbios coecidos polos falantes da lingua en cuestin nun determinado perodo histrico.

145

Marina Ktova

6. Bibliografa
BALLY, Ch. (1961): Frantszskaia stilstica. Izdtelstvo inostrannoi literaturi, Moskova [, . . , ]. BITTNEROV, D. e SCHINDLER, F. (1997): esk pslov. Soudob stav konce 20. stolet. Karolinum, Praha. ELAKOVSK, F. L. (1949): Mudroslov nrodu slovanskho ve pslovch. Praha, Vyehrad, Praha. DAL, V. I. (1996): Poslvitsi rsskogo naroda. V 2 t. Khudzhestvennaia literatura, San Petersburgo [, . . : 2 . , -]. FERRO RUIBAL, X. (2004): Explicitacin e implicitacin fraseolxica. Notas galegas en Cadernos de Fraseoloxa Galega 6,2004,57-80. KARADZHICH, V. S. (1836): Srpske narodne poslvitse. U Narodnoi Shtamparii, Tsetinie [ . . . j j, ]. KTOVA, M. Iu. (2000): Russko-slavianskii slovar poslovits (s angliiskimi sootvtstviami). Izdtelstvo Sankt-Peterbrgskogo universiteta, San Petersburgo [, . . - ( ). - , -]. (2003): cherki po slavianskoi paremiologuii. Filologucheskii facultet SpbGU, San Petersburgo [, . . . , -]. KRZYANOWSKI, J. (1980): Szkice folklorystyczne. T. IIII. Wydawnictwo literackie, Krakw. LEPESHAU, I. Ia. e IAKALTSVICH, M. A. (2002): Slunik belaruskigh prikazak. Belarus. entsikl., Minsk [, I. ., i, . . i i . . , ]. MELERVICH, A. M. (1979): Problema semantcheskogo anliza frazeologucheskigh edinits russkogo iazik. Iaroslvskii gosudrstvennii pedagogucheskii institut, Iaroslavl [, . . : . . , ]. MIKI, P. e KARA, D. (1992): Kontrastivni rjenik poslovica. Zagreb. NCHEVA, K. (1987): Blgarska frazeologuia. Naka i izkustvom, Sofa [ . . , ]. NCHEVA, K., SPASO-MIGHILOVA, S. e CHOLAKOVA, Kr. (1974, 1975): Frazeologuichen rechnik na blgarskia ezik. T. 1-2. Izdtelstvo na blgrskata Academia na nakite, Sofa [, ., -, ., , . . . 12. , ]. NOWA KSIGA (1969, 1970, 1972, 1978): Nowa ksiga przysw i wyrae przysowiowych polskich / W oparciu o dzieo Samuela Adalberga opracowa

146

Unha vez mis sobre a correlacin entre paremioloxa e fraseoloxa

zesp pod kierunkiem Juliana Krzyanowskiego. T. 14. Pastw. inst. Wydawniczy, Warszawa. PAZIAK, M. (1976): Ukrainski prislivia ta priskazki. Sost., predisl. M. Paziak, Kiev [i i / ., . . , ]. PERMIAKOV, G. L. (1988): Osnovi structurnoi paremiologuii. Moskova, Nakam Moskova [, . . . , , Moscoka]. POTEBNI, A. A. (1990): Iz lektsii po teorii slovsnosti. Basnia. Poslvitsa. Pogovorka. en POTEBNI, A. A.: Teoretcheskaia potica. Sost. , vstup. st., komment. A. B. Murtova. Vsshaia shkola, Moskova [, . . . . . // . . / ., . ., . . . . , ]. PROPP, V. Ia. (1986): Istorcheskie korni volshebnoi skazki. Izdtelstvo Leningrdskogo universiteta, Leningrado [, . . . , ]. SLAVEIKOV, P. R. (1972): Blgarski pritchi ili poslvitsi i gharacterni dumi. Blgarskii pistel, Sofa [, . . . , ]. SNEGUIRIOV, I. M. (1996): Slovar rsskigh poslvits i pogovrok: Rsskie v svoigh poslvitsagh. Nizhnii Nvgorod, Russkii kupets, Bratia slaviane. [, . . : . , , ]. 1 edicin en 1832. [1- 1832]. SWIERCZYSKA, D. (2001): Przysowia s. . . na wszystko. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN. TELIA, V. N. (1996): Russkaia frazeolguia. Shk, Moskova. Iazik russkoi kulturi. [, . . . , . ]. VERESCHAGUIN, E. M. e KOSTOMAROV, V. G. (1983): Iazik i cultura. Russkii iazik, Moskova [, . ., , . . . , ]. VIDAL CASTIEIRA, Ana (2003): Aproximacin mnimo paremiolxico galego. Unha proposta didctica en Cadernos de Fraseoloxa Galega 4,2003,70-116. VLAGHOV, S. (1980): Ruski poslovitsi s blgarski prevodi i sotvetki. Naka i izkustvo, Sofa [, . . , ]. (1998): Spostavtelen rechnik na poslovitsi blgarski, ruski, angliiski, frenski, nemski (i latinski). Izdtelstvo Eto, Sofa [, . , , , , ( ). , ]. ZTURECK, A. P. (1975) : Slovensk prslovia, porekadl a slovia. Tatran, Bratislava.

147

Marina Ktova

ZHKOV, V. P. (1986): Russkaia frazeolguia: uchbnoe posobie. Vsshaia shkola, Moskova [, . . : . . , ]. (2000): Slovar rsskigh poslvits i pogovrok. 7 izd., ster. Russkii iazik, Moskova [ . . . 7- ., . , ].

148

Cadernos de Fraseoloxa Galega 7,2005,149-176

As locucins verbais nos dicionarios


Pedro Mogorrn Huerta1
Universitat dAlacant O propsito deste artigo analiza-lo tratamento que os dicionarios monolinges en espaol e bilinges espaol-francs / francs-espaol dan a un tipo concreto de unidades fraseolxicas: as locucins verbais. Para conseguir posteriormente, a partir dunha anlise sistemtica destas unidades, un tratamento mis uniforme que lles permita s usuarios, nativos e estranxeiros, dispor de toda a informacin necesaria para a sa correcta comprensin e utilizacin lingstica. Palabras clave: fraseoloxa, lexicografa, locucins verbais. The aim of this article is to assess the information offered by Spanish monolingual dictionaries and bilingual Spanish-French / French-Spanish dictionaries for a particular type of phraseological units: verbal idioms. That assessment, together with a systematic analysis of those units, will help us to offer a more regular and appropriate information and presentation which will allow both native and foreign speakers to have access to all the information necessary to understand and use them. Key words: phraseology, lexicography, verbal idioms.

1. Introducin
A informacin e o funcionamento das linguas veen determinados non s polas regras de libre composicin que determinan qu elementos lxicos poden combinarse entre si, senn tamn polo gran nmero de fenmenos lingsticos empregados frecuentemente en tdolos actos de comunicacin e caracterizados pola fixacin2. As, desde que o home emprega a linguaxe como un complexo sistema lingstico de comunicacin, emprega non soamente frases e combinacins libres do sistema lingstico, senn que tamn elabora outras combinacins de elementos con significado unitario que repite e conserva na sa memoria. Con este proceso de repeticin, os usuarios da lingua, dicir, os
1 2

Traducin de Ana Garca Lozano. Segundo Dubois (1994: 202): Le figement est le procsssus par lequel un groupe de mots dont les lments sont libres devient une expression dont les lments sont indissociables. Le figement se caractrise par la perte du sens propre des lments constituants le groupe de mots, qui apparat alors comme une nouvelle unit lexicale autonome et sens complet indpendant de ses composantes.

149

Pedro Mogorrn Huerta

falantes e os receptores, visualzanas como un todo, o que lles permite identificalas como unidades estables e perdurables no uso lingstico e no tempo. A frecuente repeticin destas combinacins idnticas ou case idnticas ser, daquela, o elemento catalizador que iniciar e propiciar a fixacin destas estruturas prefabricadas denominadas unidades fraseolxicas, que posteriormente reaparecern de forma espontnea nas mesmas situacins contextuais de comunicacin. Existen en tdolos idiomas numerosas combinacins lxicas para expresar unha idea, un concepto. As, para dicir que unha determinada persoa que se chama Xon fala moito poderemos dicir: a) b) c) d) e) f) g) Xon fala moito Xon moi paroleiro Xon un laretas Xon ten moita labia Xon fala coma un papagaio Xon fala polos cbados Xon fala mis ca sete, etc.

Estas unidades fraseolxicas, que poderemos en diante abreviar mediante a forma UF, representan o desexo do locutor de utilizar no acto de comunicacin unha determinada frmula referendada pola maior parte da comunidade lingstica, sumndolle desa forma un matiz cultural, social, xeracional, etc., en vez de empregar un termo neutro ou unha perfrase verbal. Deste xeito, a opcin de utiliza-las unidades fraseolxicas en xeral (d, e, f, g) implica que o locutor as utiliza cunha intencin, cun obxectivo discursivo moi claro: Por unha banda, para reforza-la expresividade do contido conceptual que queren transmitir e que esta non pase desapercibida. De certo, as imaxes empregadas nos exemplos d), e), f) e g) reforzan a expresividade da conversa grazas a frmulas visuais que apoian os seus contidos conceptuais. Por outra banda, porque presupoen, evidentemente, que os interlocutores posen un fondo cultural e lingstico comn e que o seu uso crea un clima de entendemento. Neste fondo comn, as unidades fraseolxicas fronse adquirindo e almacenando dentro da memoria individual das persoas. Ser, pois, necesario que o interlocutor e o locutor posan simultaneamente ese pouso comn que reactivan e individualizan en cada acto de comunicacin. No caso contrario, o usuario da lingua atopar grupos de palabras que non poder comprender e deber recorrer axuda dos dicionarios para intentar descifrar esa posible UF.

Do que antecede resulta evidente que unha lingua non se aprende unicamente mediante o estudo das sas regras gramaticais e do seu lxico, xa que tamn se debern aprender e coecer todas estas UF xa creadas e sancionadas polo uso. O coecemento dunha lingua mdese igualmente: [...] por el dominio y la soltura con los que un hablante utiliza las unidades fraseolgicas propias y caractersticas de esa lengua. En los usuarios nativos estas expresiones representan un saber lingstico cultural y social comn 150

As locucins verbais nos dicionarios

depositado en su memoria por la va de la experiencia. En los usuarios no nativos que aprenden un segundo idioma, las unidades fraseolgicas suponen en general un reto, pues representan la mayor dificultad con la que se van a encontrar, debido a la complejidad y a la gran cantidad de informacin lingstica, social y cultural que han de aprender a utilizar y a diferenciar de las caractersticas propias de su idioma materno (Mogorrn 2002: 15). Polo tanto, nun dicionario xeral, sexa monolinge ou bilinge, deberase poder atopar calquera vocbulo, calquera unidade lxica, simple ou complexa, de significado composicional ou fixado que se buscara nel, ou polo menos a maior cantidade de formas referendadas polo uso da lingua activa. O noso propsito neste artigo analiza-lo tratamento que reciben estas UF por parte dos dicionarios monolinges da lingua espaola, as como por algns dicionarios bilinges francs-espaol / espaol-francs. Para iso, e debido s limitacins fsicas deste artigo, gran variedade de estruturas prefabricadas (Casares 1950; Zuluaga 1980; Corpas 1997, 2000, 2003; Ruiz Gurillo 1997, 1998; Garca-Page, 1998, 2004; Santamara, 2003, etc.), as como enorme cantidade de UF presentes en cada lingua, para poder seguir un mtodo de anlise mis rigoroso limitarmo-lo noso estudo unicamente s locucins verbais3 (Corpas 1997, Ruiz Gurillo 1997, Mogorrn 2002, Garca-Page 2004), dicir, s combinacins unitarias verbo+complemento nas que esta unin non ser composicional e que poden ter presenza de idiomaticidade no seu significado.

2. Presenza das UF / LV nos dicionarios


A primeira reaccin cando un usuario da lingua atopa unha UF / LV que non da sa competencia lingstica consultar un dicionario co fin de ser capaz de interpretala adecuadamente. Pero qu tratamento reciben estas UF nos dicionarios? fcil atopalas, realizar consultas, coece-lo seu significado e a sa forma cannica ou as sas posibles variantes? E que pasa coas sas posibles traducins? Para afondar nestes aspectos, empregaremos varios exemplos de LV sacadas do capitn Alatriste de A. Prez Reverte (1996). [...] mientras mi progenitor criaba malvas en tierras de herejes y el capitn se ganaba la vida como espadachn a sueldo, [] (26) Era obvio que igual le daban dos que veinte; heridos, muertos o en escabeche. (45) [] pero ese oro y esa plata se perdan en manos de la aristocracia, el funcionariado y el clero, perezosos, maleados e improductivos, y se derrochaban en vanas empresas como mantener la costosa guerra reanudada en Flandes, donde poner una pica, o sea, un nuevo piquero o soldado, costaba un ojo de la cara. (65) De todos modos a pesar del inters que senta por averiguar qu carajo era todo aquello, el capitn empez a pensar si no sera mejor poner tierra de por medio. ( 91)

Que poderemos tamn abreviar como LV en diante.

151

Pedro Mogorrn Huerta

Eso de que una infanta de Castilla matrimonie con un prncipe anglicano les huele a azufre el valido no tiene intencin de dar su visto bueno a la boda, [] (113) Despus de todo, ni lo corts ni lo valiente suponen dar tres cuartos al pregonero. (133) Mientras nosotros dormamos con un ojo abierto y recelbamos hasta de nuestras sombras, Madrid arda en fiestas con la venida del prncipe de Gales. (168).

Se buscmo-las LV sinaladas nas citas anteriores en dicionarios monolinges (DUE, Diccionario de uso del espaol; DRAE, Diccionario de la Real Academia Espaola; DFDEA, Diccionario fraseolgico documentado del espaol actual), os resultados son os seguintes:
LV
criar malvas dar igual dos que veinte

DUE
estar criando malvas --------LV atopada: dar igual ocho que ochenta

DRAE
criar malvas --------LV atopada: dar igual ocho que ochenta costar algo los ojos / un ojo de la cara --------LV atopada: poner tierra por medio non aparece ---------

DFDEA
criar malvas --------LV atopada: dar igual ocho que ochenta costar un ojo de la cara poner tierra por medio / de por medio

costar un ojo de la cara poner tierra de por medio

costar algo un ojo de la cara ---------LV atopada: poner tierra por medio

oler a azufre dar tres cuartos al pregonero dormir con un ojo abierto

non aparece dar un cuarto / tres cuartos al pregonero -----------LV atopada: dormir con los ojos abiertos

arder en fiestas

arder en fiestas

oler a azufre dar tres cuartos (ou un cuarto, raro) al pregonero LV atopada: dar un cuarto al pregonero --------dormir con [los ojos abiertos / con un ojo abierto / con LV atopada: dormir alguien un ojo cerrado y otro con los ojos abiertos abierto] non aparece non aparece

Se buscmo-las mesmas LV en dicionarios bilinges, os resultados son os seguintes:


LV
criar malvas dar igual dos que veinte costar un ojo de la cara poner tierra de por medio oler a azufre dar tres cuartos al pregonero dormir con un ojo abierto

LARBI
criar malvas manger les pissenlits par la racine non aparece costar o valer un ojo de la cara coter les yeux de la tte poner tierra (de) por medio prendre le large non aparece --------LV atopada: dar un cuarto al pregonero crier qq chose sur les toits dormir con un ojo / con los ojos abiertos ne dormir que dun oeil

GDEBI
estar criando malvas. manger les pissenlits par la racine non aparece non aparece poner tierra de por medio prendre le large non aparece non aparece dormir con un ojo abierto ne dormir que dun oeil

152

As locucins verbais nos dicionarios

LV
arder en fiestas

LARBI
non aparece

GDEBI
non aparece

Se examinamos, por unha banda, as LV que aparecen nos exemplos contextualizados utilizados e, pola outra, os resultados da busca destas expresins nos dicionarios analizados, observamos que: As primeiras non sempre aparecen nos dicionarios. Ex.: o A LV dar igual dos que veinte non aparece en ningn dos dicionarios. o Arder en fiestas aparece no DUE pero non aparece no DRAE, no DFDEA, nin no LARBI ou no GDEBI; o Finalmente, oler a azufre aparece no DFDEA, mais non aparece nin no DUE, nin no DRAE, nin no LARBI nin no GDEBI. Adoito, cando aparecen nos dicionarios, presentan variacins, alternancias na sa forma: o A expresin costar un ojo de la cara aparece no DUE como costar algo un ojo de la cara, no DRAE como costar algo [los ojos / un ojo] de la cara, como costar un ojo de la cara no DFDEA e baixo a forma costar o valer un ojo de la cara no LARBI. o A expresin poner tierra de por medio aparece no DUE baixo a forma poner tierra por medio, no DRAE como poner tierra [en / por] medio, no DFDEA como poner tierra (de) por medio, baixo a forma poner tierra (de) por medio no LARBI e poner tierra de por medio no GDEBI. o Finalmente, a expresin dar tres cuartos al pregonero aparece baixo a forma dar [un cuarto / tres cuartos] al pregonero no DUE, dar un cuarto al pregonero no DRAE, dar [tres cuartos / un cuarto] al pregonero no DFDEA e dar un cuarto al pregonero no LARBI.

Pensamos que nos dicionarios deberan figurar polo menos tdalas LV / UF que forman parte do sistema lingstico vixente, dicir, como mnimo todas aquelas unidades pluriverbais con significado unitario que responden s sas caractersticas, que son moi usuais e coecidas por boa parte dos usuarios dunha lingua. Pero que sucede na prctica? Como mostra e para verifica-la presenza das LV / UF nos dicionarios (monolinges e bilinges) imos empregar a continuacin os datos dun proxecto de investigacin relativo s LV que pertencen campo semntico dos actos de palabra que xa temos elaborado e que rene unhas 1.100 entradas. Para a elaboracin do campo semntico das LV dos actos de palabra utilizamos: Por unha banda, numerosos dicionarios: DUE, Diccionario de uso del espaol; DRAE, Diccionario de la Real Academia Espaola; DT, Diccionario temtico de locuciones francesas con su correspondencia espaola; EnLar, Enciclopedia Larousse; LARBI, Dictionnaire Larousse bilinge; GDE, Gran diccionario Espasa espaol-francs / franais-espagnol; DFDEA, Diccionario fraseolgico documentado del espaol actual; GDFH, Gran diccionario de frases hechas; DPP, Dichos y proverbios populares.

153

Pedro Mogorrn Huerta

Pola outra, tamn recorremos seleccin de LV a partir da nosa competencia lingstica, da lectura da prensa, de artigos fraseolxicos, as como da lingua oral. Ser o caso de todas aquelas LV que non aparezan nas obras mencionadas pero que sexan coecidas polos usuarios da lingua activa.

Comprobaremos neste artigo a presenza das LV dos actos de palabra que contean un verbo que comece polas letras A, B, e C no DUE, no DRAE, no LARBI e no GDEBI, dicir, as 178 entradas que seguen a continuacin e que empregaremos a posteriori para fundamenta-lo noso artigo, comprobando e detallando a partir delas o tratamento que reciben as LV nos dicionarios monolinges e bilinges. A presenza/ausencia das formas atopadas entre os exemplos contextualizados nos dicionarios utilizados, as como as variacins na sa forma, dicir, variacins paradigmticas dalgn dos elementos, introdcennos de cheo na problemtica do tratamento dado polos dicionarios s UF e srvennos de punto de partida para realizar unha anlise rigorosa do tratamento dado a estas formas polos dicionarios en xeral. Desde a aparicin dos dicionarios, os autores destas obras son conscientes da importancia destas unidades lxicas e foron rexistrando neles unha gran cantidade de UF. As e todo, anda que o conxunto de unidades fraseolxicas ou fixacins seleccionado e presente tanto nos dicionarios monolinges como bilinges constite unha parte importante do sistema lxico, esa presenza plasmouse xeralmente na incorporacin de certo nmero de unidades, con frecuencia reducido, seguindo un proceso de seleccin e descricin alfabtico que poderiamos cualificar de arbitrario e aleatorio, froito da propia intuicin e competencia lingstica dos lexicgrafos encargados da elaboracin da obra, sen ningn criterio de clasificacin exhaustivo. Por outra banda, tamn de sobra sabido que numerosas razns tericas e tcnicas limitaron esa posibilidade, entre as que cabera destaca-los motivos de adecuacin, de espazo fsico e de amplitude da tarefa que se ha de realizar4.
EXPRESIN DIC MM RAE abrir los ojos a alguien abrir los ojos a abrir los ojos (a uno) abrir los ojos a alguien alguien abrir alguien su alma (abrir alguien su corazn a ) (abrir alguien su pecho a) abrir alguien su alma abrir el corazn a abrir alguien su alma a= abrir su pecho a abrir alguien su alma a =abrir su pecho a abrir el corazn a alguien LARBI GDE abrir(le) los ojos a alguien RAE abrir(le) los ojos a alguien RAE abrir [el, su] [ alma, DFDEA corazn, pecho] a otra persona abrir [el, su] [ corazn, DFDEA alma, pecho] a otra persona abrir [el, su] [pecho,alma, DFDEA corazn] a otra persona abrir [su, el] [ alma, corazn, pecho] a otra persona
4

RAE

Non convn esquecer que este tipo de obras marcadamente editorialista a causa dun factor de rendibilidade non lingstica, senn econmica, con todo o que esta observacin presupn.

154

As locucins verbais nos dicionarios

EXPRESIN

DIC

MM

RAE

LARBI

GDE

abrir [su, el] [ corazn, MM alma, pecho] a otra persona abrir [su, el] [pecho,alma, MM corazn] a otra persona no abrir el pico MM no abrir el pico RAE

no abrir [descoser, MM despegar, desplegar] la boca no abrir la boca RAE acabar de parir achantarse [callarse] como un muerto aclarar la voz aclarar la voz RAE

abrir alguien su abrir alguien su corazn a otra corazn = abrir su persona pecho a alguien abrir su pecho una abrir alguien su abrir su pecho (?) persona a otra pecho a = [ ] con no abrir la boca [o el abrir el pico u. m. pico] con neg abrir el pico u. m. con neg no abrir [descoser, no abrir o descoser no abrir la boca despegar, la boca desplegar] la boca no abrir la boca acabar de parir

MM MM

aclarar la voz aclarar la voz aclararse la voz

aclararse la voz aclararse la voz

acordarse de la familia de LARBI alguien acudir [entrar] al trapo l taurino acusar (le) [cantar(le)] a alguien las cuarenta adorar el becerro de oro adorar el santo por la peana afilar el pual [agarrar, coger(le), tomar(le)] la palabra a alguien [agarrarse, cogerse] a la palabra de alguien aguzar los dientes aguzar los dientes ahogar [el llanto, los sollozos] ahogar [los sollozos, el llanto] ahorrar palabras ahorrar palabras LARBI JLGonzl RAE

entrar al trapo acusar (le) [cantar(le)] a alguien las cuarenta (becerro de oro)

(becerro de oro) adorar el santo por la peana

(becerro de oro) adorar el santo por la peana

agachar [bajar] las orejas EnLarou outro sentido MM MM EnLarou EnLarou LARBI LARBI MM RAE ahorrar palabras

outro sentido (cogerle a uno la palabra)

agarrar la palabra a coger alguien agarrarse a la palabra

(aguzarse los aguzar los dientes / dientes otro sentido) (aguzarse los aguzar los dientes / dientes otro sentido) ahogar [el llanto, los sollozos] ahogar [los sollozos, el llanto] ahorrar palabras ahorrar palabras ahorrar palabras

155

Pedro Mogorrn Huerta

EXPRESIN ahuecar la voz ajustar [cuentas, las cuentas] ajustar [las cuentas, cuentas] ajustar(le) las cuentas a alguien alabar alguien sus agujas alborotar el cortijo alzar [levantar] el gallo [alzar, levantar] la voz [alzar(le), levantar(le)] la voz a alguien

DIC MM RAE RAE MM RAE RAE RAE MM MM

MM ahuecar la voz

RAE ajustar [cuentas, las cuentas] ajustar [cuentas, las cuentas]

LARBI ahuecar la voz

GDE

ajustar(le) las cuentas a alguien alabar alguien sus agujas alborotar el cortijo alzar [levantar] el gallo

ajustarle a uno las cuentas

ajustarle a alguien las cuentas

alzar el gallo

[alzar, levantar] a alguien MM sobre el pavs andar con [llevar] la(s) RAE cruz (cruces) a cuesta(s) andar [circular, correr, ir, MM pasar] (algo) de boca en boca andar alguien de boca en MM boca

[alzar, levantar] la [alzar, levantar] la voz voz alzar(le) [alzar(le) [levantar(le)] la voz [levantar(le)] la voz a alguien a alguien alzar a alguien sobre [alzar, levantar] a el pavs alguien sobre el pavs andar con la(s) cruz (llevar la cruz a (cruces) a cuestas) cuesta(s) andar (algo) de boca andar de boca en andar de boca en en boca boca boca andar alguien de andar de boca en boca en boca boca (andar en bocas o andar en [la] boca de alguien) andar algo en coplas andar algo en coplas andar en coplas andar en lenguas estar sobre aviso estar sobre aviso andar con rodeos andarse por las mrgenes andarse por las ramas andar en lenguas andar [estar] sobre [aviso, el aviso] andar [estar] sobre [el aviso, aviso] andar en lenguas

alzar [levantar] la voz a alguien

andar algo en coplas andar en lenguas andar [estar] sobre [aviso, el aviso] andar [estar] sobre [el aviso, aviso] andarse [con rodeos, por las ramas] andarse [por las mrgenes, con rodeos, por las ramas] [andarse, irse] [por las ramas, por las mrgenes] andar(se) [ir(se), echar] por los cerros de beda anegarse [deshacerse] [en lgrimas, en llanto, en quejas, en suspiros]

MM MM RAE RAE MM RAE MM

andar [estar] sobre estar [ poner] sobre aviso aviso andar [estar] sobre aviso andar(se)con rodeos no andarse con rodeos

[andarse, irse] [por andarse por las andarse [irse] por las las ramas, por las ramas ramas mrgenes] Dtemtico irse por los cerros de echar [ irse] por los irse por los cerros de beda cerros de beda beda MM anegarse [o deshacerse alguien deshacerse en deshacerse] en en lgrimas lgrimas lgrimas

156

As locucins verbais nos dicionarios

EXPRESIN anegarse [deshacerse] [en llanto, en lgrimas, en quejas, en suspiros] anegarse [deshacerse] [en quejas, en lgrimas, en llanto, en suspiros] anegarse [deshacerse] [en suspiros, en lgrimas, en llanto, en quejas] anudrsele a alguien la voz anunciar [gritar, publicar, pregonar] a los cuatro vientos apearse por la cola

DIC MM

MM anegarse [o deshacerse] en llanto

RAE anegarse en llanto

LARBI anegarse en llanto

GDE

MM MM MM

anudrsele a alguien anudrsele a alguien anudrsele a uno la la voz la voz voz a los cuatro vientos gritar a los cuatro gritar algo a los (anunciar, vientos cuatro vientos publicar) apearse por la cola apearse por la cola apretar(le) los cordeles a alguien arrastrar por el suelo [o los suelos] una cosa o a una persona arrastrar a uno por los suelos asentar alguien bien asentar bien su baza su baza atar la lengua atar la lengua no atar ni desatar atar la lengua (en atar y en lengua) no atar ni desatar arrastrar a alguien por los suelos

apretar(le) los cordeles a RAE alguien arrastrar [poner, tirar] [por MM los suelos, por el fango] asentar alguien bien su baza asentir con la cabeza atar(le) la lengua a no atar ni desatar Atravesrsele [hacerse(le), ponrsele, tener] un nudo en la garganta a alguien bailar(le) [el agua, el delante] a alguien bailar(le) [el delante, el agua] a alguien bajar el diapasn bajar alguien el gallo bajar el tono RAE

MM RAE RAE

MM RAE MM MM MM

[hacerse(le)] un hacerse un nudo en atravesrsele atravesrsele la garganta de [ponrsele] a [hacerse(le]) a uno nudo a alguien en un nudo en la la garganta alguien alguien un nudo garganta en la garganta bailar el agua a bailar(le) [el agua, el bailarle a uno el bailarle a alguien el alguien delante] a alguien agua agua bailar(le) [el delante, el agua] a alguien subir [o bajar] el bajar el diapasn bajar [subir] el diapasn diapasn bajar el gallo bajar alguien el gallo bajar el tono bajar el tono bajar el tono bajar el tono

bajar(le?) [ la cresta, el copete, los humos] a alguien bajar(le) a alguien [el RAE copete, la cresta, los humos] bajar [agachar] las orejas RAE

bajar a alguien el copete bajar alguien las orejas

157

Pedro Mogorrn Huerta

EXPRESIN bajar(le) [los humos, la cresta, el copete] a alguien beber(le) las palabras a

DIC MM RAE

MM bajar los humos a alguien

RAE

LARBI

GDE bajarle a alguien los humos

bajarle a alguien los bajarle a uno los humos humos beber(le) las palabras a beber las palabras a alguien

[beber(se), sorber(se)] las MM palabras de alguien blasfemar [hablar, jurar, maldecir] como un carretero bramar como un toro MM l taurino

beber[se] las palabras de alguien jurar [o blasfemar, hablar [jurar] como maldecir, etc.] un carretero como un carretero buscar la boca a alguien

blasfemar como un hablar como un carretero carretero

buscar(le?) a alguien la MM boca buscar(le?) la boca a RAE alguien no caber(le) a alguien una MM cosa en el pecho caerse de risa MM

buscar a uno la boca

no carsele a alguien una MM cosa de la boca cagarse en la (puta) madre de cagarse en los muertos de alguien calentar(le) a alguien los RAE cascos calentar(le) [quebrar(le), MM quebrantar(le)] a alguien la cabeza calentar(le) a alguien las MM orejas callar como una puta [callar(se), cerrar] [el, su] MM pico [callar(se), cerrar] el pico MM callar [cerrar, coserse o guardar] la boca MM

buscar(le?) la boca a alguien no caberle a alguien no caber(le) a una cosa en el alguien una cosa pecho en el pecho caerse [ morirse] de caerse [partir(se)] de caerse de risa risa (inf.). partirse risa de risa no carsele a no carsele a no carsele a uno alguien una cosa alguien una cosa algo de la boca de la boca de la boca

calentar(le) a alguien romperse o calentar a alguien los cascos calentarse alguien los cascos los cascos calentarle a alguien calentar(le) quebrantarle calentarle a alguien la cabeza [quebrar(le), [romperle] a uno la la cabeza quebrantar(le)] a cabeza alguien la cabeza calentarle a alguien calentar a alguien calentar las orejas a calentar las orejas las orejas las orejas callar [callarse o callar,[cerrar] alguien callar [cerrar] el pico cerrar el pico cerrar] el pico el [su] pico callar [callarse o callar [cerrar] el pico cerrar] el pico callar [cerrar, callar, coserse la callar la boca coserse o guardar] boca la boca callar [cerrar, callar la boca coserse o guardar] la boca callar, [cerrar] callar [cerrar] el pico cerrar el pico alguien el [su] pico

[callar, coserse, guardar] MM la boca [callar(se),cerrar] [su, el] pico RAE

158

As locucins verbais nos dicionarios

EXPRESIN [callar(se),cerrar] [su, el] pico callarse [achantarse] alguien como un muerto callarse alguien como un muerto callarse alguien como un muerto cambiar [de disco, de rollo, de tema] cambiar [de rollo, de disco, de tema] [cambiar, mudar] de [el] tono cambiar [de tema, de disco, de rollo] cambiar [mudar] el [de] tono cantar alguien de plano cantar la gallina cantar la palinodia

DIC RAE MM MM MM LARBI JLGlez. MM JLGlez. MM MM MM MM

MM

RAE

LARBI

GDE

callar, [cerrar] callar [cerrar] el pico cerrar el pico alguien el [su] pico callarse alguien como un muerto callarse alguien como un muerto callarse alguien como un muerto cambiar de disco

[cambiar, mudar] de mudar alguien de [el] tono tono

mudar de tono cambiar de tema

cambiar [mudar] el [de] tono cantar de plano alguien cantar la gallina cantar la gallina cantar la palinodia corrientemente slo en la frase informal cantar [decir] las claras

mudar alguien de tono

mudar de tono

cantar la gallina cantar la palinodia

cantar la gallina a alguien MM

cantar [decir] las claras a MM alguien cantar [decir] las claras a RAE alguien cantar victoria MM cantarlas claras a alguien MM cantarlas claras alguien RAE

cantar victoria cantarlas claras

cantar [decir] las claras a alguien cantar victoria cantarlas claras alguien cantarle [leerle] a alguien la cartilla

cantar victoria cantarlas claras

cantar victoria

cantarle [leerle] a alguien RAE la cartilla cantar(le) [acusar(le) a alguien las cuarenta MM

cantar alguien las MM cuarenta cargar [echar] [las cabras, MM el mochuelo, el muerto] a alguien cargar [recargar] las tintas MM cargarle [echarle] [el muerto, el mochuelo, las cabras] a alguien

leerle [o, menos frec., cantarle] a alguien la cartilla cantar las cuarenta acusar, [cantar] a alguien las cuarenta cantar las cuarenta cantar alguien las cuarenta cargar [o echar] las cargar [echar] las cabras a alguien cabras a alguien recargar [cargar] las tintas

cantar [leerle] a uno Cantar [leer] a la cartilla alguien la cartilla cantar a uno las cuarenta cantarle a alguien las cuarenta

cargar con el mochuelo cargar las tintas cargar las tintas cargarle a alguien el muerto

159

Pedro Mogorrn Huerta

EXPRESIN

DIC

MM

RAE

LARBI

GDE

cascar [hablar] como [ms que] un sacamuelas cascar [hablar] ms que/ MM como un sacamuelas celebrar consejo LARBI cerrar(le) [cortar(le)] el MM paso a algo [cerrar, callar(se)] el pico MM [cerrar, callar(se)] el pico MM callar [cerrar, coserse o guardar] la boca MM

habla ms que un sacamuelas celebrar consejo cerrar el paso callar [callarse o cerrar] el pico callar [callarse o cerrar] el pico callar [cerrar, coserse o guardar] la boca cerrar [tapar] la boca a alguien cortar el paso a alguien callar [cerrar] el pico cerrar el pico

callar [ cerrar] alguien el [su] pico callar [ cerrar] callar [cerrar] el pico alguien el [su] pico cerrar [callar] la boca callar la boca

cerrar(le) [tapar] la boca a MM uno cerrar los ojos a algo MM

cerrar la boca a cerrar a uno la boca cerrarle alguien la alguien tapar la boca boca a uno cerrar los ojos a algo cerrar los ojos a algo cerrar los ojos a cerrar los labios

cerrar los labios [la boca] RAE cerrar(le) [sellar] los labios de [cerrar, callar(se)] [su, el] RAE pico [cerrar, callar(se)] [su, el] RAE pico chillar como [ms que] una rata chillar como un cerdo chillar [gritar] como un MM condenado chillar [gritar] como un histrico chillar [gritar] a garganta abierta chillar [gritar] como un loco chillar [gritar] como una verdulera chillar ms que [como] una rata circular [andar, correr, MM pasar] (algo) de boca en boca [circular, correr] la voz de MM cierta cosa [clamar, predicar] en el desierto MM sellar los labios de alguien

callar [cerrar] alguien callar [cerrar] el pico cerrar el pico el [su] pico callar [cerrar] alguien callar [cerrar] el pico cerrar el pico el [su] pico

como un condenado

andar (algo) de boca andar de boca en en boca boca

andar de boca en boca

circular [correr] la correr la voz que voz . correr la voz de cierta cosa clamar [predicar] en clamar en el desierto [clamar, predicar] en predicar en el el desierto el desierto desierto

160

As locucins verbais nos dicionarios

EXPRESIN clavar [plantar, poner] banderillas a uno [coger(le), agarrar(le), tomar(le)] la palabra a alguien coger [pillar] por banda coger [pillar] por banda [cogerse, agarrarse] a la palabra de alguien comer(le) la lengua el gato a alguien comerse las palabras comerse las palabras contar batallitas contar cuentos chinos [contar, decir, hablar] maravillas de [contar, decir] mil bienes de contar y no acabar contestar a la gallega

DIC LARBI

MM

RAE

LARBI clavar [plantar, poner] banderillas a uno cogerle a uno la palabra coger a uno por banda coger a uno por banda cogerle a uno la palabra

GDE

MM

MM MM MM

poner a alguien una banderilla [o un par de banderillas] de fuego [coger(le), coger la palabra agarrar(le), tomar(le)] la palabra a alguien coger [o pillar] por banda coger [o pillar] por coger [pillar] por banda banda agarrarse [cogerse] coger [tomar] la a la palabra de palabra

coger por banda

MM MM LARBI

comerse las palabras comerse las palabras cuentos chinos

comerse las palabras comerse las palabras

comerse las palabras comerse las palabras contar batallitas contar o decir maravillas

comerse las palabras comerse las palabras cuentos chinos

MM RAE MM Dtemtico

contar [o decir] maravillas de alguien o algo [contar, decir] mil bienes de (aparece como reenvo en alabar) andar (algo) de boca andar de ~ en ~ en boca correr la bola

decir mil bienes de

correr [andar, circular, MM pasar] (algo) de boca en boca correr la bola MM correr la cortina correr la cortina (ms vale) correr las lgrimas correr la voz correr la voz GDFHL MM MM MM RAE

andar de boca en boca

correr la bola (am. cuba, guat, hond) correr la cortina correr la cortina no con el sig. idiomtico)

correr la cortina

correr la cortina / invitacin a *callar o a no hablar de correr la voz correr la voz correr la voz [correr, circular] la correr la voz que voz de cierta cosa correr [o echar] un correr [echar] un correr [echar] un tupido velo sobre velo o un tupido ~ (tupido) velo algo sobre algo correr la voz que correr un tupido velo

[correr, circular] la voz de MM cierta cosa correr [echar] un (tpido) MM velo sobre

161

Pedro Mogorrn Huerta

EXPRESIN

DIC

MM

RAE

LARBI

GDE

cortar de vestir [un MM vestido, (un) traje(s)] a alguien cortar el hilo del discurso MM cortar(le) [cerrar] el paso a MM algo cortar(le) a alguien un RAE sayo cortar(le) (un) traje(s) MM [vestido?] a alguien cortar(le) (un) traje(s) a MM alguien cortar(le) [un vestido, (un) MM traje(s)] a alguien [coserse, callar, cerrar, MM guardar] la boca [coserse, callar, cerrar, guardar] la boca cumplir de palabra MM LBESSE

cortar el hilo del discurso cerrar el paso

cortar el hilo del discurso

cortar el hilo del discurso

cortar a alguien un ~ cortar a uno un sayo no aparece palabra cortar trajes cortar trajes cortar un traje a uno cortar un traje a uno cortar un vestido a uno callar [cerrar, coserse [callar] la coserse o guardar] boca la boca callar [cerrar, coserse o guardar] la boca

Os resultados xerais da localizacin desas formas nos dicionarios mencionados son os seguintes:
Dicionarios Entradas = 175 Porcentaxes DUE 90 514 % DRAE 82 452% LARBI 57 326% GDEBI 30 171%

Desas 175 LV, 90, que equivalen 51.4%, aparecen no DUE; 82, que representan o 45,2%, aparecen no DRAE; 57, que equivalen a un 33%, figuran no LARBI e 30, que equivalen 17,1%, aparecen no GDEBI.
200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0

175 90 82

57 LARBI

30 GDEBI

L.VERBAIS

DUE

DRAE

Os resultados desta comparacin mostran que a proporcin das LV que aparecen nos dicionarios consultados insuficiente no que respecta s dicionarios monolinges e altamente deficitaria nos bilinges. 162

As locucins verbais nos dicionarios

Podemos ou poderamos comprende-la ausencia nos dicionarios dalgunhas das locucins5: As que son demasiado orais, mesmo vulgares, anda que se empreguen de forma habitual: callarse como un muerto, callarse como una puta, cagarse en los muertos de. As que empezan a non ser comprendidas porque as referencias culturais e os costumes sociais estn a cambiar: contestar a la gallega, cascar [hablar] [como, ms que] un sacamuelas.

Pero non comprendmo-la ausencia de formas mis ca correntes, que poderamos considerar hoxe en da moi coecidas, estndar e empregadas por tdolos estratos sociais da poboacin espaola: no abrir el pico, asentir con la cabeza, cambiar de disco, calentarle a alguien la cabeza, etc. Esas limitacins na inclusin de formas nos dicionarios acoutaron o uso da lingua analizada e utilizada nos dicionarios, reducndoa a unha lingua chamada estndar que recolle as unidades lxicas e fraseolxicas mis frecuentes e compartidas pola maior parte dos usuarios. Este proceso e os criterios de seleccin deixaron de lado outras moitas expresins que posen, dentro do macromodelo diasistemtico6, unhas marcas caractersticas de grupos sociais, usos rexionais, xeracionais, frecuencias de uso, expresins en desuso, etc. Por exemplo: Modelo de marcaxe diasistemtico: Cadro 1
diastrtico diatpico diacrnico diaintegrativo dianormativo diaconnotativo diameditico diafsico diatextual diatcnico diafrecuencia estndar, culto, familiar, popular, coloquial, vulgar, argtico americanismos, dialectoloxa, rexionalismo arcaico, neoloxismo latn, argot correcto, incorrecto infantil, pexorativo, apreciativo oral, escrito formal, informal xornalstico, administrativo, literario linguaxe de especialidade raro, frecuente

Existe, daquela, frecuentemente, un desfase considerable entre o continuo e imparable proceso de remodelacin dos actos de comunicacin, constantemente obrigados a readaptarse, e o material que os lexicgrafos insiren nos dicionarios. As, por unha banda estn as UF da lingua clsica, a mido xa en desuso por pertenceren a un uso non xa doutras xeracins, senn tamn a unha concepcin diacrnica, e que, polo tanto, xa non son representativas dos usos e estados lingsticos que se van sucedendo. Pola outra,
5

Poderiamos comprendelo mais non o xustificamos, xa que estas ausencias dificultan a posibilidade de consulta, tanto para os usuarios que non coecen a expresin, como para os estudantes que desexan aprender un idioma, ou para os tradutores, que non atoparen esa UF ven dificultada a sa labor e enfrntanse a un problema de comprensin. Unha das descricins do modelo diasistemtico mis completa foi realizada por F. J. Haussmann, v. Blanco (2001: 52-53).

163

Pedro Mogorrn Huerta

atpase o uso presente da lingua, marcadamente innovador, que se ha de ir transformando e adaptando s constantes cambios que se producen na lingua polos usos xeracionais e as diferentes necesidades e realidades sociais, e que se plasma en novos vocbulos e expresins. Este desfase, que unha das deficiencias que nos propoemos paliar cos dicionarios electrnicos, moi patente nos dicionarios clsicos. Numerosas UF que aparecen nos dicionarios son as pegadas de pocas pasadas e xa non son representativas do estado vixente da lingua activa, xa que pertencen a un uso xeracional caduco, adoito diacrnico, a unha concepcin social e laboral diferente7. Esa falta de adecuacin conceptual ou composicional leva a que o falante empregue unidades fraseolxicas que lle presentan os seguintes problemas de comprensin e interpretacin. Emprganse fraseoloxismos con palabras que xa s se utilizan na lingua desas expresins. Ex.: o salir de naja o no decir (ni) oste ni moste o no decir (ni) oxte ni moxte o buscar pan de trastrigo Emprganse expresins que pertencen a outras realidades: vocabulario do campo, refrns meteorolxicos, mundo laboral obsoleto como por exemplo o relativo campo ou mundo do cabalo, que tiveron moita importancia noutras pocas pero que os usuarios da lingua xa non senten como propias, posto que non saben a que se refiren exactamente, dicir, descoecen o posible feito histrico no que se basean, etc. Ex: o cumplir con la parroquia (DUE): comulgar por Pascua. o costar un Potos (DUE): costar algo mucho dinero, referencia colonizacin espaola de Hispanoamrica. o colgarle a alguien el / un Sambenito / San-Benito (DUE): acusar injustamente a alguien. o de casta le viene al galgo el ser rabilargo (DUE): la cualidad de una persona le viene de familia. o poner a alguien a los pies de los caballos (DUE): desairar, humillar, maltratar. o pasar ms hambre que un maestro de escuela8.

Este fenmeno, dicir, o imparable proceso de remodelacin e utilizacin do vocabulario, das secuencias fixas empregadas na lingua activa, pdese apreciar anda

Segundo Rey-Debove (1971: 98): En Synchronie pure, cest dire dans linstant des contemporains de tous les ges compris entre 15 et 75 ans ont des changes rels. Mais une personne de 75 ans garde les habitudes de langage de sa jeunesse, correspondant un autre systme lexical, et qui persiste grce la mmoire et aux changes avec les personnes du mme ge. Une grande partie du vocabulaire actif de ses 15 ans (communication avec les personnes ges) lui ne fonctionne plus dans aucun change, faute dinterlocuteurs. Cest de cette manire que la langue perd dun ct ce quelle acquiert de lautre. 8 Esta coecida e empregada locucin non vn referenciada nos dicionarios que consultamos (DUE, DRAE, En. Larousse).

164

As locucins verbais nos dicionarios

cunha maior claridade se cadra nos grupos de expresins parasinnimas. (Ver cadro 2 e 3). No cadro 2: Cadro n 2
estar en Babia (DUE) estar en las Batuecas (DUE) estar en Beln (DUE) estar en la higuera (DUE) estar en el limbo (DUE) estar en la luna (DUE). estar en las nubes (DUE) mirar a las musaraas (DUE) mirar las telaraas (LARBI) estar en la parra

Pdense observar varias expresins que significan practicamente o mesmo se nos cinguimos s definicins que se dan nos dicionarios (DUE, DRAE): estar distrado, no enterarse de algo. Sen embargo, estas locucins non son empregadas indistintamente polas diferentes xeracins de usuarios que compoen a poboacin total activa que utiliza unha determinada lingua. As, sorprendentemente, segundo unha enquisa que levamos a cabo entre os nosos alumnos na Universidade de Alicante, as expresins estar en Babia/en las Batuecas, mesmo estar en Beln, as como mirar a las musaraas/a las telaraas xa non son comprendidas pola maiora dos estudantes de 20 anos. Por outra banda, existe xustamente o fenmeno inverso, dicir, que a lingua activa dunha determinada fase lingstica crea outras unidades que non aparecen nos dicionarios, que adoitan tardar bastante tempo en incorpora-las novas creacins ou adaptacins da lingua. Estes exclenas debido sa inestabilidade ou sa caducidade na lingua, xa que mltiples UF aparecen, son empregadas durante certo tempo (estar/ir de guateque) e posteriormente son substitudas por outras mis modernas (estar/ir de guerra, hacer la ruta (del bacalao); estar hasta el punto com9). Tamn verdade que noutras ocasins, os dicionarios, que como xa sinalamos anteriormente adoitan representar unha lingua estndar, non incorporan expresins que se manteen na lingua colectiva durante moito tempo debido a diferentes niveis de uso. Ese o caso de ser ms agarrado que un tango ou ser ms agarrado que un cataln, de uso corrente e que non aparecen nos dicionarios, mentres que ser ms agarrado que un chotis si que figura no DRAE. Outro exemplo representativo podera se-la serie de expresins parasinnimas de estar farto de algo ou de algun (ver cadro 3), que teen unha escasa repercusin nos dicionarios clsicos, que non inclen as expresins que se citan na segunda columna do cadro seguinte (estar hasta los huevos/hasta el coo/hasta los mismsimos/hasta el nabo, etc.) e que, sen embargo, teen unha gran representatividade na lingua activa da mocidade e dos non tan novos, as como, evidentemente, tampouco incorporan anda expresins recentes do tipo de estar hasta el punto com, que representan como os

Esta expresin sera un exemplo de moi recente aparicin na lingua activa. S co paso do tempo poderemos sabe-lo seu xito real na lingua.

165

Pedro Mogorrn Huerta

usuarios empregan a linguaxe activa nese imparable e continuo proceso de creacin e remodelacin das linguas. Cadro n 3
estar hasta el coco de (DUE) estar hasta los cojones de ( DUE) estar hasta la coronilla de (DUE) estar hasta el culo de (DUE) estar hasta el gollete de (RAE) estar hasta el gorro de (DUE) estar hasta el moo de (DUE) estar hasta las narices de (DUE) estar hasta la punta de los pelos (DUE) estar hasta los pelos de (DUE) estar hasta por encima de la cabeza de (DUE) estar hasta el coo de estar hasta el punto com de estar hasta los huevos de estar hasta los mismsismos de estar hasta el nabo de estar hasta los ovarios de estar hasta el pirri de estar hasta el pito de etc.

Sera conveniente, daquela, que os dicionarios incorporasen estas UF, xa que non estaren recollidas e tratadas neles, a sa escasa representatividade dificulta o coecemento de numerosas frmulas por parte de: - os usuarios dun idioma. - os estudantes que desexen aprender ese idioma. - os tradutores que non saben realmente cal das combinacins o equivalente real de traducin.

3. Informacin lexicogrfica
Unha vez demostrado o nmero limitado de LV que aparece nos dicionarios, pasaremos a analizar desde un punto de vista lexicogrfico a informacin presente nestas obras e que poda facilitar ou complicar a compresin, a localizacin e o correcto uso, tanto conceptual como gramatical, destas unidades. 3.1. Localizacin das UF nos dicionarios Xeralmente, para localizar unha LV / UF nos dicionarios hai que ter en conta que estarn definidas ou aparecern no artigo correspondente a unha das palabras que forman a expresin. Preferentemente, esta ser o substantivo da expresin ou calquera palabra usada como tal10, dicir, que a LV bajar alguien el gallo buscarase en gallo e andar en lenguas buscarase en lenguas. Anda que certo que a maiora dos dicionarios consultados segue estas pautas, observamos, en ocasins, e dependendo do dicionario, distintas pautas que poden s veces facilita-la localizacin das LV. Por exemplo: A LV cantar de plano aparece no DUE, no DRAE e no LARBI en cantar e non en plano, mentres que no DFDEA aparece en plano.

10

Un exemplo moi claro constiteo a LV cantarlas claras, que tamn atopamos coa forma cantar las claras. No primeiro caso, figura no artigo de cantar (xa que no caso de non haber posibilidade de inclur unha UF primeiro a partir do substantivo, despois do verbo, farase a partir do adxectivo). No segundo caso, cantar las claras figura no DUE en claras, xa que o artigo lle confire un valor de substantivo a claras.

166

As locucins verbais nos dicionarios

Cargar las tintas aparece no LARBI en tintas, facendo referencia a cargar e recargar; tamn aparece no artigo do verbo cargar pero xa non o atopamos en recargar. Cantar(le) las cuarenta a e comerse las palabras aparecen no LARBI en cantar, en cuarenta, en comer e en palabra. Sucede o mesmo con anegarse en llanto e arrastrar a uno por los suelos. A LV adorar el santo por la peana non aparece no DRAE nin no GDEBI, mais aparece en santo no DFDEA (tratar de agradar a una persona siendo amable y complaciente con otra ligada afectivamente a ella) e no LARBI (courtiser la mre pour avoir la fille). No DUE aparece como referencia en peana, que remite a adorar el santo por la peana, sen que apareza nin en adorar, nin en santo, polo que non hai definicin. Cantar la palinodia aparece no DRAE, no DFDEA e no LARBI en palinodia, cunha entrada como forma ou locucin, mentres que no DUE figura dentro dun artigo que hai que ler ata o final para atopala, xa que non vn caracterizada como locucin senn como frase informal.

Vimos de observa-los resultados das LV do noso estudio que aparecen nos distintos dicionarios analizados. Poderiamos pensar que os dicionarios van inclur aquelas que son mis correntes, as mis habituais, as mis coecidas pola poboacin, sen embargo, observamos que difcil atopar unha mesma LV que apareza vez nos 4 ou 5 dicionarios consultados. As, parece incomprensible que formas como cambiar de disco non aparezan no MM / DRAE, ou que cortar un traje a alguien non o faga no dicionario da RAE. Das 175 LV que analizamos detidamente, soamente coinciden en tdolos dicionarios coa mesma forma as seguintes LV: andarse por las ramas bailarle el agua a alguien bajar el tono bajar los humos a alguien calentar(le) las orejas a alguien cantar victoria cantar(le) la cartilla a alguien comerse las palabras

Se ben verdade que outras moitas LV coinciden case totalmente dun dicionario a outro, a consulta dos distintos dicionarios empregados fai aparecer mltiples variantes paradigmticas que non figuran en todas e cada unha das obras consultadas. Ex.: na primeira pxina da nosa lista de expresins analizadas aparece a LV abrir [el, su][alma, corazn, su pecho] a otra persona, que se poder empregar con calquera destas formas ou variantes paradigmticas: abrir el alma a otra persona, abrir su alma a otra persona, abrir el corazn a otra persona, abrir su corazn a otra persona, abrir el pecho a otra persona, abrir su pecho a otra persona. Con todo, se buscamos estas formas nos distintos dicionarios observamos que:

167

Pedro Mogorrn Huerta

No DUE aparecen soamente abrir su corazn y su pecho a otra persona. No DRAE aparecen abrir su alma con remisin a abrir su pecho e abrir su corazn aparece en corazn con remisin a abrir su pecho. no LARBI aparecen as formas abrir el corazn en abrir: ouvrir son coeur, e abrir su pecho en pecho: ouvrir son coeur. No GDEBI aparece abrir el corazn a alguien: ouvrir son coeur qqun. No DFDEA aparece abrir el alma una persona a otra e abrir el corazn y el pecho una persona a otra.

evidente que todas esas posibilidades deberan coecerse e figurar nos dicionarios para poder utilizarse en consultas lingsticas, pero supoen un gran labor de investigacin e de recompilacin e un gasto que as editoriais non estn dispostas a asumir. Volvendo s variantes paradigmticas, observamos dous tipos de LV na nosa listaxe. Aquelas que son invariables, que non presentan variacin cambiarmos algn dos seus elementos: afilar el pual, adorar el santo por la peana, buscar(le) la boca a alguien, cantar la gallina, comerse las palabras, cantar victoria, etc. Aquelas que si presentan variacin dalgn dos seus elementos: abrir [su alma, su corazn, su pecho] a otra persona, [coger, pillar] por banda a alguien.

Esta unha caracterstica moito mis frecuente do que se cree, xa que dun total de 1.113 LV dos actos do discurso que compoen o noso repertorio, atopamos variantes paradigmticas en 596 formas, isto , nun 53,5%.
1200 1000 800 600 400

1113

596

200 0 L. Verbais LV con variantes paradigmticas

Esta variacin pode afectar a tdolos compoentes das LV, podendo aparecer variantes paradigmticas: do verbo: [contar, decir, hablar] maravillas de, [calentar(le), quebrar(le), quebrantar(le), romper(le)] la cabeza a alguien, [agarrar(le), coger(le), tomar(le)] la palabra a alguien. do substantivo: (no) andarse [por las mrgenes, por rodeos], cortar(le) [un vestido, un traje, un sayo] a alguien. do determinante: andar sobre [aviso, el aviso] , cerrar [el, su pico] .

168

As locucins verbais nos dicionarios

s veces, as variantes paradigmticas poden mesmo ser de varios dos compoentes vez: [arrastrar, tirar] [por los suelos, por el fango] , [cargar(le), echar(le)] [el muerto, el mochuelo, las cabras] a alguien. Non tdolos dicionarios inclen variantes paradigmticas, ou tdalas variantes paradigmticas, nos casos onde outros si o fan, polo que se pode dar o caso de consultar un dicionario que non recolla unha ou varias variantes e pensar que esa UF non ten, cando outros dicionarios empregan outra forma. Ex.: O DRAE utiliza a forma andar con la(s) cruz / cruces a cuestas e o LARBI llevar la cruz a cuestas. O DRAE emprega a forma clamar en el desierto, o GDEBI a forma predicar en el desierto e o DUE e o LARBI utilizan [clamar, predicar] en el desierto.

Evidentemente, algunhas destas variantes paradigmticas sern empregadas con moita mis frecuencia ca outras polos usuarios da lingua activa e sera conveniente que tamn existise algunha informacin relativa sa frecuencia de uso. Hoxe por hoxe pdense por fin utiliza-los recursos das novas tecnoloxas e realizar buscas nas ferramentas creadas pola Real Academia de la Lengua Espaola chamadas CORDE (Corpus Diacrnico del Espaol) e CREA (Corpus de Referencia del Espaol Actual) as como nos buscadores que existen en Internet11. Combinando os dous realizamos unha busca para comprobar cal de entre tdalas LV parasinnimas de falar moito era a mis frecuente en francs e espaol, cos seguintes resultados.
LV
[cascar, hablar] como / ms que un sacamuelas dar(le) a la hmeda dar(le) a la sin hueso hablar como una cotorra hablar como un loro hablar como una chicharra hablar ms que siete [hablar, charlar] hasta por los codos hablar ms que una urraca Hablar mas que [treinta, siete] procuradores hablar por siete hablar por veinticinco [ser de, tener] la palabra fcil tener la lengua larga tener mucha lengua [tener la, ser de] palabra fcil

CORDE
4 0 7 7 4 0 2 68 (48 /20) 2 2 0 0 5 3 5 2

CREA
0 2 3 6 3 0 0 74 (62 /12) 0 0 0 0 3 3 1 3

11

Tdolos grandes idiomas e pases con recursos suficientes xa teen ferramentas deste tipo. Por ex.: FRANTEXT 150 millns de palabras para o idioma francs British National Corpus 100 millns de palabras en ingls Brown Corpus 100 millns de palabras en ingls americano. Cobuild 450 millns de palabras en ingls

169

Pedro Mogorrn Huerta

3.2. As definicins Unha vez localizadas as unidades buscadas, poderiamos tamn comproba-la similitude/diferenza das definicins que aparecen nos distintos dicionarios, xa que tamn verdade que as mis das veces atopamos definicins similares. Ex.: Abrir [su, el (alma, corazn, pecho)] a. No DUE atopamos para abrir su corazn: sincerarse con ella e para abrir su pecho: franquearse con ella; descubrirle algn secreto o intimidad. No DRAE, atopamos para abrir su alma unha remisin a abrir su pecho a otra persona; para abrir su corazn, outra remisin a abrir su pecho a otra persona e para abrir su pecho a otra persona: descubrirle o declararle su intimidad. No DFDEA lemos para abrir su alma: permitir(le) conocer sus pensamientos ntimos, hablndo(le) sinceramente.

Ou case similares. Ex.: Alzar [levantar] el gallo. No DUE: levantar la voz *insolente o agresivamente hablando con alguien. No DRAE: manifestar soberbia o arrogancia en la conversacin o en el trato. No DFDEA: hablar con arrogancia. Bailar(le) el agua a alguien. No DUE: tratar de serle grato *adulndole, halagndole, lisonjendole o dndole en todo la razn. No DRAE: adelantarse, por cario o adulacin, a hacer lo que supone que ha de serle grato. No DFDEA: halagar(le), o hacer o decir lo que ha de ser(le) grato.

Outras veces descubrimos definicins totalmente diferentes. Ex.: No abrir, descoser [despegar o desplegar] la boca: No DUE: no decir absolutamente nada. No DRAE: callar cuando se debera hablar. Bajar(le) los humos a: No DUE: humillarle. No DRAE: domar su altivez. No DFDEA: doblegar su orgullo o altivez.

3.3. Remisins Xa vimos anteriormente como s veces apareca un sistema de remisins que dificultaba a localizacin exacta das LV. O mesmo sucede coas definicins, xa que en moitas ocasins, cando existen variantes paradigmticas, para economizar espazo, os dicionarios s poen a definicin nunha das variantes paradigmticas, polo que os usuarios deben segui-las instrucins dadas por estas obras e volver consulta-las outras UF para atopa-lo significado exacto da secuencia fixa que se est a buscar.

170

As locucins verbais nos dicionarios

As, no DUE, cando buscmo-la expresin cerrar la boca a alguien debemos acudir sa variante tapar la boca a alguien, que nos indica entn o significado: hacer que no acuse, que no proteste, que no divulgue algo comprometedor que sabe, etc., con ddivas, amenazas, etc.. Este sera o caso de numerosas locucins, como por exemplo: no decir alguien esta boca es ma e no descoser [despegar o desplegar] la boca, que remiten a no abrir la boca; de outras como coserse la boca, cerrar la boca, que no DRAE equivale a callar la boca. 1. fr. coloq. callar (|| no hablar). 2. fr. coloq. callar (|| cesar de hablar). 3. fr. coloq. callar (|| cesar de gritar, de llorar, de hacer ruido, etc.) e que no DUE equivale a estar *callado. No decir nada. Guardar un secreto. O cerrar [coserse o guardar] la boca. A LV correr las lgrimas, aparece no DUE no catlogo final de llorar como: correr las [o deshacerse en] lgrimas, pero buscando esa mesma LV en correr ou lgrimas non volvemos ter informacin respecto. s veces atopmo-la mesma forma nos dicionarios mais cun significado totalmente distinto, debido homonimia dalgunhas UF. Evidentemente, se existe un tratamento mis que deficitario no referido incorporacin das LV / UF nos dicionarios, estes tampouco van tratar sistematicamente todos e cada un dos significados que poidan te-las LV. Poemos como mostra un exemplo moi ilustrativo, trtase da forma aguzar los dientes, para a que atopmo-los significados seguintes: No DRAE: prevenirse o disponerse para comer, cuando est pronta o inmediata la comida. No DUE: non aparece. No DFDEA: non aparece. No GDFH de Larousse aparece e ademais atopamos todos estes significados: o prepararse la comida, o ansiar una cosa, o apropiarse indebidamente de una cosa que se administra o custodia, o murmurar, refunfuar, o enfrentarse a las dificultades de un asunto, o criticar a alguien. No LARBI atopamos outro novo significado, totalmente diferente: o Aguzarse los dientes: se faire la main, dicir, segundo o Dictionnaire des expressions et locutions figures: sexercer un travail rclamant de lhabilet manuelle. No GDEBI atopamos de novo este significado: o Aguzarse los dientes: se faire la main.

Obviamente, isto tradcese nun tratamento altamente deficitario das UF nos dicionarios, que produce grandes baleiros de informacin s posibles usuarios destas obras. Ademais, o significado atopado nos dicionarios bilinges presenta outro problema importante que por si s dara lugar a un detallado artigo: correcta a traducin, xa que en ningn dos dicionarios que empregamos para elabora-lo dicionario electrnico que estamos a preparar (pxina 4) atopamos ese significado? Trtase, polo tanto, dun erro? Existe ese

171

Pedro Mogorrn Huerta

significado pero non aparece en ningn dicionario? Para mis seguridade, verificmo-los seus posibles significados, remontndonos no tempo, na Enciclopedia universal ilustrada europeo-americana, volume 18, por ser esta un referente de peso, sen atopar ese significado. Por outra banda, tentamos recoller informacin referente a esta expresin preguntndolle a mltiples persoas, mais tampouco coecan ese significado. 3.4. Informacin diastrtica As mesmo, observamos outro desfasamento nos dicionarios relacionado coa clasificacin diasistemtica que afecta neste caso s marcaxes diastrticas, dicir, s niveis de lingua, e que ten moito que ver cos sistemas de clasificacin elaborados polos lexiclogos e lexicgrafos. A clasificacin tradicional presenta as seguintes posibilidades para os rexistros de lingua:
Diastrtico culto, literario, estndar, familiar, popular, coloquial, vulgar, argtico

A aplicacin destes valores para cualificar tdolos compoentes simples ou complexos dun dicionario un proceso complicado e adoito subxectivo. Existe demasiado frecuentemente unha gran confusin para decidir a que rexistro de lingua pertence este ou aquel compoente libre ou fixado. Anda que hai que recoecer que non aparecen case problemas cos chamados niveis altos, que poderiamos resumir como culto/literario (adorar el becerro de oro, adorar el santo por la peana, poner de oro y azul a alguien), ou estndar ((no) andarse con rodeos, comerse las palabras, abrir su [alma, corazn, pecho] a), pola contra, existe un gran dilema coas UF de nivel baixo ou subestndar da lingua: familiar, popular, coloquial e vulgar (cagarse en los muertos de, cambiar de disco/de rollo, cerrar el pico, cantar la palinodia). non estaren nitidamente definidos os rexistros de lingua deste nivel, como os anteriores, e sobre todo non existir unanimidade canto pertenza a un ou outro, dse con iso p aparicin da subxectividade hora de cataloga-las secuencias nun ou noutro nivel. As, o que para unha persoa familiar, para outras pode ser popular, ou o que para algun vulgar, pode non selo para outra persoa, etc. Ademais, non temos que esquece-lo carcter creativo, evolutivo e integrador das linguas, que a mido termina por integrar e facer sas numerosas creacins de grupos marxinais, sociais, xeracionais, etc. Desta forma, o que hoxe pode ser considerado como vulgar ou mesmo argtico, pode non selo dentro duns anos. Por exemplo, a LV cantarlas claras coloquial para o DRAE e para o DFDEA e familiar para o LARBI, mentras que o DUE e o GDEBI non dan informacin a ese respecto. Hai que considerar, daquela, que para eses dicionarios esa LV estndar? Queremos deixar claro que este fenmeno universal. Por exemplo, a LV francesa fermer sa boite pertence rexistro familiar no dicionario de expresins de Alain Rey e rexistro vulgar para o Larousse. A expresin en avoir sa claque argtica para o Grand Robert, popular para o Grand Larouse Encyclopdique e familiar para o Lexis. Para amosa-lo tratamento dado polos dicionario a este tipo de informacin, propoemos a continuacin dous cadros. No primeiro analizmo-lo tratamento diastrtico dado por cinco dicionarios (DUE, DRAE, DFDEA, LARBI, GDEBI) a algunhas LV. 172

As locucins verbais nos dicionarios

DUE
cantarlas claras sen cualificar poner a alguien como chupa de sen cualificar dmine lamer(le) el culo a alguien vulgar cantar la palinodia cantarle a alguien la cartilla

DRAE
coloquial coloquial

DFDEA
coloquial coloquial coloquial sen cualificar sen cualificar

LARBI
familiar figurado non aparece familiar sen cualificar

GDEBI
sen cualificar sen cualificar non aparece non aparece non aparece

vulgar / malsoante informal non aparece pouco frecuente coloquial

No segundo realizmo-lo mesmo exercicio, pero desta vez cunha serie de LV parasinnimas de falar moito en espaol, co DUE e o DRAE e cos dous dicionarios Larousse e Petit Robert para o francs. Neste caso, a primeira cruz de cada columna indica se a LV aparece ou non nestes dicionarios e a segunda cruz indica se estes dan informacin sobre o rexistro de lingua das LV.
LV
[cascar, hablar] como/ms que un sacamuelas dar(le) a la hmeda dar(le) a la sin hueso hablar como una cotorra hablar como un loro hablar como una chicharra hablar ms que siete [hablar, charlar] hasta por los codos hablar como un papagayo hablar mas que [treinta, siete] procuradores hablar ms que una urraca hablar por siete hablar por veinticinco [ser de, tener] la palabra fcil tener la lengua larga tener mucha lengua [tener la, ser de] palabra fcil

DUE
-+++---+----------

DRAE
-----+-+----------

LV
avoir bon bec avoir bien de la langue avoir la langue bien pendue avoir la langue pendante avoir la parole facile avoir une fameuse platine avoir une [fire, bonne] tapette etre bavard comme une pie etre bavard comme une pipelette etre bavard comme une concierge etre piqu par une aiguille de phono/gramophone [tre, parler] comme un moulin paroles [jaser, parler] comme une pie parler comme une machine coudre

L
-----++-----+--

PR
+-+-++++ ++------

Os resultados falan por si mesmos e son un reflexo fiel do escaso tratamento das unidades fraseolxicas, as como da escasa informacin diastrtica que ofrecen os dicionarios en xeral. Para previr este tipo de situacins equvocas para os falantes e, mis anda para os tradutores, pensamos que sera oportuno chegar a un acordo para evitar mis diverxencias no que respecta rexistro lingstico dos compoentes da lingua e reducilos niveis de rexistro. Dado que parece haber unanimidade para un nivel culto, deixariamos entn: 1. 2. 3. un nivel culto que incluira os valores literario e culto. un nivel estndar. un nivel que se podera chamar de rexistros baixos, substndar, etc. e que incluira os rexistros familiar, popular, coloquial e mesmo vulgar, anda que sera neste punto onde xurdiran, posiblemente, mis dbidas. 173

Pedro Mogorrn Huerta

4.

un nivel de vocabulario ou expresins argticas.

3.5. Informacin morfosintctica Ademais da falta de incorporacin das unidades fraseolxicas e do escaso tratamento dos rexistros lingsticos, cabera tamn facer referencia pouca informacin de carcter sintctico das unidades tratadas e a mala xestin ou presentacin da mesma. Os dicionarios deberan dar polo menos para as UF a mesma cantidade de informacin que para o resto das unidades non fixadas na lingua, para permitirlles s usuarios dispoer de toda a informacin morfosintctica precisa para utilizalas correctamente. As, por exemplo, a gran variedade estrutural de UF non vn tratada, xa que os dicionarios as incorporan de forma desordenada. Por outra banda, existen deficiencias na presentacin destas formas, como as que aprecia Santamara (2003: 48): indecisin na forma da expresin, aportando unha soa das variantes grficas sen que esta sexa sempre a mis usual (a boca jarro no canto de abocajarro). indecisin hora de lematiza-la expresin, que unhas veces aparece cun verbo co que se combina frecuentemente e outras sen forma verbal (de estampa / salir de estampa). inclusin das expresins con ou sen preposicins (en ayunas / ayunas).

Para cada UF / LV deberanse indicar tamn dunha maneira clara, para evitarlle posibles erros usuario, o tipo de obxecto, se humano (up = unha persoa), ou non humano (uc = unha cousa12) e o tipo de complemento. Non o mesmo dicir cerrar la boca que cerrar(le) la boca a alguien. Non o mesmo dicir hacer(le) cosquillas a alguien / Juan le hace cosquillas a Mara (tocndolle suavemente os puntos sensibles), que esta casa le hace cosquillas a Juan (gustarlle ou producirlle ilusin pensar nela), dicir: hacer(le) cosquillas a alguien algo. Non existe nos dicionarios que temos consultado un criterio uniforme hora de indica-lo posible suxeito e os complementos. Se volvemos emprega-lo exemplo da LV abrir [el su (alma, corazn pecho)] a otra persona, vmo-lo seguinte: DUE: abrir alguien su corazn a otra persona. DRAE: abrir alguien su corazn. Onde aparece unha remisin a abrir su pecho a alguien. LARBI: abrir el corazn = ouvrir son cur. GDEBI: abrir alguien el corazn a alguien = ouvrir son cur qqun.

Coa LV coger [agarrar] la palabra a alguien observamos: DUE: coger la palabra a alguien ou cogerse a la palabra de alguien. DRAE: non figura. LARBI: cogerle a uno la palabra GDEBI: non figura.

12

Poderase mesmo indicar cando o suxeito un animal. V. Santamara (2002: 65).

174

As locucins verbais nos dicionarios

Este segundo exemplo interesante, posto que nos amosa o importante que o tratamento completo dos posibles complementos cos seus rximes preposicionais completos xa que, como veremos no exemplo do DUE, existen diferentes posibilidades que non se poden usar indistintamente combinando ou cambiando as preposicins. Non se pode dicir con ese significado: coger(le) la palabra de alguien, no cogerse a la palabra de alguien. Por todo isto, sera desexable para os usuarios da lingua que estas UF figurasen nos dicionarios, tendo en conta a sa mxima extensin posible, con tdalas sas variantes, dicir, tendo en conta o rxime preposicional, as como indicando o carcter humano ou non dos suxeitos que as caracterizan.

4. Conclusin
Despois de analizar tdolos datos que empregamos para a elaboracin deste artigo, dedcese claramente que a pesar da importancia das unidades fraseolxicas nas linguas, o tratamento que lles dan os dicionarios, neste caso s LV (pero que se podera trasladar a calquera outro tipo de UF), moi incompleto desde o punto de vista cuantitativo das unidades incorporadas, as como desde o punto de vista cualitativo da informacin gramatical tratada. De feito, comprobamos como: Os dicionarios inclen un nmero limitado de LV e as sas definicins non sempre coinciden. Este nmero moi reducido nos dicionarios monolinges e excesivamente escaso nos bilinges. Ademais, poucas LV coinciden en tdolos dicionarios consultados. Os dicionarios non empregan criterios homoxneos de inclusin das LV, posto que as inclen de forma arbitraria sen ningn criterio prioritario, como a frecuencia de uso, rexistros lingsticos, etc., ags o da competencia lxica dos especialistas que elaboran os dicionarios. Non existe tampouco ningn criterio homoxneo de tratamento das variantes paradigmticas dun dicionario a outro, as como tampouco do tipo de suxeito ou da informacin relativa mxima extensin posible das LV, indicando os seus posibles complementos.

5. Bibliografa
[DFDEA] SECO, M., ANDRES, O. e RAMOS, G. (2004): Diccionario fraseolgico documentado del espaol actual. Aguilar lexicografa, Madrid. 21 [DRAE] REAL ACADEMIA ESPAOLA (1992 ): Diccionario de la Real Academia Espaola. Espasa-Calpe, Madrid. [Dtemtico] SEVILLA MUOZ, J. e CANTERA DE URBINA, J. (2004): Diccionario temtico de locuciones francesas con su correspondencia espaola. Gredos, Madrid. [DUE] MOLINER, M. (1977) (1988) (1999): Diccionario de uso del espaol, 2 tomos. Gredos, Madrid. [GDEBI] (2000): Gran diccionario Espasa espaol-francs / franais-espagnol. Espasa, Madrid.

175

Pedro Mogorrn Huerta

[LARBI] GARCA-PELAYO, R. e TESTAS, J. (1993): Larousse moderno franaisespagnol, espaol-francs. Larousse, Paris. BLANCO ESCODA, X. (2001): Dictionnaires lectroniques et traduction automatique espagnol-franais en Langages 143,2001,49-70. Larousse, Paris. CORPAS PASTOR, G. (1996): Manual de fraseologa espaola. Gredos, Madrid. DUBOIS, J. (1994): Larousse de la langue franaise, Lexis. Larousse. Paris. GARCA-PAGE, M. (2004): Locuciones verbales o locuciones adverbiales? en Studia Romanica Posnaniensia XXXI. Poznan. GONZLEZ, J. L. (1990): Dichos y proverbios populares. Edimat, Madrid. GONZLEZ REY, I. (2002): La phrasologie du franais. Presses Universitaires du Mirail, Toulouse. GROSS, G. (1996): Les expressions figes en franais: noms composs et autres locutions. Ophrys, Gap-Paris. GROSS, M. (1982): Une classification des phrases figes du franais en Revue Qubecoise de Linguistique 11/2,1982,151-185. (1985): Sur les dterminants dans les expressions figes en Langages 79,1985,89117. Larousse, Paris. (1988): Les limites de la phrase fige en Langages 90,1988,7-22. Larousse, Paris. MEJRI, S. (1997): Le figement lexical. Descriptions linguistiques et structuration smantique. Publication de la facult des lettres de la Manouba. (2000): Figement et dnomination en Meta 45,2000,609-621. Presses de luniversit de Montral, Montral. MOGORRN HUERTA, P. (2002): La expresividad en las locuciones verbales en francs y en espaol. Publicaciones Universidad de Alicante, Alicante. (2004): Los diccionarios electrnicos fraseolgicos, perspectivas para la lengua y la traduccin en Estudios de lingstica de la Universidad de Alicante 12,2004,381-400. Cifuentes, J.L. e Azorn, D. (eds.), Universidad de Alicante. REY, A. e CHANTREAU, S. (1979): Dictionnaire des expressions et locutions figures. Larousse, Paris. REY, A. e REY-DEBOVE, J. (dir.) (1990): Le Petit Robert 1. Dictionnaire alphabtique et analogique de la langue franaise. Socit du nouveau Littr, Paris. REY, A. (1992): La terminologie. Noms et notions. Presses Universitaires de France, Paris. RUIZ GURILLO, L. (1997): Aspectos de fraseologa espaola. en Anejo XXIV de Cuadernos de Filologa. Universitat de Valncia, Valncia. SANTAMARA PREZ, I. (2003): La fraseologa espaola en el diccionario bilinge. Publicaciones Universidad de Alicante, Alicante. SCHAPIRA, CH. (1999): Les strotypes en franais: proverbes et autres formules. Collection lessentiel franais. Ophrys, Paris.. VV.AA. (1915): Enciclopedia universal ilustrada europeo-americana,Tomo 18. EspasaCalpe, Madrid. ZULUAGA, A. (1980): Introduccin al estudio de las expresiones fijas. Studia romanica 10, Verlag Peter Lang, Frankfurt.

176

Cadernos de Fraseoloxa Galega 7,2005,177-190

Notas para unha anlise comparativa das nocins de restricin lxica e colocacin
Eva Mara Muiz lvarez
Universidade de Santiago de Compostela As novas achegas sobre lexicoloxa recoecen a existencia de leis que regulan a combinatoria lxica das linguas e, implicitamente, falan dunha dimensin da sintaxe que vai mis al das descricins xerais que recollen as gramticas e que configura un nivel de restricin lingstica ignorado ata hai ben pouco. No afondamento desta restricin xorden das nocins que artellan as actuais teoras lexicolxicas do casteln: a colocacin e a restricin lxica, que estas pxinas pretenden revisar dun xeito comparativo. Palabras clave: lexicoloxa, combinatoria lxica, colocacin, restricin lxica. The new advantages on lexicology recognize rules in the lexical combinations and, implicitly, state a syntactic level lower than the general descriptions registered in grammars, ignored until today. In the study of this syntactic restriction, there are two notions that support the present lexicological theories on Spanish: collocation and lexical restriction. This paper intends to review both of these notions comparatively. Key words: lexicology, lexical combination, collocation, lexical restriction.

A investigacin lexicolxica actual mostra un interese crecente pola combinatoria. Vencido o mito da asistematicidade do lxico, cada vez son mis os autores que se achegan a este eido lingstico como a unha terra en barbeito da que se agardan grandes froitos. Nesta ruptura, as nocins de restricin lxica e colocacin constiten importantes ferramentas de traballo que cmpre diferenciar.

1. O concepto de restricin lxica


Pdese dicir que a nocin de restricin lxica un concepto do trinque na historiografa lexicolxica hispnica. Debe o seu nacemento a Ignacio Bosque e a sa aplicacin lexicografa deu lugar a Redes. Diccionario combinatorio del espaol contemporneo (en diante Redes).

177

Eva Mara Muiz lvarez

Na presentacin dos principios tericos que fundamentan o dicionario Redes (Bosque 2001a, 2001b, 2003 e 2004), o autor explica que en contra do que se adoita reiterar as combinacins como perspectiva halagea, conocer sobradamente, ignorancia supina ou prohibir terminantemente non presentan unha relacin exclusiva entre lexemas. A revisin do corpus evidencia que, por exemplo, o adxectivo supino aparece combinado con ignorancia, pero tamn con incompetencia, inutilidad, necedad, desconocimiento, estupidez, ridiculez, imbecilidad, hipocresa, irresponsabilidad, egosmo, cinismo e algns substantivos mis, semanticamente prximos (2001: 16). En consecuencia, o autor defende que a restricin lxica do predicado non se reduce a unha serie de unidades desvencelladas entre si, senn que os predicados seleccionan clases lxicas mis ou menos extensas. Vexamos, por exemplo, a entrada que propn Redes para o predicado HALAGEO:
halageo adj. Aparece generalmente modificado por cuantificadores de grado (poco, nada, bastante). Se combina con... A SUSTANTIVOS QUE DESIGNAN EL FUTURO, AS COMO CIERTAS ESTIMACIONES QUE SE HACEN SOBRE L: 1 futuro ++: Un anlisis de la situacin jurdica (...) demuestra que su futuro no es muy halageo. SEM031096 2 destino +: ...el eterno retorno de los que huyen de la pobreza en busca de un destino ms halageo. EME170896 3 expectativa +: Adems, las expectativas de futuro son halageas, ya que cada vez nacen ms... EME131096 4 previsin + [...] 5 pronstico [...] 6 augurio [...] 7 devenir [...] 8 prediccin [...] 9 perspectiva [...] 10 trazado - [...] 11 bienaventuranza - [...]
SUSTANTIVOS QUE DESIGNAN DATOS, RESULTADOS Y OTROS INDICADORES ANLOGOS. TAMBIN CON OTROS QUE EXPRESAN EL RESULTADO, GENERALMENTE CUANTIFICABLE, DEL PROCESO DE OBTENERLOS: 12 dato ++: El dato me pareci de lo ms halageo. ABC150193 13 cifra +: Mientras tanto (... enva cifras halageas, notificaciones en las que se habla del incremento... DLA281097 [...] 14 resultado

+: ...lleg a Santander armado con los halageos resultados que han logrado las pelculas espaolas [...] 15 diagnstico [...] 16 plan [...] 17 sondeo [...] 18 balance [...] 19 tasa [...] 20 estadstica [...] 21 parte [...] 22 encuesta [...] 23 detalle - [...] 24 radiografa - [...] 25 comportamiento - [...] 26 crecimiento - [...] 27 ejercicio - [...] 28 cota - [...] 29 cotejo - [...] 30 indicador - [...] 31 versin - [...] C SUSTANTIVOS QUE DESIGNAN PERODOS O LMITES TEMPORALES: 32 presente: ...las mismas palabras que remiten a un futuro dorado (incomprobable) y a un presente halageo (verdad a medias)... EME200295 33 ao [...] 34 comienzo [...] 35 momento -[...] D SUSTANTIVOS QUE DESIGNAN DIVERSOS TIPOS DE TEXTOS O MENSAJES, DE CONTENIDO DESCRIPTIVO O EXPOSITIVO: 36 declaracin ....hay una serie de halageas declaraciones de poltica exterior EPD240997 37 noticia [...] 38 mensaje [...] 39 comentario [...] 40 argumento - [...] 41 propuesta [...] 42 libro - [...] 43 acepcin [...] 44 llamada - [...] E SUSTANTIVOS QUE DESIGNAN LO QUE SE PRESENTA A LA VISTA, AS COMO DIVERSOS ESTADOS DE COSAS, GENERALMENTE PRESENTES, QUE SE DESCRIBEN O SE VALORAN: 45 panorama: En este sentido, el panorama del mercado de transgnicos no es halageo.POS180699 46 situacin + [...] 47 imagen [...] 48 cuadro [...] 49 realidad [...] 50 paisaje - [...] 51 entorno - [...] 52 hecho - [...] 53 ilusin - [...] 54 visin [...]. F OTROS SUSTANTIVOS; POSIBLES USOS ESTILSTICOS: Vase tambin: esperanzador, favorable, propicio.

178

Notas para unha anlise comparativa das nocins de restricin lxica e colocacin

De fondo, o concepto de restricin lxica presupn unha relacin entre a intensin (o significado) e a extensin (o mbito de aplicacin) dunha voz e a enunciacin das clases lxicas constite unha tentativa de describi-la informacin extensional dos predicados por medio de trazos intensionais. Bosque asegura que as clases lxicas de Redes proporcionan informacin extensional, constituda polas listas lxicas numeradas, e informacin intensional, achegada polos trazos semnticos dos descritores das clases lxicas. Evidentemente, non viable elaborar unha relacin de tdalas combinacins lxicas posibles de cada predicado e, no caso de que a tcnica chegase a permitir construla, tal relacin carecera de valor lingstico. Por exemplo, o verbo escalar, no sentido de acceder a, combnase con substantivos que designan lugares altos (muro, castillo, rascacielos, montaa, acantilado...), pero a lista das voces do casteln que designan este tipo de localizacins non pertence coecemento da lingua, senn coecemento do mundo. Pola contra, neste mesmo sentido, o verbo escalar coaparece con unidades como posicin, puesto, nivel, cargo e algunhas outras que constiten parte da extensin de escalar e que non poden ser deducidas da intensin do verbo coa axuda do noso coecemento extralingstico. Por suposto, o feito de que unha serie de unidades lxicas se combinen con outras non as converte en clase: cmpre que exista entre elas un vnculo semntico, un trazo que permita integralas como membros dun mesmo paradigma. No caso do predicado escalar, o dicionario Redes recoece a existencia dunha propiedade intensional comn a tdolos elementos da segunda lista e, as, define a clase lxica dos sustantivos que denotan lugar que se ocupa, frecuentemente en una escala social o profesional. Segundo Bosque (2004: C), as listas lxicas que conforman unha clase posen catro propiedades fundamentais: a) Non se obteen do coecemento da realidade, senn da anlise do idioma. b) Non se dilatan indefinidamente, polo que poden ser descritas, restrinxidas e caracterizadas adecuadamente. c) Non se deducen directamente da definicin da palabra; dicir, non proceden da informacin denotativa ou da intensin dos conceptos. d) Deben ser aprendidas especificamente polo que adquire o idioma como primeira ou segunda lingua. Na opinin do autor, os estudos anteriores describen esta seleccin mediante uns poucos trazos nominais (humano, animado, continuo...), sen dar conta do conxunto de entidades restrinxido polo predicado con moita precisin. A nocin de restricin lxica e a de clase lxica dependente dela procura unha ampliacin das devanditas aproximacins, acadando unha descricin mis exacta da combinatoria lxica do predicado. Noutras palabras, as clases lxicas xorden para describir sistematicamente a seleccin lxica dos predicados (de individuos ou de eventos) sobre os seus argumentos (externos ou internos). Se a clase delimita as condicins dun argumento externo, entndese que o lema se predica dos formantes da clase; as, por exemplo, halageo predcase dos sustantivos que designan futuro (futuro, expectativa, destino, 179

Eva Mara Muiz lvarez

previsin...). En cambio, se a clase define as condicins dun argumento interno, dbese entender que o lema selecciona como argumento os compoentes da clase lxica; por exemplo, o predicado escalar selecciona como argumento sustantivos que denotan lugar que se ocupa (posicin, puesto, nivel, cargo...). As restricins lxicas que permiten acoutar unha clase lxica poden ter diversa natureza: a) Condicins aspectuais. Redes ten en conta que a informacin aspectual lxica tamn pode ser seleccionadora e, as, por exemplo, indica que o adverbio indefectiblemente se predica de verbos que denotan iteracin, reincidencia o copia como repetir ou reproducir.

b) Condicins semnticas. o caso mis habitual. Por exemplo, Redes rexistra que o adxectivo enrevesado se predica de sustantivos que denotan anlisis, justificacin o exposicin razonada de algo como explicacin, anlisis, interpretacin ou conclusin. c) Condicins discursivas. Segundo Bosque (2004: CXXXII e segs.), s veces os paradigmas lingsticos poden ser ampliados mediante unha operacin atributiva implcita, de xeito que determinados elementos que a priori carecen das propiedades intensionais necesarias para formaren parte dunha clase son includos no paradigma e, polo tanto, son interpretados discursivamente como se fosen membros dese paradigma. O autor ilustra o fenmeno coa entrada do predicado bordear, na que se recoece unha clase semntica formada polos sustantivos que designan lmites, contornos y otros espacios longitudinales (como frontera, orilla, lmite...). Esta clase adoita ampliarse discursivamente s sustantivos que designan etapas vitales que se tienen por limtrofes (ancianidad, jubilacin...); dicir, elementos lxicos que poden interpretarse como membros do paradigma, anda que non pertenzan a el dende un punto de vista semntico, xa que carecen das propiedades intensionais definitorias da clase (non denotan lmites) (cf. Bosque 2004: CXVIII-CXIX).

2. O concepto de colocacin
Como coecido, o termo colocacin emprgase para designar combinacins lxicas como trabar conversacin, vago redomado, discutir acaloradamente, llevarse un disgusto ou bandada de pjaros. A introducin deste concepto na lingstica hispnica serodia, pero foi recibido con interese notable por parte da comunidade investigadora. A pesar da gran cantidade de estudos sobre colocacins publicados nos ltimos anos, os autores discrepan anda en puntos esenciais como son as caractersticas substantivas das colocacins ou o lugar que lles corresponde no mapa das disciplinas lingsticas. Por iso, sen pretender solucionar definitivamente estes amplos problemas, defino brevemente a idea de colocacin coa que traballo e as sas semellanzas e diferenzas respecto das principais concepcins vixentes 1 : entendo por colocacin unha combinacin
1

As devanditas concepcins estn recollidas en Aguilar-Amat (1993), Alonso (1993 e 2002), Corpas (1997 e 2001), rsula (1992 e 1994), Koike (2001) e Wotjak (1992, 1996, 1998a e 1998b), principalmente.

180

Notas para unha anlise comparativa das nocins de restricin lxica e colocacin

sintagmtica de das unidades lxicas tales que, no proceso de producin lingstica, unha delas (a base), esixe ou prefire outra (o colocativo) para expresar algn dos seus significados tpicos 2 . En consecuencia, penso que a nocin de colocacin se encontra estreitamente vinculada sntese lingstica, posto que s no acto elocutivo cando xorden preguntas do tipo de que se fai coa ayuda? (se presta, se recibe...) ou que pasa coa desconfianza? (reina, se confirma...): o falante busca os colocativos movido pola conciencia de que existe unha palabra especfica para o que pretende expresar. O mbito desa particular seleccin lxica o obxecto de estudo propio da investigacin colocacional. Dende esta ptica de producin, as colocacins son sempre combinacins orientadas, composicionais, tpicas e restrinxidas. Vexamos estas propiedades separadamente: a) As colocacins son expresins orientadas, porque a seleccin lxica exercida sempre dende a base colocativo, sen que estes papeis se poidan intercambiar. Por exemplo, na combinacin prestar ayuda, o substantivo ayuda o que forza a seleccin lxica do verbo; mentres que en sentido inverso, do verbo substantivo, a relacin pose natureza valencial, non colocacional 3 . b) Son composicionais, xa que os seus formantes manteen entre si unha relacin conceptual, fronte s expresins fraseolxicas, que constiten unha unidade semntica. Os procesos de metaforizacin ou desemantizacin do colocativo, lonxe de comportar unha proba da semiidiomaticidade da colocacin (Corpas 1997, Koike 2001 e Alonso 1993 e 2002, entre outros), poden explicarse como parte do proceso de composicionalidade semntica no que os formantes se xuntan e se axustan (taylor, na terminoloxa de Allerton 1984) para dar lugar significado do todo. Como exemplo, na colocacin sofocar una rebelin prodcese un intercambio de informacin semntica entre o verbo e o substantivo que fai intelixente e intelixible a expresin: dunha banda, rebelin adquire certa similitude cun incendio (polo seu ardor, a sa rpida extensin, a irrupcin repentina...) grazas significado do verbo que o acompaa; e, doutra banda, o verbo sofocar xntase e axstase substantivo trabando unha relacin de sinonimia contextual con verbos como reprimir ou dominar: las rebeliones se apagan do mesmo xeito que se sofocan los incendios. c) A seleccin que leva a cabo a base sobre o colocativo pose carcter lxico-semntico: semntico porque busca a expresin dun determinado significado, e dobremente lxico, na medida en que a preexistencia da base lxica condiciona e mesmo, nalgns casos, determina a eleccin dunha determinada unidade lxica como colocativo (Alonso 2002). A modo de ilustracin, podemos observa-la diferente seleccin lxica que exercen os substantivos relacin e conversacin: mentres que las relaciones se guardan e se mantienen, las conversaciones se mantienen pero non *se guardan. Percbese, polo

2 3

Para profundar nesta concepcin das colocacins pode consultarse Muiz (2004). No seguinte apartado teremos ocasin de falar desta diferenza mis polo mido.

181

Eva Mara Muiz lvarez

tanto, que os colocativos son elixidos en funcin dun determinado significado que se desexa expresar (nos exemplos propostos, ter, soster) e da preferencia ou condicin que determine a base lxica. d) Por ltimo, as colocacins son expresins tpicas, nun sentido prximo s presupostos cognitivos, de xeito que o significado que se pretende expresar constite un proceso ou unha calidade tpica da base (ou, mellor, da realidade expresada pola base). Seguindo co substantivo anterior, son combinacins tpicas provocar una rebelin, incitar a la rebelin, estallar una rebelin, concluir una rebelin ou aplacar una rebelin, fronte a combinacins como imaginar una rebelin, describir una rebelin ou desear una rebelin, nas que o vnculo substantivo-verbal atpico 4 .

3. Colocacin e restricin lxica


Unha vez presentados exiguamente os conceptos de colocacin e clase lxica, afronto a sa anlise comparativa, que ten por finalidade delimita-lo mbito de aplicacin propio de cada unha destas ideas. A presentacin contrastiva faise tanto mis necesaria canto que gran parte da bibliografa fala das colocacins dende unha ptica puramente formal (como mera coaparicin ou como coaparicin frecuente) ou sobre todo no contexto da lingstica hispnica- identifcaas coas implicacins lxicas de Coseriu (1967). Como esperable, non se trata dunha anlise exhaustiva, senn que se procura diferencia-lo mbito de aplicacin de cada concepto e a sa utilidade na descricin lexicogrfica, anda que grosso modo. 3.1. O mbito de aplicacin Coido que nos estudos sobre combinatoria lxica de Bosque subxace a identidade entre colocacin e implicacin lxica, e iso explica que considere a colocacin como un caso extremo da determinacin semntica que os predicados exercen sobre os seus argumentos e, xa que logo, rexeite a natureza binaria e lxica do vnculo colocacional para defender unha ligazn semntica de un a moitos (do predicado a tdalas realizacins posibles dos argumentos). Como consta no primeiro apartado, Bosque observa que, contra o que se afirma decote, as colocacins como enemigo acrrimo, ignorancia supina ou llover torrencialmente coaparecen con frecuencia, pero non posen unha relacin exclusiva. En consecuencia, o autor defende que a restricin lxica do predicado non se reduce a unha serie de unidades desvencelladas entre si, senn que os predicados seleccionan clases lxicas mis ou menos extensas. Dende a ptica de Redes, as colocacins son manifestacins concretas da clase lxica que restrinxe o predicado e, por iso, Bosque prefire describi-la combinatoria lxica cunha orientacin do predicado argumento, dicir, na

rsula (1992) foi o primeiro en falar da tipicidade no contexto dos estudos colocacionais, adaptando a teora de Rosch (1975). Posteriormente (rsula 1994), identifica as colocacins cos virtuemas de Pottier (1964) en tanto que combinacins tpicas. Nunha lia prxima, Wotjak (1992: 121) recupera a nocin de halo de Pottier (1975) e indica que o halo de "predicaciones admisibles para un determinado sustantivo se ve determinado por nuestro conocimiento procesual predicador y se nutre del conocimiento enciclopdico adquirido".

182

Notas para unha anlise comparativa das nocins de restricin lxica e colocacin

terminoloxa de Hausmann (1979), do colocativo cara base. Deste xeito, cuestinase a adecuacin e a utilidade do concepto de colocacin na descricin da combinatoria lxica. Cadro conforme con Bosque en que as colocacins non son combinacins exclusivas, como acabo de expor, tanto se con esa exclusividade nos referimos a que o colocativo se combina unicamente coa base (como en enemigo acrrimo); como se falamos da adquisicin dun significado novo por parte do colocativo en presenza dunha determinada (e nica) base lxica (como en caf solo). Pese a isto, o feito de que a colocacin non se sostea sobre unha relacin semntica exclusiva non bice para afirma-lo carcter lxico e binario das colocacins (Bosque 2001a: 17 e 2004: CLII)5 . Para a mia idea, as clases lxicas non poden dar conta de toda a combinatoria do lxico, porque existen condicins combinatorias que van mis al das posibilidades descritivas das clases lxicas. Como vn reiterndose dende Halliday (1966), hai unha restricin contextual inexplicable en termos semnticos xa que algunhas combinacins lxicas, anda sendo posibles segundo as regras semnticas, estn bloqueadas pola tirana do uso (en palabras de Hausmann 1979). Hai que afirmar, polo tanto, que a seleccin lxica dos predicados pose lagoas ou descontinuidades 6 . Na descricin da extensin dos predicados lcito deduci-las clases lxicas a partir da combinatoria lxica documentada nos crpora, abstraendo os trazos semnticos que comparten; pero cmpre salientar que a enunciacin deses trazos semnticos non equivale descricin da combinatoria lxica do lema, precisamente pola constatacin de irregularidades nos paradigmas: a inducin dos trazos semnticos s bases lxicas d como resultado as combinacins posibles, pero non permite discriminar cales destas resultan naturais a odos nativos. Por exemplo, as combinacins pasin irrefrenable, atraccin irrefrenable, amor irrefrenable, aficin irrefrenable, inters irrefrenable... permiten falar dunha clase lxica que Redes formula como sustantivos que designan otras sensaciones o sentimientos intensos o vehementes, muy frecuentemente de atraccin, estima o inclinacin afectiva hacia las personas o las cosas, pero isto non equivale a dicir que tdolos substantivos que designan sensacins ou sentimentos

A existencia de lagoas colocacionais como *gardar unha conversacin pon de manifesto a natureza lxica das colocacins. Esta constatacin leva a Alonso (2002: 69) a afirmar que a combinacin gran dolor unha colocacin porque as expresins *gran fiebre ou *gran hambre son imposibles. mia maneira de ver, anda que un colocativo se combine con tdalas bases semanticamente prximas, non deixa de estar seleccionado lexicamente por cada unha das bases; polo tanto, o feito de que un presunto colocativo se combine ou non con tdalas bases colocacionais semanticamente prximas unha cuestin allea determinacin de se existe ou non colocacin en cada combinacin particular. Para dicilo doutro xeito, a existencia de lagoas lxicas unha proba da natureza lxica do vnculo colocacional, pero non condicin imprescindible para poder etiquetar como colocacin unha combinacin lxica determinada. Canto s exemplos propostos por Alonso (2002), cmpre subliar que os seus estudos se cinguen casteln actual de Espaa e que se refiren exclusivamente s colocacins nas que o adxectivo adopta o significado de intenso. Por iso, entendo que a imposibilidade da combinacin non impide a existencia de gran hambre como denominacin histrica, na que o colocativo toma o contido de extenso. 6 De feito, Bosque (2001a: 39) recoece a existencia de lagoas na seleccin lxica cando indica que o predicado contraer selecciona a clase das enfermidades e, con todo, o resfriado non se contrae.

183

Eva Mara Muiz lvarez

intensos ou vehementes se combinen de feito co adxectivo irrefrenable e, as, temos *aprecio irrefrenable e *amistad irrefrenable, entre outras lagoas. Noutras palabras, en moitas ocasins o descritor de clase non permite predicir qu realizacins lxicas da clase se poden combinar co lema e qu combinacins son estraas uso comn da lingua. Por exemplo, a entrada de RESCINDIR delimita a clase dos sustantivos que denotan acuerdo o pacto, generalmente de ndole contractual, as como con otros que designan textos de carcter jurdico que suelen contener esos acuerdos e aparece ilustrada no Redes cos substantivos contrato, convenio, acuerdo, contrata, pliza, empleo, tratado, documento e licencia. As e todo, os substantivos pacto ou alianza, a pesar de responder s condicins semnticas sinaladas polo descritor de clase, non se combinan co verbo rescindir. En casos como estes, vese que os trazos semnticos que definen as clases lxicas abranguen un continuo extensional que s veces non totalmente coincidente coa combinatoria lxica do lema, salpicada de lagoas. En resumo, a extensin semntica e a combinatoria lxica non son conceptos sinnimos. Bosque admite a existencia de irregularidades no seo dos paradigmas restrinxidos, pero engade que tambin se perciben en las clases lxicas que son sensibles a comportamientos sintcticos homogneos no relacionados con las colocaciones, como son as diferenzas sintcticas entre ver e mirar. As mesmo, o autor tenta palia-lo problema mediante a inclusin de paradigmas representativos dos realizadores das clases lxicas (Bosque 2001b e 2004). Pero a inclusin dos paradigmas non soluciona completamente o problema, por das razns: pola exclusin dos colocativos mis abstractos e polas limitacins inevitables de todo corpus. En primeiro lugar, como indica Bosque (2001a: 15), o concepto de seleccin lxica presupn la naturaleza ms o menos abstracta de la seleccin semntica que realiza cada predicado, de forma que Redes prescinde dos colocativos que seleccionan clases lxicas demasiado amplas, dicir, que agrupan un nmero moi elevado de bases. o caso de lentamente, que determina un grupo de eventos tan abstracto (accins ou procesos), que a relacin de verbos que constite o paradigma demasiado longa para poder sistematizala. Posiblemente, o criterio vlido se se trata de describi-la restricin lxica (lase semntica) dos predicados; en cambio, dende o punto de vista da combinatoria lxica, non parece adecuado eliminar a priori os colocativos mis abstractos, posto que presentan un comportamento idntico respecto doutros colocativos mis concretos cos que, de feito, manteen relacins de sinonimia contextual. Por exemplo, se un falante, a propsito de ganas, desexa expresa-lo significado intenso, poder selecciona-los colocativos locas, tremendas, grandes, horribles, inmensas, verdaderas, irrefrenables... 7 Redes carece de bastantes destes colocativos porque, se ben restrinxen un tipo de entidades (no caso de grande, por exemplo, as mensurables), os trazos que determinan

Pode contrastarse a entrada de GANA(S) de Redes coa voz GANA do Diccionario de Colocaciones del Espaol (DiCE), que se encontra parcialmente publicado na rede: [http://www.dicesp.com ou http://www.colocacionesp.com].

184

Notas para unha anlise comparativa das nocins de restricin lxica e colocacin

estas clases resultan excesivamente abstractos e as listas de substantivos que os forman demasiado longas. Como se pode ver, os elementos lxicos como grande ou lentamente ocupan un lugar de pleno dereito entre os colocativos, porque responden s condicins lxico-semnticas contextuais, independentemente do grao de abstraccin do seu significado e das relacins combinatorias mis ou menos restrinxidas. Se prescindsemos dos colocativos mis abstractos, a descricin das relacins colocacionais quedara truncada, non s pola ausencia dunha gran cantidade de colocativos, senn porque moitos deles son seleccionados con preferencia sobre outros mis intensos, cos que manteen relacins de sinonimia contextual en virtude do fenmeno de confeccin semntica. Como coecido, a especializacin semntica xustifcase como un dos posibles efectos da interaccin contextual de varios elementos lxicos. meu xuzo, non se trata dun tipo de idiomaticidade, senn do proceso xeral de composicionalidade semntica, que lles permite s significados compoentes unirse ou confeccionarse en favor do significado global da secuencia. Contra o que supn Corpas (1997), a confeccin semntica (na sa terminoloxa, a especializacin semntica) non sempre produce unha maior abstraccin do significado do colocativo, senn que nos casos nos que este pose illadamente un significado xenrico (unha intensin feble), a confeccin leva concrecin do seu contido. Os colocativos abstractos (entre os que se contan os denominados verbos soporte) representan un caso extremo de confeccin semntica, xa que a xeneralidade do seu significado lles permite actuar como proformas lxicas, chegando a establecer relacins de sinonimia contextual con colocativos de grande intensin. As, para o significado de 'intenso', o substantivo ganas elixe os colocativos locas, grandes, horribles, inmensas, rabiosas... que pasan a ser sinnimos neste contexto lxico, independentemente da intensin que posan illadamente. En segundo lugar, a inclusin dos paradigmas lxicos non soluciona completamente o problema da descontinuidade das clases lxicas, porque non posible diferenciar cando a ausencia dunha base nun dos paradigmas significa a existencia dunha descontinuidade e cando se trata dunha ausencia motivada polas limitacins do corpus 8 . Por suposto, esperable que as ausencias que se poidan detectar correspondan a realizacins pouco frecuentes, de maneira que a sa falta non deforme demasiado a panormica xeral das posibilidades combinatorias dun determinado predicado; no entanto, dende o punto de vista do colocativo, estas mesmas ausencias poden revestir unha maior transcendencia. Por exemplo, se na entrada do verbo dar botamos en falta a base llave, a ausencia non supn un gran menoscabo para a entrada do verbo; pero para un falante que busque as combinacins posibles de llave, sen dbida se trata dunha falla salientable, posto que esta base apenas pode combinarse no sentido de 'accionar para pechar' con mis

Isto mesmo o que sinala Alonso (2002: 74-75) a propsito das posibilidades do contorno lexicogrfico na descricin das relacins colocacionais.

185

Eva Mara Muiz lvarez

colocativos que dar (fronte a *tomar la llave e *hacer la llave), echar (fronte a *tirar la llave) e pasar (fronte a *atravesar la llave) 9 . Posiblemente, a percepcin da descontinuidade leva a Bosque a introducir restricins lxicas que non constiten unha clase en sentido estrito. Son numerosas as clases de Redes que constiten un sumatorio de diversos elementos carentes do vnculo intensional imprescindible para formar unha clase. Vexamos algns exemplos:
redoblar [...] F LOS SUSTANTIVOS RESPONSABILIDAD Y COMPROMISO. quebradizo [...] B rumor). primar [...] E EL SUSTANTIVO DERECHO. TAMBIN CON OTROS QUE DESIGNAN VALORES DE LAS PERSONAS O LAS COSAS QUE SE TIENEN POR ASPIRACIONES NATURALES (representada por los sustantivos calidad, derecho, experiencia y competitividad). profesar [...] A
SUSTANTIVOS QUE DENOTAN CREENCIA RELIGIOSA. TAMBIN CON OTROS QUE DESIGNAN ALGUNOS DE SUS RASGOS O DE SUS MANIFESTACIONES (religin, fe, creencia, credo, culto, doctrina, EL SUSTANTIVO VOZ Y ALGUNAS DE SUS MANIFESTACIONES. TAMBIN CON OTROS QUE DESIGNAN LO QUE SE EXPRESA CON LA VOZ (representada por los sustantivos voz, palabra, lenguaje y

confesin, confesionalidad, islamismo, catolicismo, cristianismo, budismo, hinduismo, ortodoxia).

Como se pode apreciar nos fragmentos reproducidos, algunhas entradas contan con descritores que se refiren a elementos lxicos particulares (redoblar, quebradizo e primar) e, polo tanto, non se pode falar estritamente dunha clase, nin de que o descritor contea informacin intensional. Noutras entradas (quebradizo e primar) mestranse os trazos lxicos cos semnticos; ou mesmo se agrupan diferentes nocins semanticamente prximas (profesar) que se presentan como opcins alternativas, de xeito que as unidades lxicas que se agrupan baixo esta etiqueta non sempre comparten trazos semnticos. En suma, este tipo de agrupacins semnticas, lxicas ou lxico-semnticas non se poden considerar clases lxicas e, de feito, presentan parte das limitacins da nocin de restricin lxica na sa aplicacin descricin da combinatoria. Noutras palabras, o concepto de seleccin lxica un bo instrumento para a descricin da extensin dos predicados, pero non abondo para dar conta da combinatoria lxica deses mesmos predicados. Como consecuencia do exposto ata agora, podemos afirmar que a restricin lxica unha nocin de natureza semntica, que establece unha relacin de un (o lema) a moitos (os membros do paradigma descrito pola restricin) e, por conseguinte, caracterzase por unha orientacin valencial, do predicado argumento (ou do colocativo base). O seu poder descritivo abrangue os mbitos extensionais dos predicados, pero non pode dar conta da combinatoria lxica dos predicados. Pola sa banda, a colocacin un concepto de carcter lxico ou, mellor, lxico-semntico, que traba vnculos binarios entre a base colocacional (o argumento) e

De feito, Redes vese obrigado a inclur manualmente os colocativos xenricos -entre outros- nas entradas das bases, baixo pena de deixalas seriamente mancadas.

186

Notas para unha anlise comparativa das nocins de restricin lxica e colocacin

o colocativo (o predicado). O seu mbito de aplicacin estndese combinatoria lxica dos argumentos que responden a algn dos significados tpicos deses argumentos. esperable que as bases semanticamente prximas posan colocativos en comn, pero o uso pode establecer relacins de sinonimia contextual entre elementos que illadamente non eran equivalentes (verdadera, loca e grande, por exemplo, en combinacin con gana), ou ben pode bloquea-la conmutacin de unidades que illadamente poderan considerarse sinnimas (como fuerte e potente, por retomar un exemplo clsico). O vnculo colocacional idntico, tanto se o colocativo presenta unha combinatoria sistemtica, como se manifesta resistencia a coaparecer con algunha das bases semanticamente prximas. Ademais, este carcter lxico vese reforzado pola existencia dun patrn de sinnimos contextuais especficos de cada base e significado, que non sempre coincide co patrn colocacional das bases semanticamente prximas para ese mesmo significado, ben porque se amplen as posibilidades combinatorias, ben porque se restrinxan. En suma, introducir entre as colocacins combinacins completamente transparentes como ganas grandes, a nocin de seleccin lxica colocacional afstase da idea de implicacin lxica como prototipo colocacional (Aguilar-Amat 1993, Meluk 1995 10 e Garca-Page 2001), as como do tratamento das colocacins como un subtipo de restricin lxica (Bosque 2001a, 2001b, 2003 e 2004). 3.2. Utilidade dos conceptos na descricin lexicogrfica Segundo a proposta anterior, os mbitos de aplicacin dos conceptos de restricin lxica e colocacin superpense parcialmente. As, por exemplo, a combinacin entablar una conversacin pertence competencia descritiva de ambas nocins: o substantivo conversacin corresponde restricin semntica determinada polo verbo (substantivos que denotan comunicacin verbal entre das ou mis persoas); pero tamn o predicado entablar verbaliza un dos significados tpicos do substantivo ('comezar a existir'). Pdese dicir, polo tanto, que a combinacin entablar una conversacin debe figurar tanto nun dicionario de restricins lxicas como Redes como nun dicionario de colocacins como o DiCE. Cabera obxectar que a aplicacin destas nocins (as delimitadas) lexicografa d lugar a unha descricin redundante. Non obstante a evidente superposicin dos obxectos de aplicacin, coido que non hai tal redundancia. As nocins de restricin lxica e colocacin son complementarias. A direccionalidade inversa presta servizos diferentes descricin lexicogrfica e, en consecuencia, s usuarios das obras lexicogrficas: mentres o dicionario de restricins lxicas ten unha finalidade descodificadora, o dicionario de colocacins til na codificacin. Colocacin e restricin lxica responden a preguntas distintas. Un falante no acto de producin nunca se propor escribir catro ou cinco secuencias co verbo cumplir ou coa locucin a rajatabla (ags que estea sometido a algn tipo de tortura lingstica). Nestas
10

Meluk (1995) defende a existencia de catro tipos de colocacin, segundo a sorte de dependencia que mantn o colocativo respecto da base. Un destes catro tipos coincide coa implicacin lxica.

187

Eva Mara Muiz lvarez

circunstancias, as preguntas que os falantes formulan non son do tipo de con que se combina o verbo cumplir?, senn semellantes a que se fai coas normas?, que pasa coas normas?, como se di hacer lo que dicen las normas? ou como se di perder validez una norma? No mesmo sentido, un falante na circunstancia de interpretar unha secuencia non preguntar polas posibilidades combinatorias do argumento, senn polo sentido no que un predicado pode seleccionar ese argumento (que significa prestar na combinacin 'prestar ayuda'?). En conclusin, o concepto de restricin lxica til para a formulacin das condicins semnticas dos argumentos, pero non parece adecuado para a descricin da combinatoria lxica, dada a existencia de lagoas lxicas ou irregularidades nos paradigmas lxicos. Por esta razn, parece claro que paga a pena conserva-lo concepto de colocacin co fin de dar conta das relacins lxicas (non semnticas) entre unidades. A nocin de colocacin permite establecer relacins de sinonimia contextual entre unidades lxicas que illadamente carecen de vnculo semntico e, sobre todo, proporcionan un instrumento insubstituble na lexicoloxa e na lexicografa onomasiolxica, na que as clases lxicas carecen de pertinencia. Colocacin e restricin lxica constiten camios distintos para a investigacin da combinatoria lxica, porque parten de principios diferentes e procuran fins distintos. A colocacin sitase dende o punto de vista da codificacin e non dende a aprendizaxe da combinatoria semntica; mentres que a restricin lxica se identifica dende a ptica da descodificacin e pretende dar conta do significado do predicado e da combinatoria que del deriva. As concibidas, as nocins de restricin lxica e colocacin coinciden en manifesta-la existencia dunha restricin lxica non fraseolxica que regula a combinatoria entre predicados e argumentos. Implicitamente, negan a existencia da combinatoria lxica libre, rexeitan a idea de que a combinatoria fixa resulte manida, imitativa e vulgar e declaran a insuficiencia dunha descricin fraseolxica baseada exclusivamente nas tradicionais nocins de fixacin, idiomaticidade e frecuencia de coaparicin, que agrupan sen distincin feitos lingsticos sumamente heteroxneos.

4. Bibliografa
AGUILAR-AMAT CASTILLO, A. de (1993): Las colocaciones de nombre y adjetivo. Un paso hacia una teora lxico-semntica de la traduccin. Universitat Autnoma de Barcelona, Barcelona. ALLERTON, D. J. (1984): Three (or four) levels of word coocurrence restriction en Lingua 63,1984,17-40. ALONSO RAMOS, M. (1993): Las Funciones Lxicas en el Modelo Lexicogrfico de I. Meluk. Tese de doutoramento indita. Universidad Nacional de Educacin a Distancia, Madrid. (2002): Colocaciones y contorno de la definicin lexicogrfica en Lingstica Espaola Actual XXIV/1,2002,63-96.

188

Notas para unha anlise comparativa das nocins de restricin lxica e colocacin

BOSQUE, I. (2001a): Bases para un diccionario de restricciones lxicas [conferencia inaugural do Congreso Internacional de Lingstica: Lxico y Gramtica, celebrado en Lugo do 25 28 de setembro do 2000] en Moenia 7,2001,11-52. (2001b): Sobre el concepto de colocacin y sus lmites en Lingstica Espaola Actual XXIII/1,2001,9-40. (2003): La direccionalidad en los diccionarios combinatorios y el problema de la seleccin lxica [en lia], Xarxa temtica en Gramtica Terica, Barcelona, 21 de novembro de 2003. http://seneca.uab.es/filologiacatalana/investigacio/xarxes/bosque.pdf [Consulta: xaneiro do 2004] (dir.) (2004): Redes. Diccionario combinatorio del espaol contemporneo. Ediciones SM, Madrid. CORPAS PASTOR, G. (1997): Manual de fraseologa espaola. Gredos, Madrid. (2001): Apuntes para el estudio de la colocacin en Lingstica Espaola Actual XXIII/1,2001,41-56. COSERIU, E. (1967): Las solidaridades lxicas en COSERIU, E. (1977): Principios de semntica estructural. Gredos, Madrid, 143-161. GARCA-PAGE, M. (2001): El adverbio colocacional en Lingstica Espaola Actual XXIII/1,2001,89-105. GINEBRA, J. (2002): Las unidades del tipo dinero negro y dormir como un tronco: naturaleza lxica o gramatical? [comunicacin presentada no I Congreso Internacional de Lingstica Lxico y Gramtica, celebrado en Lugo en setembro do 2000] en VEIGA, A., GONZLEZ PEREIRA, M. e SOUTO GMEZ, M. (eds.) (2002): Lxico y Gramtica. Linguas e Lingstica 3. Tris Tram, Lugo, 147-154. HALLIDAY, M. A. K. (1966): Lexis as a Linguistic Level en BAZELL, C.E. et al. (eds.): In Memory of J. R. Firth. Longman, London, 148-162. HAUSMANN, F. J. (1979): Un dictionnaire des collocations est-il possible? en Travaux de Linguistique de Litterature XVII/1,1979,187-195. RSULA PEA, J. (1992): Colocaciones sustantivo-verbo en WOTJAK, G. (ed.): Estudios de Lexicografa y Metalexicografa del espaol actual. Lexicographica/Niemeyer, Tbingen, 159-167. (1994): Entre el verbo y el sustantivo, quin rige a quin? El verbo en las colocaciones sustantivo-verbales en Verbo e Estruturas Frsicas. Universidade de Porto, Porto, 277-286. (Anexo VI de Litera, que recolle as actas do IV Coloquio Internacional de Lingstica Hispnica celebrado en Leipzig do 22 25 de novembro de 1993). KOIKE, K. (2001): Colocaciones lxicas en espaol actual: estudio formal y lxicosemntico. Universidad de Alcal/Universidad de Takushoku. MELUK, I. A. (1995): Phrasemes in Language and Phraseology in Linguistics en EVERAERT, M. et al. (eds.): Idioms: Structural and Psycological Perspectives. Erlbaum Associates, New Jersey, 167-232. MUIZ LVAREZ, E. (2004): El concepto de colocacin en espaol. Universidade de Santiago de Compostela. Tese de doutoramento indita.

189

Eva Mara Muiz lvarez

POTTIER, B. (1964): Vers une smantique moderne en Travaux de linguistique et de littrature II/1,1964,108-135. Recollido en POTTIER, B. (1970): Lingstica moderna y filologa hispnica. Gredos, Madrid, 99-133. ROSCH, E. (1975): Human Categorization en WARREN, N. (ed.): Advances in Cross-Cultural Psychology I. Academic Press, London, 3-49. WOTJAK, G. (1992): Estructuras en el lxico en WOTJAK, G. (ed.): Estudios de lexicografa y metalexicografa del espaol actual. Max Niemeyer, Tbingen, 108-124. (1996): Las colocaciones lxicas verbales: acercamiento semntico a las construcciones verbo-nominales funcionales en ARJONA, M. et al. (eds.): Actas del X Congreso Internacional de la Asociacin de Lingstica y Filologa Latina. UNAM, Mxico, 797-805. (1998a): Reflexiones acerca de construcciones verbo-nominales funcionales en WOTJAK, G. (ed.): Estudios de fraseologa y fraseografa del espaol actual. Vervuet/Iberoamericana, Frankfurt/Madrid, 257-279. (1998b): Relaciones sintagmticas en el lxico en DELBECQUE, N. e PAEPE, C. de (eds.): Estudios en Honor del Profesor Josse de Kock. Leuven University Press, Leuven, 577-594.

190

Cadernos de Fraseoloxa Galega 7,2005,191-223

Fiando paremias (I): glosario paremiolxico multilinge galego, portugus, casteln, francs, italiano e ingls
Toms Pereira Ginet
Universidade de Vigo Nesta contribucin presntase un glosario multilinge elaborado cos criterios de equivalencia e correspondencia, utilizados nos estudos de traducin para o tratamento dos problemas que presenta a traducin e a comparacin da fraseoloxa. Pretende ser, esta primeira entrega, unha ferramenta para o uso dos tradutores e estudosos que estean interesados na paremioloxa e na lingua galega en xeral. O glosario parte da lingua galega e presenta equivalencias ou correspondencias en cinco linguas. Palabras clave: paremioloxa, lingstica aplicada, traducin, lingstica sincrnica, lexicografa. In this paper we present a multilingual glossary elaborated with criteria of equivalence and correspondence used in translation studies for the analysis of the problems that phraseology faces when dealing with translation and comparison of proverbs. This glossary tries to become a useful tool for translators and scholars interested in proverbs and in Galician in general. Starting with the latter language, equivalences in five european languages are given. Key words: paremiology, Applied Linguistics, Translation Studies, Syncronic Linguistics, Lexicography.

O glosario que se presenta hoxe a parte central do traballo de fin de carreira da Licenciatura de Traducin e Interpretacin que rematei hai tres anos na Universidade de Vigo. A idea daquela investigacin naceu dunha curiosidade e fascinacin especial pola paremioloxa que xurdiu en min durante un dos cursos acadmicos da carreira. Amais desta curiosidade persoal, presentouse, ao afondar no mundo dos refrns, unha clara necesidade da existencia dunha escolla de refrns en galego coas sas correspondencias en diferentes linguas, xa que a pesar de existir uns cantos dicionarios de refrns en edicins bilinges ou multilinges, eran poucos ou inexistentes os que achegaban tamn a versin en galego. Os traballos de traducin ou comparacin de refrns que partan do galego redcense a dous ou tres, non menos importantes e de calidade, nos que, partindo das paremias galegas se achega a sa equivalencia noutra lingua. Eu quixen ser algo

191

Toms Pereira Ginet

mis ambicioso e facer isto mesmo pero achegando a versin da paremia galega en cinco linguas mis. Na achega que se presenta neste nmero as paremias aparecen enunciadas pola orde alfabtica do galego en bloques de sentido, isto , en ideas que se expresan en varias paremias, e en seis linguas: galego (gl), portugus (pt), casteln (es), francs (fr), italiano (it) e ingls (en). A paremia en galego aparece seguida polas sas correspondencias nas outras linguas. Nos casos en que existen varias paremias para designar unha mesma idea, estas aparecen na mesma orde en todas as linguas, anda que s veces algunha das linguas non pose unha correspondencia con esta mesma forma e, neste caso, aparece unha paremia distinta. En vindeiros nmeros de Cadernos de Fraseoloxa Galega presentarei os aspectos tericos e metodolxicos que dirixiron a mia investigacin, xunto con algns comentarios sobre determinadas paremias galegas e a sa traducin s linguas que se escolleron como termo. Espero que o meu traballo contriba, anda que sexa modestamente, aos estudos de fraseoloxa comparada en Galicia e que se converta, asemade, nunha ferramenta til para os tradutores que traballan coa nosa lingua.
1. A ausencia apaga o amor: lonxe dos ollos, lonxe do corazn. A ausencia madrasca do amor e da benquerencia. A ausencia gasta o namoro, se tarda a presencia. A ausencia trae a esquencia. A longa ausencia trae o esquecemento. Lonxe dos ollos, lonxe do corazn. Lonxe da vista, lonxe do corazn. O amor desfaise coa ausencia. O amor non ten resistencia contra a ausencia. O que non parece, logo se esquece. O que non vexo, non o desexo. Ollos que non ven, corazn que non sente. Pt Longe da vista, longe do corao. Olhos que no vem, corao que no sente. Olhos que no vem, corao que no suspira. Onde olhos no vem, corao no sofre. Ausncia aparta amor. Es Ojos que no ven, corazn que no siente. Ausencia, enemiga del corazn. Ausencia, enemiga de amor, cuan lejos de ojos, tan lejos de corazn. Ausencias causan olvidos. La ausencia mata el amor. La ausencia es al amor lo que al fuego el aire: que apaga el pequeo y aviva el grande. La distancia es el olvido. El amor es pez, agua la presencia, y aire la ausencia. Fr Loin des yeux, loin du cur. Cur oublie ce que lil ne voit. Le cur ne peut vouloir ce que lil ne peut voir. Labsence est lennemie de lamour. L'absence est le plus grand des maux. It Lontan dagli occhi, lontan dal cuore. Quanto lontan dallocchio, tanto dal cuore. Se occhio non mira, cuor non sospira. Quel che l'occhio non vede, cuore non crede. Assenza nemica di amore. En Long absent, soon forgotten. Absence is all loves crime. Absence is a shrew. Absence is death to those who love. Salt water and absence wash away love. Absence sharpens love, presence strengthens it. 2. A boa fame non hai pan ressigo/ reseso. Para a gana de comer non hai mal pan. Para a gana de comer non hai pan duro. Para a moita fame non hai pan podre. Pan balorento alegra ao famento. Vale mis pan duro que fame de nove das. Vale mis codia dura que pedra mol. Mellor un pouco pan duro que un figo enteiro e maduro. Pt A boa fome no h mau po. gana de comer no h mau po. No h mau po para boa fome. Quando h fome, no h ruim po. Melhor po duro que figo maduro. A fome a melhor mostarda. A

192

Fiando paremias (I): glosario paremiolxico multilinge galego, portugus, casteln, francs, italiano e ingls

melhor mostarda a fome. A fome boa mostarda. Boa mostarda a fome. No h melhor molho que o apetite. No h melhor mostarda que a fome. A fome boa cozinheira. A fome o melhor tempero. Es A buen hambre no hay pan duro/ malo/ mal pan [ni falta salsa a ninguno]. A gran hambre no hay pan malo ni duro ni bazo. A mucha hambre no hay consejo. La mejor salsa, el apetito. A quien hambre tiene, todo a rosquillas le sabe. Fr bon got et faim, il ny a mauvais pain/ Ny a mauvais pain. Lapptit et la faim ne trouvent jamais mauvais pain. Qui a faim, mange tout pain. Tout pain est saint qui a faim. Lapptit est la meilleure sauce/ le meilleur cuisinier. Ventre affam prend tout en gr/ na point doreilles. Cheval affam nettoie sa mangeoire. It A buona fame non vi cattivo pane. A chi ha fame buono ogni pane. Il primo condimento lappetito. La fame condisce tutte le viande. La fame il miglior cuoco che vi sia. La fame la migliore cuoca. La fame ha sempre buon cuoco. La fame muta le fave in mandole. Lasino che ha fame mangia dogni stramo. A chi affamato ogni cibo grato. En Hunger never saw bad bread. Hunger is a good kitchen. Hunger finds no fault with the cook. Hunger changes beans into almonds. Hunger makes hard beans/ bones soft/ sweet. Hunger makes hard bones sweet beans. Hunger sweetens what is bitter. Half a loaf is better than no bread. Any of us would kill a cow rather than not have beef. 3. A bo entendedor, poucas palabras. A bo entendedor, pouca parola. A bo entendedor media palabra abndalle. Para o bo entendedor, o pouco falador. A bo entendedor, curto falador. Pt A bom entendedor, poucas palavras. A/ Para bom entendedor, meia palavra basta. Ao bom entendedor meia palabra basta. Es A buen entendedor, pocas palabras [bastan]. Al buen entendedor, con media palabra basta.

Fr bon entendeur, salut/ peu de paroles/ demi-mot. It A buon intenditor, poche parole. En A word to the wise is sufficient. A word is enough to the wise. 4. A cabalo dado non lle mre-lo dente. A cabalo regalado non lle mre-lo dentado. O cabalo regalado, clleo cos ollos pechados. Do que che dean colle e non escollas. Pt A cavalo dado, no se olha ao dente. A cavalo dado, no olhes o dente. Es A caballo regalado/ dado no le mires/ no se le mira/ no hay que mirarle el diente/ el dentado. A caballo de presente, no le mires el diente. A bestia dada, no repares en tacha. Fr cheval donn, ne lui/ on ne regarde pas la bouche/ les dents. cheval donn, on ne regarde pas la bride. cheval donn, on ne doit pas la gueule ouvrir pour regarder. Si on te donne le cheval, ne [lui] regarde pas les dents/ s'il a de bonnes dents/ s'il est vieux. It A caval donato non si guarda in bocca. En Look not/ Don't look/ Never look a gift horse in the mouth. A gift horse should not be looked in the mouth. A given horse may not be looked in the teeth. One shouldnt look a gift horse in the mouth. 5. A cabra da mia vecia d mis leite c mia. A galia da mia vecia est mis gorda c mia. A galia da mia vecia sempre parece mis gorda c mia. A galia da mia vecia pon mis ovos c mia. Pt A cabra da minha vizinha d mais leite que a minha. A galinha da minha vizinha mais gorda que a minha. Es La cabra de mi vecina, ms leche d que la ma. La gallina de mi vecina ms gorda est/ parece que la ma. La gallina de mi vecina, ms huevos pone que la ma. Fr Moisson dautrui plus belle que la sienne. It Allinvidioso gli si affila il viso e gli cresce locchio. En The grass is always greener on the other side of the fence.

193

Toms Pereira Ginet

6. A cada paxario gstalle o seu nio. A cada paxario parcelle ben o seu nio. Cada paxario quere o seu nio. Cada paxario atpase ben no seu nio. A cada cal gstalle mis o seu curral. Cada gorrin quere o seu espign. Mia casia, meu lar! Cantas oncias de ouro me vals! Non sabe o que ten quen casa de seu ten. Pt O passarinho ama o seu ninho. A cada porco agrada a sua pousada. Minha casa e meu lar, mil dobras de ouro vale e estimou-se mal porque mais vale. A prpia morada a ningum desagrada. Cada um em sua casa rei. Em sua casa cada qual rei. Em sua casa governa o carvoeiro, como o galo em seu poleiro. Es A cada pajarillo agrada su nidillo. A cada pjaro le gusta su nido. Mi casa y mi hogar cien doblas val. Cada cual/ uno es rey en su casa. Mientras en mi casa estoy, rey me soy. Tranquila y propia casa con ningn dinero es bien pagada. Casa ma, por pequea que t seas vales ms que una abada. Casa ma, casa ma, por pequea que t seas, me pareces una abada. Fr chaque oiseau son nid semble beau/ est bon. Chaque oiseau trouve son nid bon. Rien nest si chaud ou si froid que ltre. Chacun est matre dans sa maison. Chacun est roi en sa maison. Charbonnier est matre chez soi/ dans sa maison. Chez lui, John Bull est matre absolu. Tout homme sage et de raison doit tre matre en sa maison. Il nest rien tel que davoir un chez-soi. Ma maison est moi comme mon chteau. Ma maison est mon chteau, mon Louvre et mon Fontainebleau. It Ad ogni uccello il suo nido bello. A ogni uccello suo nido bello. Per ogni uccello il suo nido bello. Ogni uccello fa festa al suo nido. Ogni formica ama il suo buco. Ogni volpe ama la sua buca (o la sua tana). Casa mia, mamma mia. In casa sua ciascuno re. Ognuno padrone a casa sua. Casa propia non c oro che la paghi. En Every bird likes its own nest. Every bird thinks his own nest best/ charming. Home is homely. There is no place like home. My house/ home is my castle. My whinstone house my castle is; I have my

own four walls. Every groom is king at home. A man is king in his own house. A mans home/ house is his castle. 7. A can vello non hai cus, cus. Paxaro vello non cae na gaiola. Mis sabe o demo por ser vello que por ser demo. O rato vello non cae na rateira. Pt A co velho no digas buz, buz. A macaco velho no se ensina a fazer caretas. Aos peixes no se ensina a nadar. O diabo sabe muito porque velho. Es A perro viejo no hay tus, tus. A moro viejo, no aprender algaraba. Pjaro viejo no entra en jaula. Lobo viejo no cae en trampa. Pez viejo no traga el anzuelo. Burro viejo no toma el trote. Ms sabe el diablo por viejo que por diablo. A tu padre vas a ensear a hacer hijos? A m que las vendo? Fr Ce nest pas aux vieux singes quon apprend faire la grimace. Ce nest pas au vieux chat quon apprend prendre des souris. Les vieilles mouches ne se laissent pas engluer aisment. Vous ne viendrez pas apprendre votre pre faire des enfants. It Cane vecchio mal savezza a portar collare. Non si insegna a nuotare ai pesci. En Nothing like the hold horse for the hard road. You cannot catch old birds with chaff. 8. A corda creba sempre polo mis delgado. Pt A corda quebra sempre pelo mais fraco. A corda arrebenta sempre pelo lado mais fraco. Es Siempre quiebra/ rompe la soga por lo ms delgado. Siempre quiebra el hilo por lo ms fino. La cadena se rompe por el eslabn ms dbil. Fr Trop menu, le fil casse. Trop tendue, la corde casse. Quand la corde est trop tendue, elle casse. It Il filo si rompe dove pi debole. En The thread breaks where it is weakest. A chain bursts at the weakest link. 9. A falta de pan, bo pantrigo/ bo o pantrigo. A falta de pan, boas son bicas. Cando a fame pica, ben sabe a bica. A

194

Fiando paremias (I): glosario paremiolxico multilinge galego, portugus, casteln, francs, italiano e ingls

falta de carne bo o pan. A falta de carne bos son polos e toucio. A falta de vaca, bos son polos e toucio. Pt A mngua de po, boas so as tortas. / Na falta de capo, cebola e po. Es A falta de pan buenas son tortas. A falta de faisn buenos son rbanos. A falta de capn, pan y cebolln. A falta de gallina, bueno es caldo de habas. A falta de polla, pan y cebolla. A falta de olla, bueno es pan y una cebolla. El que no come gallina, come sardina. Cuando no hay lomo/ solomo, de todo como. Buenos son barbos cuando no hay truchas a mano. Caminante cansado, subir en asno si no encuentra caballo. Aprieta, bacalao, que est caro el pescao. Ms vale algo que nada. Fr Faute de grives, on mange des merles. Faute de poires, on ronge des trognons. dfaut de pain, on mange des crotes. faute de chapon, pain et oignon. Faute de morue, on mange du poulet. Faute de souliers, on va nu-pieds. Qui ne peut galoper, quil trotte. Mieux vaut peu que rien. It Chi non pu avere la carne, beva il brodo. Lasino che ha fame mangia dogni strame. In mancanza di cavalli, gli asini trottano. Chi non pu ber nelloro beva nel vetro. Pi val mezzo pan che niente. Meglio poco che niente. En Half a loaf is better than no bread. If you have not a capon, feed on onion. Better one small fish than an empty dish. Better a bit than no bread. Better half an egg than an empty shell. Better some of a/ the pudding than none of a/ the pie. 10. A grande subida trae a grande cada. Canto mis alta a subida, mis grande a cada. O que mis alto se pn, logo cae/ se vai ao fondn. A gran salto, gran quebranto. O que moito chufa, mis axia se esfonda. Non chufes de fachendoso, que a fachenda todo fume. Troita que moito se amosa logo vai dar tixola. Pt De grande subida grande cada. Quem mais alto quere subir, de mais alto vai cair. De alto cai quem alto sobe. Quem mais alto subir, de mais alto vai cair.

Es A/ De gran subida, gran descendida/ cada. Cuanto mayor es la subida, tanto mayor es la descendida. Cuanto mayor es la altura, ms fuerte es la cada. A gran salto, gran quebranto. No hay altanera que no amenace cada. Antes del quebrantamiento es la soberbia. Las torres ms altas se vienen al suelo. Fr / De grande monte, grande descente/ chute. Qui trop haut monte, sa grandhonte souvent dmonte. Celui qui monte haut, de haut tombe. Bien bas choit qui trop haut monte. Il ny a si grande monte, quil ny ait aussi grande valle. De si haut, si bas. Aprs grande montagne, grande valle. Lorgueil prcde la chute. Lorgueil prcde la ruine et la hauteur prcde la chute. Quand lorgueil chevauche o va le galope, honte et dommage le suivent en croppe. It A gran salita, gran discesa. Chi pi alto sale maggior colpo cade. Chi troppo alto sale presto scende. Chi tropppo in alto sal, cade repente. Chi troppo sale d maggior percossa. A cader va chi troppo in alto sale. Ogni monte ha la sua valle. Quanto pi alto il monte, tanto pi profonda la valle. La superbia viene davanti alla ruina. La superbia and a cavallo e torn a piedi. Quando la superbia galoppa, la vergogna siede in groppa. En The higher up, the greater the fall. The higher standing, the lower fall. The highest tree has the greatest fall. The higher the tree, the greater the fall. The higher the mountain , the lower the vale. Climb not too high for fear of falling. Pride comes before disaster, [and arrogance before a fall]. Pride goes before a fall. Pride goes before and shame follows after. Pride goes before destruction. Pride will have a fall. When presumption comes in, in comes contempt. High places have their precipices. 11. A mala herba non morre. A mala herba logo crece. Pt A m erva depressa nasce e tarde envelhece. Erva ruim, cresce muito. Erva m no a cresta a geada.

195

Toms Pereira Ginet

Es [La] mala hierba nunca muere/ siempre crece. Hierba mala, no le empece la helada. La hierba mala presto crece y antes de tiempo envejece. Bicho malo nunca/ tarde muere. A caballo maldito el pelo le luce. Fr Mauvaise herbe ne meurt pas/ crot/ pousse toujours/ volontiers. Mauvaise graine crot toujours. Mauvaise herbe crot soudain. Mauvaise herbe est tt venue. mauvaise herbe, la gele ne nuit pas. It La malerba non moure mai. La malerba non si spegne mai. La malerba cresce presto. Erba mala presto cresce. En Weeds never die. Bad weeds grow fast. Evil weed is soon grown. Ill weeds grow apace. 12. A mentira logo collida. A mentira nunca ten moita vida. Mis axia se colle un mentiroso ca un coxo. A mentira non ten ps nin ten cabeza. Pt A mentira sempre vencida. A mentira no tem ps/ pejo. Curtas tem as pernas a mentira e alcana-se asinha. A corda da mentira muito curta. Mais depressa se apanha um mentiroso que um coxo. Es La mentira presto es vencida. Antes se pilla a un mentiroso que a un cojo. La mentira tiene las piernas cortas. La mentira no tiene pies. Fr On attrappe plus vite un menteur quun voleur. Les mensonges ont les jambes courtes. Le menteur ne va pas loin. It La menzogna ha le jambe corte. En Lies have no/ short legs/ wings. A lie goes but on one leg. 13. A noite trae o consello. O traveseiro bo conselleiro, que d despacio o consello. O mellor conselleiro a almofada que d sempre o consello e non cobra nada. O mellor conselleiro o cabezal, que polo consello non cobra un real. Pt A noite boa conselheira. O sono bom conselheiro. No/ Nunca faas nada sem consultar a almofada. Para teu conselheiro no esqueas o travesseiro. Es La noche es buena consejera. Antes de hacer nada, consltalo con la almohada. Consulta con la almohada [lo que hars en

la jornada]. La almohada es un buen consejero. Fr La nuit porte conseil. La nuit est mre des penses. Il est utile de consulter loreiller. It La notte porta consiglio. La notte [la] madre dei consigli. La notte madre de buoni consigli/ de consigli e pensieri. La notte assottiglia i pensiero. En Night brings counsel. The night will give you counsel. Night is the mother of counsel/ thoughts.. Counsel comes in the night. Consult with your pillow. Take counsel of/ with your pillow. 14. A ocasin fai o (home) ladrn. A ocasin abre a porta tentacin. A ocasin a nai da tentacin. Na arca do avarento, o demo est dentro. Na arca do avarento, o diao dorme dentro. Na hucha do avarento anda o diao dentro. Na hucha aberta o xusto peca. A porta aberta o santo tenta. Pola porta aberta o demo entra. Pt A ocasio faz o ladro. Na arca do avarento o diabo jaz dentro. Em frente da/ Na arca aberta, o justo pecca. Es La ocasin hace al ladrn [y el agujero al ratn]. Ocasin y tentacin, una misma cosa/ madre e hija son. En arca del avariento, el diablo yace dentro. En arca/ casa/ puerta abierta, el justo peca. Puerta abierta al santo tienta. De la gente descuidada viven los ladrones. Fr L'occasion fait le larron. Abandon fait le larron. Le trou et loccasion invitent le larron. En coffre ouvert le juste pche. Un coffre ouvert fait pcher le juste mme. Coffre ouvert, rend le saint pervers. Laisment fait le pch. It Occasione fa il ladrone. Loccasione fa luomo ladro. Allarca aperta, il savio pecca. Ad arca aperta, il giusto pecca. A porta aperta anche il giusto vi pecca. En Opportunity makes the thief. Opportunity makes a man commit larceny. Laying up makes many thieves. The hole calls the thief. An open door may tempt a saint. An open gate tempts a saint. At open doors dogs come in. When doors are open dogs enter. The postern door makes thief and whore.

196

Fiando paremias (I): glosario paremiolxico multilinge galego, portugus, casteln, francs, italiano e ingls

15. A ocasin pntana calva. A ocasin non pasa andando, senn voando. A ocasin chega, chama e foxe. A ocasin chega, chama e non espera. Pt Quando o bem chegar, mete-o em casa. O tempo e a ocasio no esperam por ningum. Es A la ocasin la pintan calva. La ocasin, hay que cojerla cuando se presenta. La ocasin, asirla por el copete. Hay que coger a la ocasin por los cabellos. No hay que tentar la suerte dos veces. El destino no se pone a prueba dos veces. Si te dan el anillo, pon el dedillo. Cuando el bien te sale al encuentro, mtelo dentro. Si el bien por tu calle pasa, mtelo en tu casa. Cuando a tu hija le viniere el hado, no aguardes a que venga su padre del mercado. Cuando te dieren/ dan la vaquilla/ la cochinilla, acorre con la soguilla. Fr Loccasion est chauve. Loccasion na quun cheveu. Loccasion a tous ses cheveux au front. Il nest pas chance qui ne retourne. Il faut saisir l'occasion par les cheveux/ quand elle se prsente. Il faut puiser tant que la corde est au puit. Il faut attacher un clou la roue de la fortune. It Bisogna saper afferrare loccasione pei capelli. La fortuna va afferrata pei capelli. En Hold opportunity by her forelock, before she turns her tail. Opportunity is bald behind. Opportunity only knocks once. When fortune smiles, embrace her. Fortune knocks at least once at every mans gate. Fortune knocks once at everyones door. Opportunity seldom knocks twice. There is no catching the fox twice. Time and tide wait for no man. 16. A ociosidade a nai de todos os vicios. Home preguiceiro, na festa rebuldeiro. Pt A ociosidade a me de todos os vcios. Es La ociosidad es [raz y] madre de todos los vicios. El ocio es madre de todos los vicios. Fr Loisivet est la mre/ la cause de tous les vices. Lennui est mre de tous les vices. It Lozio il padre di tutti i vizi. En Idleness, the parent of all vice.

17. A onde queira que fores, fai como vires. A onde fores fai como vires. Por onde fores, fai como vires. Onde fores, fai o que vexas. Mira onde vas e, como vexas, fai. Na terra onde vivires, fai o que vires. Na terra en que vivires fai sempre o que vires. No pas a onde fores, fai o que vires. Cada roca, seu fuso; cada terra, seu uso. En cada terra, seu uso; en cada casa, o costume que se puxo. En terra de lobos, ouvear coma todos. Cando pases pola terra dos tortos, pecha un ollo. Al como al, ac como ac. Pt Aonde fores ter fars como vires fazer. Aonde vs, como vires assim fars. A terra onde fores ter, faz como vires fazer. Na terra onde fores viver, faz como vires fazer. Por onde vs assim como fores assim fars. Cada terra com seu uso, cada roca com seu fuso. Entre judeus, judeu como eles. Quando estou em Roma, romano sou. Es All donde fueres, haz lo que vieres. Donde estuvieres, haz lo que vieres. Dondequiera que fueres, haz lo que vieres. Cuando a Roma fueres, haz como vieres. Cuando fueres a Roma, haz como en Roma. Cuando pases por tierra de tuertos, cierra un ojo. Fr Rome comme Rome. Il faut vivre Rome comme Rome. Quand tu seras Rome, agis comme les Romains. On doit vivre selon le pays o lon est. It Quando a Roma vai, fa come vedrai. Quando si in ballo bisogna ballare. En Do at/ in Rome as the Romans do. Do in Rome as Rome does. When in Rome do as the Romans do. When you are in/ at Rome do as Rome does. When you go through the country of one-eyed be one-eyed. 18. A pai avarento, fillo farrento. A pai aforrador, fillo gastador. A pai que gardador selle un fillo gastador. De pai santo, fillo diao. Pt A pai [muito] ganhador, filho [muito] gastador. A pai guardador, filho gastador. A pai avarento, filho prdigo. A pai avaro, filho prdigo. Filho de avarento sai prdigo. De pai santo, filho diabo.

197

Toms Pereira Ginet

Es A padre ganador, hijo gastador. A padre guardador, hijo gastador. Padre comerciante; hijo caballero, nieto pordiosero. Fr pre avare, fils prodigue; [ femme avare, galant escroc]. pre amasseur, fils gaspilleur. It A padre avaro, figliuol prodigo. A padre guadagnatore, figliol spenditore. En After a thrifty father a prodigal son. A miser father finds a trhiftles son. A miserly father makes a prodigal son. A sparing father is succeeced by a spendthrift. 19. A palabras necias, odos xordos. A palabras parvas, odos de mercader. A palabras tolas, orellas xordas. A falangueiros ditos, tapa os odos. Pt A palavras nscias, ouvidos de mercader. A palavras loucas, orelhas moucas. A palavras oscas, orelhas moucas. A pregunta tola no ds resposta. Es A palabras necias, odos sordos. A palabras locas, orejas sordas. A palabras necias, abajar las orejas. A pregunta necia, disimulada respuesta. Ladran, luego cabalgamos. Fr paroles lourdes, oreilles sourdes. folle demande, point de rponse. sotte demande, point de rponse/ sotte rponse. Les chiens aboient, la caravane passe. It Sciocca proposta non vuol risposta. En For mad words, deaf ears. Foolish talk, deaf ears. 20. A peneda dura e a auga mida mais, caendo caendo, fai cavadura. Auga mol en pedra dura, pouquichio a pouco fura. Pt gua mole em pedra dura, tanto bate/d at que fura. A pedra dura, a gota de gua mida, mas caindo sempre faz cavadura. Es Agua blanda en piedra dura, tanto da que hace cavadura. La gota de agua horada la piedra. Fr Goutte goutte leau creuse la pierre. It A penna a penna si pela loca. En Constant dropping wears the stone. 21. A roupa moi lixosa lvase na casa.

Pt A roupa suja lava-se em casa. Es Los trapos sucios se lavan en casa. La ropa sucia se lava en casa. Aunque se queme la casa, que no salga el humo. Fr Il faut laver son linge sale en famille. It I cienci sudici vanno lavati in casa. I panni sudici vanno lavati in famiglia. Bisogna fare il bucato in famiglia. Lavari i panni sporchi in famiglia. En Wash your dirty linen at home. Dirty linen ought to be washed in private. Dont wash your dirty linen in public. 22. A quen madruga, Deus o axuda. que madruga Deus o axuda.. Home que madruga, Deus o axuda. A quen cedo se ergue, logo lle amaece/ cedo lle estrelece. Madruga e vers, busca e atopars. Se queres ter boa fama, non te colla o sol na cama. Pt A quem madruga/ muda, Deus ajuda. A quem muda, Deus o ajuda. A quem trabalha, Deus o ajuda. Deus ajuda a quem muito madruga. Deus ajuda a quem trabalha. Deus ajuda a quem trabalha que o capital que menos falha. Deus ajuda os diligentes. Deus disse ao homem: trabalha e eu te ajudarei. Madruga e vers, trabalha e ters. Primeiro levantado, primeiro calado. Quem primeiro vai fonte, primeiro enche a cntara. Quem primeiro vem, primeiro mi. Se queres ter boa fama, no te tome o sol na cama. Es A quien/ Al que madruga, Dios le ayuda [si se levanta con buen fin]. Quien se muda, Dios le ayuda. A quien madruga y vela, todo se le revela. Quien madruga halla la pjara en el nido, y quien se duerme hllalo vaco. El pjaro madrugador coge el mejor gusano. Si quieres buena fama no te d el sol en la cama. Fr qui se lve matin, Dieu aide et prte la/ sa main. Le premier venu, engrne. Loiseau du matin attrape les plus gros vers. Paris/ Le monde/ La vie appartient ceux qui se lvent tt. Premier lev, premier chauss. A bon gain qui se lve matin. Heure du matin, heure du gain. Lavenir appartient celui qui se lve tt. Laurore a de lor dans la bouche. Travail

198

Fiando paremias (I): glosario paremiolxico multilinge galego, portugus, casteln, francs, italiano e ingls

daurore amne lor. Travail daurore apporte lor. It Luccello mattinero si becca il verme. Laurora ha loro in bocca. Le ore della mattina hanno loro in bocca. En God gives help to early risers. He that rises first is first dresssed. The early bird catches the worm. The cow that is first up, gets the first of the dew. The morning hour has gold in its mouth/ power. 23. A quen se fai de mel cmeno as moscas. Faite mel e comerante as moscas. Faite ovella e comerate o lobo. que se fai mel cmeno as moscas. que se fai ovella, cmeno os lobos. O que se volve mel, cmeno as moscas. Quen se fai de mel, cmeno as moscas. Quen todo mel, cmeno as abellas. Pt A quem se faz mel, as moscas o comem. Fazei-vois mel, comer-vos-o as moscas. No te faas mel, que as moscas te comem. Quem de mel se faz, abelhas/ moscas o comem. Es Quien/ Al que se hace miel se lo comen las moscas. Haceos miel y os comern las moscas. Si eres oveja te comen los lobos. A quien se hace oveja, lobos se lo comen. Fr Faites-vous miel [et] les mouches vous mangeront. Qui se fait agneau/ brebis/ bte, le loup le mange. It Fatti di miele e ti mangeranno le mosche. Chi pecora si fa, il lupo lo mangia. Fatti erba e ti mangeranno le capre. En Make yourself all honey and the flies will devour you. Daub yourself with honey and you will be covered with flies. Cover yourself with honey and the flies be at you. He that makes himself an ass must not take it ill if men ride him. 24. A vasoira nova varre ben todo o que atopa. Mia cousia nova, tres das no peneirio. Pt Vassoura nova barre sempre bem. Es La escoba nueva barre bien. El cuchillo nuevo corta mejor. Cura nuevo, santos bailando. Panaderito nuevo, buen son. Cedacillo/ Cedacito nuevo, tres dias en estaca.

Fr Un balai neuf balaie bien/ nettoie toujours bien. Un nouveau balai balaie bien. Tout nouveau, tout bien. Ferveur de novice ne dure pas. Il nest dvotion que de jeune prtre. Il nest ferveur que de novice. It Scopa nuova spazza bene. Granata nuova spazza ben la casa. Granata nuova scopa/ spazza bene tre giorni. Granata nuova tre d buona. En New brooms sweep clean. 25. Afortunado en cartas, desgraciado en faldras. Pt Feliz ao jogo, infeliz aos amores. Infeliz ao jogo, feliz aos amores. Es Afortunado en el juego, desgraciado en amores/ en el amor. Desgraciado en el juego, afortunado en amores. Fr Heureux au jeu, malheureux en amour. Heureux en amour, malheureux au jeu. Malheureux au jeu, heureux en amour. It Fortuna al gioco, sfortuna in amore. Sfortuna al gioco, fortuna in amore. Chi a fortuna in amore, non giochi a carte. En Lucky at cards/ play, unlucky in love. Unlucky at cards, lucky in love. Unlucky gambler, lucky lover. Unlucky in love, lucky in play. 26. Amigo de moitos e amigo de ningn, todo un. Amigo de un, amigo de ningn. Moitos amigos, ningn amigo. Pt Amigo de todos, amigo de nemhum, tudo um. Amigo do meu compadre, mas mais da verdade. Es Amigo de todos y de ninguno, todo es uno. Amigo de todos/ muchos, amigo de ninguno. Quien de todos es amigo, de ninguno es amigo. Conocidos muchos, amigos pocos. Fr Ami de tout le monde/ plusieurs, ami de personne. Ami de chacun, ami daucun. Lami de tout le monde nest lami de personne. Qui sert tout le monde, noblige personne. It Amico di tutti e di nessuno, tuttuno. Amico di tutti, amico di nessuno. Amico dognuno, amico di nessuno. Chi serve al comune, serve nessuno. En A friend to all is a friend to none. A friend to everybody is a friend to nobody.

199

Toms Pereira Ginet

All mens friend, no mans friend. Many friends, no friends. Many friends, few helpers. If you try to please all, you will please none. Have a few friends, though much acquaintance. He who pleased everybody died before he was born. 27. Amigo e vio, o mis antigo. Aceite, vio e amigo, mellor canto mis antigo. Amigo, vello; toucio e vio anellos. Amigo vello vale mis que dieiro. Amistade, vella; e casa, nova. Pt Azeite, vinho e amigo, o mais antigo. O vinho e o amigo, do mais antigo. Amigo velho vale mais que o dinheiro. Ouro velho, amigo velho, vinho velho; casa nova, vestido novo, navio novo. Vinho velho, amigo velho, ouro velho. Es Amigo viejo; tocino y vino aejos. Aceite, vino y amigo, en lo antiguo. Amistades y tejas, las mejores, las ms viejas. Un amigo viejo vale por cien nuevos. Fr Les vieux amis sont les meilleurs amis. Ami et vin vieux sont bons en tous lieux. Vin vieux, ami vieux et or vieux sont aims en tous lieux. Vieux bois, vin vieux, vieux amis et vieux livres. Il nest tel que vieux amis et vieux cus. Vieux amis, vieux cus. Les vieilles amitis ne se remplacent pas. Les vieux amis et les vieux cus sont les meilleurs. Mieux vaut la vieille voie que le nouveau sentier. Un vieux four est plus facile chauffer quun neuf. Vieilles amours et vieux tisons sallument en toutes saisons. Vieille amiti ne craint pas rouille. It Amici, oro e vino son buoni quando son vecchi. Amico e vino vogliono esser vecchi. Amici, oro e vino vecchio sono buoni per tutto. Amico, vino, formaggio vecchio. Pesce, olio e amico vecchio. Amico vecchio e casa nuova. En Old friends and old wine are best. Old friends and old wine and old gold are best. Old fish, old oil and an old friend are the best. Old friends are best. Old wine and old friends are good provisions. Old wood is best to burn, old wine to drink, old friends to trust, and old authors to read.

28. Amor e seora non sofren compaa. Amor e reino non queren parceiro. Amar e reinar non queren par. Pt Amor e senhoria no querem companhia. Es Amor y seoro no quieren compaa. Amor y majestad, no hacen hermandad. Fr Amour et segneurie ne vont pas de compagnie. It Amor e signora non soffron compagnia. En Two is company, but three is a crowd. 29. Anque a mona se vista de seda, mona se queda. Inda que a mona se vista de seda, se mona era, mona queda. O que nace burro, burro morre. Madeiros hai que se douran, madeiros hai que se adouran, madeiros hai que se queiman e, ao cabo, todo lea. Pt Ainda que vistas a mona de seda, mona se queda. De rabo de porco/a nunca bom virote. Es Aunque la mona se vista de seda, mona se queda. El que asno nace, asno muere. Quien mulo nace, caballo no se hace. La mona es siempre mona aunque la vistan de real persona. Puerco es el puerco al cabo, aunque se arranque el rabo. De rabo de puerco nunca buen virote. Te conozco bacalao, aunque vengas disfrazao. Fr Le singe est toujours singe, fut-il dguis en prince. Un singe vtu de pourpre est toujours un singe. It Chi asino nasce, asino muore. Di coda dasino non si pu fare staccio. En Dress up a monkey as you will, it remains a monkey still. An ass is but an ass, though ladden with gold. An apes an ape, a valets a valet, though they be clad in silk or scarlet. A leopard cannot change his spots. Of a pigs tail you can never make a good shaft. You cant make a sieve of an asss tail. 30. Arrieiros somos e no camio andamos e moitos das nos atopamos! Arrieiros somos e no camio nos tropezamos. Todos somos arrieiros e xa nos atoparemos. Atpanse os homes e non os montes. Dous montes non tropezan, pero das persoas, si.

200

Fiando paremias (I): glosario paremiolxico multilinge galego, portugus, casteln, francs, italiano e ingls

Pt Arrieiros somos, na estrada andemos e algum dia nos encontraremos. Es Arrier[it]os somos y en el camino nos encontraremos. Encuntranse/ Tpanse los hombres y no los montes. Fr Deux hommes se rencontrent bien, mais jamais deux montagnes. Il ny a que les montagnes qui ne se rencontrent pas. Seules les montagnes ne se rencontrent pas. It Si rincontrano gli uomini e non le montagne. Monte con monte non si ritrova, ma s uomo con uomo. A trovar si vanno gli uomini spesso, e i monti fermi stanno. I monti stanno fermi e le persone sincontrano/ camminano. En Men may meet but mountains never. Men may meet though mountains cannot. Hills do never meet but acquaintance never greet. Men may meet sooner than mountains. 31. Ata que non acabes, non te gabes. Ningun se alabe/ gabe mentres non acabe. Mentres que estea o capador enriba dela, non digas que a porca ta. Non digas pillei o gato mentres non o teas no saco. Cando o trigo est nos campos, de Deus e dos santos. Fillo anda non o temos, e nome xa lle poemos. O fillo por nacer e as sopas xa estn a ferver. Da man boca prdese a sopa. Da man para a boca a culler se envorca. Entre a boca e a cunca hai perigo para a sopa. Pt No louves at que proves. Da mo boca se perde a sopa. Do prato boca, se perde a sopa. Ainda no nascida e j espirra. Ainda no est na cabaa e j vinagre. Ainda no selamos e j cavalgamos. Es No vendas la piel del oso antes de verlo muerto/ haberlo matado. No hay que contar con el huevo antes de poner la gallina. No hay mujer tan ladina, que cuente los huevos en el culo de la gallina. No se debe cantar victoria hasta despus de haber vencido. No cantes victoria antes de tiempo. No cantes victoria antes de haber vencido. No le llames grano? Hasta que est encerrado; nadie diga cuatro hasta

que el ltimo est dentro del saco. Antes que acabes, no te alabes. Antes de acabar, nadie se debe alabar. Nadie se alabe hasta que acabe. De la mano a la boca se pierde la sopa. Del plato a la boca se pierde/ se enfra la sopa. Fr Il ne faut pas vendre la peau de lours avant de lavoir tu/ quon ne lait mis terre. Il ne faut pas mettre de livre en sauce avant de lavoir attrap. Il ne faut pas compter luf dans le cul de la poule. Il ne faut pas chanter le triomphe avant la victoire. Il ne faut pas chanter victoire avant le temps. De la main la bouche se perd souvent la soupe. Entre bouche et cuillre arrive/ vient souvent grand encombrier. Entre la bouche et le verre le vin tombe terre. Il arrive bien des choses entre la bouche et le verre. Il y a loin de la coupe aux lvres. It Non vendere la pelle dellorso prima di averlo nel sacco. Non si vende la pelle prima che sammazzi lorso. Non convien cantare trionfo prima della vittoria. Non dir quattro se non lhai nel sacco. Dalla mano alla bocca spesso si perde la zuppa. Tra la bocca ed il boccone, mille cose accadano. En Dont sell the bears skin before you have caught him. Do not/ Dont reckon/ count your chickens before they are hatched. Never cackle till your egg is laid. Gut no fish till you get them. Never fry a fish till its caught. Make not your sauce till you have caught the fish. Dont build the sty till the litter comes. Never praise a ford till you are over. Between the cup/ hand and the lip a morsel may slip. Theres many a slip between the cup and the lip. Many things happen/ fall between the cup and the lip. 32. Axdate, que eu te axudarei. A Deus rogando e co arado arando. Pt Ajuda-te que Deus te ajudar. Trabalha que Deus te ajudar. Trabalha tu e Deus te ajudar. Deus ajuda aos que trabalham. Deus ajuda os diligentes. Fia-te em santo e no corras. Es Aydate y Dios/ el cielo te ayudar. Aydate, que yo te ayudar. A Dios

201

Toms Pereira Ginet

rogando/ orando y con el mazo dando. Fate de la Virgen/ de Dios y no corras. Fr Aide-toi, Dieu taidera. Aide-toi, [et] Dieu/ le Ciel taidera. Aidez-vous seulement, et Dieu vous aidera. Faites votre devoir, et laissez faire Dieu. Dieu donne fil toile ourdie. toile ourdie, Dieu envoie le fil. It Aiutati, che Dio taiuta. Aiutati, dice Dio, che ti aiuter anchio. Chi saiuta, Dio laiuta. A tela ordita Dio manda il filo. En Help yourself and God/ heaven will help you. God helps those who help themselves. Heaven helps them that help themselves. The Lord helps those who help themselves. God protects him who protects himself. God gives the milk but not the pail. God reaches us good things by our own hands. Pray to God but keep the hammer going. Pray to God but pull to the shore/ row to shore. Dont lie still and cry God help. There is no good lying down and crying God help us. We must not lie down and cry God help us. 33. Ben acaba o que est ben. Pt Bem est o que bem acaba. Es Bien est lo que bien acaba. Est bien lo que acaba bien. Bueno es lo que en bien acaba. Todo lo que termina bien est bien. Si todo termina bien, todo ha sido bueno. El fin corona la obra. Todo lo dora un buen fin. Al fin es debido el honor. Fr Tout est bien qui finit bien. La fin courone luvre. Cest la fin qui courone luvre. La fin fait tout. La fin loue louvrier. Cest bien aller quand on revient. It Tutto bene, che riesce bene. Tutto bene ch quel finisce bene. Il fine loda lopera. Il fine corona lopera. La fine loda lopera. La lode consiste nel fine. En All is well that ends well. If the end be well, all will be well. The end crowns the work. The end crowns all. The end is crown of every work well done. That is wisdom which is wisdom in the end. 34. Ben cheira o dieiro, inda que vea dun esterqueiro.

Pt Dinheiro no deita cheiro. Bem cheira a ganncia donde quer que vem. Es El dinero no huele mal. El dinero no tiene olor. Fr L'argent n'a pas d'odeur. It Il denaro non puzza. En Money has no smell. Money is welcome though it comes in a dirty clout. 35. Bo tesouro ten o que est de sade ben. Mis vale a sade c dieiro Pt Quem goza sade perfeita rico sem o saber. Quem tem sade e liberdade, rico e no o sabe. Mais vale a sade que a riqueza, pois a riqueza no d sade. Mais vame sade boa, que pesada bolsa. Es Primero es la salud que el dinero. La salud ante todo. La salud no es conocida hasta que es perdida. Tenga yo salud, y dineros quien los quisiere. No hay riqueza/ tesoro como la salud. Quien tiene buena salud, tiene el mejor de los bienes. La salud no tiene precio, y el que la arriesga es un necio. Ms vale salud que dinero. Fr Sant passe richesse. Il nest trsor que de sant. Qui a sant a tout. Celui qui a la sant est riche. Cest une belle baronnie que la sant. Qui na sant, na rien; qui a sant, a tout. It Chi ha [la] sanit ricco, e non lo sa. La maggior ricchezza che sia, la sanit. La salute il bene pi prezioso. En [Good] health is above wealth. Health is better than wealth. Health is great richies. There is no greater richies than health. Health and good estate body are above all gold. Health before wealth. Health is a blessing that money cannot buy. 36. Cada cal co seu cada cal. Cada cal ama o seu igual >por lei natural@. Cada animal flgase co seu igual. Cada cal co seu igual. Cada cal ao seu natural. Cada cal quere o seu igual. Cada cal ten o seu natural. Cada pardal co seu igual. Cada ovella coa sa parella/ co seu fato. A cada ola, a sa tapadeira/ o seu testo. Cada pucheira quere a sa tapadeira. Nunca falta un roto para un descosido. Pt Cada qual folgue com seu igual. Cada ovelha com a sua parelha. Cada mal com

202

Fiando paremias (I): glosario paremiolxico multilinge galego, portugus, casteln, francs, italiano e ingls

seu igual e cada ovelha com sua parelha. Cada asno com seu igual. Cada Abel tem o seu Caim. No h besta fera que se no alegre com a sua companhia. O p da tamanca foge sempre para a tamanca. Eu como tu, tu como eu, um ao outro o diabo nos prendeu. Nunca falta um chinelo velho para um p manco. Nunca falta testo para uma panela. No h panela to feia que no ache seu coberteouro. H sempre um chinelo velho para um p doente. No h cabea a que falte carapua. H sempre um soco para um p doente. Para um p doente aparece sempre um soco velho. Deus os fez, Deus os juntou. Es Cada cual con su cada cuala. Tal para cual, Pascuala con Pascual. Tal para cual, Mara para Juan. Cada cual gusta de su semejante. Cada oveja con su pareja. Pepita con pepita y hueso con hueso. No hay olla tan fea que no halle su cobertera. A cada olla su cobertera. A cada hollaza su cobertaza. Siempre hay/ Nunca falta un roto para un descosido. Dios los cra/ da, y ellos se juntan. Todas las aves con sus pares. Todas las aves buscan sus iguales. El lobo y la vulpeja, ambos son de una conseja. Yo como t, y t como yo, el diablo nos junt. Fr A chacun sa chacune. Chaque ouaille cherche sa pareille. Chacun aille chercher sa pareille. Chacun cherche son semblable. Chacun demande sa sorte. Chaque vilain trouve sa vilaine. Chaque crapaud trouve sa crapaude. Chaque marmite trouve son couvercle. Il n'y a/ Il n'est si mchant pot qui ne trouve son couvercle. Il n'y a pas de grenouille qui ne trouve son crapaud. Autant de trous, autant de chevilles. Fagot a bien trouv, bourr. chaque pot son couvercle. Qui se ressemble, sassemble. Les oiseaux du mme plumage se sassemblent sur le mme rivage. It Pari con pari ben sta e dura. Non v gioia senza noia. Ogni difforme trova il suo conforme. Ogni simile ama il suo simile. Ogni simile appetisce il suo simile. Non vi pentola si brutta, che non trovi il suo coperchio. Il simile attrae il simile; Simili

con simili vanno. Dio li fa e poli li accoppia. Gli uccelli si appaiano coloro pari. En Every Jack has/ must have his Jill. For every Jack there is somewhere a Jill [that can do with poor Jack about as she will]. Every Jack will find a Jill, gang the world as it may. Never a Jack but there is a Jill. All shall be well, and Jack shall have Jill. Like will to like. Every like loves his like. Every sheep to her mate. Such a pot must have such a lid. There is a nut for every bolt. Birds of a feather flock/ will gather together. 37. Cada principio ten a sa fin. Pt Tudo tem fim, o bom e o ruim. Es Todo tiene fin en este mundo. Todo tiene su fin. Todo tiene un final. Fr Tout a une fin. It Tutto finisce a questo mondo. En All [good] things come to an end. 38. Cada tolo coa sa teima. Cada louco, seu sendeiro. Pt Cada doido tem sua tolice. Cada louco com sua teima, cada maluco com sua mania. Cada casa tem seu tolo e cada tolo a sua mania. Es Cada loco con su tema. A cada necio agrada su porrada. Fr chaque fou [plat] sa marotte/ sa manie. Chacun a sa marotte/ ses manies. It Il pazzo vuol andar vago della propria pazzia. Ognun ha il suo ramicello. Ognun ha un esto di pazzia. Ognuno ha le sue piccole manie. En Every fool is pleased/ satisfied with his own folly/ cap. Every fool likes his own bauble best. 39. Cada un estende a perna como ten a coberteira. Cada un estrica a perna ata onde a saba chega. Non estnda-la chanca mis do que d a manta. Non estires mis o p do que a manta dea de si. Ningun estenda a perna mis do que a saba dea. Pt Cada qual estende a perna at onde tem coberta. Cada um se estende at onde vai a coberta. Cada um se estende conforme a

203

Toms Pereira Ginet

coberta. No estendas as pernas para alm do cobertor. Es Cada uno extienda la pierna como tiene la cubierta. Extiende la pierna hasta donde llegue la sbana. No estirar la pierna ms de lo que alcanza la sbana. Nadie tienda ms la pierna de cuanto fuere larga la sbana. Segn el tejido, crtate el vestido. Si no puedes lo que quieres, quiere lo que puedes. El que ms no tiene, con su abuela se entretiene. Quien no tiene otra cosa, con su mujer se acuesta. Fr Il faut tendre ses pieds selon ses draps. Ntends les jambes qu la longueur du tapis. Froid a le pied, qui plus ltend, que ses couvertures ne sont longues. Il faut tailler le manteau selon le drap. Selon le drap la robe. Tailler la robe selon le corps. Fais ce que tu peux, si tu ne peux faire ce que tu veux. Quand on na pas ce que lon aime, il faut aimer ce que lon a. Quand on na pas de quoi saccommoder, on saccommode de ce quon a. Il faut marcher selon ses forces. Il faut mesurer son vol ses ailes. Qui a des noix, en casse, qui nen a pas, sen passe. Gouverne ta bouche selon la bourse. Selon la bourse gouverne la bouche. It Chi si stende pi del lenzuolo si scopre dai piedi. Bisogna fare il passo secondo la gamba. Far il passo secondo la gamba. Bisogna spendere secondo le entrate. Bisogna accontentarsi di quel che il convento d. Bisogna regolarsi secondo il propio braccio. En Stretch your legs according to your coverlet. Put your hand no further than your sleeve will reach. Cut your coat according to your cloth. If you cannot have the best, make the best of what you have. When we have not what we like, we must like what we have. The more you have, the more you want. 40. Cada un para si e Deus para todos. Cada un para si e Deus para todos. Cada un coida o seu negocio e Deus o de todos. Cada un na sa casa e Deus na de todos. Cada un para si e non para os mis. Cada moucho no seu souto.

Pt Cada um para/ por si e Deus para/ por todos. Cada um na/ em sua casa e Deus na de todos. Cada um trata de si e Deus de todos. Deus por todos e cada um por si. Cada mocho a seu souto. Cada cavadela, cada minhoca. Cada santo tem seu nicho. Cada quarto com seu preo, cada barba com seu pente. Es Cada uno para s [y Dios para todos]. Cada cual/ uno en su casa y Dios en la de todos. Cada cual a lo suyo. Cada uno va a su avo, y yo voy al mo. Cada mochuelo a su olivo. Fr Chacun pour soi [et Dieu pour tous]. Chacun pour soi, chacun chez soi. Chacun chez soi. Chacun sa place. It Ognuno per s, e Dio per tutti. Ognuno per s, e il diavolo per tutti. En Every man for himself [and God for us all]. Everybody for himself and God for all. Its every man for himself in this world. Let everybody look out for himself. Everyone for his home, everyone for himself. 41. Cando bos estamos, dos enfermos non nos lembramos. Pt O farto de jejum, no tem cuidado algum. Es El harto del ayuno no tiene cuidado ninguno. Panza llena se re del hambre ajena. El harto no es compaero del hambriento. No se acuerda el cura de cuando fue sacristn. Fr Bien repu, on oublie quil est des affams. Qui a la panse pleine, croit que les autres sont rassassis. Qui a la panse pleine, il lui semble que les autres sont sols. It Il sazio non capisce laffamato. Il pasciuto non crede al digiuno. Il satollo non crede al digiuno. Corpo satollo non crede al digiuno. En The replenished understand not the pain of the starving. He that is fed believes not the fasting poor mens reasons are not heard. A well-filled body does not believe in hunger. In fullness there is forgetfulness. Little knows the fat man what the lean thinks. Little knows the fat sow what the lean one means.

204

Fiando paremias (I): glosario paremiolxico multilinge galego, portugus, casteln, francs, italiano e ingls

42. Cando o ro soa, auga leva. Onde hai fume, hai lume. Onde hai lume, hai fume. O fume descobre onde est o lume. Onde hai caotos ao lume, hai fume. Pt Onde h fumo h fogo. Onde h fumo h lume. Onde h fogo logo fumega. Es Donde humo sale, fuego hay. Donde fuego se hace, humo sale. Por el humo se sabe dnde est el fuego. No hay humo sin fuego. Cuando el ro suena, agua lleva. No hay arroyo sin fuente. Por el hilo se saca el ovillo. Todo tiene su porqu. No hay efecto sin causa. Fr Il ny a pas de fume sans feu. Il nest jamais feu sans fume. La flamme suit de prs la fume. Il ny a pas deffet sans cause. It Dal fumo, fuoco sargomenta. Non c fumo senza arrosto/ fuoco. Dietro il fumo viene la fiamma. En Where there is smoke, there is fire. No smoke without fire. Flame is close to smoke. The smoke is near the flame. There is no smoke without [some] fire. 43. Can moi ladrador, pouco mordedor. O can mis ladrador, nin por eso mis trabador. O can que mis ladra, non o que mis morde. Pt Co que ladra no morde. Co que muito ladra, pouco morde. Es Perro ladrador, poco mordedor. Perro que ladra no muerde. Fr Chien qui aboie ne mord gure. It Can che abbaia, non morde. Can che abbaia, poco morde. En Barking dogs seldom bite. 44. Coida o ladrn que todos o son. Coida o ladrn que todos son da sa condicin. Pt Cuida o ladro que todos o so. Cuida o ladro que todos so da sua condio. O ladro cuida que todos o so. Cuida o mentiroso que tal o outro. Cuida o mentiroso que todos so como ele. Es Piensa el ladrn que todos son de su condicin. Cree el ladrn que todos son de su condicin. Quien vida ajena repara, no la mida con su vara. No hay que medir a todos por/ con el mismo rasero. Con la medida que midas te han de medir.

Fr Chacun doit se mesurer son aune. [Il ne faut pas] mesurer les autres son/ ntre aune. It Pensa il ladrone che tutti sian di sua condizione. En The thief thinks all men are like himself. Ill doers are ill thinkers. Who is in fault suspects everybody. 45. Comer pouco e andar alegre. Mis cura a dieta c lanceta. Pt Mais cura a dieta que a lanceta. Es Ms cura la dieta que la lanceta. Los mejores mdicos son: el Doctor Alegra, el Doctor Dieta y el Doctor Tranquilidad. Si quieres vivir sano, hazte viejo temprano. Fr Sobrit est mre de sant. Dne sobrement, soupe honntement, dors passablement et tu vivras longuement. Les meilleurs mdecins sont: le Dr Gai, le Dr Dite et le Dr Tranquille. It Vita quieta, mente lieta, moderata dieta. Dottor Acqua, Dotor Dieta e Dotor Quiete sono i migliori medici. En The best physicians are Dr Diet, Dr Quiet and Dr Merryman. 46. Cos escarmentados fanse os avisados. Dos desgraciados nacen os avisados/ escarmentados. Dos escarmentados nacen os espabilados. Onde o louco se perdeu, o cordo aviso colleu. A mellor mestra a experiencia. O uso fai mestres. Mallando mallando aprndese a mallar. A experiencia a nai da ciencia. Pt Dos escarmentados saem os avisados. Dos escarmentados saem os arteiros. O louco pela pena cordo. A experincia me da cincia. A experincia me da cincia e a mestra da vida. A experincia mestra da vida. Batendo ferro que se fica ferreiro. Es De los escarmentados nacen los avisados. El cuerdo y la cuerda, en mal ajeno castiga. La experiencia/ la veterana es un grado. El uso hace al maestro. La experiencia es madre de la ciencia. Dolorosa experiencia es la mejor ciencia. Potros cayendo y mozos perdiendo van asesando. Machacando, machacando, el hierro va afinando. Machacando se

205

Toms Pereira Ginet

aprende el oficio. Haciendo y deshaciendo se va aprendiendo. Errando y errando, se va acertando. Practicando se aprende. Coser bien requiere muchas puntadas. Fr Aprs dommage chacun est sage. Dommage rend sage. Vent au visage rend un homme sage. On apprend toujours ses dpens. Ladversit fait lhomme [et le bonheur les monstres]. Lexprience/ Lhabitude/ La pratique rend matre. Lexprience rend sage. Lexprience est mre de la science. Il faut tre pris pour tre appris. On apprend en faillant. Cest en forgeant quon devient forgeron. It Danno fa far senno. Il giudizio viene con la disgrazia. Si impara sempre a proprie spese. Lavversit sono la scuola della saviezza. En Adversity makes men wise. Misfortunes make us wise. What pains us trains us. Adversity is a good/ great discipline/ teacher/ schoolmaster. Adversity is a strict master. Fools get their lesson from the deed done. 47. Cra corvos e quitaranche os ollos. Cra corvos e tiraranche os ollos. Cra corvos e sacaranche os ollos. Pt Cria o corvo, tirar-te- o olho. Es Cra cuervos, y te sacarn los ojos. Cra el cuervo, y sacarte ha los ojos. Acoj al ratn en mi cillero, y volvise mi heredero. Fr Nourris un corbeau, il te crvera lil/ les yeux. Jai log le rat, et il me dvalise. Faites bien au vilain, et il vous fera mal. It Nutri il corv, e ti caver gli occhi. Nutre la serpe in seno, ti render veleno. En Breed up crows and they will peck your eyes out. Breed up a crow and he will tear out your eyes. Bring up a raven and it will peck out your eyes. 48. De boas intencins est o inferno cheo. Pt De boas intenes est o inferno cheio. De bons propsitos est o inferno cheio [e o cu de boas obras]. Es De buenas intenciones est el infierno lleno. El infierno est lleno de buenas intenciones.

Fr L'enfer/ Le chemin de l'enfer est pav de bonnes intentions. It Di buone intenzioni lastricato linferno. Di buone volont sta pieno/ pien linferno. La via dinferno lastricata di buone intenzioni. Linferno lastricato di buone intenzioni. En Hell is full of good meanings and wishings. The road/ way to hell is paved with good intentions. Hell is paved with good intentions. 49. De noite todos os gatos son pardos. De noite non hai muller fea. Pt noite todos os gatos so pardos. De noite todos os gatos so pardos. candeia, a velha burra parece donzela. De noite, candeia, a burra parece donzela. De noite, candeia, parece bonita a feia. Es De noche, todos los gatos son pardos. De noche, [mirada a la luz de] a la vela, la [ms vieja] burra parece doncella. De noche no hay mujer fea. Fr La nuit tous les chats sont gris. la chandelle, la chvre semble demoiselle. It Di notte ogni gatto bigio. Di notte tutte le gatte sono nere. Al buio tutte le gatte sono bigie. Al bujo ogni gatto morello. A lumi spenti tutti i gatti sono bigi. Alla candela la capra par donzella. Al lume di candela ogni rustica par bella. Al buio la villana bella quanto la dama. Al buio tutte le donne sono a un modo. En At night all cats are grey. All cats are grey in the dark. When candles are out all cats are grey. When the candles are away all cats are grey. By night all witches are fair as day. When the candles are out all women are fair. 50. De tales pais, tales fillos. De tal nio, tal paxario. De tal pao, tal racha. Tal paxaro, tal ovo. Fillo de gato caza rato. Quer nas unllas, quer nos ps has de imitarte a quen es. O fillo da cabra cabrito . Tales os pais, tales os fillos. A uso de igrexa catedral, tal sern os fillos, cal foron os pais. Se ben canta o abade, non o fai mal o monaguillo. Saltou a cabra na via e tamn saltar a filla.

206

Fiando paremias (I): glosario paremiolxico multilinge galego, portugus, casteln, francs, italiano e ingls

Pt Qual o pai, tal o filho, [qual o filho tal o pai]. De tal ninho, tal passarinho. O madeiro sai a acha, pois de tal acha tal racha. Sai a giesta friesta e a rama raiz. De tal acha, tal racha. A acha sai racha. A acha sai ao madeiro. Filho de gato, mata rato. Filho de peixe sabe nadar. [De] tal rvore, tal fruto. De tal gente, tal semente. De tal pedao, tal retrao. De tal tenda, tal ferramenta. De mau corvo, mau ovo. Como canta o abade, assim responde o sacristo. Como canta o galo velho, assim cantar o novo. Filho de gato mata rato. Cabra que vai vinha, onde pula a me pula a filha. Cabra que vai vinha, tal a me, tal a filha. Saltou a cabra na vinha, tambn saltar a filha. Es De tal padre, tal hijo. Tales padres, cuales hijos. Cuales fueron los padres, los hijos sern. De tal palo, tal astilla. De tal rbol, tal fruto. El rbol por el fruto es conocido. Por el fruto es conocido el rbol. Al rbol se le conoce por sus frutos, y al hombre por sus obras. Hijo de tigre, sale con rayas. Cual el cuervo, tal el/su huevo. Como canta el abad, responde el sacristn. Como canta el sacristn, responde el monaguillo. Si bien canta el abad, no le va en zaga el monaguillo? El hijo de la gata, ratones mata. Por donde salta la cabra, salta la chiva. Salt la cabra en la via, tambin saltar la hija. Fr Tel pre, tel fils. Telle mre, telle fille. Tel oiseau, tel nid. Tel arbre, tel fruit. Au fruit on connat larbre. Cest au fruit que lon reconnat larbre. Cest par le fruit quon connat larbre. On connat larbre ses/ son/ par le fruit[s]. On connat le cerf par ses abatteurs. On connat lhomme par ses actions. De mauvais corbeau, mauvais uf. Le moine rpond, comme labb chante. Ce que chante la corneille, chante le corneillon. Le jeune corbeau croasse lexemple du vieux. Qui naquit chat, court aprs les souris. Chat et chaton chassent le raton. Quand la chvre saute au chou, le chevreau y saute itou. It Tal padre, tal figlio. Quale padre, tale il figlio. Come il padre tale il figlio. Qual legno, tal scheggia. La scheggia ritrae dal

ceppo. Il ramo somiglia al tronco. Dal frutto si conosce lalbero. Dal frutto si conosce lalbero, gli uomini si conoscono dai fatti. Lalbero si conosce dal frutto. Qual albero, tal frutto/ tai frutti. Risponde il frate come labate canta. Come canta il gallo canter il galletto. Chi di gatta nasce, sorci piglia. Figliuoli dei gatti pigliano i topi. Chi di gallina nasce, convien che razzoli. En Like father, like son. Such a father, such a son. Like mother, like daughter. Like mother, like child. Like hen, like chicken. Like crow, like egg. As the tree, so the fruit. Such apple-tree, such fruit. Such as the tree is, such is the fruit. A tree is known by its fruit. Each tree is known by its own fruit. Judge of the tree by its fruit. You can tell the a tree by its fruit. By the husk you may guess at the nut. As the old cock crows, so crows/ does the young. As the old cock crows, the young cock learns. The young cock crows as he has heard the old one. The young cock crows as he hears the old one. Cat after kind, good mouse-hunt. He that comes of a cat will catch mice. He that comes of a hen must scrape. 51. Dime con quen andas e direiche quen es. Dime con quen vs e direiche as maas que tes. Dime con quen andas e direiche as tas maas. Dime con quen irs/ vas e direiche o que fars. O que se deita con cans, rguese con pulgas. O que con nenos se deita cagado amaece. O que con nenos se deita, cagado se ergue. O que con nenos se deita, mexado amaece. O que con nenos se deita, lixado que se ergue. O que con rapaces se deita, lixado se ergue/ sae. Quen con nenos se deita pola ma apesta. Quen con rapaces se deita, cheira. Quen con rapaces se deita, mexado se ergue. Quen con faria anda, branco se pon. Quen con lobos anda, a oubear aprende. Pt Diz-me com quem andas, dir-te-ei quem s. Diz-me com quem andas/ lidas, dir-teei as manhas que tens. Diz-me com quem vais, dir-te-ei o que fars. Quem com ces se deita, com pulgas se levanta. Quem ao

207

Toms Pereira Ginet

moinho vai, enfarinhado sai. Quem azeite mede, as mos unta. Quem com ces se deita, com pulgas se levanta. Quem se deita com crianas, amanhece borrado. Es Dime con quien andas y te dir quien eres. Quien con perros se echa, con pulgas se levanta. El que/ Quien con nios se acuesta, mojado/ cagado se levanta/ amanece. Quien con lobos anda/ El que anda con lobos a aullar se ensea. Quien con mulos anda, presto le sale a la cara. Quien con toros anda, a torear aprende. Quien con un cojo pasea, al ao cojea. Quien con un cojo va, al cabo del ao cojear. Al cabo del ao tiene el mozo las maas de su amo. Fr Dis-moi qui tu hantes/ tu frquentes et je te dirais qui tu es. Celui qui se couche avec les chiens se lve avec des puces. Il faut/ On apprend hurler avec les loups. Hantez les boiteux, vous clocherez. It Dimmi con chi vai/ pratichi/ bazzichi, e ti dir chi sei. Chi va con lo zoppo, impara a zoppicare. Chi dorme/ si corica coi cani si leva colle pulci. Chi va a letto/ va dormir coi [i] cani si leva colle pulci. Chi vive tra lupi impara a urlare. Chi va al mulino si infarina. Chi si frega al ferro, gli sattacca la ruggine. En A man is known by the company he keeps. A man is known by his friends. As a man is so is his company. Who keeps company with the wolf will learn to howl. One must howl with the wolves. He that lives with cripples learns to limp. 52. En terra de cegos o torto un rei. Na casa do cego o torto o que manda. Pt Em/ Na terra de cegos, quem tem un olho rei. Em casa de cego quem tem olho, rei. Es En el pas de los ciegos/ En tierra de ciegos el tuerto es rey. Fr Au pays/ Au royaume des aveugles, les borgnes sont rois. Parmi les aveugles, le borgne est roi. Au pays des culs-de-jatte, les boiteux sont matres. It In terra di ciechi beato chi ha un occhio. In terra di ciechi chi ha un occhio signore/ solo re.

En In the country/ kingdom of the blind [men], the one-eyed man is king. Among the blind a/ the one-eyed man is king. He that has but one eye is a prince among those that have none. 53. En todas as partes se coce pan. En todas as partes cada semana ten o seu martes. Pt Em cada casa comem favas e na nossa s caldeiradas. Em toda a parte se come po. Cada casa favas lavam. Quando o sol nasce para todos. O sol quando nasce para todos. Es En todas partes cuecen habas y en mi casa a calderadas. En todo el mundo se cuecen habas. El sol sale para todo el mundo. Para todos sale el sol. Fr Il y a de lhomme partout. Le monde est partout le mme. Le soleil brille partout. Le soleil brille/ luit pour tout le monde. It Si trova pane da per tutto. Tutto il mondo paese. Il sol splende per tutti. En In every country the sun rises in the morning. The sun shines everywhere. The sun shines on both sides of the hedge. 54. Ende falando do run en Roma, axia asoma. Pt Falai do ruim e mirai para a porta. Falai no Mendes, porta o tendes. Falai no lobo, ver-lhe-eis a pele. Es Hablando del rey de Roma, por la puerta [se] asoma. En nombrando al ruin/ rey de Roma, luego asoma. Fr Quand on parle du loup il montre sa queue/ on en voit la queue/ il sort du bois/ du trou. En parlant du soleil on voit ses rayons. It Chi a il lupo in bocca, lha sulla groppa. Lupo nominato, subito veduto. Cosa ragionata per via va. En Talk of the wolf and his tail appears. Talk of the devil and he will appear. Talk/ speak of the evil and he is sure to appear. 55. Est a vella a morrer e inda est para aprender. Est a vella morrendo e est aprendendo. Non te deitars sen aprender unha cousa mis. Para aprender nunca tarde. Para aprender sempre tempo. Cada da que pase aprenders algo novo.

208

Fiando paremias (I): glosario paremiolxico multilinge galego, portugus, casteln, francs, italiano e ingls

Pt Salomo a morrer, Salomo a aprender. Aprender at morrer. Es Nunca se termina de aprender. Nunca/ No te acostars sin saber una cosa ms. Cada da se sabe una cosa ms. Para aprender, nunca es tarde. Estse la vieja muriendo y est aprendiendo. Muriendo y aprendiendo. Fr On apprend tout ge/ tous les jours/ sans cesse. On a jamais fini dapprendre. On nest jamais trop vieux pour apprendre. It Non si mai vecchio per imparare. Ogni et a tempo per imparare. En [It is] never to late too learn. [A man is] never too old to learn. 56. Est ben rico o que est a ben consigo. A boa conciencia vale por cen testigos. Pt nimo nobre testemunha de si mesmo. Es La conciencia vale por mil testigos. Una buena conciencia es una buena almohada. Fr bien faire, nul craindre. Conscience vaut en essence de mille tmoins la prsence. Une bonne/ pure conscience est un doux/ bon oreiller. Une conscience pure est le meilleur des oreillers. It La coscienza vale per mille testimoni. Una buona coscienza un buon guanciale. En A good conscience is a soft pillow. A good conscience makes an easy couch. A good conscience sleeps through thunder. A quiet conscience sleeps in thunder. A safe conscience makes a sound sleep. A clear conscience can bear any trouble. 57. Facer ben nunca se perde. O ben facer nunca se pode perder. Co facer ben, pouco se pode perder. Pt Fazer bem nunca se perde. Bem fazer nunca se perde. Bem fazer nunca se perde, quem mal faz por mal espere. Es Hacer bien nunca se pierde. Fr Un bienfait nest jamais perdu. Une bonne action nest jamais perdue. It Piacer fatto non va perduto. En A good deed is never lost. 58. Garda para ma que falta far. Garda un de cada dous, se queres facer bulsn.

Quen garda, atopa/ encontra. O que garda/ aforra, sempre ten. Pt Guarda o teu dinheiro para o mau tempo. Quem guarda acha e quem cria mata. Es Quien guarda, halla. Quien nada guarda, nada tiene. Quien guard, cen; quien no guard, mir. Fr [Il faut] garder une poire pour la soif. Amasser en saison, dpenser par raison, font la bonne maison. It Conservati un pan per la vecchiezza. En In the time of plenty, then lay up for a rainy day. Keep/ Save something for a rainy day. Saving in season, spending with reason, make the good household. 59. Gato escaldado da auga fra foxe. gato escaldado a auga fra faille dano. Pt Gato escaldado, da gua fria tem medo. Gato a quem morde a cobra, tem medo corda. Ave escarmentada, o lao receia. Quem do escorpio est picado, a sombra o espanta. Es Gato escaldado, del agua fra huye. A pjaro escarmentado no le esperes enligado. Quien del alacrn est picado, la sombra le espanta. Fr Chat chaud craint l'eau froide. Chien une fois chaud deau froide est intimid. Chatte brle a peur du feu. Enfant chaud craint le feu. It Il gatto scottato teme lacqua fredda. Gatto/ Cane scottato dallacqua calda, ha paura della fredda. Cane scottato ha paura dellacqua fredda. Cane scottato teme lacqua fredda. Chi fu scottato dallacqua calda, ha paura della fredda. Chi fu scottato una volta, laltra vi [ci] soffia su. Luomo scottato ha paura del fuoco. Chi serpe morse, lucertola teme. Cui serpe mozzica, lucerta teme. Il cane battuto del bastone ha paura dellombra. En A scalded cat fears [even] cold water. The scalded dog dreads cold water. Dogs once scalded are afraid even of cold water. A bitten child dreads the dog. A burnt child/ The burnt hand dreads the fire. He that has been bitten by a serpent is afraid of a rope.

209

Toms Pereira Ginet

60. Gato maiador nunca foi rateador. Gato maiador, nunca bo cazador. Gato maiador non bo cazador. Gato berrador nunca foi cazador. Gato que moito miaa nunca moito caza. raposa durmida non lle cae nada na boca nin na barriga. raposo durmente non lle amence a galia no dente. Raposo que moito dorme nunca boa galia come. Camarn que se dorme vaino levando a corrente. Marieiro que dorme, peixes non colle. Pt Gato miador no bom caador. Gato com luvas no caa ratos. A raposa dormente, nada lhe cai na barriga. A raposa dormente, no lhe amanhece galinha no ventre. A pssaro dormente, tarde entra o cevo/ cibo no ventre. Raposa que dorme, no apanha galinhas. Es Gato dormiln, no pilla ratn. Gato maullador nunca buen cazador. Gato con guantes no coge ratn. A raposo durmiente, no le amanece la gallina en el vientre. A la vulpeja dormida no le cae nada en la boca. Pjaro durmiente, tarde le entra cebo en el vientre. Gallina que cacarea no pone huevos. No hay que esperar que el man nos caiga del cielo. Fr Chat miauleur ne fut jamais bon chasseur. renard endormi, ne vient bien ni profit. renard endormi, rien ne tombe dans la gueule. Le renard qui dort la matine na pas la gueule emplume. Il ne faut pas attendre que les alouettes nous tombent toutes rties dans la bouche. It Gatta guantata non piglia mai sorci. Gatto guantato non piglia sorci. Gatta inguantata non prese mai topi. Volpe che dorme, vive sempre magra. Gallina che schiamazza non fa uova. En A muffled cat was never/ is not a good mouser. A cat in gloves/ mittens catches no mice. A gloved cat does not catch the mouse. The sleepy fox has seldom feathered breakfasts. When the fox sleeps no grapes fall in his mouth. Sleeping foxes catch no poultry. Foxes when sleeping have nothing fall into their mouths. Nothing falls into the mouth of a sleeping fox. 61. Grandes males, grandes remedios.

Pt A/ Para grandes males, grandes remdios. Es A grandes males, grandes remedios. Fr Aux grands maux les grands remdes. It A grandi mali, grandi rimedi. En Desperate diseases must have desperate remedies. 62. Labrador baralln non colle nin vio nin pan. O que ben sementa, ben colleita. Cava a fondo e ters colleita abondo. Canto mellor arrendes, mellor colleita ters. Pt Cada um colhe conforme semeia. Es Quien/ El que siembra, recoge. Quien/ El que no siembra, no recoge. Siempre se recoge lo que se ha sembrado. Como siembres, cogers. Hay que sembrar para recoger. Ara bien y hondo, cogers pan en abondo. Fr Qui ne sme, ne moissonne pas. On rcolte ce quon a sem. Comme tu smeras, tu moissonneras/ tu auras sem. Il faut semer pour recueillir. Il faut semer qui veut moissonner. It Chi non semina, non raccoglie. Chi ara a suo tempo, avr buon raccolto. En As you sow, you shall mow. As they sow, so let them reap. A man reaps what he sows. He now reaps what he has sown. He that does not sow, does not mow. Plough deep and you will have plenty of corn. Plough deep while sluggards sleep, and you will have corn to sell and keep. 63. Mis vale un paxaro na man ca un cento a voar. Vale mis paxaro en man que cen/ un cento voando. Mis vale peseta na man, que peso no aire. Vale mis peixe pescado que cento nadando. Mis quero/ Mis vale un toma, que dous che darei. Mis vale unha segura que das en dbida. Mais quero pouco [en] seguro, que moito con perigo. Pt Mais vale un pssaro na mo que dois a voar. Mais vale un pssaro na mo que dois que voando vo. Mais vale um toma que dois te darei. Mais vale po hoje que galinha amanh. O ovo de hoje vale mais que a galinha de amanh. No deixes o certo pelo duvidoso.

210

Fiando paremias (I): glosario paremiolxico multilinge galego, portugus, casteln, francs, italiano e ingls

Es Ms vale pjaro en mano que ciento/ cien volando. Ms vale pjaro en mano que buitre volando. Ms vale pjaro en la barriga que ciento en la liga. Ms vale un toma/ ten que dos te dar. Ms vale tengo un ochavo que prstame un cuarto. Ms vale una segura que dos en duda. Mejor es luego el huevo que maana la gallina. No hay que dejar lo cierto por lo dudoso. Lo comido es lo seguro [que lo que colgado est quiz el gato se lo llevar]. Fr Un oiseau dans la main vaut mieux que deux dans la haie. Mieux vaut un moineau dans la main, que la grive/ grue/ loie qui vole. Moineau en main vaut mieux que pigeon qui vole. Mieux vaut moineau en cage que poule deau qui nage. Mieux vaut un gigot prochain quun gros mouton lointain. Mieux vaut un pain dans la main quune brioche la vitrine. Mieux vaut un tiens que deux tu lauras. Mieux vaut tenir que courir. Il ne faut pas lcher la proie pour lombre. It meglio un uccello in gabbia che cento fuori. Meglio fringuello in man/ gabbia che tordo in frasca. meglio un ti d che cento ti prometto. meglio aver oggi un uovo, che domani una gallina. En Better one bird in hand than two flying. Better one bird in hand than ten in the wood. A bird in the hand is worth two in the bush/ wood. A sparrow in hand is better than a pigeon on the roof/ in the sky. A sparrow in hand is worth a pheasant that flies by. A sparrow in hand is worth more than a vulture flying. A feather in the hand is better than a bird in the air/ sky. Better an egg today than a hen tomorrow. One today is worth two tomorrow. 64. Muda o lobo os dentes mis non as mentes. A raposa mudar os dentes mais non as mentes. Nace o corvo na peneda e tira sempre a ela. A cabra tira ao monte. O que lava a cabeza da burra perde o xabn e a lavadura. Pt O lobo perde os dentes, mas no o costume. O lobo muda o plo, mas no o vezo. O plo muda a raposa, mas do

natural no a despoja. A raposa muda de pele mas no de manha. Ainda que mude a pele a raposa, seu natural nunca despoja. Com a pele, no se mudam os costumes. A cabra puxa sempre para o monte. Gnio e figura, at sepultura. Es El lobo pierde los dientes mas no la mientes. Muda el lobo los dientes mas no las mientes. El lobo muere lobo. Aunque muda el pelo la raposa, su natural no despoja. Siempre la cabra tira al monte. rbol que crece torcido jams endereza su tronco. Genio y figura hasta la sepultura. Por mucho que desmienta cada cual, siempre vuelve al natural. Lo que entra con el capillo, sale con la mortaja. Lo que en la leche se mama, en la mortaja se derrama. Fr Le loup change de poil, mais non de naturel. Dans sa peau mourra le loup. Le loup mourra dans sa peau. Le renard change de poil mais non de naturel. Le renard mourra dans sa peau. laver/ blanchir la tte dun ne/ dun More, on perd sa lessive. Chassez le naturel, il revient au galop. Chassez le naturel par la porte, il reviendra par la fentre. Chassez la nature avec une fourche, elle reviendra toujours en courant. On ne va contre sa nature/ son caractre. It Il lupo perde il pelo [ma] il vizio mai. Il lupo perde il pelo, ma non il vizio. Natura tira pi che cento cavalli. En Can the leopard change his spots? Leopards do not change their spots. One cannot change ones nature. Nature her custom holds. 65. Na casa do ferreiro, espeto de pau. En casa do ferreiro coitelo de pau. Na casa do ferreiro, coitelo de pau; e na do carpinteiro, sentarse no chau. Na casa do carpinteiro, bancos coxos e vellos. Pt Casa de ferreiro, espeto de pau. Em casa de ferreiro, espeto de pau. Em casa de ferreiro, espeto de salgueiro. Em casa de ferreiro, o pior apeiro. Es En casa del herrero, cuchillo de palo. En casa del herrero, asador de palo/ de madero. En casa del herrero, badil de madero. En casa del herrero, el cuchillo

211

Toms Pereira Ginet

mangorrero/ de madero. En casa del herrero, el ms ruin/ el peor apero. Fr Les cordonniers sont toujours les plus mal chausss. It A mojer del scorper va in giro coe scarpe rotte. En Who is worse shod than the shoemakers wife? The shoemakers son always goes barefoot. 66. Na casa en que non hai gatos, campan os ratos. Na casa en que non hai gatos, non faltan ratos. Folgade, galias, que o galo est nas vendimas! Folgade, galias, que vos morreu o galo! Folgade, galias, que o galo morreu! Pt A casa que no tem gatos tem muitos ratos. Casa onde no h gatos, os ratos danam o fado. Vo-se os gatos e entendem-se os ratos. Quando em casa no est o gato, folga o rato. Folgar galinhas, que o galo na vindima. Folgar galinhas, que morto o galo. Es Cuando el gato no est/ est fuera/ est ausente/ duerme, los ratones bailan/ se divierten. Cuando la gata anda en amores, buen tiempo para los ratones. Murense los gatos, regocjanse los ratos. Vanse los gatos y entindense los ratos. Holgad, gallinas, que el gallo est en vendimas/ que muerto es el gallo. Fr Quand le chat n'est pas l/ est parti/ Quand les chats ny sont pas, les souris dansent. Quand le chat court sur les toits, les souris dansent sur les planchers. Quand le chat nest pas au logis, les rats dansent sur la table. Quand le chat est hors de la maison, souris et rats ont leur saison. Les rats se promnent laise l o il ny a point de chat. Absent le chat, les souris dansent. Le chat parti, les souris dansent. Voyage[s] de matre, noces de valets. It Quando non c il gatto, i topi ballano. Quando el gatto manca, i sorci ballano. Quando la gatta non in casa, [i] sorci ballano. Quando la gatta non in paese, i topi ballano. Quando la gatta non nella ragione, i topi hanno la loro stagione. Quando la gatta non v, i sorci ballano. Dove non la gatta, il topo balla.

En When the cat is away, the mice [will] play. When the cat is away, the mouse may play. When the cat is gone, the mice grow saucy. 67. Na necesidade prbanse os amigos. Na necesidade vese ben a amistade. Na moita necesidade cocese o amigo de verdade. Na necesidade nace a amistade. Nas coitas que un ten cocese quen nos quere ben. Coitas e camios dannos amigos. Nos males cocense os amigos leales. Pt Na necessidade se prova a amizade. Amigo certo, conhece-se na fortuna incerta. Nos perigos se vem/ conhecem os amigos. Nos trabalhos se vem os amigos. Nos trabalhos se vem os amigos. Es En la adversidad se prueba la amistad. En las adversidades se conocen las amistades. Amigo en la adversidad es amigo de verdad. En el peligro se conoce al amigo. En luengo camino y en cama angosta se conocen los amigos. En chica casa y en largo camino se conoce el buen amigo. En las tribulaciones y males, conocers a los amigos leales. En crceles y caminos se nacen amigos. El oro se prueba en el fuego y los amigos en las adversidades. No hay pariente tal, como el amigo en el mal. Fr Cest dans ladversit quon connat les amis. Au besoin on connat lami. Au besoin voit-on qui est lami. Cest dans le besoin quon connat ses vritables amis. On connat le vritable ami au/ dans le besoin. Cest dans la ncessit/ le malheur / le danger quon connat ses amis. Ladversit et les prils dmontrent les vrais amis. Lami vritable est lami des heures difficiles. Cest la prosprit qui donne les amis; cest ladversit qui les prouve. On connat les bonnes sources dans la scheresse, et les bons amis dans ladversit. Lor sprouve par le feu et les amis par les adversits. Amiti dans la peine, amiti certaine. Trois choses se connaissent en trois lieux seulement; la hardiesse au danger, la sagesse en la colre, et lamiti au besoin. It Ai bisogni si conoscono gli amici. Al bisogno si conosce lamico. Amico certo

212

Fiando paremias (I): glosario paremiolxico multilinge galego, portugus, casteln, francs, italiano e ingls

si conosce nellincerto. Nelle sventure si conoscono gli amici. Nellore dellangosce lamico si conosce. Il cuore degli amici si conosce nelle necessita, prigioni e malatie. Nei pericoli si vede, chi damico ha vera fede. Loro saffina al fuoco e lamico nelle sventura. En A friend is known in necessity. Friends are tested by adversity. A friend is never known but in time of need/ till a man have need/ till needed. A friend in need is a friend indeed. Prosperity makes friends and adversity tries them. In time of prosperity friends there are plenty, in times of adversity not one among twenty. As the touchstone tries gold, so gold tries men. Fire is the test of gold, so adversity proves friends. 68. Ningun pode servir ben a dous seores. Ningun pode servir a dous amos e agradar a entrambos. Pt Ningum pode servir a dois senhores. Ningum pode servir bem a dois senhores. Es Nadie puede servir a dos amos/ seores. No se puede servir a Dios y a Maoma. No se puede servir a Dios y al Diablo. Quien a dos seores ha de servir, a uno ha de mentir. Quien a muchos amos sirve, a alguno ha de hacer falta. No se pueden hacer dos cosas a la vez. Fr Nul/ Personne ne peut/ On ne peut pas/ servir deux matres [ la fois]. It Nessuno pu servir a due padroni. Niuno pu servire a due signori. Non si pu servir[e] a due signori. Chi due padroni ha da servire, ad uno ha da mentire. Non si possono fare due cose ad un tempo. En No man can serve two masters. No servant can be the slave of two masters. You cannot serve God and mammon. There is no leaping from Delilas lap into Abrahams bosom. He that serves two masters has to lie to one of them. 69. Non deixes para ma o que poidas facer hoxe. O que has facer hoxe non o deixes para ma. O que has levar hoxe non o deixes para ma. O que has facer despois, faino agora. O que has facer tarde, faino cedo.

Pt No deixes para amanh o que podes/ puderes fazer hoje. No guardes para amanh o que podes fazer hoje. Es No dejes/ No guardes para maana lo que puedas hacer hoy. No hay que dejar para maana lo que se puede hacer hoy. Fr Ne remets pas demain/ au demain ce que tu peux faire aujourdhui. Il ne faut pas remettre demain/ au lendemain ce que lon peut faire le jour mme/ aujourdhui. Ce quaujourdhui tu peux faire au lendemain ne diffre. It Non rimandare a domani ci/ quello che puoi fare oggi. Quel che puoi far oggi, non rimandare a domani. Quel che puori far oggi, non differirelo a domani. En Leave nothing for tomorrow that can be done today. Never do tomorrow what you can do today. Never leave that till tomorrow which you can do today. Never put off till tomorrow what may be done today/ you can do today. By the street of by and by one arrives at the house of never-never. 70. Non ouro todo o que reloce. Nin ouro canto reloce nin brilla canto se ve. Todo o monte non ourego. Non todo o branco faria. Pt Nem todo o que luz oiro, nem todo o que alveja prata. Nem tudo o que luz ouro, nem toda a tosse catarro. Nem todo o branco farinha. Nem todo o mato orego. Nem todos os que vo guerra so soldados. Nem todos os que vo ao estudo so letrados. Es No todo lo que reluce/ brilla es oro. No es oro todo lo que reluce/ brilla. No es oro todo lo que reluce ni harina todo lo que blanquea. No todo el monte es organo. No es todo el sayal alforjas. No todo lo blanco es harina. No todos los que llevan largos cuchillos son verdugos. Ni todos los que estudian son letrados, ni todos los que van a la guerra soldados. El hbito no hace al monje. Fr Tout ce qui brille n'est pas [d']or. Ceux qui portent des longs couteaux, ne sont pas tous queux, ni bourreaux. Lhabit ne fait pas le moine. Ce nest pas la robe qui fait le mdecin.

213

Toms Pereira Ginet

It Non oro tutto quel che luce. Non tutto oro quello che luccica. Non tuttoro quel che riluce. Oro non tutto quel che risplende. Non tutti sono cacciatori, quelli che suaonamo il corno. Ognun cha gran coltello non boia. En All that glitters is not gold. All is not gold that glitters [nor maidens that wear their hair]. All are not maidens that wear bare hair. All are not merry that dance lightly/ seem mirthful. All are not cooks that carry long knives. All are not hunters that blow their horn. The cowl doesnt make the monk. 71. Nunca o lobo mata o lobo. Nunca un lobo come outro. Un lobo a outro lobo non se comen nin se morden. Nunca o can morde a cadela. Un corvo a outro non lle tira os ollos. Pt Co no come co. Lobo no mata lobo. Nunca lobo mata outro. Corvos a corvos no se tiram os olhos. De cosrio a cosrio no se perdem mais que os barris. Es Un lobo a otro no se muerden. Perro a perro no se muerden. Nunca el perro muerde a la perra. Perro no come perro. Entre bueyes no hay cornadas. No hay bestia fiera que no se huelgue con su compaera. Entre sastres no se pagan hechuras. De corsario a corsario no se pierden sino los barriles. Fr Les loups ne se mangent pas entre eux. Un loup ne mange point l'autre. Corbeaux contre corbeaux ne se crvent jamais les yeux. Les corbeaux entre eux ne se crvent pas les yeux. Les corbeaux ne crvent pas les yeux aux corbeaux. Un corbeau narrache point lil lautre. It Cane non mangia cane. Corvi con corvi non si cavano gli occhi. En Dog does not eat dog. A dog does not eat dogs meat. One crow never pecks/ pulls out anothers eye. One crow will not pick out another crows eyes. Sharks dont eat sharks. 72. O bo traxe fai a seoriaxe. Como te vexo no fato as te trato. Afeita/ Compn un cepo e parecerache/ semellar un

mancebo. Viste un ladrn e parecer un seor. Pt O hbito faz o monge. Afeita um cepo, parecer mancebo. Composta/ Bem torneada, no h mulher feia. Es Conforme ven el traje, tratan al paje. El hbito hace al monje. Afeita un cepo, parecer mancebo. Compn el sapillo, parecer bonillo. Compuesta, no hay mujer fea. Fr Cest la robe quon salue. Cest lhabit qui fait le moine. Lhabit fait le moine. Lhabit/ La robe fait lhomme. Riche habit fait fol honorer. Habillez un bton, il aura lair dun baron. Parez un hrisson, il semblera baron. It I vestimenti fanno honore. Labito fa luomo. Labito non fa il monaco ma fa la monaca. Vesti un ciocco, par un fiocco. Vesti un legno, pare un regno. En Clothes make the man. The coat makes the man. The garment makes the man. It is the coat that makes the man respectable. 73. can fraco todo se lle volven pulgas. A cadelo fraco todo son pulgas. En can vello, todos son pulgas. O can fraco todo carrachas. ovella fraca non lle faltan carrachas. ovella fraca nunca lle falta sarna. A gado fraco, cmeo o moscardo. Gato cativeiro, sempre carracheiro. Gado fraco todo carrachas/ carracho. Pt A co fraco acodem as moscas. Gado fraco, tudo so moscas. A co mordido, todos mordem. A rvore cada, todos vo buscar lenha. Es A perro flaco, todas son pulgas/ todo se le vuelven pulgas. A la oveja flaca, nunca le falta roa y sarna. No vienen frieras, sino a ruines piernas. A hombre pobre, el sol se lo come. Al desdichado, las puercas le paren perros. Al desdichado, en la sal le nacen gusanos. Si pongo un circo, me crecen los enanos. Al desdichado, poco le vale ser esforzado. El que para pobre est alistado, le da igual comer que estar parado. Fr Aux chevaux maigres vont les mouches. Il y a des gens qui attirent le malheur. It Al cani e cavalli magri vanno addosso le mosche.

214

Fiando paremias (I): glosario paremiolxico multilinge galego, portugus, casteln, francs, italiano e ingls

En Flies go to lean horses. The weaker has the worst. An unhappy mans cart is eith to tumble. 74. O can ladra onde come. Con quen paces e non con quen naces. Ese meu amigo, que moe no meu muo. Pt Quem bem me faz, meu compadre. Es Aqul loar debemos cuyo pan comemos. Quien bien me hace, ese es mi compadre. Ese es mi amigo que muele en mi molinillo. No con quien naces, sino con quien paces. Fr Le chien connat ceux qui lui font du bien. Celui louer devons de qui le pain mangeons. Celui est bien mon oncle qui le ventre me comble. Il est mon oncle, qui le ventre me comble. It Canto di colui che mi d pane. Chi mi d da mangiar, tengo da quello. Colui mio zio, che vuole il ben mio. Bocca unta non pu dir mai di no. En Whose bread I eat, his song I sing. Who finds my bread and cheese, its to his tune I dance. I play the tune I am paid to. He loves me well that makes my belly swell. 75. O dieiro foxe coma a auga dun regueiro. Os cartos do sancristn cantando se veen e cantando se van. Os dieiros/ bens do sancristn, por onde veen, van. O que vn pola frauta, vaise polo tamboril. O que a auga trae, a auga leva. Pt Bens de sacristo, cantando vm, cantando vo. Dinheiro, assim como veio assim vai. Es Los dineros del sacristn, cantando vienen y cantando se van. Lo que el agua trae, el agua lleva. Fr Ce qui vient de fric, sen va de frac. Ce qui vient de la flute retourne au tambour. It La roba di mal acquisto se la porta il vento. Quel che vien di ruffa in raffa, se ne va di buffa in baffa. En Easy come, easy go. Easy come, lightly go. Lightly come, lightly go. Lightly gained, quickly lost. 76. O dieiro manda. O dieiro o amo do mundo enteiro. Coa prata todo se alcanza.

Don dieiro gran cabaleiro. O dieiro gran cabaleiro. Non hai mellor cabaleiro que don Dieiro. Burro cargado de ouro consgueo todo. Quen dieiro ten, merca o que quere. Quen ten prata, fode e mata. Polo pan baila o can. O can baila polo pan. Polo pan baila o can, para ver se llo dan. Por dieiro baila o can e polo pan, se llo dan. Pt Tudo pode o dinheiro. Dinheiro faz o mar cho. Asno com ouro, tudo alcana. Poderoso cavaleiro dom dinheiro. Es Con dinero se va a todas partes. El dinero gobierna el mundo. Poderoso caballero es Don Dinero. El oro lo puede todo/ todo lo puede. No hay cerradura si es de oro la ganza. Asno con oro, alcnzalo todo. Todas las cosas obedecen a la pecunia. El dinero abre todas las puertas. La llave de oro abre todas las puertas. Quien dinero tiene, alcanza lo que quiere. Quien tiene dineros pinta panaderos. No hay don sin din. Por dinero baila el perro, y por pan si se lo dan/ y no por el son que le hace el ciego. Por el pan baila el can. Por la plata baila el mono. Si quieres que te cante, la tela por delante. Por el inters te quiero Andrs. El dinero mueve el mundo. Fr Avec de l'argent on va partout. Monnaie fait tout. Largent ouvre toutes les portes. Qui a de largent, a des pirouettes. L'or/ L'argent ouvre toutes les portes. Il n'y a que l'argent qui compte. Largent comptant porte mdecine. Il ny a rien de plus loquent que largent comptant. Le veau dor est toujours debout. Sans argent l'honneur n'est qu'une maladie. Point d'argent, point de Suisse. L'intrt est le mobile/ le guide de nos actes. L'intrt mne le monde. It Il denaro il re del mondo. Dio dellor del mondo signor. Chi ha denaro ha ci che vuole. Coi quattrini si fa tutto. Il denaro apre tutte le porte. En Money is everything. Money is the god of the world. Money is the only monarch. It's money that makes the mare go. Money opens all doors. Gold opens all locks. Money masters all things. Money talks. All things are obedient to money.

215

Toms Pereira Ginet

77. mentireiro cando di a verd ningun creto lle d. Pt Ao mentiroso no se guarda verdade. Na boca do mentiroso, o certo faz-se duvidoso. Ao mentiroso no vale verdade falar. Quem mentiu e jurou, no me enganou. Es En la boca del mentiroso lo cierto se hace dudoso. El que en mentira es cogido, cuando dice verdad no es credo. El que por los codos miente, a la postre se resiente. Quien siempre miente, nunca [me] engaa. Fr Le menteur nest jamais cru, mme quand il dit la vrit. On ne croit pas le menteur mme quand il dit la vrit. Un menteur nest point cout mme en disant la vrit. beau dire vrai qui a menti. It Al bugiardo non creduto il vero. Se un uomo per bugiardo conosciuto, quandanche dice il ver, non gli creduto. En A liar is not believed when he speaks the truth. Liars we can never trust, though they should speak the thing thats true. A liars punishment is not being believed [when he speaks the true]. 78. O mentir pide memoria. Pt A mentiroso, boa memria. Es El mentir pide/ quiere memoria. El mentiroso ha de ser memorioso. Fr Le menteur doit avoir bonne mmoire. Il faut quun menteur ait bonne mmoire. It Forza e tenga be a mente, un bugiardo quando mente. Una bugia vuol essere orpellata con altre sette. En A good liar needs a good memory. 79. O que algo quere, algo lle custa. O que queira peixes que molle o cu. Quen queira/ vaia pescar/ mariscar, tense que mollar. O que queira comer percebes que molle o cu/ os ps por eles. Non se collen/ pescan/ pillan troitas coas bragas enxoitas. O que queira o robalo ha de escamar. O que queira leite, que o muxa. Pt No h atalho sem trabalho. No se pescam/ ganhan / apanham trutas a bragas enxutas. No se faz omelete sem quebrar ovos. Para ovos frigir temos de os partir. Quem quer pescar, h-de se molhar. Quem

quer peixe, molha o cu. A dormir no se alcanam vitrias. Es El que algo quiere, algo le cuesta. Dura es la cscara, pero bien sabe la nuez. No se puede hacer una tortilla sin cascar los huevos. Quien el ave ha de tragar, la pluma le ha de quitar. Quien/ El que quiera peces, que se moje el culo. Quien quiera higos de Lepe, que trepe. Quien quiera nabos, vaya a arrancarlos. Quien coger miel quiera, gurdese de las abejas. Si quieres la oveja, ndate tras ella. Quien no caza, no asa. No se pescan truchas a bragas enjutas. No se puede hacer el carro sin pisar el barro. No hay atajo sin trabajo. Fr Il faut casser le noyau pour avoir lamande. Pour avoir lamande, il faut casser le noyau. Pour avoir la moelle, il faut briser los/ les os. On ne fait pas domelette sans casser des ufs. Si tu veux du beurre, il faut en battre. Nul bien sans peine. On na rien sans peine. Rien ne vient sans peine. Qui ne risque rien, na rien. Il faut hasarder un petit poisson pour en prendre un grand. Il faut savoir hasarder un petit poisson pour en avoir un grand. Il faut perdre un vron pour pcher un saumon. Pour prendre un thon, risque un petit mulet. It Chi vuol dei pesci bisogna che simmolli. Non c pane senza pena. Bisogna rischiare la scardola per avere il salmone. Si da spesso un ago, per aver un palo di ferro. En He must crack the nut, who will eat the kernel. He that will have the kernel must crack the nut. He that would eat the fruit must climb the tree. He that would have eggs must endure the cackling of hens. He who would catch fish must not mind getting wet. He who would search for pearls must dive below. He that would thrive must rise at five. You must loose a fly to cath a trout. One must risk a little fish to catch a great one. 80. O que espera, desespera. Fame e espera desespera. Fame e esperar fai rebucar. Pt Quem espera, desespera. Fome e esperar, fazem rabiar.

216

Fiando paremias (I): glosario paremiolxico multilinge galego, portugus, casteln, francs, italiano e ingls

Es El que/ Quien espera desespera. Hambre y esperar hacen rabiar. Fr Attente tourmente. Vilain affam, demi enrag. It Troppo sperar inganna. Aver fame ed aspettare, brutta cosa. En Too much hope deceives. A hungry man, an angry man. 81. O que d logo, d das veces. Pt Quem d logo, d duas vezes. D duas vezes quem de pronto d. Es El que/ Quien luego/ presto da, da dos veces. Quien da luego/ presto, da dos veces. El que da primero, da dos veces. A la par es negar y tarde dar. Fr Qui donne tt/ vite, donne deux fois. Qui tt donne, deux fois donne. Qui oblige promptement, oblige doublement. Cest obliger deux fois quobliger promptement. It Chi d presto, d due volte. Chi d presto, come se desse due volte. Chi d presto d il doppio. Chi dona tosto, dona due volte. Chi tosto d, due volte d. Chi d presto, raddoppia il dono. Donar prestamente donar doppiamente. En He gives twice who gives quickly. He that/ who gives quickly/ timely gives twice. He gives twice that gives in a twice. He doubles a gift that gives in time. 82. O que non arrisca non colle nin pisca. O que non se aventura non pasa o mar. Pt Quem no arrisca, no petisca. Quem no se aventura, no passa o mar. Quem no se aventura, no anda a cavalo nem em mula. Es Quien no arrisca, no aprisca. Quien no se aventura, no pasa la mar. El que no se arriesga, no pasa la mar. Quien no se osa aventurar, no pase la mar. Quien no se aventura, ni vaya a la mar ni ande en mula. Fr Qui ne hasarde/ risque rien, na rien/ ne gagne rien. Qui ne veut se risquer, nira pas aux Indes. Qui ne saventure, na cheval ni mule. It Chi non risica, non rosica. Chi non sarrischia, non guadagna. Chi teme acqua e vento, non si metta in mare. Non si commetta al mare chi teme el vento.

En Nothing risk/ venture, nothing win/ gain/ gained/ have. Nothing stake, nothing draw. He that will not sail until all dangers are over must never put to sea. He that would sail without danger must never come on the main sea. 83. O que non chora non mama. Pedir sobrado para sair co mediado. Onde forza non hai, dereito se perde. Pt Aonde fora no h, direito se perde. Pedir mais do que devem para cobrar o devido. Es Hay que pedir mucho para sacar algo. Pedir sobrado para salir con lo mediado. Pide lo ms y algo te darn. El que no llora no mama. Fr Il faut demander beaucoup pour obtenir [un] peu. Qui ne demande rien n'a rien. It Chi vuole assai, non domandi poco. En Ask much to have little. 84. O tempo todo o cura, [menos a morte que esa non ten cura]. O tempo todo o amansa. Pt Com tempo tudo se cura. O tempo tudo cura, menos velhice e loucura. Tempo cura o enfermo e no o ungento. Nada cura como o tempo. Es El tiempo todo lo cura/ arregla. El tiempo es el mejor mdico. El tiempo cura/ restaa todas las heridas. El tiempo cura al enfermo, que no el ungento. El tiempo es el remedio de muchos males. No hay mal que el tiempo no alivie su tormento. Fr Le temps gurit les douleurs et les querelles. Le temps est le meilleur mdecin. Le temps gurit toutes les blessures. Le temps arrange tout/ arrange bien des choses. It Il tempo sana ogni cosa. Il tempo gran medico/ il miglior medico. Il tempo rimedia tutto. En Time cures all things. Time and reflection cure all things. Time is the best medicine. Time assuages everything. Time is the great consoler. 85. Ola de moitos nunca ben coce. Moitas mans nun prato logo tocan a rebato. Auga

217

Toms Pereira Ginet

de moitos muios/ regueiros mala de arrecadar. Pt Muitos concertadores desconcertam a novia. Es Olla de muchos, mal mejida y peor cocida. Muchas manos en un plato hacen mucho garabato. Muchos componedores descomponen la novia. Fr Plus il y a de cuisiniers, moins le potage/ la soupe est bon/ bonne. Quand il y a trop de cuisiniers, la soupe est trop sale. Trop de cuisiniers gtent la sauce. It Troppi cuochi guastan/ guastono la cucina. I troppi cuochi guastan/ guastano la salsa. Troppi cuochi guastono la minestra. Due nocchieri affondano il bastimento. En A pot that belongs to many is ill stirred and worse boiled. A joint pot does not boil. The more cooks, the worse broth/ pottage. Too many cooks spoil the broth. 86. Onde hai gran amor, hai gran dor. Os amores prometen alegras e dan dores. Amores, amores, por un s pracer moitas dores. Vanse os amores e quedan as dores. Onde hai celeira, hai amor, hai dor e hai rabieira. O amor a ningun d honor e a todos dor. Debaixo de mel hai moitas veces fel. Debaixo do mel hai moitas veces fel. Debaixo do bo saio atpase o home malo. Fel e mel son mester. Pt No h amor sem cime. No h rosa sem espinho[s],[nem amores sem cimes]. Debaixo de bom saco est o homem mau. Vo-se os amores e ficam as dores. O amor a ningum d honra e a muitos d dor. No h carne sem osso nem farinha sem caroo. No h carne sem osso, nem fruta sem caroo. Es Donde hay amor, hay dolor. No hay amor sin dolor. Amor sin dolor no es verdadero amor. No hay miel sin hiel. No hay dulzura sin amargura. Despus de la dulzula viene la amargura. Despus del contento viene el tormento. No hay rosa sin espinas. No hay carne sin hueso. No hay cielo sin nubes ni paraso sin serpiente. Las risas acaban en llantos. Los placeres suelen ser vsperas de lgrimas. Fr Il n'y a pas d'amour heureux. Il n'y a pas de bonheur sans mlange. Il n'y a pas de

rose sans pines. Toute rose a ses pines. Nul plaisir sans peine/ dplaisir. Pour un plaisir, mille douleurs. Plaisirs mondains finissent en pleurs. Tel qui rit vendredi, dimanche pleurera. Tel rit le matin qui pleurera le soir. Aujourdhui en fleurs, demain en pleurs. Nos plaisirs les plus doux ne vont point sans tristesse. La douleur se tient derrire tous vos plaisirs. It Dopo il dolce [ne] viene lamaro. Dopo il contento vien il tormento. La fine del riso il pianto. Non c allegria senza sbornia. Non v gioia senza noia. Ogni agio porta seco il disagio. Davversit sorella prosperit. En After joy comes annoy/ sorrow. No joy without alloy/ annoy. There is no joy without alloy. There is no pleasure without sorrow. After pleasure comes pain. No pleasure without pain. Never pleasure without repentance. No sunshine but had some shadow. After sweet meat comes sour sauce. Joy and sorrow are today and tomorrow. 87. Os nenos e os tolos din as verdades. Pt Crianas e doidos dizem verdade. Es Los nios y los locos/ Los locos y los nios dicen la[s] verdad[es]. En boca de los nios est la verdad. Nios y gente loca, la verdad en la boca; cuerdos y sabios, la mentira en los labios. Fr Enfants et fous disent la vrit. Enfants et fous sont devins/ prophtes. La vrit sort de la bouche des enfants [et des fous]. On nentend la vrit que de trois sortes de personnes: des enfants, des fous et des ivrognes. Par la bouche des enfants passe la vrit. It I fanciulli e i pazzi dicono la verit. I fanciulli e i pazzi profetizzano. I matti ed i putti dicuno il vero. La verit sulla bocca degli innocenti. En Children and fools speak/ tell the truth. Children and drunken folk speak the truth. Children and fools cannot lie. Truth comes out of the mouths of babes and sucklings. 88. Quen escoita, o seu mal oe. Quen escoita, de si oe. O que escoita e axexa, oe e ve cousas que despois lle pesan.

218

Fiando paremias (I): glosario paremiolxico multilinge galego, portugus, casteln, francs, italiano e ingls

Pt Quem escuta, de si ouve. Es Quien escucha, su mal oye. Quien acecha por el agujero, ve su duelo. Quien escucha por el horado, oye de su dao. Fr Aux portes qui coute entendra mal parler sur son compte. Celui qui est aux coutes, entend souvent sa propre honte. Qui coute aux portes entend souvent sa propre honte. It Chi sta in ascolteria, sente cose che non vorria. Chi sta alle scolte, sente le sue colpe. En Listeners hear no good of themselves. Listeners never hear any good of themselves. Listeners seldom hear good of themselves. He that listens after what people say of him shall never have peace. 89. Quen chega tarde nin oe misa nin come carne. Raposo preguiceiro chega tarde ao galieiro. Quen tarde chegou, de p quedou e non sentou. Pt Quem se levanta tarde, nem ouve misa nem toma carne. Es Quien llega/ se levanta tarde, ni oye misa ni come/ toma carne. Quien llega tarde a la paga, no llega temprano a nada. Fr Qui tard arrive, mal loge. Aux tard venus, les os. Qui se lve tard, trouve la soupe froide. (Auvergne). It Chi tardi arriva, male allogia. En Last come, last served. 90. Quen mal fai, agarde/ espere outro tal. O que mal cospe, en si o ve. que pide mal para o seu vecio, vnlle o seu mal polo camio. Non hai quen faga mal, que despois non o vea pagar. Gata roxa, tal as fai, tal as coida. Pt Faz o mal, espera outro tal. Quem faz mal, espere outro tal. A quem quer mal para o vizinho, o seu vem pelo caminho. No faas mal ao teu vizinho, que o teu vem pelo caminho. Quem lao me armou, nele caiu. Cuspo para o cu, cai-me no rosto. No cuspas para o ar que te pode cair o cuspo na cara. Quem cospe para o cu, na cara lhe cai. Es Haces mal, espera otro tal. Haz mal y gurdate. El que/ Quien al cielo escupe, en la cara le cae. Cae en la cueva el que otro

a ella lleva. A veces cazar pensamos, y cazados quedamos. Quien lazo me arm, en l cay. Fr Qui mal veut, mal lui tourne. Le mal retourne celui qui le fait. Qui crache en lair, reoit le crachat sur soi. Qui crache contre le ciel, il lui tombe sur la tte. Lorsquon crache en lair, on ne sait jamais sur quel nez cela retombera. Quand on crache en lair, votre crachat vous retombe sur le nez. Qui conduit dans le foss, y tombe le premier. Tel qui creuse une fosse un autre y tombe souvent luimme. It Le besttemmie fanno come le processio, ritorano donde partirono. Chi sputa in su, lo sputo gli torna sil viso. Chi contro dio gitta pietra in capo gli ritorna. Chi scava la fossa agli altri, vi cade dentro egli stesso. Chi ad altri scava la fossa non di rado vi cade il primo. En He who digs a pit for others falls in himself. The biter will be bitten. The ill that comes out of our mouth falls into our bosom. Who spits against heaven, it falls in the face. 91. Para o mal mortal, ningunha herba val. Tanto morre o Papa coma o que non ten capa. Da morte non escapa nin o rico nin o pobre nin o rei nin o Papa. Contra/ Para a morte non hai casa/ home forte. Pt Para tudo h remdio, menos para a morte. S para a morte no h remdio. Contra a morte no h remdio. A morte, no h casa forte. Nem rei, nem papa, morte escapa. Contra a morte, no h coisa forte. Es Para el amor y la muerte no hay cosa [ni casa] fuerte. Todo tiene remedio menos la muerte. A todo hay remedio, sino a la muerte. A todo hay maa, sino a la muerte. En mal de muerte, no hay mdico que acierte. Fr Amour et mort, rien nest plus fort. Contre la mort il ny a nul ressort. Il ny a point de remde contre la mort. Il y a remde a tout, hors la mort. On trouve remde tout except la mort. Contre la mort il ny a point de mdecine. Rien nest darmes, quand la mort assaut. Saint Luc

219

Toms Pereira Ginet

tait saint et mdecin, et pourtant il est mort. It A ogni cosa rimedio, fuorch alla morte. A tutto c rimedio, fuorch alla morte. Al mal mortale n medicar n medicina vale. Contro la morte non v cosa forte. Contro la morte non vale n muro n porte. En Death defies/ denies the doctor. There is a remedy for all things but death. There is a remedy for everything except death. There is no remedy against death. 92. Para o run porco sempre hai unha boa castaa. O mis run porco atopa unha boa landra. Quen menos a procura, topa s veces mis ventura. Todos os pillos teen sorte. Pt Aos parvos aparecem os santos. A sorte como o raio, nunca sabe onde vai cair. O pior porco come a melhor lande. A/Ao mau bcoro, boa lande. Es Todos los pillos/ tontos tienen suerte. La suerte prefiere a los imbciles. A los bobos se les aparece la Madre de Dios. El ms ruin jabal se come la mejor bellota. Al ms ruin puerco, la mejor bellota. Al perro ms desmedrado dan el mejor bocado. El ms ruin galgo tiene el rabo ms largo. Fr Il n'y a de chance que pour le canaille. fou, fortune. La fortune rit aux sots. Fortune aide trois sortes de personnes: aux fous, aux enfants et aux ivrognes. It La fortuna aiuta i matti ed i fanciulli. La fortuna aiuta i pazzi. I matti hanno sempre un santo che li protegge. En Little pigs eat great potatoes. Providence often puts a large potato in a little pigs way. God send fortune to fools. Fools have all the/ the best luck. The biggest fools have the best luck. Fools have fortune. Fortune [always] favours fools. 93. Quen moito abarca, pouco apreta. Quen moito enfeixa pouco ata. O que moito agarra, pouco apreta. A cabra que moito anda pouco apaa. que moito quere agarrar, pouco lle dan a apreixar. Can que vai a moitas vodas, non pode comer en todas. Aprendiz de moito, mestre de nada.

Pt Quem muito abraa, pouco aperta. Quem muito abarca pouco abraa. Quem tudo abarca, pouco ata. Muito abarcas, pouco abraas. Aprendiz de Portugal, no sabe coser e quer cortar. Es Quien mucho abarca, poco aprieta. Quien todo lo abarca, poco ata. Quien mucho apaa, poco arranca. Quien mucho corre, pronto para. Muchos ajos en un mortero, mal los maja el majadero. Aprendiz de mucho, maestro de nada. El perrillo de muchas bodas, no come en ninguna por comer en todas. El que sigue dos liebres, con ninguna se queda. Perro que muchas liebres levanta, pocas mata. Galgo que a dos liebres corre, a ninguna coge. Demasiado arroz para un pollo solo. No se puede hacer todo a la vez. Fr Qui trop embrasse, mal treint. Il ne faut pas vouloir courir deux livres la fois. On ne peut pas tout faire la fois. It Chi troppo abbraccia, nulla stringe. Chi pi abbraccia meno stringe. Chi troppo tira, la corda si strappa. Chi troppo vuole, nulla stringe. Chi tutto vuole, nulla stringe. En He that grasps at too much holds nothing fast. He that holds too much holds nothing fast. All covet, all lose. Grasp all, lose all. 94. Se mda-lo vello de terra, logo che dar el a pelella. Pt Planta muitas vezes transposta, nem cresce nem minga. Es Planta muchas veces traspuesta, ni crece ni medra. Fr Arbre souvent remu fait peine bon bruit. On ne voit pas crotre un arbre qui change souvent de place. It Albero (spesso) trapiantato, mai di frutti caricato. En Remove an old tree and it will die/ wither to death/ youll kill it. A tree often transplanted neither grows nor thrives. A tree trasnplanted bears not much fruit. 95. Se o dieiro forte, mis forte a morte. A pouco dieiro, pouca sade. Pt A pouco dinheiro, pouca sade. Es A poco dinero, poca salud. Fr Faute dargent, cest douleur non pareille.

220

Fiando paremias (I): glosario paremiolxico multilinge galego, portugus, casteln, francs, italiano e ingls

It Tutti i guai son guai, ma il guaio senza pane il pi grosso. En A light purse makes a heavy heart. 96. Tal pregunta fas, tal resposta ters. Pt Conforme a pregunta, assim a resposta. Qual pregunta fizeres, tal resposta ters. Es A tal pregunta, tal respuesta. Cual pregunta hars, tal respuesta habrs. Fr Telle demande, telle rponse. It Qual proposta, tal risposta. En As the question, so the answer. 97. Tanto vai o cntaro fonte que fin se escachifa e rompe. Tanto vai a ola fonte que fin rompe. Tanto d a auga na pedra, que a pedra creba. Tanto pica a pega no trobisco, que creba o pico. Tanto quixo a vella fiar, que non se puido levantar. Pt Cntara que muitas vezes vai fonte, ou deixa l a asa ou a fronte. Tantas vezes a mosca vai ao leite que l fica. Tantas vezes vai a caldeirinha ao poo, at que l fica o pescoo. Tantas vezes vai o cntaro fonte que l deixa a asa. Tantas vezes vai o cntaro fonte que l quebra. Tantas vezes vai o co ao moinho que alguma vez l lhe fica o focinho. Es Tanto/ Tantas veces va el cntaro a la fuente que al fin se rompe/ se quiebra. Cntaro que a la fuente va y viene, que salga con bien lo dificulta. Cantarillo que muchas veces va a la fuente, o deja el asa o la frente. Tanto va la cabra a la huerta, que dej los cuernos entre ellas/ que all suelta la pelleja. Tanto escarba la cabra que tiene mala cama/ sangre saca/ que descubre el cuchillo con que la matan. Tanto se acerca la mariposa a la luz de la vela, que al fin se quema. Tanto va la mosca al papel que se queda pegada a l. Tanto va el perro al molino, que deja el rabo en el camino. Fr Tant va la cruche l'eau [qu' la fin elle se casse/ brise]. Tant souvent va le pot leau que lanse y demeure. Tant va la cruche la fontainette quelle laisse le manche ou loreillette. It Tanto volte al pozzo va la secchia, chella vi lascia/ Che ci lascia il manico o

lorecchia. Tanto va lorcio per lacqua, che al fine si rompe. Vaso che va spesso al fonte, ci lascia il manico o la fronte. Tanto va la gatta al lardo, che ci lascia lo zampino. En The pot goes so often to the water that it is broken at last. Oft goes the pitcher to the well, but at last comes broken home. A pot oft sent to the well is broken at last. The pitcher does not go so often to the water, but it comes home broken at last. 98. Tras da nboa vn o sol e tras do mal tempo vn outro mellor. Un tempo malo trae outro bo. Pt Depois da tempestade, vem a bonana. Trs da nvoa vem o sol. Es Tras/ Despus de la tempestad [viene, vino] la calma. Siempre que llueve, escampa. No hay nublado que dure un ao. [Sfrase quien penas tiene, que] un tiempo tras otro viene. Fr Aprs la pluie [vient] le beau temps. Toujours ne dure orage ni guerre. It Dopo la pioggia il sereno. Dopo la pioggia risplende il sole. Dopo il cattivo ne vien il buon tempo. En After a storm comes a calm. After clouds comes fair weather. A blustering night, a fair day. A foul morn may turn to a fair day. 99. Tras do traballo vn o descanso mais tamn vn o cansazo. Detrs do traballo vn o pago. O que quere descansar ten que sabe-lo que traballar. Pt Atrs de trabalho, vem o dinheiro com descanso. Para quem trabalha fez Deus o descanso. Es Tras el trabajo, el reposo. Tras el trabajo viene el dinero y el descanso. El trabajo es padre del descanso. Alivio es de trabajos el reposo. El reposo es dulce despus de la faena. Toda pena merece salario/ recompensa. Fr Aprs besogne faite le repos est doux. Le repos est doux aprs le travail. Lespoir du doux repos soulage le dur labeur de tout ouvrage. Toute peine/ travail mrite salaire/ rcompense.

221

Toms Pereira Ginet

It Dopo il lavoro, dolce il riposo. Passata la fatica, dolce il riposo. En Past labour is pleasant. After the work is done repose is sweet. Rest is good after work is done. Work first and then rest. 100. Unha andoria soa non fai vern. Nin un dedo fai a man nin a andoria fai vern. Unha mosca soa non fai vern. Un s pau non fai sebe. Un s demo non fai inferno. Unha vez non son veces. Pt Uma andorinha s no faz vero, nem um dedo s faz mo. Nem um dedo faz a mo, nem uma andorinha faz vero. Uma flor no faz primavera. Es Una golondrina [sola] no hace verano. Ni una sola golondrina hace verano, ni una sola virtud bienaventurado. Ni un dedo hace mano/ Ni una flor hace ramo, ni una golondrina [hace] verano. Una flor no hace abril, sino mil y mil. Una flor sola no hace prado. Un solo acto no hace hbito. Una vez no hace costumbre, ni una gota azumbre. Una no es ninguna. Uno y ninguno, todo es uno. Fr Une hirondellle ne fait pas le printemps. Une fleur ne fait pas une guirlande. Une fois nest pas coutume. Une fois ne compte pas. It Una rondine non fa primavera. Un fiore non fa primavera. Un fior non fa ghirlanda. Una spiga non fa manna. Una volta non fa usanza. Un filo non fa tela. En One shallow does not make a summer. One shallow makes no summer. One shallow makes not a spring nor one woodcock a winter. One crow does not make a winter. One flower makes no garland. One man does not make a team. Once does not make a custom. Once is no custom/ rule. Once is nothing at all. 101. Unha mala abella revolve unha colmea/ covo/ cortizo. Pt Uma m ovelha deita um rebanho a perder. A ruim ovelha deita a perder o rebanho. Ovelha gafeirosa deseja gafeirar um cento. Uma ovelha ranhosa deita um rebanho a perder. Uma ovelha tinhosa faz todo o rebanho tinhoso. Ovelha ruim tolhe as outras. A mais ruim ovelha de fato suja

o tarro. Basta uma ovelha ranhosa para perder un rebanho. Es La/ Una manzana podrida pierde a su compaa/ echa a perder el cesto. Una oveja mala el rebao daa. Una/ La res/ oveja mala, a todo el rebao daa/ el rebao entero daa. Oveja infestada, infesta a la manada. Oveja roosa contagia toda la manada. Oveja sarnosa, a ciento infecciona. Una oveja mala estropea [todo] el rebao. Una oveja tiosa echa a perder [todo] el rebao. El puerco sarnoso revuelve la pocilga. Cabra roosa daa a la de al lado. Un garbanzo negro estropea el cocido. El cochino encenegado encenaga a los dems. Fr Une pomme pourrie gte tout le panier. Une brebis galeuse suffit/ il ne faut quune/ Il suffit dune brebis galeuse pour gter tout le troupeau. Une brebis galeuse gte tout le troupeau. Une brebis rogneuse fait souvent les autres teigneuses. Il ne faut quun mauvais moine pour drgler tout le couvent. It La mela bacata rovina le altre. Una pecora infetta nammorba una setta. Una pecora marcia ne guasta un branco. Una pecora rognosa guasta tutto un gregge/ ne gusta cento. En The rotten apple spoils his companion. The rotten apple corrupts all those that lie near it. A scrabbit sheep files all the flock. One black/ rotten sheep will mar a whole flock. One scabbed sheep infects a whole flock/ is enough to spoil a flock/ will tain a whole flock. One scabby sheep is enough to infect/ spoil/ will mar the/ a whole flock. One sickly sheep infects the flock. One tainted sheep mars a whole flock. A drop of poison infects the whole tun of wine. One spoonful of tar spoils a barrel of honey. One ill weed mars a whole pot of pottage. 102. Unha mentira doutra tira. Unha mentira descobre outra axia. Cereixas e mentiras, unhas das outras tiran. Pt Uma mentira acarreta outra. Atrs da mentira, mentira vem. Uma mentira descobre outra.

222

Fiando paremias (I): glosario paremiolxico multilinge galego, portugus, casteln, francs, italiano e ingls

Es De una mentira nacen ciento. Cerezas y mentiras, unas de otras tiran. Fr Un mensonge en entrane un autre. Une menterie en fait cent. Le mensonge est pre de mensonge. It Una bugia ne fa cento. Una bugia ne tira dieci. En A lie begets a lie. A lie begets a lie, till they come to generations. Lies hunt in packs. One lie calls for many. One lie makes many.

223

Cadernos de Fraseoloxa Galega 7,2005,225-238

Os ditos do Diccionario de mejicanismos de Santamara1


Hern Prez Martnez2
El Colegio de Michoacn Despois de esboza-lo que adoita ser e facer a fraseoloxa, o artigo explora o Diccionario de mejicanismos de Francisco J. Santamara a partir, sobre todo, dun corpus de exclamacins paremiolxicas que propn como unha fonte para o estudo da fraseoloxa mexicana, da que ofrece ademais unha pequena taxonoma. Palabras clave: fraseoloxa, exclamacins paremiolxicas, Diccionario de mejicanismos de Santamara. After sketching a rough concept of what phraseology normally is and does, this paper explores the Diccionario de mejicanismos by Francisco J. Santamara. Such analysis is, above all, based on a corpus of paremiological exclamations proposed as a source to study Mexican phraseology. In addition, a small taxonomy is presented. Key words: phraseology, paremiological exclamations, Santamaras Diccionario de mejicanismos.

1. Cara a unha fraseoloxa mexicana


Adoita chamarse fraseoloxa tanto o recurso lxico que ten acceso o falante, nativo e competente, de calquera lingua como o seu estudo. A fraseoloxa como parte do lxico consiste no conjunto de frases idiomticas del discurso repetido de una lengua (Raimondo 1991). unha subdisciplina da lexicoloxa (Corpas 1997): converteuse, se ben se mira, nun eido de estudo hbrido que, por unha banda, pertence lexicoloxa pero, por outra, est por moitas razns emparentado con territorios gnmicos como o da paremioloxa. Tdalas linguas, certamente, amais do acervo lxico de que dan conta os dicionarios, desenvolven a creacin e uso por parte dos seus falantes dunha serie de expresins fixas, de tipo familiar ou, en todo caso, de ndole mis local coas que fan
1

Neste artigo utilizo unha parte da presentacin do meu libro Los refranes del hablar mexicano en el siglo XX, publicado en 2002 en coedicin por El Colegio de Michoacn e mailo Consejo Nacional para la Cultura y las Artes (CONACULTA). 2 Traducin de Cristina Veiga Novoa.

225

Hern Prez Martnez

referencia, con puntualidade e colorido, s mis variadas cousas e accins da vida. As frases idiomticas constiten a marca e trazo distintivo mis enxebre co que as falas marcan a sa peculiaridade en relacin coa lingua correspondente. A fraseoloxa como disciplina lingstica, pola contra, ten como obxecto de estudo as unidades fraseolxicas3. O mis frecuente facer consta-lo conxunto de unidades fraseolxicas, que se lle d ese nome, de expresins pluriverbais, institucionalizadas e, por tanto, estables; que teen algunha peculiaridade sintctica ou semntica e que son susceptibles dalgunha variacin nos seus elementos integrantes (Corpas 1997: 16-20). Dalgn xeito, a fraseoloxa un eido mis amplo do que forma parte a paremioloxa e cuxos outros subtipos anda non estn identificados con nome e trazos distintivos4. Neste punto s nos ocuparemos dos ditos ou aquelas unidades fraseolxicas que desempean unha funcin paremiolxica, sexa de ornato ou de exemplum. Non nos ocuparemos, pois, dos refrns propiamente ditos. As unidades fraseolxicas que trataremos poden ser denominadas enunciados fraseolxicos ou frases paremiolxicas5. As unidades fraseolxicas forman parte das formas breves que, cristalizadas e endurecidas polo uso, non s non poden ser modificadas polo falante senn que din mis do que expresan na medida en que cada unha ten en conxunto un significado diferente do resultante da suma dos significados parciais dos vocbulos constitutivos. As unidades fraseolxicas funcionan pola confluencia dunha forma verbal cun contexto sociocultural. O feito de diciren mis do que enuncian vnlles s unidades fraseolxicas de estaren permanentemente vinculadas a un referente connotado, moi concreto, estreitamente relacionado co mundo da experiencia do pobo ou da familia que as usa. A fraseoloxa, en todo caso, est mis preto da fala ca da lingua dun pobo, anda que as sas unidades manifesten a tendencia a integrrense nos recursos da lingua. Neste sentido, pdese dicir que as variedades dunha lingua comparten unidades fraseolxicas das que, sa vez, se pode dicir que moitas s funcionan nalgunhas normas lingsticas particulares xa que, como sinalamos anteriormente, a fraseoloxa dunha lingua est alimentada polas sas falas.
3

En realidade, anda non hai acordo nin sobre o nome xenrico nin sobre unha tipoloxa universalmente aceptada por tdolos estudosos da lingua, como pode verse ben en obras como o citado Manual de fraseologa espaola de Gloria Corpas Pastor, ben en revistas do tipo dos Cadernos de Fraseoloxa Galega, editada polo Centro Ramn Pieiro para a Investigacin en Humanidades. Outras obras que se ocupan da fraseoloxa danlles outros nomes s unidades fraseolxicas que estudan. Por exemplo, Julia Sevilla Muoz e Jess Cantera Ortiz de Urbina, no seu Diccionario de locuciones francesas con su correspondencia espaola (2004), empregan o termo mis xenrico de locuciones, as cales xuntan cos refranes. 4 Esta relacin entre fraseoloxa e paremioloxa anloga desenvolvida en Francia entre as formas breves e a sa tipoloxa. Verbo desta cuestin poden verse traballos como os de Alain A. Montadon sobre as formas breves (1992); J. Heistein e A. Montadon (1991) ou ben a revista Tigre, de Grenoble, dirixida por Michel Lafon. As mesmo, pode consultarse o meu libro El hablar lapidario. Ensayo de paremiologa mexicana (Prez 1996). 5 Distingumolas dos refrns propiamente ditos que desempean unha funcin argumentativa de tipo entimemtico, o cal vn se-lo trazo distintivo paremiolxico por excelencia. Vxase, entre outras moitas cousas, o noso libro El hablar lapidario. Ensayo de paremiologa mexicana, op. cit. Estritamente falando, os refrns son tamn, sen dbida, frases paremiolxicas: para evitar este tipo de confusins falamos de ditos.

226

Os ditos do Diccionario de mejicanismos de Santamara

Descrita deste xeito, a fraseoloxa dunha fala ten moitas caractersticas que comparte co uso e funcins discursivas doutra das formas breves ilustres: os refrns. As formas breves, efectivamente, estn constitudas sobre todo por tres grandes tradicins: narrativa, dialxica e discursiva. Delas intersanos a rbore xenealxica desta ltima tradicin, que desenvolve as formas sapienciais como o chiste, o enigma e a adivia a carn das formas lapidarias, entre as que hai que coloca-las formas que poderamos chamar gnomemticas como os refrns, axiomas, aforismos, adaxios, apotegmas, mximas, sentenzas, lemas, frases clebres, ditos e, en xeral, o que comunmente se chama unidades fraseolxicas. As formas gnomemticas comparten unha serie de trazos discursivos que tanto a paremioloxa como os estudos fraseolxicos deben desenvolver no futuro. A fraseoloxa dunha lingua como o casteln dse nunha variedade tan extensa como as sas falas: nunha lingua hai tanta variedade fraseolxica como variedade hai dos seus falantes particulares. De feito, a fraseoloxa indica as tinturas propias coas que unha fala local ou rexional se impregna, as particularidades coas que accede s seus currunchos e coas que colora as sas cousas mis ntimas: a cargo da fraseoloxa dunha destas falas corren as tinturas do que se deu en chamar o xenio da lingua6 e que na historia da tradutoloxa adoita representa-lo sacantos dos tradutores. Neste sentido, pdese dicir que hai unha fraseoloxa hispnica propia de cada unha desas falas particulares. Por tanto, unha fraseoloxa mexicana ter moitsimos puntos de coincidencia co que hoxe sabemos de fraseoloxa castel7. A fraseoloxa ocpase de expresins como en un dos por tres, echarle crema a sus tacos, pasar de panzazo, lograr algo ou trabajar con las uas, rascarse con sus propias uas e, dende logo, de moitas outras que forman parte ben do que a lexicografa tradicional ten chamado xiros, modismos, frases feitas, locucins... ben do que nalgns mbitos da paremioloxa mexicana se adoita chamar dichos . A frase feita, por exemplo, unha expresin coloquial invariable e de sentido figurado que, principalmente nos textos literarios, serve para caracteriza-la lingua das personaxes ou do narrador (Platas 2000). No refraneiro mexicano, non obstante, abunda outro tipo de refrns s que chamei noutra parte8 refrns exclamativos e que dende o punto de vista discursivo funcionan dunha maneira diferente dos refrns sentenza. Son textos que, dende logo, estn no mbito dos ditos mis que no dos refrns propiamente ditos, como chamamos s refrns que discursivamente desempean unha funcin entimemtica. Son estes refrns exclamativos os que denominamos mis arriba frases paremiolxicas. Estn constitudos tanto por exclamacins como por frases sentenciosas dotadas dun certo rango de exclamatividade. En casteln, como ben sabido, non existen marcas sintcticas da exclamatividade: os trazos da exclamatividade radican mis ben na enunciacin e expresan, semanticamente, estados espirituais do falante (Alcina e Blecua 1975: 481 e segs.). Frases que, por tanto,
6 7

A singularidade destes desenvolvementos posta de relevo por lex Grijelmo (2005). Para ter unha idea do que a fraseoloxa castel poden verse os traballos e as respectivas bibliografas, por exemplo, de Leonor Ruiz Gurillo, Alberto Zuluaga, Gloria Corpas Pastor ou de Guillermo Suazo Pascual. 8 Vxase tanto o noso libro Por el refranero mexicano (Prez 1988) como o xa citado Refrn viejo nunca miente.

227

Hern Prez Martnez

dende outro punto de vista poidan ser consideradas sentenzas, poden ser exclamativas dende o punto de vista pragmtico na medida en que enuncirense sexan susceptibles de adoptaren unha lia meldica exclamativa ascendente ou ondulada. Como xa se pode desprender do dito ata agora, a exclamatividade como trazo paremiolxico ten distintos graos: hai no noso corpus de frases paremiolxicas tanto exclamacins paremiolxicas puras como constatacins, declaracins e, en xeral, gnomemas de ndole exclamativa. Chamamos exclamacins paremiolxicas puras aquelas exclamacins que non teen mis finalidade semntica c de indicar un estado de nimo. Este tipo de exclamacins poden estar montadas sobre unha interxeccin, anda que con frecuencia elas mesmas poidan ser asumidas como unha grande interxeccin. As, como ben se sabe, calquera frase pode converterse en exclamativa segundo o tipo de entoacin coa que sexa enunciada. A nica marca morfolxica da exclamacin consiste nos pronomes exclamativos qu, cmo e cun ou cunto (Alcina e Blecua 1975: 596). As exclamacins paremiolxicas puras, de certo, non son mis c prolongacin dunha interxeccin ou unha magna interxeccin9. Do primeiro caso sirva de exemplo: Ah!... qu gente tiene mi amo y ms que le est llegando! Do segundo, en cambio: Ahora que entierran de oquis, vmonos muriendo todos! Poderase obxectar que a exclamatividade un trazo que s poden te-los textos orais. No entanto, como ben se sabe, o discurso falado ten varios privilexios de primariedade sobre o discurso escrito e un deles , sen dbida, o feito de que os trazos discursivos dos textos, igual cs trazos gramaticais, son extrados principalmente dos textos falados: para sabermos se unha expresin exclamativa hai que practicarlle un test de exclamatividade. Hai exclamacins reflexivas, por exemplo, nas que mis propia unha enunciacin reflexiva ca unha exclamativa: Hay tiempos de acometer y tiempos de retirar: tiempos de gastar un peso y otros de gastar un real. Forma parte da competencia lingstica do falante nativo este tipo de categorizacins. As exclamacins paremiolxicas puras, en xeral, non serven para argumentar, non se enclavan no discurso, preferentemente dialxico, de maneira entimemtica: funcionan mis ben como ornato; son un son estupendo, ben labrado, que soa ben. Con frecuencia este tipo de textos ten co seu entorno discursivo un enlace de tipo exclusivamente acstico constitudo, normalmente, polas primeiras palabras do texto gnmico: enclvanse no discurso maior no que funcionan mediante as primeiras palabras da frase paremiolxica e, por iso, serven de enlace co discurso. As, palabras como nimas e vmonos. nimas, no discurso popular, remite a unha unidade fraseolxica interxectiva que indica desexo ou sorpresa: nimas santas! Las palabras nimas e vmonos , daquela, serven de elo entre o discurso e o texto gnmico: nimas que salga el sol pa saber como amanece; Vmonos muriendo ahorita que estn enterrando gratis. O refraneiro mexicano, por exemplo, abunda en ditos exclamativos que, como se pode ver, non s se insiren no discurso maior mediante o xa mencionado nexo acstico, senn doutros xeitos, como manifestan frases paremiolxicas do tipo All en San Andrs, quien

Para o concepto de interxeccin no casteln contemporneo vxase: Alcina e Blecua (1975: 817 e segs.)

228

Os ditos do Diccionario de mejicanismos de Santamara

parece bruto, bruto es, ou ben A quien lo quiera celeste que le cueste. En ambos casos, trtase de irrupcins exclamativas de tipo sentencial.

2. Pola fraseoloxa paremiolxica de don Francisco de Santamara


Lexicgrafo, historiador, bibligrafo e acadmico da lingua, o licenciado e profesor don Francisco Santamara naceu en Cacs, Tabasco, en 1886. Cursou os estudos no seu Tabasco natal, onde obtivo o ttulo de profesor normalista. Ensinou matemticas na que hoxe a Universidad de Tabasco. Tras prosegui-los seus estudos na cidade de Mxico e graduarse de avogado, formou parte da xudicatura. Foi gobernador de Tabasco entre 1946 e 1952. Ingresou como membro de nmero da Academia Mexicana de la Lengua o 2 de abril de 1954 cun discurso que en parte constite actualmente a introducin sa obra cumio, o Diccionario de mejicanismos (en adiante DM), que nos referimos aqu e que apareceu publicada en setembro de 1959. A estatura e universo de intereses do mestre Santamara aparecen moi ben nas sas outras publicacins maiores. En 1920 apareceu o seu libro El provincialismo tabasqueo, ano seguinte Americanismo e barbarismo ; en 1926, Glosa lexicogrfica. Despois dunha serie de escritos entre historiogrficos, bibliogrficos e literarios, retorna seu mundo de intereses lingsticos en 1940 coa publicacin de La poesa tabasquea. ano seguinte publica Ensayo de crtica del lenguaje e un ano despois, en 1942, aparece publicado o seu clebre Diccionario de americanismos, antecedente do dicionario que hoxe nos ocupa, que foi precedido, no entanto, por El movimiento cultural en Tabasco, publicado en 1946. O DM unha valiosa fonte de informacin para o fraselogo e o paremilogo mexicano e inspirou o ndice de mexicanismos que en terceira edicin publicou en 2000 a Academia Mexicana de la Lengua (Academia Mexicana, Mxico / CONACULTA / FCE, 2000) e que hoxe constite a fonte mis importante para o estudo da fraseoloxa mexicana. No DM o estudoso do falar lapidario mexicano pode atopar un milleiro entre ditos, xiros, modismos, frases feitas e refrns propiamente ditos, dos que recompila arredor de medio millar. Santamara estrutura cada artigo do seu dicionario cunha observacin etimolxica, se o caso, do vocbulo de entrada seguido das sas diversas acepcins. Coma tal, a palabra cscara ten tres subentradas: cscara sagrada , L a cscara guarda al palo e ser uno de la cscara amarga. En cada caso ofrece unha explicacin de uso e documntaa con textos da literatura mexicana, principalmente do sculo XIX, ou doutros textos. As, de La cscara guarda al palo di que un refrn e, para explicalo, reproduce, por unha banda, unha cita de Perfiles del terruo, obra publicada polo literato Cayetano Rodrguez Beltrn: [] individuos para quienes un bao es un castigo de igual severidad que el del brasero en los pies [] stos son los que dicen para justificar su falta de [] baos que la cscara guarda al palo (Rodrguez Beltrn 1902). e, por outra, un fragmento de El caporal de Manuel Gil y Senz, que sobre esta frase di: [] pues yo se, mi amo, un rejun que dice: la cscara guarda al palo, por eso a su Merced le guarda el chaquetn (Gil y Senz 1884).

229

Hern Prez Martnez

Baixo esta roupaxe, o Diccionario de mejicanismos de Santamara ten un enorme caudal de unidades fraseolxicas mexicanas, obxecto deste ensaio e, polo tanto, de locucins, ditos, xiros, modismos, frases feitas e demais expresins breves endurecidas que, por compartir funcins discursivas cos refrns, adoitan compartir pxina cos refrns propiamente ditos e aparecer indiscriminadamente nos refraneiros como los Refranes populares de Mxico, de Guadalupe Apendini (1977).

3. Unha fonte da fraseoloxa mexicana


Unha boa fonte para estuda-las unidades fraseolxicas caractersticas do falar mexicano o Diccionario de mejicanismos de Santamara. Polo xeral, Santamara recolle, palabra por palabra e entrada por entrada, non s as acepcins mis frecuentes que nalgunha das falas mexicanas ten o vocbulo en cuestin senn que as documenta textualmente. A bibliografa na que se documenta o Diccionario de mejicanismos incle preto de un milleiro de autores e unhas mil cincocentas obras. Este amplo caudal bibliogrfico est citado pxina por pxina e constite unha mostra representativa da mis importante textualidade mexicana escrita que vai do ltimo terzo do sculo XIX s anos cincuenta do sculo XX. Dende logo, trtase dun testemuo documental dos mis importantes xiros, modismos, frases feitas e ditos da fala popular mexicana, durante ese perodo, amais das frases paremiolxicas, por suposto, do tipo de: A ver de cul cuero salen ms correas (DM: 330a). A ver si como roncan, duermen (DM: 946b e 1110b). A ver si es cola, y pega (DM: 269b). A ver si lavado tupe, o se acaba de arralar (DM: 657a). Ac las tortas, y en Torren los tacos (DM: 1076b). acabar un suceso como el rosario de Amozoc, acabar como el rosario de la aurora (DM: 1160a). Adelante con la cruz, que el diablo se lleve al muerto (DM: 30b). Adnde ha de ir el buey que no are? (DM: 154a). Ah qu suerte tan chaparra! hasta cundo crecer! (DM: 988a). ahogarse en un vaso de agua (DM: 1161b). andar con Jess por los rincones, andar con rodeos, ... con ambages, ... con subterfugios (DM: 632 b). andar de rata aturdida, andar como moro sin seor, estar ..., andar solo y desamparado (DM: 918b). andar del tingo al tango (DM: 1049a). Apenas les dicen mi alma, y ya estn pidiendo al cura, ... y ya estn pidiendo casa (DM: 72b). Se ben no Diccionario de mejicanismos abundan os xiros da fala popular mexicana como de que en De que dice esta mula es mi macho (DM: 745), estar de en expresins como estar de fierro malo (DM: 1172b), estar de mantel largo, estar de manteles largos (DM: 693b), estar de mrame y no me toques, estar de mrame y djame (DM: 727a); son mis frecuentes os chamados modismos. Os xiros son modos rpidos e expresivos de dici-las cousas, especie de metaforizadores ou atallos verbais efectivos e moi puntuais, que s coece o falante nativo dunha lingua. Por exemplo: as simples negacins 230

Os ditos do Diccionario de mejicanismos de Santamara

coordinadas no fui al cine n i estuve en Guadalajara poden expresarse mis eficazmente mediante unha gradacin do tipo de ni fui al cine y ni siquiera estuve en Guadalajara (Schkel e Zurro 1977: 212-247). Un xiro verbal mexicano recollido por Santamara o noms de, por exemplo, No a todos les est el puro, noms a los hocicones (DM: 897b) ou ben do clebre cuarteto paremiolxico: Cuando yo tena dinero, me llamaban don Toms; ahora que no lo tengo, me dicen Toms noms (DM: 318a)10. Ademais dos refrns que normalmente teen a forma dunha proposicin binaria, hai, deste tipo, xiros lxicos como noms ou barjamela, xiros sintcticos como Ni tanto (que queme al santo) ni tanto (que no lo alumbre) e construcins como al son de no verso No importa que el bronce gima al son de la campanada, recollido posteriormente, despois de Santamara, en varios refraneiros. Este verso, que funciona s veces como refrn exclamativo, forma parte da letrilla, di Santamara de Vasconcelos, El Negrito Poeta, e dica as: Qu importa que el bronce gima al son de la campanada, si una lengua desatada hasta las piedras lastima! (DM: 1165a). Tamn un xiro lxico rexistrado por Santamara , en fin, a estrutura de le indirecto redundante construda con le seguido de obxecto indirecto lxico, como no clebre verso paremiolxico No le digas nada a Lola, que Santamara recolle e do que cita a popular oitava da sa procedencia: Nube blanca y nacarada, por el espacio tan sola, si no vas muy ocupada cuntale mi amor a Lola. Pero si vas ocupada por el espacio tan sola vete mucho a la chingada, no le digas nada a Lola (DM: 666a).

10

Nota da tradutora: en galego tamn contamos con cuartetos populares moi semellantes a este: Cando eu tia dieiro, chambanme meu Pedrio; agora que vin a menos, chmanme Peruleirio. Cando tiven eu dieiro, chambanme don Toms; agora que non o teo, solo me chaman Toms.

231

Hern Prez Martnez

En cambio, comunmente entndese por modismos, co Diccionario de uso del espaol de Mara Moliner (1990), unha locucin, ou sexa, unha expresin pluriverbal de forma fija que se inserta en el lenguaje como una pieza nica. Trtase de expresins fixas que son susceptibles de desempearen funcins xa de adverbios como del tingo al tango, sin oficio ni beneficio, a manos llenas, sin ton ni son ou a pie juntillas; xa de adxectivos como de mrame y no me toques; xa de preposicins como a favor de, en aras de; anda que no dicionario de Santamara abundan os modismos como a palos, a dos carrillos, a dos puyas. Pero, sobre todo, no Diccionario de mejicanismos de Santamara abundan as frases feitas como, segundo Mara Moliner, se lle chama [] expresin preformada que se intercala corrientemente en el habla, sin introducir en ella ninguna variacin, o, a lo ms, las que impone la flexin de algn elemento de ella ; como estar agua al cuello, ah me las den todas, o gracias a Dios!. Se diferencia del modismo o el giro en que estos no constituyen una oracin completa; se diferencia de la frase proverbial en que no encierra una sentencia. Algunas frases extranjeras de esta clase se intercalan en el lenguaje culto en su idioma original: E tutti contenti. Eppur si muove (Moliner 1990). echarle mocos al atole. espantar a uno con el petate del muerto (DM: 505a e 838b). estar a partir un pin (DM: 808a). estar como agua para chocolate (DM: 37a). estar como atole de enfermo (DM: 95b). estar como para tamalito. estar con el Credo en la boca (DM: 310b), estar con el Jess en la boca, vivir con el Jess en la boca (DM: 632b). estar el mal en el hgado (DM: 594). estar hecho un charal (DM: 362b), estar hecho un chichicuilote (DM. 378b). estar hecho un Judas, parecer un Judas (DM: 646a). estar uno bailando en la cuerda (DM: 329b). estar uno como gallo en patio ajeno (DM: 511b). estar uno como la manga de un chaleco (DM: 690a). estar uno como rifle (DM: 1179b). estar uno con el moo torcido (DM: 738a). estar uno curado de espantos (DM: 511b), estar uno curado de espanto (DM: 339a e 505a). Estoy curado de espanto (DM: 505a).

4. Outras locucins
Existen no dicionario de Santamara outra serie de locucins que, en xeral, teen unha ndole lxica de tipo gramatical. Con frecuencia son adverbiacins, adxectivacins ou denominacins puntuais que como maneiras de dicir puntualizan, marcan ou coloran a

232

Os ditos do Diccionario de mejicanismos de Santamara

fala11. Este tipo de locucins menos estudadas pola fraseoloxa mexicana teen, con todo, unha ampla variedade funcional discursiva que hoxe se est a analizar. Velaqu algns exemplos: a boca de jarro (desempea a funcin de adverbio de modo). a chingadazos (desempea a funcin de adverbio de modo). aguja de arriero (desempea a funcin de adverbio de modo). Ah noms, tuna cardona, ya lleg tu cuitlacoche (exclamacin interxectiva). a huevo (desempea a funcin de adverbio de modo). A la chingada (exclamacin interxectiva). a toda madre (desempea a funcin de adverbio de modo). a todo mecate (desempea a funcin de adverbio de modo). A ver si es cola, y pega (dito deliberativo). Adelante con la cruz, que el diablo se lleve al muerto (orde con ornato). Ah qu suerte tan chaparra! hasta cundo crecer! (exclamacin con ornato). al filo del agua (desempea a funcin de adverbio de modo). al tu por tu (desempea a funcin de adverbio de modo). andarse con tiento (expresin adverbial de recomendacin). andar del tingo al tango (expresin adverbial descritiva). Apaga y vmonos (orde con ornato). a todo dar (desempea a funcin de adverbio de modo). colgar el equipo (expresin descritiva dunha accin). como agua para chocolate (desempea a funcin de adverbio de modo). como cuchillo de melcochero: pegosteado y lleno de abolladuras (desempea a funcin de adverbio de modo). Como dicen los Panchos: caminemos (frase conminativa). como dijo la viejita: a la antigita (desempea a funcin de adverbio de modo). como el buey daero: donde no hace dao, se asoma (desempea a funcin de adverbio de modo). como el chichicuilote: pico largo, pero tonto (desempea a funcin de adverbio de modo). como el chile piqun: chiquito, pero picoso (desempea a funcin de adverbio de modo). como los gallos chinamperos: un tirito y a la barrera (desempea a funcin de adverbio de modo). como los gallos de Puebla, grandotes y correlones (desempea a funcin de adverbio de modo). como los gatos, que caen siempre parados (desempea a funcin de adverbio de modo). como los indios de Xochimilco, pidiendo el chile a gritos (desempea a funcin de adverbio de modo). como los msicos de rancho, que se les va el tiempo en templar y salir a mear (desempea a funcin de adverbio de modo). como tteres de rancho: a huevo son las entradas (desempea a funcin de adverbio de modo).
11

Gloria Corpas (1997: 88-169) colcaas na esfera das locucins.

233

Hern Prez Martnez

Con qu chiflas, desmolao, si no tienes instrumento (circunstancial de instrumento). Con qu ojos, divina tuerta (circunstancial de instrumento). con tal de que (conxuncin condicional). de aguilita (desempea a funcin de adverbio de modo). de la chingada (desempea a funcin de adverbio de modo). echarle crema a sus tacos. echarle mocos al atole. chate ese trompo a lua. el alcalde de Lagos. estar a partir un pin (desempea a funcin de adverbio de modo). estar como para tamalito (desempea a funcin de adverbio de modo). estar hecho un charal (desempea a funcin de adverbio de modo). estar hecho un chichicuilote (desempea a funcin de adverbio de modo). Este aguacate me lo embarro en mi bolillo. los de abajo (expresin adxectiva). ponerse uno guila (expresin de modo). Que la boca se te haga chicharrn (exclamacin interxectiva). quemarse uno sus alipuces (dito descritivo). se me hace (dito conxectural). Tanto tiempo de atolera y no saberlo menear. torear el chile (dito descritivo). uno del guila (expresin denominativa). Ya Chole vendi su rancho (expresin interxectiva). Ya ni la amuelas (expresin interxectiva). Ya porque se muere un burro es ao de mortandad (dito interxectivo). Ya se acabaron los indios que tiraban con tamales (dito interxectivo). En todo caso, partimos do xa mencionado e coecido suposto de que as unidades fraseolxicas dunha norma lingstica como o casteln mexicano son textos parasitos, igual cs refrns. En efecto, dende o punto de vista discursivo, unidades fraseolxicas como as anteriores funcionan como textos parasitos xeito dos refrns e demais textos cos que comparten o eido nocional: estes textos s desempean a sa funcin discursiva inseridos nun contexto textual maior no que son susceptibles de dicir mis do que enuncian polo seu carcter emblemtico. Son cuasilemas dun emblema cultural e, agroma-la unidade fraseolxica ou o refrn, evcase a figura deles, de tipo sociocultural. Tanto os ditos como moitas das unidades fraseolxicas do casteln mexicano son textos parasitos na medida en que s funcionan inseridos nun texto maior, que requiren e no que cumpren unha funcin discursiva, principalmente argumentativa, relacionada con principios como o de que os refrns son s verdades do falar, puntos de apoio da argumentacin e postulados xulgados indiscutibles polo interlocutor dentro dunha cultura cando fala, cando defende os seus puntos de vista e, en xeral, cando alega12.

12

Sen entrar en cuestins taxonmicas ou de nomenclatura, como xa sinalamos, estamos no eido nocional das frases breves s que pertencen non s distintos tipos de refrns senn os chamados xiros, modismos, frases feitas, locucins e demais denominacins fraseolxicas.

234

Os ditos do Diccionario de mejicanismos de Santamara

5. Os ditos
En todo caso, se cadra a categora de dito, dende logo dende varios aspectos distinta de refrn e das unidades fraseolxicas gramaticais, a mis axeitada para designa-las expresins gnmicas floridas que teen unha funcin discursiva que non a funcin entimemtica senn a moi retrica funcin de ornato, a funcin didctico-argumentativa do exemplum ou algunha outra13. Trtase de unidades fraseolxicas xeralmente construdas sobre un verbo flexionable e, por tanto, adaptable s circunstancias da concordancia verbal. Do corpus fraseolxico recollido por Santamara, consideramos como ditos os seguintes: Atrncate, bandoln, hora que tienes tocada (DM: 96b). Aun no tienes vaca y ya vienes con la totuma (DM: 1103a). Ay, Chihuahua, cunto apache!, ... cunta vieja de guarache, Qu Chihuahua... (DM: 382b). Ay, delicioso jorongo, cmo me rozan tus lanas (DM: 1175a). Ay, qu suerte tan chaparra! / Hasta cuando crecer? / Vmosle poniendo zancos, / A ver qu pasitos da (copla popular) (DM: 358b). Ay, reata, no te revientes que es el ltimo jaln! (DM: 921a). chale copal al santo, aunque le jumis las barbas, ... aunque se le ajumen los pelos, ... las barbas (DM: 293b). chate ese trompo en la ua y agarra la cuerda en la otra, ... a ver si tataratea, cgeme ese trompo ... (DM: 1089b). Como sinalamos profusamente en El hablar lapidario. Ensayo de paremiologa mexicana (Prez 1996) , estas frases paremiolxicas que noutra parte chamamos refrns exclamativos prefiren, en xeral, outros mecanismos discursivos e teen unha funcin principalmente ornamental. Non obstante, hai no refraneiro mexicano tamn frases paremiolxicas exclamativas dotadas dunha estrutura emblemtica que teen unha funcin prevalentemente didctica e que funcionan argumentativamente como exempla: A quien le dan pan que llore? Polo tanto, as frases paremiolxicas exclamativas son, s veces, ornato puro, outras un adorno con funcins semiticas dentro do discurso que se ateen a outros cdigos e se pegan discurso maior no que funcionan ben a partir de imaxes fraseolxicas populares que funcionan na cultura popular, ben por medio de recursos acsticos, como mencionamos. Certamente, polo xeral este tipo de frases de ndole acstica e corresponde concepcin do son estupendo14, moi propia do esprito barroco que impregna, por vocacin, a cultura mexicana; con todo, hai frases paremiolxicas exclamativas que descansan nun sistema de figuracin emblemtica e son conativas dende o punto de vista da enunciacin por vas distintas da exclamatividade pura. Por exemplo, mediante a conacin interrogativa.

13

Entre os ditos, considermo-las expresins gnmicas nas que o trazo enunciativo predominante a exclamatividade. 14 Verbo da expresin son estupendo como caracterstica do estilo barroco, pode verse o noso libro sorjuanianos (1988: 69 e segs.).

Estudios

235

Hern Prez Martnez

Pois ben, estas frases paremiolxicas exclamativas, cremos, deben de ser estudadas baixo a categora de ditos: son refrns de baixo rango fincados xa no seu carcter de son estupendo, xa no da sa figuratividade visual. En calquera caso, documentan unha fala, un estilo e unha maneira de argumentar propios da paremioloxa rancheira, como se ve tanto no corpus de Agustn Yez como no de Rubio e, dende logo, no de Santamara. Velaqu algns exemplos: Con cuidado que aqu hay lumbre, no se vayan a quemar. Con qu chiflas, desmolao, si no tienes instrumento. Con tiento, santos varones, que el Cristo est apolillado. Dale vuelo al bandoln, aprovecha la tocada. Ache, huarache, huache, / ay, vboras chirrioneras, / a que no me pican ora / que traigo mis chaparreras... Adelante con la cruz, que se lleva el diablo al muerto. Ah qu gente tiene mi amo, y ms que le estn llegando. Ah qu rechinar de puertas, parece carpintera. Ah, qu bonita trucha para tan cochino charco. Ah qu mi Dios tan charro, que ni las espuelas se quita. Ah qu moler de criaturas, parecen personas grandes! Ahora s, violn de rancho, ya te agarr un profesor. nimas que salga el sol pa saber cmo amanece. Ay, madre, qu pan tan duro y yo que ni dientes tengo! Atrale que es mangana porque se te va la yegua. Bien haya lo bien nacido, que ni trabajo da criarlo. As frases paremiolxicas exclamativas, como as frases paremiolxicas interrogativas coas que comparten non poucas caractersticas, como a conatividade e o carcter acstico, son, en efecto, ditos tonais na medida en que descansan nunha entoacin ascendente ou descendente pero normalmente alta. O ataque xeralmente alto, a coda tende a descender. Estn constitudos ben por exclamacins, ben por interrogacins, e o seu valor discursivo, en casteln, de ndole estritamente tonal. En casteln non existen marcas sintcticas nin da exclamatividade nin, comunmente, da interrogatividade: os trazos tanto da exclamatividade como da interrogatividade radican mis ben na enunciacin e expresan, semanticamente, estados espirituais do falante (Alcina e Blecua 1975: 481 e segs.). Frases que, por tanto, dende o punto de vista sintctico poidan ser tidas como sentenzas, poden ser exclamativas ou interrogativas dende o punto de vista pragmtico xa que enunciarse son susceptibles de adoptar unha lia meldica exclamativa ou interrogativa ascendente, descendente ou ondulada. Se as exclamacins e preguntas paremiolxicas non teen mis finalidade semntica c de indicar un estado de nimo, sintacticamente poden estar montadas sobre unha interxeccin e, polo mesmo, seren asumidas como tales. As, en casteln calquera frase se pode converter en exclamativa ou interrogativa segundo o tipo de entoacin que se lle dea. Anda que, claro, teamos marcas morfolxicas tanto da exclamacin como da interrogacin nos respectivos pronomes exclamativos e interrogativos qu, cmo, cundo ou cunto (Alcina e Blecua 1975: 596). Cun unha marca pronominal s exclamativa. Neste sentido, tanto as exclamacins como as interrogacins 236

Os ditos do Diccionario de mejicanismos de Santamara

paremiolxicas ou teen un carcter sintacticamente interxectivo ou, en todo caso, son expresins formais dunha conacin15. Se ben estritamente falando a exclamatividade un trazo mis propio dos textos orais, tamn na escrita hai signos para indica-lo carcter exclamativo ou interrogativo dos textos, marxe da escrita sintctica e, por outra parte, en moitos aspectos aparece a primariedade do discurso falado sobre o escrito impondolle marcas que rebordan os niveis lxico, sintctico e discursivo; este sera un deses privilexios de primariedade. De calquera xeito, enfrontmonos aqu situacin na que os trazos discursivos dun texto, como os gramaticais, son extrados primariamente dos textos falados: para saber se unha expresin exclamativa hai que practicarlle un test de exclamatividade. A exclamatividade oponse enunciacin reflexiva. As, hai textos catalogables como exclamativos no sentido de que son susceptibles dunha enunciacin exclamativa e hainos mis propios dunha enunciacin reflexiva. Como dixemos mis arriba, este tipo de textos ten co seu entorno discursivo un enlace de tipo exclusivamente acstico constitudo case sempre polas primeiras palabras do texto gnmico. Neste caso, serven de enlace co discurso, respectivamente, as primeiras palabras do texto. En tdolos casos insrense a maneira de irrupcins exclamativas de tipo sentencial, interrogativo ou simplemente exclamativo, mediante nexos preferentemente acsticos, figurativos ou sen nexo. Unha tarefa que agarda fraseoloxa, e con esta paremioloxa, , por todo o anterior, un inventario exhaustivo das funcins discursivas dos textos gnmicos e das maneiras en que as realizan. Frases desta ndole, anda que teen un indubidable carcter paremiolxico, non cumpren no discurso a funcin dun entimema:
15

A ver a una boda y a divertirse a un fandango. A mi no me cantan ranas; a cantar a la laguna. A mi no me digas to, porque ni parientes somos. A m no me tizna el cura ni en mircoles de ceniza. A darle que es mole de olla. A caballo andan los hombres y no en pinches burros ojetes. A lhora de frer frijoles manteca es lo que falta. Ah qu suerte tan chaparra, hasta cuando crecer. Ah qu retebin con lpiz, hasta parece con tinta. Ah qu bonito bagre para tan cochino charco. Ah qu gente tiene mi amo, y ms que le est llegando. Ah qu rechinar de puertas, parece carpintera. Ah qu mi Dios tan charro, ni las espuelas se quita. Ahi noms, tuna cardona, ya lleg tu cuitlacoche. Ahora tejones, porque no hay liebres. Ahora s que las de abajo cagaron a las de arriba. Ahora es cuando chile verde (yerbabuena) le has de dar sabor al caldo. Ahora llueve en el palmar o nos lleva la tiznada. Ahora s, violn de racho, ya te agarr un profesor. Ahora lo vers, huarache, ya apareci tu correa!
Para o concepto de interxeccin no casteln contemporneo, vxase Alcina e Blecua (1975: 817 e segs.).

237

Hern Prez Martnez

Ahora que entierran de oquis, vmonos muriendo todos! Al pasito, entre las piedras, porque el macho no est herrado.

6. Bibliografa
ALCINA FRANCH, Juan e BLECUA, Jos Manuel (1975): Gramtica Espaola. Ariel, Barcelona. APPENDINI, Guadalupe (1977): Refranes populares de Mxico en Sepan Cuantos 674. Porra, Mxico. CORPAS PASTOR, Gloria (1997): Manual de fraseologa espaola. Gredos, Madrid. GRIJELMO, lex (2005): El genio del idioma. Taurus, Mxico. MOLINER, Mara (1990): Diccionario de uso del espaol. Gredos, Madrid. PREZ MARTNEZ, Hern (1988): Estudios sorjuanianos. Instituto Michoacano de Cultura, Morelia. (1996): El hablar lapidario. Ensayo de paremiologa mexicana. El Colegio de Michoacn, Zamora. PLATAS TASENDE, Ana Mara (2000): Diccionario de trminos literarios. Espasa, Madrid. RAIMONDO CARDONA, Giorgio (1991): Diccionario de Lingstica . Ariel, Barcelona. SANTAMARA, Francisco J. (19834): Diccionario de mejicanismos. Porra, Mxico. SCHKEL, Luis Alonso e ZURRO, Eduardo (1977): La traduccin bblica: lingstica y estilstica. Cristiandad, Madrid, 212-247.

238

Cadernos de Fraseoloxa Galega 7,2005,239-260

O refrn meteorolxico: estudo, comparacin con outras linguas (casteln e francs) e proposta de nova denominacin
Pilar Ro Corbacho
Universidade de Santiago de Compostela Dentro do chamado refrn meteorolxico teen cabida, ademais das paremias que se refiren aos fenmenos atmosfricos, as formas sentenciosas que amosan a influencia dos astros sobre as persoas, os animais ou os cultivos e as que nos falan das diferentes actividades que realizan os seres vivos. Polo tanto, a denominacin de refrn meteorolxico non parece a mis idnea para caracterizar esta familia paremiolxica. Palabras clave: paremioloxa, refrn meteorolxico. The proverbs which fall into the so-called weather proverb are, besides those refering to atmospheric phenomena, the sentencious sayings that show the influence of the stars on mankind, animals and crops and talk about the different activities performed by living beings. Thus, the name weather proverb does not appear to be the most suitable to characterize this paremiological family. Key words: paremiology, weather proverb.

No mundo paremiolxico atopmonos cunha serie de formas sentenciosas referentes s condicins atmosfricas, aos cultivos, importancia do sol ou da la na vida dos seres viventes, etc. No francs este tipo de paremia cocese co nome de dicton, no galego e no casteln denomnase popularmente refrn meteorolxico e refrn meteorolgico, respectivamente. Os termos empregados en galego e en casteln para denominar este tipo de paremia non son todo o precisos que deberan, pois poden levar a engano ao falante, quen pode pensar:  que esta paremia unha subclase do refrn. O termo francs, polo contrario, presenta esta forma como un ente independente.

239

Pilar Ro Corbacho

 que dentro desta familia paremiolxica s teen cabida formas que falan das condicins atmosfricas. A realidade que neste grupo paremiolxico teen cabida, non s as paremias claramente meteorolxicas: Marzo, marzola, trebn e raiola. Por San Martino (11 nov.), el invierno viene de camino, y aunque venga retrasado, por San Andrs (30 nov.) ya ha llegado. (Le) Carnaval au soleil, pques au feu (tison). senn tamn aquelas que se refiren ao tempo sen connotacins meteorolxicas: O da de San Silvestre (31 dec.) vai nun ano e vn noutro e non se despe. En mayo, ni mujeres ni rosario. L'anne bissextile, soyez fin, semez du chanvre au lieu du lin. e outras formas que nos falan dos traballos que hai que realizar, da chegada ou da marcha das aves, do incremento ou diminucin da luz solar, etc.: Poda en marzo, vendimia no regazo. Quien tenga fuerza en el brazo que cave y pode en marzo. Taille tt, taille tard, taille toujours en mars. Polo tanto, este traballo consistir, unha vez estudadas as caractersticas do chamado refrn meteorolxico e concludo se este grupo autnomo ou unha subclase, en propoer unha nomenclatura mis axeitada coa finalidade de suprimir os equvocos existentes.

1. O dicton
O termo francs dicton aparece, segundo Rodegem (1984: 135), en 1477, anda que Sevilla Muoz (1988: 213) sostn que el Dictionnaire alphabtique et analogique de la Langue Franaise (1970) lo fecha en 1488. Chassany, na Introduction de la premire Edition (1970), sinala que para o Vocabulaire Mtorologique International (1966) estamos ante unha forma sentenciosa de contido

240

O refrn meteorolxico: estudo, comparacin con outras linguas (casteln e francs) e proposta de nova denominacin

meteorolxico, na que a rima e o carcter local constiten as sas principais caractersticas: Rgles empiriques de prvision du temps, souvent nonces en vers, de nature trs locale; elles ont gnralement un caractre de tradition et leur utilit est trs variable (Chassany 1989: 15). Greimas (1960: 58) presntanos o dicton como un elemento non connotado, dicir, non metafrico, en contraposicin ao proverbe, que connotado. Sevilla Muoz, quen sublia do dicton a sa temtica especfica e o seu carcter localista, afirma que esta paremia destaca por ser: Particular, especfica, de sentido literal, bimembre, repetitiva, prctica; estar basada en la experiencia; adoptar con frecuencia una forma potica y poseer elementos mnemotcnicos (Sevilla Muoz 1992: 175). Conde Tarro (1997: 1135) deixa ver que estamos perante unha paremia que se cre verdadeira e que expresa unha sabedora que procede da experiencia das persoas. Navarro Domnguez (2000: 55) destaca desta forma sentenciosa o seu carcter popular e a sa experiencia, conceptos que adoitan vir expresados nun texto bimembre e carente de elementos metafricos, pero no que se empregan frecuentemente elementos mnemotcnicos. Para ns, esta paremia local, xeralmente non presenta elementos xocosos nin metafrica e cremos que a sa verdade hai que buscala no lugar no que foi creada, polo que podemos definila como: Paremia popular baseada na experiencia -exceptuando as crenzas e as supersticins-, sentenciosa, de mbito local -onde a sa verdade adoita verificarse-, non metafrica e bimembre, sendo a rima un elemento importante na sa transmisin. As diferenzas que presenta no francs esta forma con respecto ao refrn (proverbe) son as seguintes:
antigo bimembre breve elementos mnemotcnicos experiencia xocoso metafrico popular sentencioso universal verdadeiro le proverbe + + + + + + + + + le dicton + + + + + + +

241

Pilar Ro Corbacho

2. O chamado refrn meteorolxico: estudo e proposta de nova denominacin


O refrn meteorolxico conforma, como pensamos demostrar, unha familia paremiolxica con vida propia, dicir, que non hai que vela como unha subclase do refrn: para conclur isto teremos que estudar as sas caractersticas e ver as coincidencias e as diferenzas que hai entre as desta paremia e as do refrn. A forma sentenciosa que normalmente se coece co nome de refrn meteorolxico cremos que presenta once caractersticas, que conforman a idiosincrasia desta paremia. Pags e Fillod dinnos que a primeira documentacin escrita que existe sobre meteoroloxa est datada sobre o 1300 a.C.: Il sagit de relevs dobservation des nuages, de la neige et du vent effectus en Chine sous la dynastie Yin. Toujours en Chine, sous la dynastie des Chou, on voit apparatre des observations officielles avec des descriptions climatiques (Pags e Fillod 1983: 5). Con todo, non debemos esquecer, como nos recorda Chassany (1989: 13), que anteriormente, ao redor do 3500 a.C., os exipcios xa fundamentaran a sa relixin sobre o ceo. Como pode verse, o interese do home por coecer o tempo vn dende moi antigo. de supoer que estes coecementos adquiridos e, por suposto, verificados, gardaraos na sa memoria para transmitrllelos aos seus fillos, coa finalidade de que estes non cometeran os mesmos erros ca el no referente aos traballos do campo ou do mar. Anda que os refrns meteorolxicos tardan en incorporarse s coleccins paremiolxicas, que preferiblemente recollen formas sentenciosas de alto contido filosfico ou moral (se ben nestas tamn teen cabida paremias que amosan unha forte carga misxina ou xocosa), hai que falar da sa antigidade, pois xa se poden documentar nos Proverbios de Salomn, a mediados do sculo X a.C., onde posible atopar algunhas paremias nas que se reflicten elementos meteorolxicos: O vento nords pare chuvias; A lingua murmuradora, facianas irritadas (Pr 25, 23) 1 . Entre as cantigas dos cancioneiros galaico-portugueses non descubrimos ningunha paremia meteorolxica, xa que os refrns destas presentan un elevado carcter moral e a sa mensaxe universal, o que lles fai ser mis aptos para o campo da paremia. Tivemos que esperar ata o sculo XVI para achar as primeiras formas meteorolxicas galegas. Estas aparecen no refraneiro que Hernn Nez publica en 1555 baixo o ttulo

Esta traducin foi tomada da versin galega da Biblia (Fernndez 1992: 818).

242

O refrn meteorolxico: estudo, comparacin con outras linguas (casteln e francs) e proposta de nova denominacin

de Refranes o proverbios en romance, obra que contn 134 formas sentenciosas galegas 2 , das que s 11 son paremias meteorolxicas: Folio 35v.- Da de Sant Nicolao, est la neve de pao en pao, ou si non est no chao. El Gallego. Folio 50r.- Entre Maro e Abril sale o cuco de cubil, con a neve no quere vir. El Gallego. Entre Maro y Abril, sale el cuclillo del cubil, con la nieve no quiere venir. Folio 59v.- Xeada sobre lodo, neve fasta o xollo. El Gallego. Elada sobre lodo, nieve hasta la rodilla. Folio 85r.- No Maro, o abrigo, nozes e pan trigo. El Gallego. En Maro es abrigo, nuezes y pan trigo. Folio 89v.- O peixe do Mayo, a quen cho pedir, dallo. El Gallego. El pece de Mayo, a quien te lo pidiere, dalo. Porque en tal tiempo el pescado es daoso. Folio 90v.- O rocn no Mayo blvese cabalo. El Gallego. Por el vicio del verde. Folio 95v.- Por San Pedro da Quadrela, say a cobra de sa pedra. El Gallego. Por San Pedro de Cthreda, sale la culebra de debaxo de la piedra, porque comiena el calor. Folio 96r.- Por Sant Andr, toma o porco por o p. El Gallego. Entiende para matarle, que es entonces la matana, aunque otros la adelantan por Sant Lucas. Folio 97v.- Por Sant Luca, ala o boy da suca, mata o porco e tapa a cuba. El Gallego. Por Sant Lucas ala el buey del sulco, mata el puerco, y atapa la cuba. Folio 101r.- Quando o triguo h louro, h o barbo como un touro. El Gallego. Quando el trigo est loro, es el barbo como un toro. Folio 103v.- Quem en Mayo no merenda, cos mortos se encomenda. El Gallego. El que en Mayo no merienda, con los muertos se cuenta. Uns anos mis tarde, en 1569, Lorenzo Palmireno publica un traballo titulado Refranes de mesa, salud y buena crianza: cogalos de muchos autores y conversaciones, onde podemos anotar seis paremias galegas, mais s unha meteorolxica: Dia de Sanct Martio, provo ton vio (Sbarbi 1980: 284 3 ). No casteln e no francs, linguas estatais, este tipo de paremias podemos atopalas desde pocas mis antigas nos seus respectivos refraneiros a carn doutras formas sentenciosas (refrns, mximas, frases proverbiais, etc.): Quien las nuves catare, jams non segar (Sem Tob, s. XIV, Proverbios morales).
2

Conde Tarro (2004: 54) afirma que no refraneiro de Hernn Nez hai 134 paremias galegas: 129 son recoecidas como tales polo autor e 5, segundo Conde Tarro, son galegas, anda que non foran recoecidas por Hernn Nez. 3 Esta obra aparece transcrita en Sbarbi (1980: I, 281-293).

243

Pilar Ro Corbacho

La neige de fvrier brusle le bled et lallorcier (Adages franois, s. XVI 4 ). nos manuscritos: Pascua maral, o sarmienta, o mortal (Romancea Proverbiorum, s. XIV). A Penthecouste roses sont, a la saint Jehan sen vont (Bonum Spatium 5 , segunda metade s. XIV). e nas obras literarias: En el verano sudar e en el ynvierno temblar (Martnez de Toledo, s. XV, Corbacho). Grant vent chiet a poi de pluie (Roman de Renart, s. XII, 4850). A pesar de que, como dixemos, o refrn meteorolxico tivo nun primeiro momento dificultades para entrar en contacto coas outras paremias, mis adiante tivo o seu caldo de cultivo nos almanaques, dos cales O Gaiteiro de Lugo, El Zaragozano, etc. son boa proba disto. Algo parecido sucedeu en Francia, onde este tipo de publicacins tivo grande importancia na sa supervivencia histrica, como afirma Pierron: N la fin du Moyen ge [...], diffus par la tradition orale, puis par les almanachs partir du XVe sicle, consacr au XVIIe sicle par LAlmanach de Matre Mathieu de Laensberg (Lige, 1636) (Pierron 1997: 11). Como consecuencia da sa antigidade, moitas destas formas sentenciosas anda gardan restos arcaizantes que nos recordan ese mundo primitivo no que naceron e que as mesmo lles confire, como asegura Greimas, un carcter de autoridade: La formulation archasante des proverbes et dictons intercals dans la chane du discours actuel, les renvoie, semble-t-il, un pass non dtermin, leur confre une sorte d'autorit qui relve de la sagesse des anciens. Le caractre archaque des proverbes constitue donc une mise hors du temps des significations qu'ils contiennent; c'est un procd comparable il tait une fois des mythes et des lgendes, destin situer dans le temps des dieux et des hros les vrits rvles dans le rcit (Greimas 1960: 60). Este tipo de paremias recorre a todo tipo de estratexias para amosar a sa antigidade, polo que non dubida en recorrer aos seguintes aspectos arcaizantes:

4 5

Esta paremia aparece as citada en Le Roux de Lincy (1996: 235) Este manuscrito denomnase Bonum Spatium debido a que estas palabras aparecen no primeiro verso da tirada: Ecce Bonum Spatium merito liber iste vocatur, tollit fastidium, dat gaudia si videatur.

244

O refrn meteorolxico: estudo, comparacin con outras linguas (casteln e francs) e proposta de nova denominacin

- Ausencia de artigo: Auga de outono, mata ao seu dono. Amanecer y anochecer, en diciembre son casi a la vez. Neige la Sainte-lsabelle (22 feb.) fait la fleur (plus) belle. - Ausencia de antecedente: Quen cava no mes de Santos (nov.), perde o tempo e (mis) o traballo. Quien no trilla en agosto, trilla con (de) mal rostro. Qui taille sa vigne Saint-Aubin (1 marzo) aura de gros raisins. - Ausencia de verbo: Fro coral, un mes antes e outro despois do Nadal. Por San Antonio (13 xuo), nublado; y por San Juan (24 xuo), despejado. Mars, lard. Avril, pi. Mai, lait. Juin, foin. Juillet, moisson. Aot, grain. Septembre, fruits. Octobre, vin. - Ruptura da orde lxica da frase: Nevada por San Ambrosio (7 dec.) das dura dezaoito. Mira con cara risuea, por San Blas (3 feb.), a la cigea. (De) Saint-Roch (16 ag.), la grande chaleur prpare du vin la couleur. Dende o punto de vista estrutural, o mis frecuente que as paremias se presenten cun esquema binario que, segundo Anscombre, permite relacionar das unidades plenas de sentido: 245

Pilar Ro Corbacho

Este bimembrismo semntico puede manifestarse de distintas maneras isosilabismo, rima, marcas elativas, antonimia siendo el pareado una de estas posibilidades (Anscombre 1999: 31). Este sistema, que segue fielmente as caractersticas do refrn das cancins, moi ben aceptado polo pobo: Semea a avea en febreiro se queres facer dieiro. Avena de febrero, llena el granero. Avoine de fvrier remplit le grenier. As e todo, este esquema tradicional de dous versos (bimembrismo) pode verse ampliado no refraneiro, xa que posible atopar paremias meteorolxicas con tres, catro, cinco ou mis versos: Na Candelaria, se chove ou venta ainda o inverno entra; xa vente, xa deixe de ventar, metade do inverno est por pasar. Por Santa Luca (13 dec.), achican las noches y agrandan los das; primero, a tumbo de piojo; despus, a paso de gallina; y por Navidad, los ciegos lo vern. Sme tes haricots la Sainte-Croix (3 maio): tu n'en rcolteras que pour toi. Sme-les la Saint-Gengoult (11 maio), un t'en donnera beaucoup. Sme-les la Saint-Didier (23 maio), pour un, tu en auras un millier. podendo estas paremias, en ocasins, sobre todo as pertencentes ao refraneiro francs, formar series indeterminadas de versos, que reciben o nome de ladaas: Le(s) jour(s) croi(ssen)t la Sainte-Luce (13 dec.) du saut d'une puce; la Saint-Thomas (21 dec.) du saut d'un tt (du pas d'un cat/chat/jars); la Nol (24 dec.) l'an neuf (1 xan.) du pas d'un buf; au bon an d'un pas de sergent (d'un vol de faisan); 246

O refrn meteorolxico: estudo, comparacin con outras linguas (casteln e francs) e proposta de nova denominacin

aux Rois (6 xan.) du pas d'une oie; la Saint-Hilaire (13 xan.) d'un pas de bergre; la Saint-Antoine (17 xan.) du pas (Comme la barbe) d'un moine; la Saint-Sbastien (20 xan.) du saut d'un chien. O bimembrismo leva consigo a rima, elemento que, se ben nos primeiros momentos, na poesa clsica, tivo unha funcin ornamental, na linguaxe paremiolxica ten a funcin primordial de axudar memorizacin, xa que no proceso da primeira creacin dunha forma sentenciosa o autor primitivo debeu ter en conta que o seu auditorio non posua nin a escrita nin a lectura, polo que saba que estas formas deberan subsistir no cdigo oral. Podemos asegurar, case con total seguridade, que a primitiva paremia naceu sen forma artstica, como asegura Iscla Rovira (1989: 35). Ser o sentido potico del pueblo, segundo Lzaro Carreter (1980: 208), o responsable deste proceso de embelecemento literario, onde a rima xoga un papel transcendental no proceso de memorizacin polos falantes dos chamados refrns meteorolxicos. Garca-Page (1990: 501) considera que este procedemento mnemotcnico, xunto con outros recursos fnicos, facilita a supervivencia desta paremia no cdigo oral e evita a sa desaparicin. A rima importante ata tal punto que calquera paremia a busca, mesmo esquecendo a sa forma antiga. Tomemos como exemplo as seguintes formas sentenciosas que aparecen na obra de Correas (1627), posta ao da por Combet (1967): No se hace la boda de hongos, sino de buenos ducados (Combet 1967: 360). No se hacen las bodas de hongos, a solas (Combet 1967: 360). Estas paremias carecen de rima, polo que a sa supervivencia ser moi complicada. O pobo, compracido coa mensaxe da forma sentenciosa, modifcaa ata atoparlle rima, como vemos tamn en Combet: No se hace la boda de hongos, sino de bollos (panes, florines) redondos (Combet 1967: 360). Este ltimo grupo de paremias son as que interesan ao falante, dado que o seu bimembrismo e a sa rima lles permite ser vlidos para unha boa memorizacin, chegando, tras varias modificacins, aos refraneiros modernos: No se hacen los negocios de hongos, sino de dineros redondos (Bergua 1968: 339). No se hace la boda de hongos, sino de buenos dineros redondos (Bergua 1968: 339).

247

Pilar Ro Corbacho

No se hace la boda de hongos, sino de buenos bollos redondos (Campos e Barella 1993: 49, 474). A mtrica, procedemento importantsimo na poesa, foi nalgns casos un recurso mnemotcnico empregado para facilitar a memorizacin das paremias. A mtrica acomdase ao sentido rtmico de cada lingua. Na nosa tese de doutoramento, que tratou sobre a paremia haxiogrfica (La paremia hagiogrfica en francs, castellano y gallego: estudio contrastivo, 2002), medimos, a modo de exemplo, as paremias presentadas no mes de novembro (galego), no mes de xuo (casteln) e no mes de marzo (francs). Nas tres linguas atopamos un gran nmero de rimas dispares, pero as mis empregadas foron: x No galego a de 7+8 e a de 5+8, xa que das 172 paremias que analizamos no mes de novembro haba 8 nas que aparecan estas estruturas: Auga de San Martio (11 nov.), come pan e bebe vio. 7+8 Polo San Andrs (30 nov.), porcos gordos para vender. 5+8 x No casteln analizamos 138 paremias correspondentes ao mes de xuo, nas que maioritariamente, unhas 20 veces, aparece a estrutura 7+7: Si quieres coger trigo, ara por San Juanito (24 xuo). x No francs medimos un total de 137 paremias pertencentes ao mes de marzo, das cales 13 presentaban a mtrica de 6+6: la Saint-Gunol (3 marzo), au taureau ferme le pr. As paremias teen unha tendencia innata a buscar a rima, como xa vimos, e ao isosilabismo. Para lograr isto ltimo, os falantes tenden a eliminar slabas do que excede cando un dos versos do pareado presenta maior nmero de slabas c outro, sempre que non se produzan alteracins significativas no enunciado: No mes de (Polo) Nadal, fro cordial. 5+4 / 4+4 En (el mes de) agosto, fro en rostro. 6+4 /4+4 (la) Saint-Aubin (1 marzo), l'avoine au vent. 5+4 / 4+4 tamn se lle engaden slabas ao verso que deficitario nelas: Por (Polo) San Martio (11 nov.), castaas e vio. 5+6/ 6+6 248

O refrn meteorolxico: estudo, comparacin con outras linguas (casteln e francs) e proposta de nova denominacin

En (el mes de) agosto, ni mujer ni mosto. 4+6 / 6+6 S'il pleut la Saint-Gontran (28 marzo) le bl deviendra (trs) grand. 7+6 / 7 + 7 A rima leva consigo o emprego de certos recursos estilsticos, a fin de dar maior expresividade ao texto. Este o caso das figuras. O pobo, se xa non o fixo o autor primeiro dunha paremia, engade estes artificios s formas sentenciosas buscando facer un texto mis literario. No corpus das formas meteorolxicas atpanse figuras de todo tipo: figuras de pensamento como, por exemplo, a anttese: Nol blanc, Pques vertes. Nol vert, Pques blanches. a hiprbole: Pascua marzal, hambre, guerra o mortandad. a prosopopea, etc.: Dxolle maio a abril anque che pese, heime rir. e figuras de diccin, tales como a anfora: La Saint Jean qu'on fauche (24 xuo); la Saint Jean qu'on tond (1 xullo); la Saint Jean qu'on bat (29 ag.); la Saint Jean qu'on chauffe (27 dec.). a paragoxe: Con Santa Inesa (21 xan.) acaban as festas da Igrexa. a metfora, etc.: Trigo santero no llena granero. O anonimato e a popularidade, tanto nos refrns como nas formas meteorolxicas, estn directamente interrelacionados, xa que a popularidade se produce unha vez que estas formas paremiolxicas se dan desfeito do nome do(s) seu(s) autor(es). Se pensamos no nacemento dunha paremia, debemos sospeitar que a persoa que a orixinou era observadora, reflexiva e que contaba con certa capacidade filosfica; polo tanto, pdese conclur que se trataba dun individuo culto, porque era quen de observar que unha determinada circunstancia produce xeralmente a mesma consecuencia, sobre todo no caso das chamadas paremias meteorolxicas. 249

Pilar Ro Corbacho

A sa mente plasma entn nunha frase o que acaba de comprobar, pero esta primeira expresin non era vlida para ser consumida, como nos di Rodrguez Marn, pois ao transmitir a sa experiencia ao grupo que o rodea sabe que o seu xito radica en achar unha perfecta adecuacin entre fondo e forma: Pero tal locucin no era todava el refrn: no revesta la forma potica que haban de darle la cadencia, el metro, la rima y la metfora; la frase era buena y verdadera, pero le faltaba el tercer requisito: no era bella. Faltbanle, adems, elementos mnemotcnicos y la metfora, la rima, el metro y la cadencia los llevan consigo. Y la locucin prosaica, el neo-refrn, pas por una serie de modificaciones, hasta quedar fijadas las formas con que haba de sobrevivir; y digo las formas, y no la forma, porque entre esas modificaciones no siempre una sola hubo de prosperar y ser largamente viable, y de ah las variantes que se notan en cada refrn, an dentro de una misma comarca (Rodrguez Marn 1895: 11-12). Un dos trazos que debe ter este tipo de enunciado a brevidade, caracterstica que ten sobre o onte ou sobre o lector un impacto psicolxico, de a o bo funcionamento na actualidade dos slogans. Dica Sneca (at mehercules magni artificis est clusisse totum in exiguo) (SENECA: 6,53,11) que o propio dun grande artista saber encerrar o todo nun espazo insignificante. Esta brevidade o que lle permite entrar nos discursos mis extensos, como asegura Garca-Page: Gracias a su carcter breve, el refrn permite ser insertado, a modo de inciso, en mensajes ms extensos, y quedar, pues, diferenciado del resto como una unidad entonativa autnoma (Garca-Page 1990: 500-501). Cando a escrita non estaba ao alcance de todos foi fundamental a brevidade nos textos, no noso caso nas paremias, xa que hai que memorizalas para poder transmitilas s xeracins vindeiras. No primeiro momento a neo-paremia anda garda o nome do autor, xa que se despraza por mbitos locais, pero se, debido sa popularidade, traspasa este asentamento e atravesa outras fronteiras lingsticas ou territoriais, estamos perante o proceso de perda do nome do autor. Di Conde Tarro que: El desconocer el autor de un refrn no es ms que una tcnica que le permite a ste presentarse con una mayor antigedad y, como consecuencia, con una mayor experiencia: al no haber autor conocido, y que por tanto permitira datarlo, ser la mente del hablante la que lo acomode en un tiempo siempre lejano (Conde Tarro 1997: 323). O pobo apadria a nova forma sentenciosa, unha vez despoxada do nome do seu autor, con frases como di o refrn que..., como o refrn vello que di..., etc. As pois, a neo-paremia, como xa dixemos, obra dunha persoa concreta, pero que ao entrar a formar parte do aspecto cultural dun pobo perde o seu carcter individual para acadar o rango de obra colectiva. Lzaro Carreter (1980: 211) afirma que as paremias nacen no en el acto de su invencin, sino en el de la aceptacin y absorcin por la 250

O refrn meteorolxico: estudo, comparacin con outras linguas (casteln e francs) e proposta de nova denominacin

comunidad. Cantera, pola sa banda, distingue entre o autor primeiro dunha forma sentenciosa e o pobo, verdadeiro responsable da popularidade destas formas: Pues, aunque es muy cierto que en la realidad cada refrn tiene su autor primero, no es menos cierto que quien lo consagra es el pueblo al hacerlo suyo y darle carta de naturaleza. Por eso, y por su carcter generalmente annimo, cabe afirmar que el pueblo es el autntico creador del refrn. Y si no lo es, es como si lo fuera. De ah que, con toda justicia y plena exactitud, podamos hablar de refranero popular (Cantera 1994: 53). Cremos que tal vez o termo popular aplicado s paremias pode levar a confusins, dado que se entendemos esta palabra como algo que pertence ao pobo ou relativo ao pobo, como din algns dicionarios, a sa significacin correcta, pero se se quere ver, como fixeron algns autores, como unha paremia que ten a sa orixe no pobo, xa atopamos grandes problemas, dicir, que o que hai que ter en conta que non o mesmo ser empregado polo pobo que ser creado polo pobo, xa que este, como di Montandon, citando a Seiler: No crea nada. Toda creacin, toda invencin, todo descubrimiento procede siempre de una personalidad individual. Es preciso necesariamente que todo refrn haya sido enunciado un da en alguna parte. Una vez gustado a los que lo oyeron lo propagaron como locucin proverbial y, probablemente, se ha ido retocando a continuacin hasta que adquiere una forma aceptada por todo el mundo, convirtindose as en universalmente conocido (Montandon 1992: 19). Mentres o refrn e o proverbio escapan do seu humilde nacemento para se converteren en refrns nacionais e, nalgns casos, plurinacionais, de a a sa universalidade, o refrn meteorolxico permanece no mbito local no que foi creado, xa que al onde mantn a sa verdade. Por isto, para que unha paremia meteorolxica estea ben delimitada hai que indicar a sa localizacin, dicir, o seu campo de extensin. Tomemos como exemplo a seguinte paremia francesa referente aos primeiros das do mes de setembro: Du premier au huit, l'hirondelle fuit. Esta forma sentenciosa, que atopamos as documentada en Bidault de lIsle (1952 II: 14) e en Chassany (1989: 345), lvanos a confusin: sbese que xeralmente o mes de setembro adoita comezar con tempo solleiro, continuacin das temperaturas dos meses anteriores, pero este bo tempo cede o paso aos primeiros fros, o que provoca a marcha dalgunhas aves en busca de climas mis clidos. Pero tamn ben sabido que este cambio atmosfrico non se produce na mesma poca en todo o territorio francs, pois mentres no Mediterrneo a xente anda pode gozar das boas temperaturas, noutros lugares de Francia (no norte, nas zonas montaosas, etc.) xa comezan a prepararse para o inverno.

251

Pilar Ro Corbacho

Con todo, o refraneiro de Cosson (1997: 133) documenta esta forma sentenciosa no norte de Francia e o de Pierron (1997: 246) sitaa en Blxica (1997: 246), lugares nos que, efectivamente, esta paremia crible. Dende o noso punto de vista hai dous motivos fundamentais polos que unha paremia meteorolxica pode ser inexacta: Cando o seu nacemento se produce como consecuencia dunha idea equivocada ou das concepcins errneas dunha poca. o caso das formas sentenciosas supersticiosas. En Espaa o martes e 13 unha data especialmente significativa, xa que vai ligada m sorte. Os refraneiros galego e casteln fanse eco desta supersticin e recollen nas sas pxinas un bo nmero de formas que corroboran este pensamento: En martes, nin te cases nin te embarques. En martes, nin panos cortes nin filla cases. En martes, nin cortes nin rapes. En martes, ni te cases ni te embarques. En martes, ni tu casa mudes, ni tu hija cases, ni tu ropa tajes 6 . O refraneiro francs tamn presenta un gran nmero de formas supersticiosas. Fixarmonos s naquelas que falan do ano bisesto, pois atopamos unha certa desconfianza por este ano especial, xa que se considera que funesto tanto para as persoas como para as cousas: En l'anne bissextile, garde du bl pour l'an qui suit. Anne bissextile, anne infertile. Tamn esta crenza se reflexa no refraneiro galego e casteln Ano bisesto, nin bo ano, nin bo enxerto. Ao bisestil, ao vil.

Estas formas foron tomadas do Diccionario de refrns (Conde Tarro 2001: 390-391).

252

O refrn meteorolxico: estudo, comparacin con outras linguas (casteln e francs) e proposta de nova denominacin

Cando traspasaron o seu mbito local ou xeogrfico. Conde Tarro (1997:320-321) sinala que escoitou en Hermunde (concello de Pol, Lugo) a paremia Aire de Meira, caldeiros goteira. que indica que o aire que provn de Meira trae chuvia, se ben a realidade moi diferente, xa que como afirma este autor las parroquias que se sitan al norte de Meira reciben aire del sur o del sudoeste, que trae las grandes masas de lluvias procedentes del ocano, en tanto que las parroquias del sur, caso de Hermunde, reciben el aire del norte o del nordeste, que no trae lluvias, y que puede ser causante en algunos casos de la aridez de la zona. A esto debemos aadir que la estructura geolgica de Galicia se caracteriza por bloques que se levantan y por otros que se hunden. Este fenmeno hace que muchos lugares que se encuentran en la zonas de hundimiento, como es el caso de Hermunde, queden protegidos por estos bloques que actan de pantallas contra las lluvias. As que estamos ante unha paremia que se desprazou da zona na que a sa verdade era incuestionable e o desprazamento afecta credibilidade do refrn. Un dos trazos mis comns das diferentes paremias a sa funcin didctica, se cadra esaxerada nas paremias chamadas meteorolxicas. Os pais quixeron transmitir aos seus fillos os seus coecementos, pero a escrita non era un mtodo vlido, polo que houbo que botar man de frases que tivesen un alto contido sentencioso a fin de darlles a coecer a sa sabedora e evitar, como xa dixemos, que os seus descendentes cometesen os mesmos erros ca eles. dicir, a experiencia dos maiores, como nos di Akoa, servir de base vida e aos labores dos mis novos: Se entiende que los refranes proceden de la naturaleza de la inteligencia del hombre del campo. El pueblo Beti del Camern, antes de aprender a leer y a escribir a finales del siglo pasado 7 y a principios del actual, sobre todo, ya haba fundado su sabidura en los refranes y proverbios gracias a la experiencia de sus antecesores (Akoa 1996: 97). Pero esta experiencia, sobre todo nas formas sentenciosas meteorolxicas, est localizada no tempo ou no espazo. Para a fcil comprensin destas mensaxes o seu significado debera ser lineal, isto , non metafrico, xa que era necesario que o texto fose comprendido por todos, quedando liberadas as paremias meteorolxicas de toda artificiosidade no seu enunciado. As mesmo, elimnase o elemento xocoso nestes enunciados, xa que o que se pretende dar unha informacin seria e fundamental, polo que foi presentada cun ton severo.

Akoa refrese aqu ao sculo XIX.

253

Pilar Ro Corbacho

Co devir dos tempos, as paremias meteorolxicas, e sobre todo as haxiogrficas, fronse desdramatizando e algunhas delas fannos sorrir; quizais foron creadas para aliviar coa sa retranca ao home do campo ou do mar das sas pesadas tarefas: As mulleres cando paren acrdanse de San Ramn (31 ag.), e cando os estn facendo, nin santo nin devocin. El da de San Ciruelo (30 feb.) pagar lo que debo. Saint Antoine (30 xuo) est malade; c'est son cochon qui fait le mnage. As pois, as caractersticas do chamado refrn meteorolxico podmolas resumir no cadro seguinte:
antigo bimembre breve elementos mnemotcnicos experiencia xocoso metafrico popular sentencioso universal verdadeiro Refrn meteorolxico + + + + + + +

A conclusin que podemos tirar deste cadro que o refrn meteorolxico presenta as mesmas caractersticas c dicton e, en consecuencia, ten particularidades propias que o diferencian claramente do refrn, como se pode ver no cadro seguinte:
o refrn el refrn le proverbe + + + + + + + + o refrn meteorolxico el refrn meteorolgico le dicton + + + + + + +

antigo bimembre breve elementos mnemotcnicos experiencia xocoso metafrico popular sentencioso universal verdadeiro

O resultado final de todo isto que o chamado refrn meteorolxico unha forma paremiolxica independente, de a que a sa denominacin non sexa a mis idnea, pois 254

O refrn meteorolxico: estudo, comparacin con outras linguas (casteln e francs) e proposta de nova denominacin

leva, como xa indicamos, a confusin: ns propoemos a denominacin de paremia xeocosmolxica para o galego e de paremia geocosmolgica para o casteln, xa que con esta nomenclatura: 9queremos deixar claro que esta paremia autnoma, xa que, como vimos, a sa temtica especfica, o seu emprego nun mbito local e o seu carcter non metafrico a fan nica e, consecuentemente, distinta das demais familias paremiolxicas. 9facemos constar que nesta forma sentenciosa non s teen cabida as paremias meteorolxicas, senn tamn aquelas que nos falan das caractersticas dos meses ou do ano (En hiver, eau ou bruine, vent, neige ou grle pour voisines), dos animais que se poden atopar nunha poca concreta (Se marzo pasou e o cuco non chegou, algo ao cuco lle pasou), dos traballos (Sembrars cuando podrs, pero en junio segars), das comidas tpicas dunha determinada poca (Polo San Martio, mata o teu porquio e proba o teu vio), etc.

3. Clasificacin das paremias xeocosmolxicas


Cellard e Dubois (1985: 4-5) clasifican os dictons do seguinte xeito no prefacio da obra Dictons de la pluie et du beau temps: o Dictons prescriptifs. Recrdanlle ao home do campo ou do mar o que hai que facer ou o que hai que evitar nun determinado momento: A primeiros de setembro aparella as cubas para vendimar as uvas. o Dictons constatifs. A sa funcin a de transcribir o resultado das observacins dos nosos devanceiros: la Sainte-Madeleine (22 xullo) les noix sont pleines. o Dictons prdictifs. Anticipan acontecementos en base ao que sucede nunha determinada poca: Se por marzo canta a ra, en maio xa calar. o Dictons numrologiques. Agoiran os das exactos de bo ou o de mal tempo: Saint-Lambert pluvieux (17 set.) neuf jours dangereux. o Dictons hagiographiques. Os que fan referencia a unha determinada festividade ou a unha data importante do calendario: Candelaria a dos, San Blas a tres, adivina qu mes es! o Os bouts-rims son aquelas formas nas que a rima do texto vn imposta polo nome da festividade do da. Neste tipo de paremias, a mensaxe trivial:

255

Pilar Ro Corbacho

El da de la Epifana (6 xan.) se ven las estrellas a medioda. Sevilla Muoz (1992: 181), partindo de tres campos semnticos (o tempo, o traballo e as supersticins) propn a seguinte clasificacin dos dictons: x x x Dictons mtorologiques. Dictons du travail. Dictons de la croyance.

Atrevmonos a propoer unha nova clasificacin deste tipo de paremias partindo, nun primeiro momento, de se no seu enunciado aparece ou non a figura dun santo ou santa 8 . As pois, as formas xeocosmolxicas divdense, ao noso entender, en: 1.- Paremias haxiogrficas: Polo San Bartolo (24 ag.), a boa fiadeira comeza a sa tea; a mis lixeira, pola Madalena (22 xullo). 2.- Paremias non haxiogrficas: En outono, bota as patacas e garda cedo as vacas. Dende o noso punto de vista, tanto as paremias haxiogrficas como as non haxiogrficas subdivdense sa vez en tres apartados: a.- As xeotemticas intersanse polas distintas actividades que exercen os seres vivos no seu hbitat natural: Polo Santiago 9 , cegoas e polos a xeirar polos agros. [Forma non haxiogrfica] O que queira pataca en maio, que as bote no San Pablo (25 xan.). [Forma haxiogrfica]

Anda que son menos numerosas, tamn teen cabida aqu as formas que no seu enunciado presentan unha festividade relixiosa: Despois dos Remedios, a noite vn cedo. Adviento es tiempo de viento. Quand il pleut (pour) la Trinit, il pleut (pleuvra) six semaines sans s'arrter, ou pag: Martes de Antroido cando has de vir?; casquias de ovos habedes de ruxir. Carnestolendas aguadas, Pascua soleada. Quand tombe de l'eau le Lundi Gras, lin fin et beau tu auras. 9 A expresin polo Santiago equivalente, neste caso e nalgns outros, a polo mes de xullo.

256

O refrn meteorolxico: estudo, comparacin con outras linguas (casteln e francs) e proposta de nova denominacin

b.- As astronmicas flannos da importancia dos astros para os cultivos, os animais ou as persoas: Circo na la, lagoa dura; circo no sol, lagoa mol. [Forma non haxiogrfica] Si le soir du jour (la veille) des Rois beaucoup d'toiles tu vois: auras scheresse en t et beaucoup d'ufs au poulailler. [Forma haxiogrfica] c.- As meteorolxicas describen a importancia dos fenmenos atmosfricos para os seres vivos ou os cultivos: Auga de maio pan todo o ano. [Forma non haxiogrfica] Habendo neboeiro por San Pedro Fiz (1 ag.), castaas furadas e nabos runs. [Forma haxiogrfica] Queremos deixar neste punto a clasificacin das paremias xeocosmolxicas, postergando para investigacins futuras a posibilidade de subdividir as paremias xeotemticas, as astronmicas e as meteorolxicas.

4. Conclusins
A denominacin galega de refrn meteorolxico e a castel de refrn meteorolgico parecen indicar que nesta familia paremiolxica s entran as formas que falan das condicins atmosfricas. Ns pensamos que os termos paremia xeocosmolgica e paremia geocosmolgica son mis axeitados, xa que con esta nomenclatura: 9dixase claro que estas formas son autnomas, igual c dicton en francs. 9acptase que nesta familia paremiolxica teen cabida non s as formas que falan das condicins atmosfricas senn tamn aquelas que nos indican as diferentes actividades que exercen os seres vivos e as que describen a influencia dos astros sobre os cultivos ou sobre as persoas e animais. O refrn e as paremias xeocosmolxicas teen caractersticas comns: antigidade, brevidade, carcter popular e sentencioso, elementos mnemotcnicos, experiencia e, en moitos casos, presentan unha certa verdade. As e todo, difiren entre si nos seguintes aspectos:
bimembre xocoso metafrico universal o refrn + + a paremia xeocosmolxica + -

257

Pilar Ro Corbacho

Cando unha forma xeocosmolxica abandona algunhas das caractersticas que marcan a sa idiosincrasia, acaba por ingresar noutra familia paremiolxica, xeralmente na do refrn. Para exemplificar o que vimos de dicir, botamos man da paremia galega: Despois de maio vn San Xon. A significacin literal desta forma ( dicir, a significacin non metafrica) presntaa como unha constatacin, pero co paso do tempo e en determinados tipos de textos como: Fai o que che pareza ben, pero acorda que despois de maio ven San Xon, vemos a esta forma cargarse dunha significacin metafrica na que se deixa translucir un sentimento de vinganza inevitable: este o momento no que esta forma escapa da familia xeocosmolxica e aterra de pleno dereito na familia do refrn. Como xa vimos, algns autores atrevronse cunha clasificacin das formas xeocosmolxicas: o gran nmero de paremias que forman parte desta familia e as caractersticas particulares destas fan moi difcil acadar un resultado ptimo. Ns, sabendo do risco e da dificultade desta empresa, non queremos finalizar este traballo sen presentar de forma esquemtica unha clasificacin que, como xa explicamos, se basea en se no enunciado da paremia figura ou non o nome dun santo ou dunha festividade relixiosa (mesmo pag, en certos casos):
Xeotemticas Geotemticas Gothmatiques Astronmicas Astronomiques Meteorolxicas Meteorolgicas Mtorologiques Haxioxeotemticas Hagiogeotemticas Hagiogotematiques Haxioastronmicas Hagioastronmicas Hagioastronomiques Haxiometeorolxicas Hagiometeorolgicas Hagiomtorologiques

Paremias xeocosmolxicas Paremias geocosmolgicas Dictons

Paremias non haxiogrficas Paremias no hagiogrficas Dictons non hagiographiques

Paremias haxiogrficas Paremias hagiogrficas Dictons hagiographiques

5. Bibliografa
AKOA, D. (1996): Comparacin de los refranes espaoles y del dialecto beti (Camern) en Paremia 5,1996,95-105. ANSCOMBRE, J. C. (1999): Estructura mtrica y funcin semntica de los refranes en Paremia 8,1999,25-36.

258

O refrn meteorolxico: estudo, comparacin con outras linguas (casteln e francs) e proposta de nova denominacin

BERGUA, J. (1968): Refranero espaol. Coleccin de ocho mil refranes populares, ordenados, concordados y explicados precedida del Libro de los proverbios morales de Alfonso de Barros. Ediciones Ibricas, Madrid. BIDAULT DE LISLE, G. (1952): Vieux dictons de nos campagnes. Nouvelles ditions de la Toison dOr, Paris. Bonum Spatium (manuscrito da segunda metade do s. XIV ou principios do XV). Bibliothque Nationale de Paris (Lat. 8246, fol. 105b). CAMPOS, J. G. e BARELLA, A. (1993): Diccionario de refranes. Espasa-Calpe, Madrid. CANTERA ORTIZ DE URBINA, J. (1994): Filosofa sobre el amor en el refranero espaol en Paremia 3,1994,53-58. CELLARD, J. e DUBOIS, G. (1985): Dictons de la pluie et du beau temps. ditions Belin, Paris. CONDE TARRO, G. (1997): Estudio comparativo de las paremias en francs, castellano y gallego. Tese de doutoramento indita. Universidade de Santiago de Compostela. (1998): La verdad en el refranero: los refranes meteorolgicos gallegos en Paremia 7,1998,61-68. (2001): Diccionario de refrns: correspondencias en casteln e francs. Galaxia, Vigo. (2004): Hernn Nez (1555) e Gonzalo de Correas (1627): os primeiros refraneiros galegos en Cadernos de Fraseoloxa Galega 6,2004,27-56. CORREAS, G. (1627/1967): Vocabulario de refranes y frases proverbiales (1627). Texte tabli, annot et prsent par Louis Combet. Institut dEtudes Ibriques et Ibro-Amricaines de lUniversit de Bordeaux, Bordeaux. COMBET, L. (1967): V. CORREAS, G. (1627/1967). COSSON, G. (1997): Lalmanach mtorologique des dictons. Bordas, Paris. CHASSANY, J.-Ph. (1989): Dictionnaire de Mtorologie Populaire. Maisonneuve et Larose, Paris. FERNNDEZ LAGO, X. e TORRES QUEIRUGA, A.(coords.) (19922): A Biblia. Traducin galego das linguas orixinais. Sociedade de Estudos, Publicacins e Traballos (SEPT), Vigo. FUKUMOTO, N., HARANO, N. e SUZUKI, S. (1983-1985): Le Roman de Renart dit daprs les manuscrits. C. et M. France Tosho, Tokyo. GARCA-PAGE SNCHEZ, M. (1990): Propiedades lingsticas del refrn (1) en Epos. Revista de Filologa 6,1990,499-510. GREIMAS, A. J. (1960): Idiotismes, proverbes, dictons en Cahiers de Lexicologie II/10,1960,41-61. ISCLA ROVIRA, L. (1989): Refranero de la Vida Humana. Taurus, Madrid. LZARO CARRETER, F. (1980): El mensaje literal en LZARO CARRETER, F.: Estudos de Lingstica. Crtica, Barcelona,149-171. LE ROUX DE LINCY, A. J. V. (1859/1996): Le livre des proverbes franais. Hachette Livre, Paris. PALMIRENO, L. (1569/1874): Refranes de mesa, salud y buena crianza: cogalos de muchos autores y conversaciones I en SBARBI Y OSUNA, J. M. (1874-78): 259

Pilar Ro Corbacho

El Refranero General Espaol. Imprenta de A. Gmez Fuentenebro, Madrid, 279-293. MARTNEZ DE TOLEDO, A. (1438/1970): Arcipreste de Talavera o Corbacho. Edicin, introduccin y notas de J. Gonzlez Muela. Clsicos Castalia, Madrid. MONTANDON, A. (1992): Les formes breves. Hachette, Paris. PAGS, P. e FILLOD, A.(1983): Temps et saisons. Dictons de la sagesse paysanne. Centre dtude de la Valle de la Borne, Saint-Vidal. PIERRON, A. (1997): Dictionnaire des dictons: saints du calendrier, faune et flore, lments et mtores dans les dictons mtorologiques. Marabout, Alleur. RO CORBACHO, M P. (2000): La Saint-Jean dans la parmiologie en CASAL SILVA, M L., CONDE TARRO, G., LAGO GARABATOS, J., PINO SERRANO, L. e RODRGUEZ PEREIRA, N.: La Lingstica francesa en Espaa camino del siglo XXI. Arrecife, Madrid, 855-864. (2002): La paremia hagiogrfica en francs, castellano y gallego: estudio contrastivo. Tese de doutoramento indita. Universidade de Santiago de Compostela. (2003): Santos gallegos en el refranero en Paremia 12,2003,55-66. (2004): Paremiologa hagiogrfica: santos y santas gallegos (II) en Paremia 13,2004,99-108. (no prelo): Modos de expresar el aumento o disminucin del da en las paremias hagiogrficas en II Congreso Internacional de Retrica en Mxico (El horizonte interdisciplinario de la Retrica: 21 ao 25 de abril de 2003). RODEGEM, F. M. (1984): La parole proverbiale (II) en SUARD, F. e BURIDANT, Cl. (1984): Richesse du Proverbe. Universit de Lille, Lille, 121-135. RODRGUEZ MARN, F. e MONTOTO Y RAUTENSTRAUCH, L. (1895): Discursos ledos ante la Real Academia Sevillana de Buenas Letras el 8 de diciembre de 1895 por los seores Francisco Rodrguez Marn y Luis Montoto y Rautenstrauch. Imprenta de E. Rasco, Sevilla. Romancea Proverbiorum (s. XIV/1926). Edicin de A. Rus Serra. Revista de Filologa Espaola XIII,1926,364-372. SBARBI Y OSUNA, J. M. (1874-78): V. PALMIRENO, L. (1569). SEM TOB de Carrin (s. XIV/1986): Proverbios morales. Edicin, introduccin y notas de Sanford Shepard. Clsicos Castalia, Madrid. SENECA MINOR, L. Annaeus (62-65): Epistulae morales ad Lucilium (Trad. esp.: ROCA MELI, Ismael (1986/1989): Epstolas morales a Lucilio. Gredos, Madrid). SEVILLA MUOZ, J. (1988): Hacia una aproximacin conceptual de las paremias francesas y espaolas. Ed. Universidad Complutense, Madrid. (1992): Propuesta de sistematizacin de los dictons en Revista de Filologa Francesa 1,1992,175-187. Vocabulaire Mtorologique International VMO/OMM/BMU (1966). Secrtariat de l'Organisation Mtorologique Mondiale, Genve.

260

Cadernos de Fraseoloxa Galega 7,2005,261-276

Wat mehr regelt en Gesett. Versin baixoalem da Constitucin do Estado alemn de Bremen. Traducin de termos monoverbais, pluriverbais e colocacins da linguaxe xurdica a unha lingua non estandarizada
Jan Wirrer1
Universitt Bielefeld Neste artigo formlase e analzase a cuestin da necesidade, posibilidade e status xurdico das posibles traducins das constitucins dos Estados setentrionais de Alemaa do alemn estndar baixo alemn, lingua propia destes territorios. Todo o anterior exemplifcase coa xa realizada traducin baixoalem da Constitucin do Estado de Bremen, de Carl V. Scholz, e mais a travs da anlise da traducin de termos monoverbais, pluriverbais e colocacins da linguaxe xurdica asentada do alemn estndar baixo alemn, unha lingua non estandarizada. Palabras clave: traducin, linguaxe xurdica, constitucin, baixo alemn. This essay points out and analyses the question of the need, possibility and legal status of the eventual translations of the constitutions of the German Northern States from standard German into lower German, the autochthonous language of this territory. All of the aforementioned is illustrated with the lower German translation of the Constitution of the State of Bremen, by Carl V. Scholz, and through the analysis of the translation of monolexical and polylexical terms and collocations proper of the legal language to lower German, a non-standardized language. Key words: translation studies, legal language, constitution, lower German.

1. Desde 1994 publicronse cinco traducins do baixo alemn dos estados setentrionais de Alemaa. A primeira en sar luz foi a traducin da constitucin de MecklenburgoPomerania Occidental, publicada en 1994 (Landtag Mecklenburg-Vorpommern (ed.) 1994); seguida das traducins das constitucins de Schleswig-Holstein (Der Prsident des Schleswig-Holsteinischen Landtages (ed.) 2000), da Baixa Saxonia (Mhring (ed.) 2001) e de Hamburgo (Landeszentrale fr politische Bildung (ed.) 2002). A versin

Traducido do ingls por Cristina Veiga Novoa.

261

Jan Wirrer

baixoalem da constitucin de Bremen, publicada en 2004 (Bremische Brgerschaft (ed.) 2004) , por agora, a ltima traducin deste tipo2. parecer, neste momento as traducins das constitucins dos estados alemns do norte estn moi solicitadas. Por que? O baixo alemn xunto co sorbio, o frisn setentrional, o frisn oriental e o roman unha das linguas autctonas que se falan na Repblica Federal de Alemaa e que estn protexidas pola Carta Europea de Linguas Rexionais e Minoritarias. Coa ratificacin deste convenio Alemaa comprometeuse a permiti-lo uso destes idiomas nas esferas pblicas da administracin e a xustiza (cf. os artigos 10 e 9 da Carta). Mentres que o artigo 10 menciona o dereito dos cidadns a utiliza-las linguas includas na Carta na sa comunicacin coas autoridades pblicas e, por exemplo, cando enven solicitudes escritas para a sa tramitacin, o artigo 9 establece o dereito de usalas en procesos penais e civs, as como o dereito a utiliza-las para redactar documentos tales como escrituras de traspaso ou contratos de arrendamento. Ademais e isto fundamental para o tema da mia colaboracin, este artigo regula a dispoibilidade de estatutos e reformas escritas nas linguas includas na Carta. precisamente neste pargrafo no que asenta a base legal da traducin de constitucins s linguas rexionais e minoritarias implicadas3: Les Parties sengagent rendre accessible, dans les langues rgionales ou minoritaires, les textes lgislatifs nationaux les plus importants et ceux qui concernent particulirement les utilisateurs de ces langues, moins que ces textes soient dj disponibles autrement (Repblica Federal de Alemaa 2000: 1313). Canto historia do baixo alemn, esta lingua conta cunha dilatada tradicin de textos xurdicos. Con todo, isto s ocorre no perodo do baixo alemn medio (aprox. 12001650), cando a xustiza era un dos dominios oficiais mis importantes nos que este era usado. O Cdigo dos Saxns de Eike von Repgow, que data de entre 1224 e 1234, , sen dbida, o exemplo mis claro disto4, pero existen outros moitos documentos -como as cartas fundacionais das cidades de Lbeck (1267), Hamburgo (1270), Brunswick (1227), Stade (1279) e Herford (1375)- que dan fe da importancia que tivo o baixo alemn

pouco probable que versin baixoalem da constitucin de Bremen lle sigan as versins correspondentes das constitucins de Brandenburgo, Renania do Norte-Westfalia e Saxonia-Anhalt xa que, en comparanza, o baixo alemn ten un status dbil nestes Estados, tanto en termos de nmero de falantes coma no terreo poltico, especialmente en Brandenburgo e Saxonia-Anhalt, onde xa quedan moi poucos falantes desta lingua. Por outra banda, o territorio do baixo alemn s se estende polo norte dos devanditos Estados, de xeito que a traducin das sas constitucins baixo alemn s estara dirixida poboacin das sas provincias setentrionais. Para as traducins das constitucins de Mecklenburgo-Pomerania Occidental, Schleswig-Holstein e Hamburgo vxase Wirrer 2003, Wirrer 2004a e Wirrer 2004b. 3 Cito o mencionado pargrafo na versin francesa por ser esta mis precisa c inglesa e, por suposto, c sa traducin a outras linguas como o alemn e o casteln. Tase en conta que para o Consello de Europa unicamente teen status xurdico os regulamentos e reformas redactados en francs ou ingls, mentres que as versins noutros idiomas non son relevantes para os trmites legais e, polo tanto, son consideradas meras traducins. 4 Orixinalmente, este cdigo foi escrito en latn. Probablemente debido pouca aceptacin que tivo o texto en latn, publicouse a continuacin a versin en baixo alemn, que acadou gran popularidade durante o perodo do baixo alemn medio, sendo citada en numerosos documentos medievais.

262

Wat mehr regelt en Gesett. Versin baixoalem da Constitucin do Estado alemn de Bremen. Traducin de termos monoverbais, pluriverbais e colocacins da linguaxe xurdica a unha lingua non estandarizada

medio como mdium no eido xurdico. Ademais, foi a lingua da Liga Hansetica, e unha alianza econmica desta magnitude, integrada por mis de 100 cidades do terzo norte de Alemaa, do leste de Holanda e das actuais Estonia e Letonia con oficinas dependentes en Flandres, Noruega, Inglaterra e Rusia requira, obviamente, unha cantidade inxente de textos xurdicos adicionais como, por exemplo, contratos de vendas, ordes corporativas e ltimas vontades. No entanto, co deterioro da Liga Hansetica e o declive do baixo alemn escrito nos sculos XVI e XVII, a sa tradicin como mdium utilizado nas esferas do dereito e a administracin chegou sa fin. Cales son as consecuencias das disposicins da Carta Europea citadas anteriormente e mais da ruptura coa tradicin de textos xurdicos en baixo alemn medio no que toca s traducins das constitucins alems dos estados setentrionais? No referente Carta, estas traducins non son mis ca unha aplicacin dos regulamentos vixentes, posto que as versins baixoalems destas constitucins non estaban dispoibles anteriormente. Canto tradicin xa explicada, dela practicamente non se derivan consecuencias que poidan promove-la traducin de textos xurdicos como as constitucins e os estatutos baixo alemn moderno. Esta tradicin desapareceu hai mis de 200 anos e, dende entn, a linguaxe utilizada no mbito da xustiza dentro do territorio no que se falaba o baixo alemn foi exclusivamente unha lingua precursora do alemn estndar moderno e, xa na actualidade, o alemn estndar moderno. Polo tanto, calquera persoa que tente traducir un texto xurdico do alemn estndar baixo alemn s conta co alemn estndar e non coa linguaxe xurdica especializada do baixo alemn medio, malia o nivel relativamente profesional que tian algns textos xurdicos nos sculos XV e XVI5. Isto aplcase sobre todo s constitucins, no sentido actual da palabra, simplemente porque estas non existan no perodo do baixo alemn medio6. Calquera valoracin das versins de textos xurdicos en baixo alemn moderno debera abordarse tendo en conta a situacin lingstica actual do territorio onde se fala esta lingua. Hoxe en da menos do 30% da poboacin do norte de Alemaa ten un dominio activo do baixo alemn e xa non quedan falantes monolinges do mesmo. A competencia en alemn estndar, tanto activa coma pasiva, dos falantes actuais do baixo alemn equivalente da maiora da poboacin, non sendo mellor nin peor c doutros falantes do alemn estndar. Polo tanto, os falantes de baixo alemn xa non estn nunha situacin de desvantaxe cando teen que tratar asuntos legais. Aln disto, as versins baixoalems das constitucins dos Estados do norte de Alemaa non teen un status oficial e son, logo, irrelevantes para a administracin de xustiza. No prefacio da versin en baixo alemn da constitucin de Mecklenburgo-Pomerania Occidental faise a seguinte referencia a esta reserva legal:

Examinando os documentos xurdicos mis antigos e mis recentes escritos en baixo alemn medio pdese observar que xurdiu unha linguaxe xurdica especializada nesta lingua que chegou a ser altamente profesional e, en certo modo, moi semellante linguaxe especializada empregada hoxe en da por avogados, xuces, etc. (cf. p. ex. Wirrer 2001). 6 A Carta Marga de 1215 podera considerarse un antecedente medieval da constitucin actual, anda que non se trate dunha constitucin no sentido moderno do termo.

263

Jan Wirrer

De hochdtsche Verfatung is un blifft [] dat Recht, wat gellt (Landtag Mecklenburg-Vorpommern (ed.), 5)7. O anterior aplcase a tdalas traducins en baixo alemn das constitucins dos estados setentrionais, anda que non se fai mencin expresa desta reserva legal noutras constitucins, entre elas a de Bremen. E digo mis: altamente improbable que algun citase ou fixese referencia versin baixoalem nun tribunal, mesmo se llo permitisen. Daquela, tendo en conta a situacin lingstica actual dos Estados alemns setentrionais, por unha banda, e que as constitucins en baixo alemn non teen status legal e son case irrelevantes, por outra, poderase conclur que estas son s unha ancdota, que pode merece-lo noso interese, pero unha ancdota fin e cabo. No entanto, a pesar de que traducins como estas son absolutamente irrelevantes dende unha perspectiva xurdica, tanto na teora como na prctica, as versins en baixo alemn das constitucins alems do norte poderan ter un sentido lingstico. Para comezar, hai un aspecto lingstico no sentido estrito do termo. A pregunta : ata que punto pode unha lingua como o frisn oriental, o saami ou o baixo alemn responder s esixencias dun mbito oficial como a xurisprudencia cando non estiveron presentes nel nunca ou apenas nos ltimos tres sculos respectivamente? A resposta moi sinxela e trivial: por suposto que pode. Non hai dbida de que calquera lingua pode, en principio, estenderse a calquera mbito. As linguas nacionais europeas modernas e as sas predecesoras son o exemplo mis claro disto. Na Idade Media o latn foi perdendo terreo progresivamente fronte s linguas maternas, tamn chamadas linguas vernculas, feito que influu enormemente na evolucin posterior destas. Non s xurdiron novos tipos de textos xunto s modelos latinos, senn que as estruturas bsicas destas linguas se viron tamn afectadas polo contacto intenso e prolongado co latn8. As, a pregunta fundamental por que algunhas linguas se estenderon e outras non, e non, como asumira o leigo en lingstica, se unha lingua natural determinada pode estenderse a mbitos nos que nunca foi empregada. Certamente, esta pregunta sempre tivo implicacins de carcter poltico, sobre todo no relativo s linguas minoritarias e rexionais, xa que preguntarse se unha lingua debera estenderse ou non sempre foi unha cuestin de poltica lingstica desde que se formaron os Estados-nacin actuais. Hai dous grupos de opositores extensin das linguas minoritarias. Temos, en primeiro lugar, aqueles que cren que as linguas menores son molestas e superfluas, un atranco para a comunicacin nacional e internacional; e, en segundo, os puristas lingsticos que pensan que calquera extensin dunha lingua menor implica a distorsin do supostamente autntico sorbio, frisn oriental, galego, baixo alemn, etc. Xa que logo, no contexto da poltica lingstica as versins baixoalems das constitucins do norte de Alemaa son medidas polticas que deberan esperta-la nosa compaixn.

A versin altoalem desta constitucin a nica legalmente vlida. (Traducin literal: A constitucin en alto alemn e seguir a se-lo dereito que vlido). Isto pode verse en construcins gramaticais como Peters resigning from his professorship ou im Beisein des Zeugen, que probablemente non apareceran sen o dilatado contacto lingstico entre as linguas vernculas e o latn (cf. Demske 1999, cf. tamn mis adiante).

264

Wat mehr regelt en Gesett. Versin baixoalem da Constitucin do Estado alemn de Bremen. Traducin de termos monoverbais, pluriverbais e colocacins da linguaxe xurdica a unha lingua non estandarizada

A diferenza do que ocorre cos prefacios das versins en baixo alemn das constitucins de Hamburgo e Mecklenburgo-Pomerania Occidental, nin o intrprete nin o autor do prefacio oficial da constitucin de Bremen sinalan que a traducin do baixo alemn podera facilita-la comprensin do texto a un profano na materia. Se considermo-la situacin lingstica actual da Alemaa do norte, algo as sera un erro de base, pois quen pensase as asignaralle s citadas traducins un discurso comunicativo que non pertencen. Por outra parte, basendose nos valores fundamentais das sociedades correspondentes, as constitucins establecen os dereitos e deberes fundamentais dos seus membros, as como as normas bsicas da sa interaccin social (cf. Funk 1996). Como calquera texto legal, estas obviamente estn dirixidas tanto especialista coma leigo, pero moito mis leigo ca no caso de, por exemplo, unha patente ou o dereito procesal. De a que haxa constitucins que son fciles de comprender sen axuda dun experto, contrario do que ocorre en eidos do dereito como os mencionados anteriormente. Non obstante, traducir unha constitucin escrita nunha lingua estandarizada a unha lingua como o baixo alemn anda representa un reto para calquera tradutor. 2. Cales son os problemas principais que este tipo de tradutor tera que resolver? Para comezar, o problema que teen tdalas linguas non estandarizadas. Dado que non existe ningunha variante estndar do baixo alemn, o tradutor deber elixir un dialecto que traduci-la constitucin, que obviamente s podera se-lo da rexin correspondente xa que unha versin baixoalem da constitucin de Bremen escrita en, digamos, westfaliano non sera aceptada polos seus destinatarios, dicir, a poboacin de Bremen, e inversa ocorrera o mesmo. Ademais, os dialectos rexionais do baixo alemn, en maior ou menor medida, non son homoxneos en si mesmos9. As, a variante frisona oriental considrase un dialecto do dialecto baixoalemn do norte, pero diferente de Bremen e os seus arredores nalgns aspectos relevantes, mesmo relacionados coa gramtica bsica do dialecto10. Considerando isto, a variante que ha de escolle-lo tradutor , en primeiro lugar, o seu dialecto rexional e, por ltimo, pero non por iso menos importante, debera decidir sobre unha serie de trazos locais11, o cal non debera de lle poer ningn problema a un tradutor da constitucin dun estado pequeno como Bremen, pero si o sera no caso de estados grandes como a Baixa Saxonia, onde as caractersticas lingsticas locais son incontables.

As e todo, son algo mis homoxneos do que pensan moitos leigos comprometidos coa conservacin dos seus dialectos locais. s veces parece que cren que os dialectos da sa vecianza son tan distintos seu como o suazi, o kilivila ou o saami, pero est claro que as semellanzas entre dialectos locais son moitos maiores cs diferenzas. Do contrario non tera sentido falar de dialectos rexionais como o westfaliano, o eastfaliano ou o pomeranio. 10 A diferenza gramatical mis salientable ten que ver coa flexin do verbo. igual que en tdalas variantes do baixo alemn, tanto o frisn oriental como o dialecto de Bremen s teen un morfema de flexin verbal no plural do presente de indicativo. Con todo, mentres que en Bremen (como nas demais reas onde se fala o baixo alemn setentrional, ags na Frisia Oriental e no sur de Schleswig) tmo-lo sufixo t , na Frisia Oriental e no sur de Schleswig temos, como no Holands, o morfema en (p. ex. wi, ji, se hebbt (ns, vs, eles ten) fronte a wi, ji, se hebben). 11 Estas son cuestins explcitas includas no programa consonte o que se redactou a versin en baixo alemn da constitucin de Bremen (Bremer Brgerschaft (ed.) 2004: 44).

265

Jan Wirrer

Tdolos problemas s que se enfronta o tradutor estn relacionados coa lingua meta e coas estruturas caractersticas das constitucins como tipoloxa textual xurdica parte. A macroestrutura, isto , a estrutura de conxunto relativa, por exemplo, orde de determinados captulos, subordinacin dun pargrafo a outro, etc. pode transferirse facilmente lingua de chegada. A pesar de que, polo xeral, as mesoestruturas12 das constitucins non deberan de poerlle ningunha dificultade tradutor, hai certas excepcins que confirman a regra s que farei referencia mis adiante. Como esperable, as maiores dificultades que atopa o tradutor estn no nivel da microestrutura, dicir, tdalas estruturas que se encontran entre o nivel morfolxico e as oracins. Isto as, sobre todo, nos textos especializados como os xurdicos. Con todo, e posto que o dereito e a linguaxe coloquial comparten unha cantidade considerable de expresins, faise difcil saber se un termo dado tcnico ou non, o cal se aplica especialmente s constitucins que, debido s sas funcins principais, conteen mis termos de carcter xeral que outros textos xurdicos. Pero este non ten que se-lo tema que me ocupe aqu. No tocante s termos especializados mais non unicamente a estes, a relacin existente entre a lingua de partida e a de chegada podera resumirse esquematicamente como se indica a seguir: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Un termo monoverbal da lingua de partida correspndese totalmente cun termo monoverbal da lingua de chegada. Un termo monoverbal da lingua de partida correspndese parcialmente cun termo monoverbal da lingua de chegada. Un termo monoverbal da lingua de partida correspndese totalmente cun termo pluriverbal ou unha colocacin da lingua de chegada. Un termo monoverbal da lingua de partida correspndese parcialmente cun termo pluriverbal ou unha colocacin da lingua de chegada. Un termo pluriverbal da lingua de partida correspndese totalmente cun termo pluriverbal ou unha colocacin da lingua de chegada respectivamente. Un termo pluriverbal da lingua de partida correspndese parcialmente cun termo pluriverbal ou unha colocacin da lingua de chegada respectivamente. Un termo pluriverbal da lingua de partida correspndese totalmente cun termo monoverbal da lingua de chegada. Un termo pluriverbal da lingua de partida correspndese parcialmente cun termo monoverbal da lingua de chegada. A expresin empregada na lingua de partida (monoverbal, pluriverbal ou colocacin) non se corresponde nin total nin parcialmente con ningunha expresin da lingua de chegada (monoverbal, pluriverbal ou colocacin).

12

A concepcin terica das estruturas textuais na que se basean moitas publicacins sobre lingstica s establece a distincin entre a macroestrutura e a microestrutura textual. Na realidade, para poder levar a cabo unha descricin completa das estruturas textuais requrese un terceiro nivel entre a macro e a microestrutura, o nivel da mesoestrutura. A mesoestrutura dun texto est integrada por tdalas entidades que se encontran por riba do nivel oracional que non inclen a totalidade da entidade comunicativa correspondente.

266

Wat mehr regelt en Gesett. Versin baixoalem da Constitucin do Estado alemn de Bremen. Traducin de termos monoverbais, pluriverbais e colocacins da linguaxe xurdica a unha lingua non estandarizada

Os nmeros 1, 3, 5 e 7 non deberan de poerlle ningn problema tradutor. Canto 2, 4, 6 e 8, o tradutor podera valora-las seguintes opcins: podera emprega-lo termo semanticamente mis semellante que encontrase na lingua de chegada (modificando ou non o seu significado en base a unha nova definicin); podera introduci-lo termo da lingua de partida como estranxeirismo ou prstamo na lingua de chegada; podera acuar un novo termo a partir das palabras individuais encontradas na lingua de chegada (ben como traducin-prstamo ben como creacinprstamo); podera crear un termo hbrido basendose tanto na lingua de partida coma na de chegada. No que respecta numero 9, o tradutor contara coas mesmas opcins amais da que xa se mencionou. 3. Como pode resolver Carl V. Scholz, o tradutor da constitucin de Bremen, os problemas referidos anteriormente? A macroestrutura da versin baixoalem correspndese totalmente coa do orixinal, o cal non ocorre coas mesoestruturas textuais: mentres que na versin orixinal s as partes principais e os pargrafos estn introducidos por ttulos e os artigos non, na versin en baixo alemn cada artigo leva tamn o seu ttulo. Ata este punto a traducin mis favorable s esixencias do lector c orixinal. Con todo, ags os ttulos de cada artigo, as mesoestruturas das das versins son practicamente equivalentes. Pero hai algunhas excepcins interesantes, das que s citarei das. O artigo 4 do orixinal e a sa traducin en baixo alemn rezan como segue: Glaube, Gewissen und berzeugung sind frei. Die ungehinderte Ausbung der Religion wird gewhrleistet (Landesverfassung der Freien Hansestadt Bremen. www2.bremen.de/info/skp/lv/ )13 Gloven, Geweten un Overtgen sund free. Dat Utven vun Religion draff nich behinnert warrn. Dat warrt toseekert (Bremische Brgerschaft (ed.) 2004)14 A versin en alemn estndar deste artigo consta de das oracins, mentres que a sa traducin baixo alemn consta de tres. Aqu ungehindert , atributo de Ausbung, convrtese no verbo principal da clusula, convertndose sa vez o verbo principal e mailo seu auxiliar na frase verbal dunha oracin adicional. Gewhrleistung e o seu verbo correspondente, gewhrleisten, son termos especializados empregados habitualmente en textos xurdicos alemns e que, basendonos nos modelos sintcticos tpicos como o xa citado, coaparecen frecuentemente con outros termos. No lxico do baixo alemn non existe un termo equivalente e, polo tanto, non hai precedentes de modelos de uso. O segundo exemplo aparece no artigo 80:

13

O credo relixioso, a conciencia e a conviccin son libres. Garantzase a libre prctica da relixin. As demais citas desta fonte non incluirn referencia explcita. 14 As demais citas desta fonte non incluirn referencia explcita.

267

Jan Wirrer

Die Mitgliedschaft in der Brgerschaft erlischt durch Verzicht oder durch Wegfall einer fr die Whlbarkeit massgebenden Voraussetzung. Der Verzicht ist dem Prsidenten der Brgerschaft schriftlich mitzuteilen; er ist unwiderruflich.15 Dat Maat sien in de Borgerschop hollt up dr Trchtreden oder Wegfall vun en gewichtig Vrutsetten [!]16. De Verzicht is den Prsidenten vun de Borgerschop in schreven Schrift kunnig to maken nich wedder trchnahmen warrn. Na versin orixinal atopamos unha conexin asindtica entre as das ltimas oracins do artigo, pero na traducin baixoalem coordnanse as frases verbais destas oracins mediante un (e) e omtese o suxeito da segunda clusula, de xeito que o artigo ten das oracins no canto de tres. Obviamente, trtase dun cambio estrutural menor que non afecta o contido do artigo. O que realmente un desafo para o tradutor traducir termos tcnicos, tanto colocacins como termos monoverbais e pluriverbais. Canto traducin de unidades monoverbais da lingua de partida por unidades monoverbais da lingua de chegada, limitareime a ofrecer uns poucos exemplos. O primeiro ten que ver co termo Abgeordneter (deputado), que Scholz traduce cun prstamo do alemn estndar: Afoordneter17 (cf., p. ex. artigo 76) 18. Esta clase de neoloxismos e mailos estranxeirismos importados do alemn estndar poderan incomodar a algns puristas obstinados da linguaxe, pero de feito son termos que se corresponden con precisin cos termos do orixinal e que, en consecuencia, non daran cabida s equvocos e interpretacins errneas propios dunha traducin incorrecta. O mesmo podera dicirse de Wahlperiood (perodo lexislativo, Wahlperiode, Legislaturperiode) (artigo 76), Frakschoon (grupo parlamentario, Fraktion) (artigo 77), Verwaltenstwiege (ramas administrativas, Verwaltungszweige ) (artigo 129), Vermgen (recursos, Vermgen) (artigo 130), Huushooldplan (orzamento, Haushaltsplan ) (artigo 132a), Daalslagen (represin, Niederschlagung) (artigo 212), e moitos outros. Nos casos anteriores os termos da lingua de partida son equivalentes absolutos dos da lingua de chegada. As e todo, tamn se encontran algunhas ms traducins. No artigo 5 hai un exemplo claro disto. A segunda oracin deste artigo : Die Unverletzlichkeit der Person wird gewhrleistet19. Carl V. Scholz traduce De Unversehrtheit vun de Person warrt verspraken.
15

A condicin de membro do Senado cesa por renuncia ou non aplicabilidade dunha das condicins relevantes de elixibilidade para este cargo. A renuncia haber de comunicrselle por escrito presidente do Senado; esta irrevogable. 16 A versin baixoalem non contn ningn equivalente de Whlbarkeit (elixibilidade, dereito a ser elixido), parecer a causa dun fallo de impresin. 17 Jrgen Gundlach, o tradutor da traducin baixoalem da constitucin de Mecklenburgo-Pomerania Occidental, utiliza o mesmo termo nunha versin lixeiramente distinta: Aforrerter. 18 Esta expresin, as como moitas outras citadas mis adiante, aparece en varios artigos da constitucin de Bremen. Para maior simplicidade, limitareime a comentar unha nica cita. 19 Garntese a inviolabilidade da persoa.

268

Wat mehr regelt en Gesett. Versin baixoalem da Constitucin do Estado alemn de Bremen. Traducin de termos monoverbais, pluriverbais e colocacins da linguaxe xurdica a unha lingua non estandarizada

Traducido literalmente, warrt verspraken significa promtese. Con todo, verspreken (prometer, versprechen) non un termo xurdico e ten, claramente, implicacins morais pero non legais. As, se algo garantido (gewhrleistet) pode ser obxecto de demanda nos tribunais, mentres que se s se promete supoo que non pode selo. Esta unha caracterstica semntica crucial que o termo da lingua de partida non comparte co termo empregado na lingua de chegada, polo que o tradutor debeu de evita-lo termo verspreken e preferir un estranxeirismo, un prstamo, etc., ou ben debeu de amplifica-la frase verbal engadindo unha frase adverbial. No artigo 135 atopamos outro exemplo de m traducin. A segunda oracin do artigo na versin orixinal e a sa traducin baixo alemn son: An der Rechtspflege sind Mnner und Frauen aus dem Volk zu beteiligen20. An de Rechtspleeg hebt Mannsld un Frold ut dat Volk mittomaken. Se lemos con atencin, a traducin baixoalem afstase substancialmente do orixinal, dando como resultado un cambio de perspectiva do cento por cento: mentres que de acordo coa versin orixinal o Estado ten que asegurarse de que os cidadns tean a posibilidade de participar na administracin de xustiza, a versin baixoalem di explicitamente que os cidadns estn obrigados a isto. Se falamos da participacin dos cidadns como asesores leigos, a versin baixoalem sera correcta21, mais este non o aspecto central da versin orixinal. Como outros tradutores do baixo alemn, Scholz traduce a mido un termo monoverbal por un pluriverbal ou por unha frase completa. Deste xeito tenta evita-lo estilo nominal caracterstico dos textos xurdicos e doutros textos de carcter administrativo, debido a que na comunicacin oral prevalecen as caractersticas tpicas dun estilo verbal. Dado que o baixo alemn basicamente unha lingua falada, non escrita, considrase que o estilo nominal inadecuado, o cal non ten que ver co sistema como parecen pensar moitos lingistas leigos senn coa realizacin da lingua22. No alemn estndar moitos destes termos tcnicos son os chamados substantivos deverbais, dicir, aqueles que se derivan de races verbais, outros son compostos. A versin orixinal da constitucin de Bremen contn numerosos substantivos deverbais e compostos deste tipo. s veces os deverbais tradcense por deverbais, como o caso de Entscheeden (decisin, Entscheidung) (artigo 142) ou Verfaten (constitucin, Verfassung) (artigo 155)23, pero en
20

Os cidadns teen o dereito de participar na administracin de xustiza. (Literalmente: os homes e as mulleres do pobo deben ser integrados na administracin de xustiza). 21 Se un cidadn elixido xuz leigo, est obrigado a aceptar este cargo honorario. S posible rexeita-lo cargo en circunstancias moi excepcionais (cf. www.schoeffen.de, pxina principal da Bundesverband ehrenamtlicher Richterinnen und Richter e.V. (Asociacin Federal de Xuzas e Xuces Honorarios), ltima visita: 1.07.2005). O meu agradecemento seora Nadine Wallmeier por darme esta pista. 22 Nas linguas non estandarizadas os eidos de uso novos como o dereito, a administracin, a ciencia e a erudicin implican, case inevitablemente, un aumento da cantidade de textos escritos en estilo nominal. 23 O tradutor evita empregar derivados co sufixo ung , en principio un morfema do alemn estndar que, non obstante, foi trasladado gramtica do baixo alemn polo prolongado e intenso contacto entre ambas linguas , as como outros estranxeirismos que se incorporaron lxico baixoalemn. As, amais de Verfating, Verfatung, usada polo tradutor da constitucin de Mecklenburgo-Pomerania Occidental, sera unha traducin alternativa.

269

Jan Wirrer

moitos outros casos o tradutor opta por unha solucin diferente. De cando en cando substite un substantivo deverbal simple por un substantivo simple cualificado por un atributo como ornlike Arbeit (procedemento regulamentario, Ordnungsgemssheit) ou gode Weertschopen (rendibilidade, Wirtschaftlichkeit) (todos no artigo 133a). Outra estratexia empregada polo tradutor traducir un substantivo deverbal por unha frase completa que constita o suxeito ou o obxecto directo da oracin principal correspondente. No artigo 132a atopamos dous exemplos claros desta estratexia: der Senat [ist] ermchtigt, alle Ausgaben zu leisten, die ntig sind, , um Beschaffungen und sonstige Leistungen fortzusetzen24 De Senaat [is], all de Utgaven to leistten, de ndig sund, um wat antoschaffen is un wat anners noch to leisten is, wietertomaken [a negria mia] Claro que, wat antoschaffen is e wat anners noch to leisten is son traducins ocasionais que, polo que vexo, s aparecen neste texto e que, por ende, non son unidades pluriverbais do lxico baixoalemn e moito menos do lxico baixoalemn da linguaxe especializada propia do dereito. No que respecta traducin de compostos, Scholz bota man de varias estratexias. Amais de introducir estranxeirismos e prstamos como, por exemplo, Schoolweeswark (sistema educativo, Schulwesen ) (artigo 28), Bedrievsvertreden (representacin sindical, Betriebsvertretung) (artigo 47), Arbeitsrecht (dereito laboral, Arbeitsrecht) (artigo 50), stimmberechtigt (con dereito a voto, stimmberechtigt ) (artigo 69), Sittensperiood (lexislatura, Sitzungsperiode) (artigo 95), Straafprozessoordnung25 (lei de axuizamento criminal, Strafprozessordnung) (artigo 105), Senat sien Maat ou Maat26 vunn Senat (secretario da administracin estatal, literalmente: membro do senado, Senatsmitglied) (artigos 107 e 113 respectivamente), emprega unha estratexia cuxo nome mis exacto sera descomposicin, dicir: separa-los lexemas de que consta o composto da lingua de partida. Un exemplo tpico de descomposicin sera o termo tcnico Haushaltsgesetz (lei orzamental) (artigo 132), que o tradutor traduce por Gesett for den Huushoold (literalmente: lei para o orzamento) . O mesmo ocorre co termo Bundesverfassungsgericht (Tribunal Federal Constitucional) (artigo 138) e o seu equivalente baixoalemn Gericht vun de Bundesverfaten (literalmente: Tribunal da Constitucin Federal).

24

...o senado est lexitimado para efectuar tdolos gastos que sexan necesarios ... co fin de ... continuar coas sas adquisicins e demais servizos... 25 Non existe unha fronteira definida que separe os estranxeirismos dos prstamos. Straafprozessoordnung ilustra perfectamente a falta de claridade que existe na terminoloxa: o composto adptase lixeiramente lingua de chegada a nivel fontico sen que se vexan afectados outros niveis. 26 Para facer referencia a tdolos membros do senado nos artigos 107 e 113 emprgase a forma de plural maten . Dado que este artigo trata, sobre todo, dos principios que se seguiron para traduci-los termos tcnicos e non da traducin exacta de Scholz, cito os termos respectivos nunha versin lematizada, dicir, na versin que aparecera principio dunha entrada lxica, sempre que sexa posible. Segundo isto, o plural substitudo polo singular, o acusativo polo nominativo, as formas verbais finitas polo infinitivo, etc.

270

Wat mehr regelt en Gesett. Versin baixoalem da Constitucin do Estado alemn de Bremen. Traducin de termos monoverbais, pluriverbais e colocacins da linguaxe xurdica a unha lingua non estandarizada

Toda linguaxe tcnica incorpora termos monoverbais e pluriverbais27. Como texto xurdico, a constitucin de Bremen contn numerosos termos pluriverbais propios da linguaxe xurdica en xeral e das constitucins en particular. A estratexia mis simple que pode adoptar un tradutor a traducin palabra por palabra: nich stnnige Utschuss (comisin non permanente, nichtstndiger Ausschuss) (artigo 125), ffentlich Sitten (sesin pblica, ffentliche Sitzung) (artigo 93), Plicht fort Geheemholen (obriga de mantemento do segredo, Pflicht zur Geheimhaltung) (artigo 110). En outras moitas ocasins o tradutor evita as traducins palabra por palabra de termos pluriverbais e, en lugar diso, emprega procedementos de transposicin. No artigo 85 temos un exemplo destacado disto. Persnlicher Vorteil (vantaxe persoal, interese persoal) podera considerarse un termo pluriverbal da terminoloxa xurdica, que aparece habitualmente na colocacin sich einen persnlicher Vorteil verschaffen (obter unha vantaxe persoal). Scholz traduce esta colocacin da seguinte maneira: sik persnlich en Vrdeel toschostern. Aqu a frase atributiva do termo pluriverbal (persnlich) transfrmase nunha frase adverbial, un procedemento que, estritamente falando, destre o termo tcnico. Pode verse outro exemplo de transposicin no artigo 121. Gerichtlich anhngige Strafsache (caso penal pendente nos tribunais) un termo pluriverbal da linguaxe xurdica alem, que Scholz traduce por Straafsaak, de ant Gericht hrt (literalmente: caso penal que pertence s tribunais). Neste caso a frase atributiva gerichtlich anhngig transfrmase nunha oracin de relativo, o cal fai que se perda a precisin do orixinal. Gerichtlich anhngig quere dicir que un caso penal xa est nos tribunais e que se est espera dunha decisin sobre este nun futuro prximo, mentres que de ant Gericht hrt est aberto a diversas interpretacins como, por exemplo, que o caso penal en cuestin anda non foi xulgado pero debera selo. Recoezo que as frases atributivas como gerichtlich anhngig supoen un problema para calquera tradutor que tente traducir un texto xurdico do alemn estndar a unha lingua non estandarizada como o baixo alemn; con todo, no que toca precisin, a traducin debera acercarse o mximo posible orixinal. Gerichtlich anhngig Straafsaak certamente sera unha alternativa que, sen chegar a ser agramatical, afstase das frases nominais atopadas nos textos baixoalemns. A pesar disto, se ha de tomarse seriamente o esforzo por recupera-lo eido do dereito para o baixo alemn parece inevitable introducir este tipo de frases nominais. O mesmo se aplica a expresins como auf Verlangen (a peticin), auf Beschluss des/der (por decisin de), im Einvernehmen mit (de acordo con, en harmona con) (todas no artigo 105), nach Massgabe des/der (a teor de, para efectos de, segundo o establecido en) (artigo 106), mit Rschsicht auf (considerando, con respecto a) (artigo 108) ou unter Belassung des/der (sen prexuzo de) (artigo 137). Esta clase de expresins caracterizan tanto a linguaxe xurdica como a administrativa e son consecuencia da imperatividade da economa lingstica. Algunhas delas acadaron un alto grao de gramaticalizacin, como nach Massgabe ou mit Rcksicht, que, meu ver, se converteron en palabras gramaticais no transcurso da historia do alemn, ou sexa, aposicins neste caso. Hai probas abondas de que estes termos pluriverbais teen as sas races na sintaxe latina e que resultaron do
27

En moitos casos non doado decidir se unha expresin se converteu nun termo tcnico no sentido estrito da palabra ou se simplemente coaparecen dous ou mis termos en textos tcnicos. Con todo, esta unha cuestin pouco importante para os propsitos deste artigo que, precisamente por iso, se pode pasar por alto.

271

Jan Wirrer

esforzo por introduci-lo ablativo absoluto nas chamadas linguas maternas europeas, polo que se introduciron estruturas prctica ou totalmente descoecidas nestas linguas ata ese momento. Deste xeito, unha frase do tipo de in Abwesenheit des Angeklagten wurde das Urteil gefllt (a sentenza foi ditada en ausencia do acusado) unha traducin exacta da frmula latina sententia reo absente dicta est, onde in Abwesenheit des Angeklagten equivale ablativo absoluto reo absente. No baixo alemn moderno, que fundamentalmente unha lingua falada e non escrita28, case non se encontran estruturas deste tipo. Scholz aplica tres estratexias para solucionar este problema: unha traducin palabra por palabra, unha traducin libre que copie a estrutura sintctica pero que substita algunhas palabras por outras semanticamente prximas e a transposicin. Algns exemplos da primeira destas estratexias seran up Verlangen, up Beslutt (artigo 105), da segunda na Bestimmen (nach Massgabe) (artigo 106) e in Tosammhang mit (mit Rcksicht auf) (artigo 108). transposicin recrrese nos artigos 105 e 137. No artigo 105 a pasaxe que nos interesa na sa versin orixinal e a sa correspondente traducin son: Die Untersuchungsausschsse haben das Recht, das Personal im Einvernehmen mit dem Senat auszuwhlen29. Utschsse ton Unnersken hebbt dat Recht, sik dat Personal mit den Senaat tosamen uttokieken. [a negria mia] Aqu o tradutor elimina a frase formal da versin orixinal e substitea por unha frase adverbial libre30. Con todo, a versin do baixo alemn non incle unha implicacin fundamental da pasaxe orixinal. Tal como ocorre co equivalente galego de acordo con, im Einvernehmen mit implica necesariamente que as partes implicadas no asunto deciden consonte un acordo entre elas. Mit tosamen, en cambio, s implica que hai das ou mis partes que simplemente interactan. As versins respectivas da pasaxe do artigo 137 son: unfreiwillige Versetzungen [knnen] unter Belassung des vollen Gehalts durch die Justizverwaltung verfgt werden31. unfreewillig Versetten [knt] dr de Justizverwalten anoordent warrn, wobi dat vulle Gehalt wieter to betalen is. [a negria mia]

28

Esta afirmacin certa a pesar da relativamente gran cantidade de literatura que se escribe e se publica tdolos anos en baixo alemn. Dende un punto de vista estilstico, a maiora desta literatura caracterzase polo esforzo que fan os autores por achegarse o mis posible baixo alemn oral ou a como eles coidan que o baixo alemn oral. 29 As comisins de investigacin teen dereito a elixi-lo seu persoal de acordo co Senado. 30 En comparacin con im Einvernehmen mit... tosamen unha frase libre por non estar lexicalizada, de forma que posible altera-la secuencia dos seus elementos lxicos, non sendo as no caso de im Einvernehmen mit: mit den Senaat tosamen _ tosamen mit den Senaat, im Einvernehmen mit dem Senat _*mit im Einvernehmen den Senat, ou _ *Einvernehmen mit im. 31 A xudicatura pode ordenar traslados forzosos mantendo o salario ntegro [das persoas afectadas] ...

272

Wat mehr regelt en Gesett. Versin baixoalem da Constitucin do Estado alemn de Bremen. Traducin de termos monoverbais, pluriverbais e colocacins da linguaxe xurdica a unha lingua non estandarizada

Aqu o tradutor troca a frase adverbial do orixinal por unha oracin adverbial. Malia que cambia substancialmente a estrutura sintctica da oracin, a versin baixoalem semanticamente equivalente orixinal e non d p a malentendidos. Como en calquera texto xurdico, na constitucin de Bremen emprganse colocacins propias da linguaxe tcnica do dereito (cf., p. ex. Gautier 1999). Exemplos disto seran: ein Gesetz [eine Verordnung, etc.] erlassen (aprobar unha lei [un decreto, etc.]) (artigo 71), ein Gesetz ausfertigen (redactar unha lei), ein Gesetz [in x] verknden (promulgar unha lei [en x]) (ambos no artigo 123), ein Artikel [Gesetz, Verordnung, etc.] tritt ausser Kraft (derrgase un artigo [lei, decreto]) (artigo 153). A traducin de Scholz da primeira colocacin en Gesetz tolaten (artigo 71)- significa, estritamente falando, permitir ou admitir unha lei, mentres que ein Gesetz erlassen implica necesariamente que esa lei entra en vigor, o cal non se expresa na versin baixoalem proposta polo tradutor. A traducin de Scholz s sera vlida se o significado do termo baixoalemn tolaten se estendese para inclu-lo matiz xa enunciado. Esta clase de extensins prodcense a mido cando unha lingua acada un novo mbito de uso no que nunca estivera presente. As e todo, polo de agora o significado do verbo tolaten non sufriu esta extensin e dubido que o faga. Con respecto a en Gesett utschrieven (ein Gesetz ausfertigen) e en Artikel gellt nich mehr ( ein Artikel tritt ausser Kraft), os problemas que xorden son semellantes. Utschrieven un termo novo acuado por Scholz. En principio, acuar novos termos para o seu uso nun mbito especfico unha estratexia prometedora, pero cuestiono o seu xito tendo en conta as condicins existenciais actuais do baixo alemn. Gellen ou nich gellen (cf. en Artikel gell nich mehr) non mis ca unha m traducin de in Kraft treten ou ausser Kraft treten, respectivamente. Como sucede coas colocacins equivalentes do galego, tanto in Kraft treten como ausser Kraft treten fan referencia a un proceso primeiro seu inicio e o segundo sa culminacin32, que gellen ( gelten, ter validez) non fai referencia. Ademais: in Kraft treten esixe un suxeito como Gesetz, Verordnung, etc. e implica que unha institucin xudicial participa nese proceso. A traducin de Scholz de ein Gesetz [in x] verknden, en Gesett [in x] bekannt maken, sintctica e semanticamente correcta; non obstante, na versin orixinal mencinase o Boletn do Estado de Bremen (das Bremische Gesetzblatt) como a fonte oficial na que deben ser publicadas as leis aprobadas polo parlamento de Bremen, mentres que na versin do baixo alemn se omite a especificacin Bremen e s se fai referencia dat Gesettblatt. Tdalas unidades pluriverbais analizadas ata o de agora encntranse nun nivel inferior da oracin, anda que existen tamn oracins colocacionais caractersticas da linguaxe xurdica en xeral e da linguaxe especializada empregada nas constitucins en particular. O exemplo ms claro e comn do ltimo caso Das Nhere regelt das Gesetz (nos termos que estableza a lei) (p. ex. artigos 43, 101) ou nunha versin lixeiramente distinta: Das Nhere regelt ein Gesetz (nos termos que estableza unha lei) (p. ex. artigos 105, 107) e maila sa pasiva Das Nhere wird durch ein Gesetz geregelt (artigo 133a). A
32

Ou falando en termos gramaticais: a primeira colocacin unha expresin de aspecto ingresivo, dicir, que marca o inicio dun proceso; a segunda colocacin unha expresin de aspecto egresivo, isto , un aspecto lxico que marca a fin dun proceso.

273

Jan Wirrer

explicacin de por que esta frase aparece tan frecuentemente en calquera constitucin escrita simple se se ten en conta o status legal de toda constitucin. Como xa se dixo, unha constitucin unha lei fundamental relativa s valores bsicos de determinada sociedade que regulamenta todo canto ten que ver coas formas principais de interaccin social. Polo tanto, non pode nin ten por que regulamentar tdalas particularidades desa comunidade; se as fose habera que reformala cada pouco para adaptala s cambios de circunstancias e necesidades, o que, por suposto, non estara conforme co seu status e ademais requirira unha extensin de varios volumes cuxa correcta comprensin s estara alcance de especialistas. Soweit die Verfassung nichts anderes bestimmt (sempre que a constitucin non dispoa outra cousa) (artigo 118) ou durch Gesetz knnen Ausnahmen zugelassen werden (podern admitirse excepcins contempladas nas leis) (artigo 41) son oracins colocacionais adicionais resultado do status especial das constitucins, nas que se ten en conta a xerarqua dos valores establecidos na constitucin e se fai unha introducin das condicins e limitacins relativas a cada unha das estipulacins. As traducins de Scholz da primeira colocacin citada no pargrafo anterior varan constantemente con respecto versin orixinal: Mehr darto bestimmt dat Gesett (artigo 43), Mehr regelt dat Gesett (artigo 101), Wat mehr regelt en Gesett (artigos 105,107), Mehr warrt dr en Gesett regelt (artigo 133a). O feito de que non mantea unha nica versin nos artigos 43 e 101, como ocorre no orixinal, podera dar lugar a crticas, pero evidente que calquera das catro versins fan referencia mesmo feito e son facilmente comprensibles para leigos e expertos na materia. O mesmo se pode dicir das traducins de Scholz das das ltimas colocacins mencionadas mis arriba: Sowiet vun de Verfaten nich anners seggt warrt (artigo 118) e Dr Gesett knt Utnahmen tolaten warrn (artigo 41). Na constitucin de Bremen emprganse outras colocacins propias da linguaxe xurdica en xeral. Algunhas delas poden atoparse nos estatutos de asociacins de distinta natureza, por exemplo: die Sitzungen sind nicht ffentlich (as sesins non son pblicas) ou bei Stimmengleichheit entscheidet die Stimme des Prsidenten [Vorsitzenden] (en caso de igualdade de votos, decide o voto do presidente) (ambas no artigo 117). Traducindo a primeira colocacin por de Sitten sund nich open for elk un een (literalmente: as sesins non estn abertas a todo o mundo), Scholz evita ter que encontrar un equivalente de ffentlich (pblico, adxectivo). Con todo, elk un een (todo o mundo, todos) difire semanticamente de ffentlichkeit (pblico, substantivo), xa que ffentlichkeit implica que hai un pblico e un non pblico, cousa que elk un een non d a entender. Coido que Scholz tera solucionado moito mellor o problema transferindo o lexema do alemn estndar texto baixoalemn ou creando un prstamo ou traducinprstamo. A traducin da segunda colocacin anda peor: Sund de Stimmen gliek, mutt de Prsident entscheeden (literalmente: Se hai igualdade de votos, o presidente debe decidir). Sendo estritos, a traducin de Scholz causa un malentendido bsico xa que suxire que de haber igualdade de votos o parlamento transfire a sa competencia a outra institucin: o presidente. Est claro que non era isto o que se quera dicir no orixinal. O ltimo exemplo extrese do artigo 46. Este artigo foi anulado por unha lei aprobada o 26 de marzo de 1996 e s consta dunha oracin na versin actual da constitucin de 274

Wat mehr regelt en Gesett. Versin baixoalem da Constitucin do Estado alemn de Bremen. Traducin de termos monoverbais, pluriverbais e colocacins da linguaxe xurdica a unha lingua non estandarizada

Bremen: Aufgehoben durch Gesetz vom 26.3.1996 (BremenGes.Bl.S.81) (derrogado pola Lei de 26 de marzo de 1996 [Boletn do Estado de Bremen, px. 81]). Scholz s traduce gifft dat nich mehr (xa non existe), o cal non suficiente pois hai que facer, ademais, mencin expresa do proceso de derrogacin, a sa data e maila va de promulgacin. Est moi claro: a versin baixoalem deste artigo non mis ca unha pallasada. As e todo, e na mia opinin, este o nico caso no que o tradutor perde o seu autocontrol e parece esquecer que est a traducir un texto xurdico e non un conto popular da sa terra. 4. Se o baixo alemn tivese a posibilidade de recupera-lo mbito do dereito que, sendo realistas, non ten a traducin de Scholz da constitucin de Bremen, igual cs demais versins en baixo alemn das constitucins dos Estados alemns setentrionais, sera unha importante achega a este proceso. Non obstante, queda a medio camio, compromtese moi a mido coa imaxe popular do baixo alemn de linguaxe da afectuosidade e da proximidade emocional e de mdium axeitado unicamente para comunicarse no seo da familia e a vecianza pero non en mbitos como os da administracin e o dereito. Isto, menos nalgns artigos, reflctese nunha considerable perda da precisin que debe aspirar todo texto xurdico. Polo tanto, se eu tivese que presentar unha demanda de inconstitucionalidade perante o tribunal constitucional de Bremen e puidese elixir apoiarme no texto estndar ou no baixoalemn, tera moi boas razns para preferi-la versin orixinal.

Bibliografa
BREMISCHE BRGERSCHAFT (ed.) (2004): Landesverfaten vun de Free Hansestadt Bremen. Leer, Schuster. BUNDESREPUBLIK DEUTSCHLAND (2000): Erster Bericht der Bundesrepublik Deutschland gemss Artikel 15 Absatz 1 der Europischen Charta der Regional- oder Minderheitensprachen. Bundesministerium des Inneren, Berlin. FUNK, Bernd-Christian (19969): Einfhrung in das sterreichische Verfassungsrecht. Leykam, Graz. DEMSKE, Ulrike (1999): Nominalisierungen im Deutschen und Englischen: berlegungen zu einer Theorie des sprachlichen Wandels en KANNGIESSER, S. e VOGEL, P. M. (eds.): Elemente des Sprachwandels. Westdeutscher Verlag, Opladen/Wiesbaden, 98-138. DER PRSIDENT DES SCHLESWIG-HOLSTEINISCHEN LANDTAGES (ed.) (2002): De Verfaten vun dat Land Sleswig-Holsteen. Die Verfassung des Landes Schleswig-Holstein. Op Plattdtsch und Hochdeutsch. Clausen & Bossse, Kiel. LANDESZENTRALE FR POLITISCHE BILDUNG (ed.) (2002): Verften vun de Free un Hansestadt Hamborg. Landeszentrale fr politische Bildung, Hamburg. Landesverfassung Der Freien Hansestadt Bremen. www2.bremen.de/info/skp/lv/ [ltima visita: 3 de agosto de 2005]. GAUTIER, L. (1999): Zur Phraseologie des Verfassungsrechts: Ansatz einer kontrastiven Analyse Franzsisch-Deutsch en SABANN, A. (ed.): Phraseologie und bersetzen. Aisthesis, Bielefeld, 81-98.

275

Jan Wirrer

LANDTAG MECKLENBURG-VORPOMMERN (ed.) (1994): Vrlpige Verfatung von dat Land Mkelborg-Vrpommern. Landtag Mecklenburg-Vorpommern Referat Presse und ffentlichkeit, Schwering. (1997): Vrlpige Verfatung von dat Land Mkelborg-Vrpommern. Landtag Mecklenburg-Vorpommern Referat Presse und ffentlichkeit, Schwering. WIRRER, Jan (2001): vry vnde quith myt aller rechticheit vnde tobehoringe Bremen 1474: Die Beurkundung einer Auflassung. Zur Formelhaftigkeit in mittelniederdeutschen Rechtstexte en HCKI-BUHOFER, A., BURGER, H. e GAUTIER, L. (ed.): Phraseologiae Amor, Aspekte europischer Phraseologie, Festschrift fr Gertrud Grciano zum 60. Geburtstag. Schneider, Baltmannsweiler, 253-262. (2002): Historisch-Vergelichende Sprachwissenschaft: Der Wandel von Sprache en MLLER, H. M. (ed.): Arbeitsbuch Linguistik. Schningh, Paderborn et al., 241-262. (2003): Dat Negere rgelt dat Gesetz. Anmerkungen zur niederdeutschen bersetzung der Verfassung des Landes Mecklenburg-Vorpommern en Niederdeutsches Wort 43,2003,253-269. (2004a): Woans Gesetzen maakt warrt. Zur niederdeutschen bersetzung der schleswig-holsteinischen Landesverfassung en FLDES, C. (ed.): Res humanae proverbiorum et setentiarum. Ad hororem Wolfgangi Mieder. Gunter Narr, Tbingen, 379-397. (2004b): Genauer leggt dat en Gesetz fast. Anmerkungen zur niederdeutschen bersetzung der Verfassung der Freien und Hansestadt Hamburg en MICHELSEN, F. W., MNS, W. e RMMER, D. (eds.): Dats dimal allens, wat ik weten do, opn anner Mal mehrQuickborn-Verlag, Hamburg.

276

Cadernos de Fraseoloxa Galega 7,2005,277-289

Interpretacin textolingstica de fraseoloxismos quixotescos


1

Alberto Zuluaga Ospina2


Universitt Tbingen

prof. Dra. Blanca Ochoa de Molina, en memoria das nosas deliciosas conversas na sa residencia de Bogot
Unha anlise textual satisfactoria debera relacionar cada procedemento e cada parte do texto co conxunto do mesmo e cos seus contextos. No presente traballo, levarei a cabo unha anlise das frases fixas e refrns (unidades fraseolxicas) presentes no Quixote. Demostrarase que esas unidades, debido s sas propiedades estruturais e s sas posibilidades de combinacin, podern desempear mltiples funcins semntico-estilsticas e composicionais, o que supn unha contribucin moi importante para entende-la novela. Palabras clave: fraseoloxa, fraseografa, o Quixote. A satisfying textual analysis should put each procedure and each part of the text in relationship to the whole text and its contexts. In this essay I undertake such an analysis of idioms and proverbs (phraseological units) in El Quijote. It will be shown that these units, due to their structural properties and combinatorial possibilities, fulfill numerous semantic-stylistic but also compositional functions, which provides a critical contribution to the understanding of this novel. Key words: Phraseology, Phraseography, the Quixote.

No seu interesante Anlisis del ltimo captulo del Quijote, chegar a este pargrafo que cito a continuacin, Jorge Luis Borges (1956) comenta, un tanto desconcertado e

No presente texto retomo, en parte, a conferencia que dei na Universitt Mnster, Alemaa, no XXIV Congreso de Romanistas, en 1995 (Zuluaga 1997); e retomo, tamn en parte, outra conferencia que dei na Universidade de Santiago de Compostela o 1 de decembro de 2004 titulada Traducciones al alemn del Quijote; ademais dunha conversa verbo desta novela que tivo lugar dous das mis tarde no Centro Ramn Pieiro para a Investigacin en Humanidades, con Xess Ferro Ruibal e o seu grupo de investigadores. 2 Traducin de Ana Garca Lozano.

277

Alberto Zuluaga Ospina

candoroso: Algo inanalizable hay aqu: la entonacin, la negligente msica de Cervantes: 1. -As es -dijo Sansn-, y el buen Sancho Panza est muy en la verdad destos casos. -Seores -dijo don Quijote-, vmonos poco a poco, pues ya en los nidos de antao no hay pjaros hogao. Ora ben, unha anlise detida permtenos revelar, facer explcita, toda unha serie de funcins semntico-estilsticas e estruturantes (ou de composicin) cumpridas polo adaxio En los nidos de antao no hay pjaros hogao , tanto no co-texto (contexto verbal) inmediato, o ltimo dilogo do derradeiro captulo, como no mediato, toda a novela: Ese adaxio atpase rexistrado no Refranero espaol (Barros 19687) cun breve comentario: se dice para lamentar el pasado. Coll i Veh (1874: 149), pola contra, infrmanos de que a academia do seu tempo o interpreta como advertencia de non desatende-la fortuna, xa que non obvio tela cando se precisa; e ese o sentido no que normalmente se emprega. Con todo, Cervantes observa Coll i Veh emprgao para indica-la fugacidade das cousas. Iso permteme apuntar que Cervantes o utiliza para dicirnos, coa firme resignacin de Alonso Quixano o Bo nos seus ltimos momentos, que o mundo dos libros de cabalera e das novelas pastors pertence pasado e que, polo tanto, sera ilusorio, unha tolera quixotesca, pretender volver vivir ancorado neles. Servir, pois, de formulacin a esta conclusin xeneralizadora final da novela o que constite nela a funcin estruturante do adaxio En los nidos de antao no hay pjaros hogao. Con el, Cervantes despdese do pasado representado e, se cadra, invita s seus lectores a face-lo mesmo. O sentido do refrn proxctase retrospectivamente a toda a obra3. Por outra banda, grazas tamn seu sentido, o pasado pasado, o adaxio cumpre, en relacin co seu cotexto inmediato o dilogo final, as funcins (pragmticas) de rplica e argumentacin de Alonso Quixano contra as necidades de Sancho Panza e Sansn Carrasco, que lle insistan a Don Quixote que non se deixase morrer, que se animase, que se erguese e sase con eles a facer vida pastoril. Non sobra mencionar, ademais, outras funcins propias deste refrn e doutros numerosos refrns, minitextos e segmentos de texto xa feitos e dispoibles no lexicn mental dos falantes (e escritores) para a comunicacin (Zuluaga 1997: 360-640): (A) a funcin fraseolxica (ou, segundo o caso, paremiolxica), consistente en dicir algo mediante unha construcin xa feita e coecida, que garanta de comunicabilidade; co adaxio, Cervantes pon a sa mensaxe alcance de todos, includos os do horizonte mental de Sancho Panza e Sansn Carrasco. (B) A funcin connotativa ou evocativa no noso caso, do ambiente rural. (C) A de relevo ou realce, debida notorio contraste co cotexto inmediato4. (D) A icnica ou figurativa, xa que o contido do refrn se

Noutro ensaio luminoso, Magias parciales del Quijote , Borges (1976: 66) observa que: El Quijote es menos un antdoto de esas ficciones [as novelas de cabalera e as pastors] que una secreta despedida nostlgica. 4 A funcin de relevo non foi considerada parte en Zuluaga 1997b. Jean Paulhan (1913-1927) en Lexperience du proverbe sinlaa para o uso de refrns no discurso nos seguintes termos: Le proverbe

278

Interpretacin textolingstica de fraseoloxismos quixotescos

presenta mediante unha imaxe, o que reforza considerablemente a percepcin e outros procesos cognitivos (Hcki-Buhofer 1989). (E) A ldico-potica, baseada, entre outras cousas, na metfora, no ritmo (a neglixente msica de Cervantes) e a rima (no noso caso, a rima antao-hogao resulta particularmente eficaz, porque asocia e contrapn, mesmo tempo, pasado e presente). Grazas a estas funcins especialmente a de relevo, a connotativa, a icnica e a ldico-potica o refrn, axeitadamente empregado, presenta un enorme poder expresivo e, por conseguinte, especial eficacia cognitiva, pois non unicamente a visualizacin o que apoia os procesos de percepcin, comprensin, aprendizaxe e memorizacin, senn tamn os contrastes, as alusins e os xogos sonoros. A anlise anterior, motivada pola citada perplexidade de Borges, levoume a incorrer no exame do funcionamento de numerosos refrns, sentenzas e locucins proverbiais no Quixote que, simplificando, chamo unidades fraseolxicas (UF) co mesmo mtodo aplicado nesa anlise anterior (o de considerar cada UF nas sas relacins cos cotextos inmediato e mediato e, eventualmente, tamn nas sas relacins cos outros contextos histrico-culturais da obra e do autor). A teora subxacente a de lingstica de texto, desenvolvida e presentada na Universitt Tbingen por Eugenio Coseriu (1980)5, quen consideraba, cos formalistas, que precisamente no texto literario onde o signo lingstico pode despregar tdalas sas numerosas e, s veces, complexas posibilidades funcionais. Coseriu sistematizou maxistralmente todas esas posibles relacins textuais e contextuais e, ademais, situou a sa teora textolingstica en perspectiva histrica, dicir, en relacin coa retrica e a estilstica, por unha banda, e coa lingstica xeral e coa teora da linguaxe pola outra. (Non est de mis anotar expresamente, para evitar posibles ambivalencias, que O Quixote quere designa-la obra, o texto mesmo, mentres que Don Quixote designa o personaxe e que, para a anlise levada a cabo, se considera como un s texto ambos libros: o primeiro, publicado en 1605, e mailo segundo en 1615). Nunha conversa de Don Quixote coa ama e a sobria na sa casa, despois da primeira sada, el anuncia que desexa derrotar nun combate singular a un cabaleiro favorecido polo encantador Frestn, que fixo desaparece-la sa biblioteca (a de Don Quixote). Daquela, a sobria pregntalle: 2. [...] Pero quin le mete a vuestra Merced, seor to, en esas pendencias? No ser mejor estarse pacfico en su casa y no irse por el mundo a buscar pan de trastrigo, sin considerar que muchos van por lana y vuelven tresquilados? (Libro I, cap. VII). As UF buscar pan de trastrigo, pretender algo irrazonable o ponerse, con poca cordura, en ocasin de sufrir un dao (Moliner 1970) e ir por lana y volver tresquilado, pensar en un logro y conseguir un fracaso (Rico 1998), pertencen mesmo campo conceptual; podmolas analizar xuntas: describen ou, mellor, comentan, de forma moi concisa a

mapparaissait tout dabord [...] comme une phrase, en soi claire ou obscure, mais en tout cas dtache du cours gnral de la conversation. Subliado meu. 5 A terceira edicin (1994 3) foi revisada e ampliada por un dos meus alumnos, Jrn Albrecht. Vxanse, ademais, Aschenberg (1999) e Brinker (19923).

279

Alberto Zuluaga Ospina

estrutura da accin de toda a novela. Cumpren unha funcin clave na constitucin do sentido (dun dos sentidos) do texto. Refrense, retrospectivamente, primeira sada de Don Quixote e, prospectivamente, en forma de mencin anticipatoria6, sa segunda e terceira sadas. Don Quixote sae da casa na busca de aventuras, triunfos, gloria... e regresa, a primeira vez, mallado e maltreito; a segunda vez, encerrado nun montn de herba nun carro tirado por bois; e a terceira vez, derrotado definitivamente para morrer de melancolas e disgustos7. Efectivamente, buscou los, foi por la e volveu tosquiado. As, dunha forma sinxela e concisa (funcin fraseolxica), cunha imaxe visual dinmica (funcin icnica), comntase (funcin semntico-estilstica) e dselle expresin trama da novela (funcin estruturante). A forma de pregunta nesta pasaxe (2) disfraza escasamente o valor (pragmtico) de suxestin ou tmida peticin (funcin apelativa exhortativa) dirixida pola sobria to. O valor semntico-estilstico das UF na pasaxe citada (2) pode facerse anda mis claro se temos en conta que unha interpretacin corrente do Quixote a considera como a historia dun fracaso. Heinrich Heine di que Cervantes escribi la mejor stira contra el entusiasmo humano. Feodor Dostoevsky dica que o Quixote es el ms triste de todos los libros8. Citemos amplamente a Carlos Fuentes (1983: 81-82) quen, hai que dicilo, segue de preto a Amrico Castro (1925): El Quijote es la primera novela de la desilusin [...] la narracin de una aventura de la desilusin y la prdida [...] quizs por esto, el Quijote es la ms espaola de todas las novelas. Su esencia potica es definida por la prdida... una triste conciencia de todo lo que pudo haber sido y nunca fue, y, [...] Segundo estas drsticas observacins de Carlos Fuentes, vlidas, se cadra, ata moi avanzado o sculo XX, Don Quixote case impensable no contexto da Espaa actual do sculo XXI. Volverei sobre isto mis adiante. 3. Aquella noche quem y abras el ama cuantos libros haba en el corral y en toda la casa, y tales debieron de arder que merecan guardarse en perpetuos archivos; mas no lo permiti su suerte y la pereza del escrutiador, y as, se cumpli en ellos el refrn de que pagan a las veces justos por pecadores (Libro I, Cap. VII). A UF pagar justos por pecadores, empregada polo narrador da primeira sada de Don Quixote, cumpre nesta pasaxe (3) a funcin de comentario feito polo narrador, o cal se fai evidente xa na frmula metalingstica introdutoria as se cumpli en ellos el refrn. A UF est empregada de forma desautomatizada9, alterada, xa que normalmente
6

Vxase Kayse (1976). Hoxe dise tamn remisin a informacin ulterior ( Verweis auf Nachinformation), Glich e Raible (1977). 7 Nota da tradutora: tdalas referencias en galego proceden da traducin de Valentn Arias et alii. (1992): O enxeoso fidalgo don Quixote da Mancha. 8 V. Coleridge, Heine, Hazlitt, Turgueniev, Dostoevsky (1986): CERVANTES. Coleccin Cuadernos Literarios. Ed. Facsmil de Jos Esteban, Madrid. 9 Utilizo o concepto desautomatizacin (V., p. ex., Zuluaga 1975 e especialmente 2001), tomado da teora da literatura dos formalistas rusos: liberacin da linguaxe dos seus automatismos (Herausfhrung der Sprache aus ihren Automatismen, _klovskij 1919; ...la pratique littraire comme exploration et dcouverte des possibilits du langage;[...] comme dynamisme qui brise linertie des habitudes... , Kristeva 1969), cit. por

280

Interpretacin textolingstica de fraseoloxismos quixotescos

non se di de cousas, como libros, senn de persoas. Grazas a este procedemento de desautomatizacin, o refrn (3) Pagan justos por pecadores alude, indirecta pero claramente, a un aspecto do contexto histrico-cultural da novela: o rxime de represin e de terror da poca, a queima de libros faille pensar lector, tamn, na queima de persoas practicada daquela por condenas da Inquisicin. 4. De todo lo que he dicho has de inferir, Sancho, que es menester hacer diferencia de amo a mozo, de seor a criado y de caballero a escudero. As que, desde hoy en adelante, nos hemos de tratar con ms respeto, sin darnos cordelejo, porque de cualquier manera que yo me enoje con vos, ha de ser mal para el cntaro (Libro I, cap. XX). Nesta pasaxe, o refrn Tanto va el cntaro a la fuente que al fin se rompe, atpase levemente aludido. respecto, Andrs Murillo comenta na sa edicin do Quixote, citando a Covarrubias: Hay algunos proverbios del cntaro: si la piedra da en el cntaro, mal para el cntaro, y si el cntaro da en la piedra, tambin se quiebra en ella; no es bueno tener contienda con los poderosos, que son piedras duras, y los pobres barro delgado y mal cocido, Covarrubias 289.b. 25. Desde luego, Sancho es el ms dbil, el cntaro. Cervantes utiliza, polo tanto, a imaxe contida nesta UF (4) para caracteriza-la relacin de poder inicial entre o amo e o escudeiro. Isto observmolo de novo, mis adiante, despois da escena dos mocazos que Don Quixote lle propina a Sancho por blasfemar este contra Dulcinea, a sa seora: 4a. Con todo eso dijo Don Quijote-, mira, Sancho, lo que hablas; porque tantas veces va el cantarillo a la fuente..., [sic] y no te digo ms (Libro I, cap.XXX). 5. Este mi amo, por mil seales, he visto que es un loco de atar, y aun tambin yo no le quedo en zaga, pues soy ms mentecato que l, pues le sigo y sirvo, si es verdadero el refrn que dice: Dime con quien andas, decirte he quien eres, y el otro de No con quien naces, sino con quien paces (Libro II, cap. X). [...] y soy quien la [la nsula] merece como otro cualquiera; soy quien jntate a los buenos y sers uno de ellos, y soy de aquellos no con quien naces, sino con quien paces, y de los quien a buen rbol se arrima, buena sombra le cobija. Yo me he arrimado a buen seor, y ha muchos meses que ando en su compaa, y he de ser otro como l [...] (Libro II, cap. XXXII). As UF (refrns) de (5) Dime con quien andas y te dir quien eres; No con quien naces, sino con quien paces; Jntate a los buenos y sers uno de ellos; Quien a buen rbol se

Zuluaga (1975). En procedementos de desautomatizacin e de combinacin de diferentes niveis de linguaxe, Cervantes foi maxistral. interesante, ademais, observar que na psicolingstica e na psicoloxa cognitiva se adoita, cando se trata de automatismos lingsticos, ocuparse de expresins fixas, dicir, UF, segundo Hcki-Buhofer (1982). As das consideracins anteriores xustifican o emprego do concepto e do termo desautomatizacin.

281

Alberto Zuluaga Ospina

arrima, buena sombra le cobija son lemas, principios reitores do comportamento de Sancho Panza; el presntase a travs deles, coma se constitusen a sa identidade. Dito doutro xeito, os refrns de (5) cumpren na novela, ente outras, a funcin de caracterizacin do personaxe. O desenvolvemento da personalidade de Sancho xa foi denominado por moitos cervantistas (p. ex. Alonso 1950, Sletsje 1961) como quixotizacin de Sancho, e definiuse, repetidamente, como a perda intermitente do sentido da realidade: Lo que le define es estar oscilando, pasando constantemente de un plano a otro, de la ilusin a la realidad desilusionada (Alonso 1950: 62). A esta definicin hai que engadirlle que a quixotizacin de Sancho implica outros aspectos moi importantes, entre os que quero salientar: falar como o amo, criticalo cara con bos argumentos, acentua-la fidelidade s propios principios as como a conviccin da sa propia dignidade e da sa liberdade persoal. Citemos: Pues lo mesmo -dijo Don Quijote- acontece en la comedia y trato de este mundo, donde unos hacen los emperadores, otros los pontfices, y, finalmente, todas cuantas figuras se pueden introducir en una comedia; pero en llegando al fin, que es cuando se acaba la vida, a todos les quita la muerte las ropas que los diferenciaban, y quedan iguales en la sepultura. -Brava comparacin dijo Sancho-, aunque no tan nueva que yo no la haya odo muchas y diversas veces, como aquella del juego del ajedrez, que mientras dura el juego, cada pieza tiene su particular oficio, y en acabndose el juego, todas se mezclan juntan y barajan, y dan con ellas en una bolsa, que es como dar con la vida en la sepultura. -Cada da, Sancho dijo Don Quijote-, te vas haciendo menos simple y ms discreto. -S, que algo se me ha de pegar de la discrecin de vuestra merced -respondi Sancho- [...] (Libro II, cap. XII). O subliado meu.

E contra o final da novela, despois dun elocuente discurso de Sancho sobre as bondades do sono: Nunca te he odo hablar, Sancho -dijo Don Quijote-, tan elegantemente como ahora; por donde vengo a conocer ser verdad el refrn que t algunas veces sueles decir: no con quien naces, sino con quien paces (Libro II, cap. LXVIII). 6 -Qu es esto? Quin me toca y desencinta? -Yo soy respondi Don Quijote-, que vengo a suplir tus faltas y a remediar mis trabajos: vngote a azotar, Sancho, y a descargar en parte la deuda a que te obligaste... Y, as, procuraba y pugnaba por desenlazarle; viendo lo cual Sancho Panza, se puso en pie, y arremetiendo a su amo, se abraz con l a brazo partido y, echndole una zancadilla, dio con l en el suelo boca arriba, psole la rodilla derecha sobre el pecho y con las manos le tena las manos de modo que ni le dejaba rodear ni alentar. Don Quijote le deca:

282

Interpretacin textolingstica de fraseoloxismos quixotescos

-Cmo, traidor? Contra tu amo y seor natural te desmandas? Con quien te da su pan te atreves? -Ni quito rey ni pongo rey respondi Sancho-, sino aydome a m, que soy mi seor (Libro II, cap. LX). O subliado meu.

Na cita anterior, a UF (frase proverbial) orixinaria completa reza: Ni quito ni pongo rey, mas ayudo a mi seor10. No dilogo citado ( cotexto inmediato), Cervantes emprgaa cunha notoria desautomatizacin ([...] aydome a m que soy mi seor) que acrecenta fortemente a sa eficacia expresiva e cognitiva; aqu cumpre a funcin de rplica contundente de Sancho agresin do seu amo; e no cotexto de toda a novela, constite un punto culminante no proceso de coecemento e conciencia de si mesmo, de astuta emancipacin persoal e de afirmacin da propia dignidade do campesio escudeiro. Pero anda querera dicir algo mis sobre este personaxe: 7. Yo quiero saber lo que gano, poco o mucho que sea, que sobre un huevo pone la gallina, y muchos pocos hacen un mucho, y mientras se gana algo no se pierde nada (Libro II, cap. VII). As UF desta pasaxe, as citadas anteriormente en (5) e (6), e moitas outras, como Cuando te dieren la vaquilla, corre con la soguilla (que Sancho emprega tres veces), Cuando viene el bien, mtelo en tu casa; Ms vale un toma que dos te dar, Ms vale pjaro en mano que buitre volando, expresan o trazo mis acentuado do campesio escudeiro: o seu sentido comn, a sa boa disposicin para aproveita-las oportunidades, o seu esprito de clculo no manexo da realidade coti, o seu interese por se lucrar e gaar dieiro. Observmolo tanto no seu discurso como no seu comportamento e ten sido destacado pola crtica cervantista tradicional. O espritu de clculo considrase como unha manifestacin da racionalidade moderna; a paixn polo dieiro, caracterstica de Sancho (De aqu a pocos das me partir al gobierno, adonde voy con el grandsimo deseo de hacer dineros, [...] (Libro II, cap.XXXVI); Dineros traigo, que es lo que importa, ganados por mi industria, y sin dao de nadie (Libro II, cap. LXXIII)), foi interpretada por Maravall (1976) como un signo da poca moderna. Max Aub (1974) sinala que pola sa percepcin da realidade, o seu sentido comn, pola afirmacin da sa liberdade, Sancho Panza representa a orientacin cara futuro, cara modernidade, e por iso sobrevive. Neste punto fiseme imposible non citar, polo menos en parte, o comentario respecto, lcido e entusiasta, que fixera Victor Hugo (1864: 84 e segs.): Lavnement du bon sens est le grand fait de Cervantes [...] Le bon sens nest pas la sagesse, et nest pas la raison; Il est un peu lune et un peu lautre, avec une nuance dgosme [...] le bon sens nest pas une vertu; il est lil de lintrt; [...] mais en prsence des monarchies gostes et froces entranant les pauvres peuples dans leurs guerres elles, dcimant les familles, dsolant les mres, et poussant les hommes sentretuer avec tous ces grands mots, honneur militaire,
10

Enrique de Crcer y de Sobes (1916) rexistra soamente Ni quito ni pongo rey e di: Frase proverbial que suele emplear el que se exime de tomar parte activa en la decisin de un negocio.

283

Alberto Zuluaga Ospina

gloire guerrire, obissance la consigne, etc., cest un admirable personnage que le bon sens survenant tout coup et criant au genre humain: songe ta peau. Con Sancho Panza, polo tanto, Cervantes sinlalles s seus lectores e s que escoitaban a sa lectura, un proceso de liberacin realista e convincente. Sinlalles valores de modernidade. E, como observou A. Castro (1925: 193), Cervantes dignifica o popular nunha poca na que era arrogantemente desprezado. Por iso, non podemos aceptar, sen garantas, a citada drstica afirmacin de Carlos Fuentes de que o Quixote la novela del fracaso y la desilusin. Y, quiz por esto la ms espaola de todas las novelas. tamn, entre outras moitas cousas, a novela dun proceso gradual de emancipacin prctica moi intelixente. Por iso, para a orgullosa Espaa actual, progresista e efectivamente integrada na modernidade europea, Don Quixote non o ideal nin o seu smbolo, senn que o un Sancho urbanizado. Menciono un entre varios testemuos dos que dispoo: El ideal en esta vida es Sancho Panza sin estar gordo. [...] Don Quijote es un puro flato que bascula entre el idealismo y la mala leche, entre las princesas inasequibles y el onanismo; en cambio Sancho est lleno de sabidura adquirida en las ventas [...] La historia de Espaa, la conquista de Amrica y las letras castellanas habran sido mejores si el ejemplo hubiera sido un Sancho Panza lleno de irona, pragmatismo y apego a los placeres, y no ese luntico anclado en otra poca. [...] qu gran tipo sera hoy Sancho Panza si adems de las virtudes que lo adornan fuera flaco, [...] (Vicent, M. Quijote en El Pas, Madrid, 16/04/2000). 8. Pero yo [...] no quiero irme con la corriente al uso, ni suplicarte..., lector carsimo, que perdones o disimules las faltas que en este mi hijo vieres, y ni eres su pariente ni su amigo, y tienes tu alma en el cuerpo y tu libre albedro como el ms pintado, y ests en tu casa, donde eres el seor de ella como el rey de sus alcabalas, y sabes lo que comnmente se dice, que debajo de mi manto al rey mato. Todo lo cual te esenta y hace libre de todo respeto y obligacin, y as, puedes decir de la historia todo aquello que te pareciere, sin temor de que te calunien por el mal ni te premien por el bien que dijeres della (Libro I, Prlogo). O comentario sabes lo que comnmente se dice, como case tdolos demais procedementos metalingsticos e grficos cos que se presentan as UF no texto11, d relevo refrn Debajo de mi manto al rey mato, e alude s seus trazos esenciais: carcter de cita, lugar comn no sentido de que pertence comunidade, dicir, est institucionalizado, as como sa funcin de argumentacin baseada na autoridade do saber colectivo. Este refrn (8) presenta algunhas variantes, Debajo de mi manto al rey me mato, Debajo de mi manto al rey mando, e un sinnimo, Cada uno en su casa es rey, indicados por Gonzalo Correas (1634); o seu significado reza: en su hogar y en su fuero interno, cada cual es absolutamente libre, puede hacer su voluntad sin cortapisas ni trabas. A

11

Sobre estes procedementos no Quixote, vxase Zuluaga (1997).

284

Interpretacin textolingstica de fraseoloxismos quixotescos

definicin de Enrique de Crcer y de Sobes (1916) impresiona polo sinxela e certeira: Ref. con que se da a entender que cada uno es dueo de pensar para sus adentros lo que quiera. Unha traducin alem, Die Gedanken sind frei Os pensamentos son libres, parceme especialmente certeira, entre outras cousas, polas sas connotacins histricas e polticas. Co primeiro refrn que emprega o Quixote, Cervantes invita lector (funcin apelativa-exhortativa) a facer uso da sa liberdade de conciencia e da sa propia vontade; invtao a facer unha lectura libre de imposicins externas e a xulga-lo libro con independencia de criterio. 9. [...] no hay ms sino hacer, de manera que venga a pelo, algunas sentencias o latines que vos sepis de memoria, o, al menos, que os cuesten poco trabajo el buscalle, como ser poner, tratando de libertad y cautiverio: Non bene pro toto libertas venditur auro Y, luego, en el margen, citar a Horacio, o a quien lo dijo (Libro I, Prlogo). Tamn se refire tema da liberdade a segunda UF que atopamos no Quixote: a sentenza de Walter (Gualterus) Anglicus liberdade non se pode renunciar nin por todo o ouro do mundo, presentada nas edicins que coecemos con letra cursiva e con notables espazos verticais e horizontais, que lle confiren o efecto ptico dun ttulo. Os ttulos expresan temas. E, en realidade, hai que dicir que as das primeiras UF do Quixote, (8) e (9), chaman a atencin sobre un dos seus temas, se cadra o mis importante de todo o texto, xa que se pode dicir que a liberdade constite o ncleo do contido no texto12. Chegaba co simple procedemento de anlise das recorrencias para indicar innumerables pasaxes, episodios, secuencias e discursos referentes tema da liberdade. Menciono algunhas como exemplo para mostra-lo alcance, a funcin estruturante e as funcins semntico-estilsticas das das primeiras UF (9) no contexto de toda a novela: (A) Libro I: no cap. IV, Don Quixote libera un adolescente no que mallaba cruelmente un robusto campesio mentres estaba atado a unha rbore. O heroe entende esta e outras tarefas similares como o exercicio da sa profesin. (B) No cap. VII, Don Quixote esxelles a dous monxes xinetes fronte dun coche cunhas damas, que el pensa que levan prisioneiras, que as deixen en liberdade. A unha delas presntaselle como liberador e pdelle que lle dea noticia da liberacin a Dulcinea do Toboso. (C) No cap. XXII, don Quixote libera a doce galeotes mediante unha loita moi arriscada contra o comisario e os gardas despois dun soberbio discurso no que, entre outras cousas, lles advirte que me parece duro caso hacer esclavos a los que Dios y naturaleza hizo libres (subliado meu). (D) No cap. XXV atopamos unha defensa moi convincente da liberdade do amor e da liberdade e autonoma da imaxinacin potica. Esta debe ser tan libre que non debe someterse sequera control da realidade. Don Quixote equiprase s poetas e esixe liberdade absoluta para a sa creacin13:

12 13

Das Thema ist der Kern des Textinhalts (o tema o ncleo do contido dun texto), Brinker (1992: 55) V.Carlos Fuentes 1976 e especialmente Leo Spitzer (1948: 264-265), que chega a falar de [...] glorification of the freedom of the artist, no Quixote e de que It is a historical miracle that, in the Spain of the

285

Alberto Zuluaga Ospina

[] que no todos los poetas que [alaban] damas debajo de un nombre que ellos a su albedro [subliado meu] les ponen, es verdad que las tienen. No, por cierto, sino que las ms se las fingen, por dar sujeto a sus versos, y por que los tengan por enamorados y por hombres que tienen valor para serlo. Y as, bstame a m pensar y creer que la buena Aldonza Lorenzo es hermosa y honesta; [] yo imagino que todo lo que digo es as, sin que sobre ni falte nada, y pntola en mi imaginacin como la deseo, as en la belleza como en la principalidad [].

(E) Tamn no longo relato do cativo e a bela mourisca Zoraida trtase da recuperacin da liberdade perdida. (F) No cap. LII, o episodio dos disciplinantes, Don Quixote intenta liberar unha imaxe da Virxe Mara, a quen aqueles cobardes e descomedidos malandrns levaban pola forza, en procesin, pedndolle que fixese chover. (G) Do libro II, cap. LVIII, quedo contento con menciona-lo fermoso discurso sobre a liberdade, pronunciado polo heroe despois de abandona-lo castelo dos duques: La libertad, Sancho, es uno de los ms preciosos dones que a los hombres dieron los cielos, con ella no pueden igualarse los tesoros que encierra la tierra ni el mar encubre [obsrvese que aqu se recorre, de novo, no texto, mxima (9) Nihil pro toto libertas venditur auro]; por la libertad, as como por la honra, se puede y debe aventurar la vida [...]. Por ltimo (H), no Libro II, cap. LIV, no encontro de Sancho e Ricote o mourisco que sufrira a expulsin, destcase a liberdade de conciencia na Alemaa daquela poca: [] y llegu a Alemania, y all me pareci que poda vivir con ms libertad, porque sus habitadores no miran en muchas delicadezas: cada uno vive como quiere, porque en la mayor parte de ella se vive con libertad de conciencia. O propsito aparente de Miguel de Cervantes era unha invectiva contra os libros de cabalera, mais o resultado foi un grandioso poema liberdade14. Esta debeu ser unha obsesin moi fonda na sa vida: pasou cinco anos cativo en Alxer, estivo preso mis dunha vez no seu propio pas, foi excomungado por prrocos andaluces, coeca a censura da Contrarreforma, coeca a persecucin sufrida polos xudeus e mouros, e coeca o rxime de terror da Inquisicin na Espaa do seu tempo. Todos estes feitos constiten os contextos histrico-culturais da sa obra15. Desde logo, numerosos estudosos de Cervantes destacaron claramente o tema da liberdade no Quixote. Gustarame citar aqu, pola sa orixinalidade e densidade, o estudo de Angel Rosenblat (1971: 358):
Counter-Reformation, [...], an artist should have arisen who, [...], was to give us a narrative which is simply one exaltation of independent mind of man -and of a particularly powerful type of man: of the artist. 14 Nun breve esbozo do estudo do Quixote, retomando as anlises e as conclusins de Spitzer (1948), Coseriu (1980) fai a seguinte declaracin: Ich glaube behaupten zu drfen, da der Don Quijote ein Gedicht ber die Freiheit ist, da die Freiheit das eigentliche Thema dieses Romans ist (Creo poder afirmar que o Quixote un poema sobre a liberdade, que a liberdade o verdadeiro tema desta novela). 15 Quixera apropiarme das seguintes palabras coas que Borges comeza o seu erudito e esclarecedor ensaio de 1960: Es verosmil que estas observaciones hayan sido enunciadas alguna vez y, quiz muchas veces; la discusin de su novedad me interesa menos que la de su posible verdad.

286

Interpretacin textolingstica de fraseoloxismos quixotescos

A travs de toda la obra hay una constante seduccin, o adoracin, de la belleza. E igualmente, sin ambivalencias ni reservas, la exaltacin de la libertad [...]. Todo en El Quijote tiene validez relativa, pero belleza y libertad son para l valores absolutos []. As como tamn me gustara facer referencia xa mencionado varias veces de Leo Spitzer (1948). Este mestre analizou algns procedementos estilsticos, como a inestabilidade dos nomes, a polionomasia, a variedade das explicacins etimolxicas populares, os xogos de palabras, a ruptura [desautomatizacin] de frmulas, e interpretounos como afirmacin da liberdade do artista: The artist Cervantes uses linguistic perspectivism in order to assert his own creative freedom (254). Para Spitzer, o verdadeiro heroe Cervantes pola sa afirmacin deliberada do seu libre albedro e da liberdade do artista en tempos de represin implacable. Non est de mis enumerar algunhas inferencias da anterior mostra de anlise: (A) son numerosas as posibilidades funcionais das UF na producin de textos: estruturar, comentar, explicar, aludir, exhortar, formular temas, caracterizar personaxes, prefigurar desenvolvementos ulteriores, connotar contextos extratextuais e intertextuais (ou histrico-culturais), etc... (B) As UF son verdadeiros supersignos , ofrecen un sorprendente potencial estratxico. (C) As UF, sobre todo os refrns, desempean un papel importante na constitucin do sentido da obra capital da lingua espaola. (D) Non s Sancho Panza emprega refrns, tamn o fan Don Quixote e outros personaxes, como os narradores, e nos prlogos, o mesmo Cervantes. (E) O ensaio anterior pode entenderse, coido, como unha demostracin emprica da lingstica de texto de cuo coserin, como hermenutica, da cal, os dous primeiros pasos, os decisivos, consisten en establece-los procedementos empregados para a expresin do sentido, e en entender cada procedemento e cada parte do texto na perspectiva do contexto de toda a obra (como dica Spitzer 1988: 264) [...] to put them into relationship with the whole of the novel), e dos seus contextos histrico-culturais. (F) Esta lingstica de texto non s abarca a estilstica senn que se achega, cun mtodo sinxelo, ciencia literaria, anda que, desde logo, debe servir para a anlise de todo tipo de textos.

Bibliografa
ALONSO, Dmaso (1950): "Sancho-Quijote, Sancho-Sancho" en SNCHEZ CASTA ER e MENA, F. (ed.): Homenaje a Cervantes II. Mediterrneo, Valencia, 5363. ASCHENBERG, Heidi (1999): Kontexte in Texten. Umfeldtheorie und literarischer Situationsaufbau. Niemeyer, Tbingen. AUB, Max (1974): Manual de historia de la literatura espaola. Akal, Madrid. BARROS, Alonso de (19687): Refranero espaol 7. Recopilacin explicada y ordenada por J. Bergua. Ediciones Ibricas, Madrid. BORGES, Jorge Luis (1956): Anlisis del ltimo captulo del Quijote" en Revista de la Universidad de Buenos Aires I,1956,28-36. (1976): Otras inquisiciones. Alianza Editorial, Madrid. BRINKER, Klaus (19923): Linguistische Textanalyse. Eine Einfhrung in Grundbegriffe und Methoden. Erich Schmidt Verlag, Berlin. 287

Alberto Zuluaga Ospina

CARCER y SOBES, Enrique de (1916): Las frases del Quijote. Artes Grficas de Sol y Benet, Lrida. CASTRO, Amrico (1925): El pensamiento de Cervantes. RFE, Anejo VI, Madrid. CERVANTES, Miguel de (1605): El ingenioso hidalgo Don Quijote de la Mancha. e (1615): El ingenioso caballero Don Quijote de la Mancha. Edicin de L. A. Murillo 1978, Madrid, Castalia. Edicin de F. Rico 1998, Barcelona, Crtica. E Edicin de F. Rico 1998, Barcelona, Instituto Cervantes, Crtica. (1992): O enxeoso fidalgo don Quixote da Mancha. Xuntanza-Boreal, A Corua. COLERIDGE, S. T. et alii (1986): CERVANTES. Jos Esteban (ed.), Madrid. COLL y VEHI, Jos (1874): Los refranes del Quijote. Imp. Diario de Barcelona, Barcelona. CORREAS, Gonzalo (1924): Vocabulario de refranes y frases proverbiales y otras frmulas comunes de la lengua castellana en que van todos los impresos antes y otra gran copia que junt el maestro. Madrid. COSERIU, Eugenio (19943): Textlinguistik. Narr, Tbingen. FUENTES, Carlos (1976): Cervantes o la crtica de la lectura. J. Mortiz, Mxico. GLICH, E. e RAIBLE, W. (1977): Linguistische Textmodelle. Fink, Mnchen. HCKI-BUHOFER, A. (1982): Psycholinguistik en BURGER, H. et alii: Handbuch der Phraseologie. De Gruyter, Berlin. (1989): Psycholinguistische Aspekte in der Bildhaftigkeit von Phraseologismen en GRCIANO, G. (ed.): Europhras 8 8 . Universit des Sciences Humaines, Strasbourg, 165-175. HUGO, Victor (1865): Oeuvres Compltes. Philosophie, Livre II. Les Gnies. ditions Hetzeb Quantin, 82-86. KAYSER, Wolfgang (1976): Interpretacin y anlisis de la obra literaria. Gredos, Madrid. MARAVALL, Jos Antonio (1976): Utopa y contrautopa en El Quijote. Pico Sacro, Santiago de Compostela. PAULHAN, Jean 1913-1927 (1945): Lexprience du proverbe en Oeuvres Compltes II. Gallimard, Paris, 101-116. ROSENBLAT, Angel (1971): La lengua del Quijote. Gredos, Madrid. _KLOVSKIJ, Viktor (1919): Die Kunst als Verfahren en STEMPEL, W. (ed.). (1969): Texte der russischen Formalisten I. Fink, Mnchen, 3-36. SLETSJE, Leif (1961): Sancho Panza, hombre de bien. Insula, Madrid. SPITZER, Leo (1988): Linguistic Perspectivism in the Don Quijote en FORCIONE, K. et alii (ed.): Leo Spitzer (1887-1960): Representative Essays. Stanford University Press, Stanford, 225-273. ZULUAGA, Alberto (1975): La fijacin fraseolgica, en T h e s a u r u s XXX/2,1975,225248. (1980): Introduccin al estudio de las expresiones fijas. Peter Lang, Frankfurt am Main. (1997a): Sobre funciones de fraseologismos en textos literarios en Paremia 6,1997,360-640.

288

Interpretacin textolingstica de fraseoloxismos quixotescos

(1997b): Verwendungsverfahren und Funktionen phraseologischer uerungen in El Quijote en SABBAN, A. (ed.): Phraseme im Text. Universittsverlag Dr. N. Brockmeyer, Bochum, 237258. (2001): Anlisis y traduccin de las UF desautomatizadas en PhiN 16,2001,6783 (www. fu-berlin.de/phin/phin16/p16t5.htm).

289

Cadernos de Fraseoloxa Galega 7,2005,293-301

Frases feitas do Concello das Neves


Mara Dolores Barbeito Lorenzo Recollemos neste traballo expresins odas por ns no Concello das Neves, do que somos nativos. En moitos casos trtase de expresins que ns mesmos utilizamos desde hai anos e que empregan persoas de diferentes idades. Outras veces teen un uso menos habitual ou case exclusivo por parte das persoas maiores. Anda sendo moitas destas frases de uso local, pdese dicir que moitas delas son correntes en boa parte do territorio de Galicia. Unha primeira versin parcial deste traballo foi presentada nas clases de galego da Escola Oficial de Idiomas de Vigo. Ao longo desta nosa achega, procuramos ofrecer e definir o mellor que puidemos cada unidade fraseolxica, polo que as presentamos como se dun dicionario se tratase. A ordenacin alfabtica e, para unha maior comprensin, inclumos polo menos un exemplo de uso para cada caso. O concello das Neves un concello do sur de Galicia que pertence comarca do Condado e que limita polo sur co ro Mio, fronteira natural con Portugal. Abreviaturas e smbolos:
COL.: coloquial EUF.: eufemstico

fr.: frmula rutineira HUM.: humorstico IRN.: irnico loc. adv.: locucin adverbial loc. adx.: locucin adxectiva loc. pro.: locucin pronominal loc. sub.: locucin substantiva loc. ver.: locucin verbal PEX.: pexorativo SXR: frase feita exclusiva de San Xos de Ribarteme VUL.: vulgar 293

Mara Dolores Barbeito Lorenzo

#: forma tal e como foi oda a expresin


a abanar loc. adx. COL. Sen nada, sen conseguir nada, coas mans baleiras, sen dieiro, mal de dieiro ou recursos. [sase con verbos como andar , estar ou quedar]. Como non vaias xa, vas quedar sen peixe, vas quedar a abanar. abrir a boca e falar o esprito loc. ver. COL. PEX. Falar sen pensar o que se di; non gardar segredos, contalo todo. Ti abres a boca e fala o esprito, se pensases un pouquio o que dis... agachar a orella loc. ver. COL. Humillarse, mostrarse submiso, ceder, abandonar actitudes de rebelda, atrevemento, insolencia, etc. Ti moito conto por detrs, mais cando ela est diante ben que agachas a orella. andar enriba do vulto [a algun] loc. ver. COL. 1 . Procurar un momento dbil ou propicio para tirar proveito ou vingarse [de algun]. ndolle enriba do vulto, se o pillo escchoo. 2 . Andar detrs [de algun] para deitarse con el. ndalle enriba do vulto a esa muller xa vai para uns cantos meses. andar/estar capa cada [a algun] loc. ver. COL. Procurar un momento dbil ou propicio para tirar proveito ou vingarse [de algun]. ndolle capa cada, se o pillo escchoo. andar no aire loc. ver. COL. Mostrarse moi orgulloso. Mira se chegou onde quera que dende que casou anda no aire. andar pola codia loc. ver. COL. Cobrar pouco, cobrar menos do que se merece. Coitado do Fernando que traballa coma un burro e anda pola codia. apertarse o corazn [a algun] loc. ver. COL. Sentir angustia ou medo. Apertuseme o corazn cando baixabamos a costa tan de prsa, pensei que era a fin. # apretar arder e non botar fume loc. ver. COL. Estar moi incomodado mais conterse e disimulalo. Que como lle vai a Reisio despois de saber a noticia? Arde e non bota fume. # fumo (baixo/pequeno) coma un tapullo loc. adx. COL. Moi baixo ou pequeno. Ese rapaz coma un tapullo, dche a ti pola cintura se me descoido. basto coma os piollos / mis basto cs piollos loc. adx. COL. Moi abundante. N o regueiro do Casal da Vila os porcos bravos andan bastos coma os piollos. | O millo na Veiga da Porta nace basto coma os piollos. bater co nariz na merda loc. ver. VUL. Encontrar ou conseguir o peor despois de pretender o mellor. [Aplcase sobre todo ao casamento ou a cando algun escolle moito]. Tanto escolle que vai bater co nariz na merda. # nars boa boca loc. sub. COL. Pouca esixencia coa comida e bo apetito. [sase xeralmente co verbo ter e na construcin de boa boca]. Para ir al indispensable ter boa boca.| Non creo que chegue esa comida, que nesta casa somos todos de boa boca. | Para iso preciso boa boca. boca aberta loc. sub. COL. Persoa que chora moito, chorn. Non podo ir ao concerto de Nadal porque teo que levar a Raquel, e co boca aberta que , imposible asistir. botar a man [a algo] loc. ver. COL.. EUF. Roubar. bo rapaz pero... non de fiar: bota a man. botar a perna por riba [a algun] loc. ver. COL. Facer [un home] o acto sexual [cunha muller]. O Pepe non che perde o tempo, as que pode btalle a perna por riba e despois non vale 'se eu soubese'. botar o ollo [a algo/algun] loc. ver. COL. Fixarse [en algo/algun que se desexa conseguir]. Botoulle o ollo filla pequena do carniceiro . | Quero comprar un coche e xa lle botei o ollo a un. botar para o cemiterio [algun] loc. ver. COL. Esgotar ata matar [algun]; matar. Quixo casar coa nova e vaino botar para o cemiterio. # cementerio

294

Frases feitas do Concello das Neves

botarse/revirarse [a algun] coma un can loc. ver. COL. Prse moi alporizado [con algun] ou tentar agredir, atacar ou bater [a algun]. Estaba furioso e revirouse a el coma un can. Se non os separan a cousa haba de ser grave. cagar xofre loc. ver. VUL. Estar moi dbil, andar preto da morte por causa de enfermidade. Leva uns das a cagar xofre, non sei se durar moito. # axofre cagar o can no camio [a algun] loc. ver. VUL. Malograrse algo que se tia previsto, sar [a algun] mal un asunto. Agora que todo lle a ben... cagoulle o can no camio. camp grande loc. sub. COL. PEX. Persoa que fala sen pensar o que di ou que non garda segredos, que o conta todo. Calquera se fa desa camp grande. # campana cantar de galo loc. ver. COL. Falar mis da conta ou descubrir segredos por estar borracho. Ti bbelle ben que logo cantas de galo e cando te arrepintas xa non hai remedio. cantar no poleiro [a algun] loc. ver. COL. Ter [un home] conquistada [a unha muller] e facer o acto sexual [con ela]. Como non ande con coidado, o Pepio vaille cantar no poleiro Mara. cara de xouba loc. sub. COL. Cara delgada, afiada e pequena. [sase xeralmente co verbo ter]. Olla para a que cara de xouba ten ese. Casa a raposa fr. COL. [Dise cando sae o sol e chove ao mesmo tempo ou cando sae o arco da vella]. -Mira o que chove e inda as fai sol. - que che casa a raposa. Chmalle can cadela! fr. COL. IRN. [Dise de algun que nos pareca pouco esperto mais que demostrou con algn feito ou dito ser persoa aguda]. -Helena dixo que leve a Cristina mis veces sa casa. Bo milagre!, estvolle coidando da sa nena toda a tarde...! -Chmalle can cadela! chuchar os sos [a algun] loc. ver. COL. Abusar [de algun], maltratar, dar [a algun] mala vida. Coitado! un santo e a muller chchalle os sos, e as anda.

cinco reis de xente loc. sub. COL. Persoa moi mida, de pouca estatura. cinco reis de xente, mais os fillos son mis ben grandeiros. co rabo entre as pernas loc. adx. COL. Avergoado, humillado. [sase con verbos como fuxir, irse, sar, etc.]. Ao final deixmolo en evidencia e tivo que fuxir co rabo entre as pernas. coa barriga en van l o c . adx. COL. Con fame, sen comer. [sase con verbos como andar, durmir, estar, ir...]. Fun para a cama coa barriga en van e non daba adormecido. collelas por onde non pelan loc. ver. COL. Traballar moi pouco, facer o menos posible. Non o chamo mis ao xornal, que ese clleas por onde non pelan. coma o aire loc. adx. COL. Voluble, inconstante, propenso a mudar logo de parecer. [sase xeralmente co verbo ser]. Esa coma o aire, agora est de mal como dentro dun pouco xa est de ben. coma un angazo loc. adx. COL. Acaparador, que colle todo en beneficio propio e non deixa nada para os demais. [sase xeralmente co verbo ser]. A Pilara coma un angazo, foi herba aos Campios e non deixou nada atrs. coma un pancho loc. adx. COL. Saciado, farto de comer e beber ben [sase con verbos como estar, ir, prse ou quedar]. Si seor, quedei coma un pancho, haba tempo que non coma as. comer coma un paxario/pisco loc. ver. COL. Comer moi pouco, ser moi pouco comedor. Como vai engordar se come coma un pisco? comer cos ollos [algun/algo] loc. ver. Ollar con desexo, interese, insistencia [algun/algo]. Non a mira toda, cmea cos ollos, e non para menos: che xeitosa de raio. comer merda de moucho fr. VUL. PEX. [Aplcase a quen acepta as cousas sen cuestionalas, a quen se deixa enganar facilmente]. E ti faslle caso ao que di?... Parece que comes merda de moucho!

295

Mara Dolores Barbeito Lorenzo

cona levantada loc. sub. VUL. PEX. Muller que anda atrs dos homes e non se d ao respecto. Esa sempre foi unha cona levantada, e a filla sae a ela. contar co ovo no cu da galia loc. ver. COL. Contar con algo que non se ten a certeza de conseguir, dar como certo algo que anda non o . Vai comprar unha casa cos cartos que lle deixe a sogra. Iso coma contar co ovo no cu da galia. corpo aberto loc. sub. COL. PEX. Persoa que fala sen pensar o que di ou que non garda segredos, que o conta todo. Calquera che fai caso, es un corpo aberto. | A Lusa un corpo aberto, abre a boca e fala o esprito, as que mira o que lle contas. cos dentes arregaados loc. adx. C O L . Abandonado e pobre. [sase co verbo morrer]. Tirou tanto contra a familia que ao final vai morrer cos dentes arregaados. cousa con cousa loc. sub. COL. [En frases negativas con verbos como facer, deixar, dicir, haber, etc., expresa a falta de orde ou de sentido]. Ese teu amigo parece tolo, non di cousa con cousa. | Deixmolo a el s e foi un desastre, non fixo cousa con cousa. criar cona loc. ver. VUL. Non facer nada, estar ociosa [unha muller]. Esa est todo o da a criar cona, como llo fan todo... criar os pitos ao abade loc. ver. COL. HUM. Morrer. Ultimamente ests moi desmellorado, tes mala cara... Como non te coides, vaslle criar os pitos ao abade. c u s p i r para riba loc. ver. COL. Vangloriarse, alardear; falar mal doutros ou facer crticas doutros que outros poden chegar a facer de quen as fai ou que poden volverse contra quen as fai. -Ese un drogadicto. -Non cuspas para riba, non vaia ser que che caia na familia. da orella guicha/arriquichada loc. adx. COL. Moi agudo, moi esperto. Ese da orella guicha, seguro que ha de saber dar conta do recado.

d a r couces no cu loc. ver. COL. Correr moito; fuxir. Fomos s ameixas, mais cando vimos vir o dono das froiteiras demos couces no cu. de burro loc. adx. COL. Incomodado, de mal humor. [sase con verbos como andar, estar e vir]. Esa non fala s dereitas, est de burro, mais xa lle pasar. de chos loc. adx. COL. Contento, de bo humor, de broma. Hoxe est de chos, cousa rara nel. | A ver se o collo de chos para lle pedir que me axude. de cona revirada loc. adx. VUL. PEX. Run, que acta con mala fe, mal intencionado, retorcido. Est que agancha con ese vecio de cona revirada que ten desde hai unhas semanas. de corno loc. adx. COL. Incomodado, de mal humor. [sase con verbos como andar, estar e vir]. Esa non fala s dereitas, anda de corno, mais xa lle pasar. dentes de burro loc. sub. COL. Dentes moi grandes. Cando ri mostra eses dentes de burro que ten. Dgocho, fillo; entndemo, nora fr. COL. [sase cando falando con algun se reprende indirectamente a outra persoa]. Explicoume diante de Concha que estragou a mquina esoutro da, como se fan as fotocopias. Dxomo diante dela por aquilo de dgocho, fillo; entndemo, nora. do focio longo loc. adx. COL. Mal comedor. un cagabicho, debeu quedar as porque do focio longo. do focio redondo loc. adx. COL. Bo comedor. un cagabicho mais cmeche ben, do focio redondo. do sangue pasmado loc. adx. COL. PEX. Excesivamente tranquilo, pasivo ou calmoso, de pouco nimo, de pouca iniciativa. Saulle un fillo contrario de vez ao pai, un fillo do sangue pasmado. # do sangre parmado

296

Frases feitas do Concello das Neves

durmir coma un pancho loc. ver. COL. Durmir placidamente. Acbase de deitar e xa est a durmir coma un pancho. durmir coma un santo loc. ver. COL. Durmir placidamente. Acbase de deitar e xa dorme coma un santo. enfiar polo cu dunha agulla [algun] loc. ver. COL. Facer [con algun] o que quere [por ser moi agudo, moi espelido]. pequeno, que inda parece que naceu onte, e xa te enfa polo cu dunha agulla. engordar para morrer fr. COL. [Dise para resumir unha situacin aparentemente boa pero que resulta ser catastrfica]. Q u e traballo moito, que son bo compaeiro... Si, si, engordar para morrer. | -Estn todos os das a dicirlle que non hai un compaeiro mellor, que moi puntual, o mellor traballador da empresa. -Xa ves, engordar para morrer, dentro dun par de meses no paro. A ver como llo agradecen. estar a romper roupa loc. ver. COL. Estar na cama (sexa a durmir ou non). O Pepe? O Pepe estache a romper roupa. facer a gata loc. ver. COL. Faltar escola sen xustificacin. Ese fixo a gata outra vez; a esta hora tia que estar na escola. facer a parte loc. ver. Finxir, tentar enganar. Non te fes, che moi fino, fai a parte para non dar pancada. facer un pan coma noces loc. ver. COL. Conxeniar [das (ou mis) persoas]. Sempre andan xuntos, fan un pan coma noces. facer un remedio no fondo da barriga [a algun] loc. ver. COL. Realizar [un home] o acto sexual [cunha muller]. A esa loura facalle eu un remedio no fondo da barriga. falso coma as putas / mis falso cs putas loc. adx. VUL. PEX. Moi falso, que non o que aparenta. Ese mis falso cs putas, non digades que non vos aviso. fozar na faria loc. ver. COL. Ter de todo, ser moi rico. Casou ben, os sogros fozan na

faria, tenche varios apartamentos e un chal en Panxn. gardar a boca loc. ver. Ter coidado co que se come. O mdico dxolle que non poda comer de todo, mais el non lle fai caso, e est claro que para vivir moitos anos hai que gardar a boca. haber roupa ao sol loc. ver. COL. Haber persoas diante [especialmente rapaces] que non deben or o que se est a dicir. Cala con iso que hai roupa ao sol. Has/ha... de andar a rastro coma as cobras! fr. [sase para desexarlle mal a algun]. Habedes de vervos mal, habedes de andar a rastro coma as cobras! home de pluma loc. sub. COL. Home con estudos, que non traballa no campo. Aproveita que home de pluma. Inda cegues/cegue... (e non vexas/vexa... camio nin carreiro!) fr. [sase para maldicir a algun, para desexarlle mal]. Inda ceguedes! Como non cumprades o que prometestes, xrovos que mas pagades! # mires/mire ir con todos ao monte e ao muo loc. ver. COL. Quedar ben con todos, non comprometerse. Ese vai con todos ao monte e ao muo. ir/vir de favor loc. ver. COL. Traballar [para algun] sen cobrar [mais esperando que devolvan o favor]. Vanme vir de favor os do Regueiro. levar os cartos roubados loc. ver. COL. Non merecer os cartos que cobra [por traballar pouco]. Non o chamo mis ao xornal que ese leva os cartos roubados. lingua de trapo loc. sub. COL. PEX. Persoa que o conta todo, incapaz de gardar segredos, persoa indiscreta. Es unha lingua de trapo, non volvo contarche nada. # lengua lingua pezoosa loc. sub. COL. PEX. Persoa groseira ao falar, bocaln; persoa que di cousas que ofenden ou feren. Que mal fala!, unha lingua pezoosa. # lengua

297

Mara Dolores Barbeito Lorenzo

Mala chispa te/o... coma/mate! fr. COL. [Dise para desexarlle mal a algun]. Quen seran os culpables desta desfeita? Mala chispa os coma! Malo raio te/o... parta! fr. COL. [Dise para desexarlle mal a algun]. Quen seran os culpables desta desfeita? Malo raio os parta! malo sangue loc. sub. COL. PEX. Mala fe, carcter run, mala intencin. Est que agancha con ese vecio de malo sangue que ten desde hai unhas semanas. | Non o chaman porque coecen o seu malo sangue. Mara das pernas abertas loc. sub. VUL. PEX. Persoa excesivamente xenerosa, que o d todo. [Aplcase tanto a homes como a mulleres]. Teo un home que unha Mara das pernas abertas, todo o que ten, todo o d. Mtelle/metdelle o dedo na boca! (a ver se che/vos traba) fr. COL. IRN. [Dise para indicar que algun non parvo]. Mtelle o dedo na boca! E pareca parvo o rapaz. meter os ps nos petos [a algun] loc. ver. COL. Rirse de algun sen que se dea conta [para demostrar que se mis fino]. Ti non te teas vela que, cando menos penses, mteche os ps nos petos. | Fate, cando te deas conta xa che meteu os ps nos petos. # bolsillos/petos mexar parede loc. ver. VUL. Pasar o enfado [a algun]. -Onte discutiches con Mara. Discutn, mais... vaia, xa mexou parede. mexar nas tamancas loc. ver. COL. Ser moi vello e sen forza [un varn]. [Por ext. aplcase decadencia sexual do varn]. Agora s che queda mirar para elas, xa mexas nas tamancas. Mia beizn! fr. [Dise para expresar agradecemento]. -A ver, avoa, que te axudo a erguerte da cadeira. -Mia beizn, nenia! mollar a palleta loc. ver. COL. Beber un pouco de vio ou doutra bebida. Non me esperes, que non paso por esta taberna sen mollar a palleta.

montn de esterco/merda loc. sub. VUL. PEX. 1. Persoa que non vale para nada, intil. Vaia montn de merda! Non sabe nin lavar un prato. 2. Persoa pouco aseada, desaliada ou mal vestida. Olla como vai sempre, un montn de merda. na pimpinela loc. adx. COL. Moi ben arranxado, moi ben adornado, xeitoso [para lucirse]. [sase con verbos como andar, estar ou ir ]. Sempre vai na pimpinela, d gusto vela. non caber o cu nas calzas [a algun] loc. ver. COL. Estar moi contento [unha persoa con algo], estar moi orgulloso. Xa acabou a carreira e non lle cabe o cu nas calzas de contento que est. non caber o pan na boca [a algun] loc. ver. COL. Contar todo, ser indiscreto, non gardar segredos. Xa sei como es, as que como non che cabe o pan na boca non podo dicirche nada. non comer auga quente loc. ver. COL. [Dise de quen est moi delgado e moi desfavorecido, sase xeralmente precedido de parece que ou seica]. Achgalle mis rapariga que parece que non come auga quente. # agua non dar pancada loc. ver. COL. Non facer nada, non traballar; ser un preguiceiro. Estache todo o da na casa e non d pancada. non dar puntada sen n loc. ver. COL. Actuar de forma premeditada para acadar os propios obxectivos, non facer nada sen procurar o interese propio. Chmalle choucha! Esa non d puntada sen n. # nudo non escapar os bois coa grade [a algun] loc. ver. COL. IRN.. [Dise de quen ten moita calma, de quen demasiado tranquilo e non se d prsa ningunha, especialmente no traballo]. Vaiche boa! A ese non che lle escapan os bois coa grade! non querer nin os cans [algo] loc. ver. COL. Non querer ningun [algo] [por ser de pouco valor]. E ti vaslle dar esa roupa? Home, home, se nin os cans a queren!

298

Frases feitas do Concello das Neves

non ser/parecer do seu tempo loc. ver. COL. EUF. Non ser normal, ser retrasado. Dis cada parvada que pareces choucho, non pareces do teu tempo. non ver camio nin carreiro loc. ver. COL. Non ver nada [por ser noite fecha]. volta non viamos camio nin carreiro e perdmonos. nun aire loc. adv. COL. Ao momento, en moi pouco tempo. Non tes por que te preocupar, iso facmolo ns nun aire. Nunca paz ti/el... teas/tea...! fr. [sase para maldicir a algun, para desexarlle mal]. Nunca ti morras, lapeiro do demo, nunca paz ti teas! Nunca sorte teas/tea...! fr. [sase para desexarlle mal a algun]. Nunca sorte teas por todo o mal que me fixeches! Nunca ti/el... morras/morra...! fr. [sase para maldicir a algun, para desexarlle mal]. Nunca ti morras, lapeiro do demo, defraudador, nunca paz ti teas! [Nota: o desexo de que non morra porque quedara penando]. o ollio do cu loc. sub. VUL. A persoa preferida, o favorito. O fillo pequeno o ollio do cu do seu pai. or cantar o galo e non saber onde loc. ver. COL. Non entender ben [unha cousa que se ou], interpretar mal [unha informacin]. Si, si, ti or oches cantar o galo mais non sabes onde. Isto s che a metade da misa. os camios para andar loc. pro. COL. Nada, cousa ningunha. [sase para ponderar a pobreza en construcins como ter os camios para andar ou quedar cos camios para andar]. Parece mentira, mais a pesar do que foi, hoxe ten os camios para andar. para recibir a Deus loc. adx. COL. 1 . Sen almorzar; sen comer alimento ningn. [sase con verbos como estar , deixar ou quedar]. Cando chegastes eu anda estaba para recibir a Deus. 2 . Sen entender nada; sen saber algn asunto. [sase con verbos como estar, deixar ou quedar ]. Cntame iso que

nese asunto quedei para recibir a Deus. # Dios pasar o sol pola la [a algun] loc. ver. COL. PEX. Perder [unha muller] a virxindade. Mralle para a cara, xa hai tempo que lle pasou o sol pola la. pau de vira tripas loc. sub. COL. Persoa moi delgada e, xeralmente, alta. Non sei que viu nese pau de vira tripas que a sa namorada. Se nin sequera simptica. pedir para as almas loc. ver. COL. PEX. [Aplcase a quen acepta as cousas sen cuestionalas, a quen se deixa enganar facilmente]. Ti es choucho ou pides para as almas? peor c camp grande (de Santa Marta) loc. adx. COL. PEX. (SXR) Moi indiscreto. [Dise da persoa que fala sen pensar o que di ou que non garda segredos, que o conta todo]. A ta ta peor c camp grande, abre a boca e sbeo todo o mundo. | Ai, Deus!, que lle contaras que esa peor c camp grande. # pior c campana grande de Santa Marta picar a cobra loc. ver. COL. Provocar, picar. Non piques a cobra que despois temos guerra e non hai quen vos ature. | Andaches a picar a cobra e agora non o queres aturar. poder recibir a Deus loc. ver. COL. 1 . Estar sen almorzar; estar sen comer alimento ningn. A esa hora poda recibir a Deus. 2. Non coecer algo de que se fala; non entender algo. -A filla da Severa est preada. Non che saba, conta, podo recibir a Deus. # Dios p r f r a loc. ver. COL. Ser adltero, enganar o cnxuxe ou compaeiro. Esa debe pr fra, mira como ela vai. Cando vai co home non sae as. pr os bois ao carro loc. ver. COL. Adormecer. Acbase de deitar e xa puxo os bois ao carro. (Que) Deus te/o... abeizoe! fr. [sase para desexar boa sorte ou para expresar gratitude a algun pola sa bondade ou por algo que fixo]. Deus te abeizoe, meu churrusqueirio! # Dios

299

Mara Dolores Barbeito Lorenzo

(Que) Deus te/o... cre para boa sorte! fr. [Dise (sobre todo aos rapaces) para desexar boa sorte]. Deus vos cre para boa sorte, rapaces! # Dios (Que) inda cegue! fr. COL. [sase para reforzar a veracidade dunha afirmacin]. Se non verdade que inda cegue. quedar deriva coma o aceite loc. ver. COL. Quedar ben con todos, non comprometerse. Sempre lle gusta quedar deriva coma o aceite. quedar para to loc. ver. COL. Ficar [un home] solteiro. Como escollas tanto vas quedar para to. quedar sen aire loc. ver. COL. Levar unha grande sorpresa ou susto. Estaba a fumar no cuarto e cando viu entrar a nai quedou sen aire. | Ao virar o tractor quedei sen aire. Pensei que estaba morto. quedar sen fala loc. ver. COL. Levar unha grande sorpresa, susto ou emocin. Ao velo al quedei sen fala, non contaba con el. quentar as orellas [a algun] loc. ver. COL. 1 . Bater [a algun], dar labazadas. Voulle quentar as orellas cando o vexa. 2. Reprender, criticar, importunar, molestar contando algo. Quentoume as orellas co asunto ese da eleccin, non lle volvo por al. quentar o lombo [a algun] loc. ver. COL. Bater [a algun], dar unha tunda [a algun]. A ese voulle quentar eu o lombo cando o agarre. quente da rabadilla loc. adx. VUL. PEX. [Dise da muller que anda atrs dos homes e non se d ao respecto]. Sempre foi quente da rabadilla, xa se lle coecen unha chea de noivos. saber o que esqueceu ao demo loc. ver. COL. Saber moito; ser moi astuto (xeralmente por ter moita experiencia). A ese non o apaan que ese sabe o que lle esqueceu ao demo. # escaceu Se te/o... levara o demo! fr. [sase para desexar mal a algun]. Se te levara o demo!...

sen dar puntada loc. adv. COL. Sen facer nada, sen traballar. Vive coma unha marquesa, sen dar puntada. tan pobre coma a roupa/camisa que leva posta / mis pobre c roupa/camisa que leva posta loc. adx. COL. Moi pobre. Arruinouse, agora tan pobre coma a camisa que leva posta. ter a barriga en van loc. ver. COL. Ter fame; estar sen comer. Trenos algo de comer que temos a barriga en van desde a maancia. ter a barriga encosida loc. ver. COL. [Dise de quen come moi pouco porque non pode comer mis]. Ese ten a barriga encosida, co que el come eu pasara unha fame de can. ter a burra no pau loc. ver. COL. Non saber que facer, estar indeciso. Quero ir feira, mais agora toche a burra no pau, se vn a mia filla queda de porta a fra. ter a cona quente loc. ver. VUL. PEX. Ser muller promiscua, que anda atrs dos homes. Anda con unha que ten fama de ter a cona quente e el non o sabe. ter a lingua pezoosa loc. ver. COL. PEX. Ser unha persoa que blasfema, di groseras ou cousas que feren. Non quero que fale con el, que ten a lingua pezoosa. # lengua ter catro pelos espichados subela loc. ver. COL. Ter moi pouco cabelo, ter o cabelo moi ralo. De tanto pr a permanente qudanlle catro pelos espichados subela. # sobela ter de ollo [algun/algo] loc. ver. COL. Sentir antipata por [algun/algo]. A xente do lugar tao de ollo polo maleducado que era. ter debaixo dun dente [algun] loc. ver. COL. Non soportar [algun], caer mal [a algun]. Dende que berraron tena debaixo dun dente. ter menos sentido ca unha cabra na pxara loc. ver. VUL. PEX. Ter moi pouco siso, ser irreflexivo. Falaron de ti o que quixeron e ti inda lles miras para a cara, tes menos sentido ca unha cabra na paxara.

300

Frases feitas do Concello das Neves

ter menos xeito ca un can a cagar loc. ver. VUL. Ter pouca habilidade [facendo algo]. Son uns godallos, teen eles menos xeito ca un can a cagar. ter o s para matar o tres loc. ver. COL. Ter resposta para todo, ter a ltima palabra. Non hai quen o cale, el sempre ten o s para matar o tres. ter o grelo loc. ver. COL. Ter [unha rapariga (ata aproximadamente os catorce anos)] aspecto ou comportamento de rapaz. Xa viches a filla do Aser, din que ten o grelo. ter o sangue pasmado loc. ver. COL. PEX. Ser de pouco nimo, de pouca iniciativa, ser excesivamente tranquilo, excesivamente pasivo ou calmoso. O fillo do Cibrn ten o sangue pasmado, olla que todo o que pasou e coma se non fose con el. # sangre parmado t e r rabo/cu de palla loc. ver. COL. Ter algn punto dbil ou aspecto censurable, ter motivo para sentirse aludido ou para ser criticado. Ese ten rabo de palla, non che estrae a sa reaccin. tirado aos sete cabalos loc. adx. COL. De moito nivel, de moito luxo. [sase con substantivos como casamento ]. Este si que foi un casamento tirado aos sete cabalos. Non faltou de nada, haba fartura de todo. tirarse de diante loc. ver. COL. EUF. Matarse, suicidarse. Est tan farto de todo que Deus queira que non se tire de diante. tirarse do mundo loc. ver. COL. EUF. Matarse, suicidarse. Est tan farto de todo que Deus queira que non se tire do mundo. Tcalle o carallo! fr. VUL. [Expresa admiracin ou sorpresa]. -E non foi el mesmo denunciar o pai? Tcalle o carallo! traballar para quecer loc. ver. COL. Traballar (ou esforzarse) inutilmente ou sen recibir en troco un beneficio. Non perdas o tempo niso, traballar para quecer.# cacer varrerse o mundo [a algun] loc. ver. COL. Desmaiarse, marearse. O ltimo que vin

antes de varrrseme o mundo foron moitas caras ao redor de min. ver a morte aos ollos loc. ver. Acharse nun grave perigo de morte. Cando era marieiro nunha ocasin viu a morte aos ollos e xa non quixo volver ao mar. verde coma as brotias / mis verde cs brotias loc. adx. COL. Moi verde, sen madurar [froitas]. Estes pexegos estn verdes coma as brotias, mellor deixalos madurecer un bocado. vidro do cheiro loc. sub. COL. PEX. (SXR) Muller moi delicada fisicamente, que non traballa ou non fai nada porque calquera cousa a pode ferir. [Xeralmente aplcase a persoas que saron da aldea e non axudan no traballo. S o din as mulleres doutras mulleres]. Non fai nadia, che un vidro do cheiro. vivir do aire loc. ver. COL. 1 . Alimentarse moi pouco. Precisa un soldo todos os meses para manter a familia. Ou pensas que viven do aire? 2. Vivir sen traballar. Ti pensas que vas vivir do aire toda a vida?. xuntar allos con cebolas loc. ver. COL. Confundir ou mesturar cousas ou feitos moi diferentes, que non teen nada en comn. Non xuntes allos con cebolas. Unha cousa non ten que ver coa outra. [Nota: ten que ver coa forma de plantalos, xa que non se deben plantar xuntos pois grelan].

301

Cadernos de Fraseoloxa Galega 7,2005,305-333

BIRIKH, Alexander K., MOKIENKO, Valerii M., STEPNOVA, Liudmila I. (1998): 12345678 69

3 8 653238 
36 3-323
 8
6543 8 (Dicionario de fraseoloxa rusa: libro de referencias histrico-etimolxicas). Universidade Estatal de San Petersburgo - Folio-Press, San Petersburgo, 704 pxs. O 12345678 69

3 8 653238 
36 3-323
 8
6543 8 (Dicionario de fraseoloxa rusa: libro de referencias histrico-etimolxicas) unha recompilacin de 2.000 fraseoloxismos rusos, para cada un dos cales se ofrecen datos da sa etimoloxa e historia acompaados por unhas exhaustivas referencias bibliogrficas, ademais do significado fraseolxico e, no seu caso, da nota estilstica. Segundo a definicin proposta polos autores, este dicionario unha mestura de ndice bibliogrfico e dicionario (5). A maiora das unidades descritas son fraseoloxismos en sentido estrito, tanto autctonos como internacionais, que presentan unha relativa estabilidade, reproducibilidade, significado ntegro e expresividade. Con todo, tamn se inclen algns proverbios, termos compostos estables, perfrases e palabras que serviron de base para a creacin de unidades fraseolxicas ou que sufriron algn proceso de fraseoloxizacin. Esta aproximacin ampla concepto de fraseoloxismo xustifcase polo carcter diacrnico do libro, que se basea en referencias de fontes que datan dos ltimos douscentos anos, tendo en conta o feito de que son precisamente as zonas limtrofes as que constiten o fondo de reserva para a creacin de novos fraseoloxismos (8). Para cada fraseoloxismo ctanse tdalas fontes nas que aparece dentro da totalidade das fontes investigadas: 1.000 ttulos, entre os que se encontran obras cientficas e de divulgacin. Trtase s de fontes bibliogrficas rusas, as estranxeiras anda non foron tratadas. A pesar disto, os autores fan unha advertencia en relacin co distinto grao de fiabilidade e seriedade das publicacins que son froito da investigacin cientfica, por unha parte, e das que son froito de reflexins sen fundamento nin mtodos slidos, notndose nas ltimas demasiada afeccin cara s feitos etnogrficos e a tendencia a relacionar unha ou outra expresin cun acontecemento ou personaxe histrica concretos (7).

305

Alexander Birikh, Valerii Mokienko e Liudmila Stepnova

En xeral, o obxectivo fundamental desta obra recoller practicamente tdalas versins dos ltimos 200 anos (12). evidente que detrs das acepcins resultantes est o traballo de agrupar diferentes interpretacins etimolxicas: tanto unindo as opinins coincidentes para elaborar unha descricin xeral e unificada da versin etimolxica correspondente, como separando e clasificando as opinins discordantes. Neste ltimo caso aprtanse todas elas nunha orde determinada. Cmpre sinalar que neste dicionario non se pretende facer ningunha anlise crtica desas hipteses, xa que esta tarefa, como se anuncia no prlogo, se deixa para o futuro Gran dicionario etimolxico da fraseoloxa rusa, que sera a seguinte etapa e a meta final do traballo investido polos autores neste proxecto e que requirir unha ampla anlise de paralelismos dialectais rusos e eslavos. Non obstante, a orde de presentacin das distintas versins etimolxicas si reflicte a valoracin relativa destas: normalmente, achgase como primeira a hiptese mis probable e aceptada polos especialistas; con todo, tamn pode achegarse como primeira a versin cronoloxicamente precedente (anda que non sexa a mis verosmil), sempre que esta se corrixa, se complemente, se modifique ou se desminta nas investigacins posteriores (12-13). Por exemplo, para o fraseoloxismo da lingua literaria 
85 /nes'ti axineiu/, que literalmente significa levar absurdo e que ten o significado fraseolxico de dicir cousas que carecen totalmente de sentido (34-35), a primeira versin que se aporta a do sculo XIX, que foi canonizada polo acadmico Ia. K.Grot e que relaciona a palabra rusa 5 /axineia/ absurdo, galimatas co topnimo grego A123456 789
4 6 xustificando as alteracins fonticas e explicando o significado actual a travs de 81234536789

 6 
66 4 969
6 946
464
6
6
46 deusa da sabedora A1232 (Atenea), no que os cientficos e poetas lan as sas obras, que pobo lle resultaban complicadas e pouco comprensibles (de a a palabra 5 /axineia/, prxima grega  ). parte da versin anterior ofrcense tres mis, todas diferentes, sendo a ltima a que se presenta como mis fiable. Xa no sculo XX, V.V.Vinogrdov leva a cabo unha crtica da explicacin de Grot. Apunta que as correlacins fonticas, morfolxico-comparativas e semnticas non estn suficientemente xustificadas e, a partir da anlise dun amplo material dialectal do ruso, formula unha hiptese sobre a orixe da palabra 5, relacionndoa con varios substantivos, verbos e adverbios, ausentes na fala literaria pero presentes na dialectal, algns deles co significado absurdo, bagatelas, en van. Canto orde de presentacin dos propios fraseoloxismos, esta alfabtica por palabras chave, dndoselle preferencia substantivo, seguido do adxectivo, adverbio, verbo, etc. As diferentes formas da palabra chave (se esta declinable ou conxugable) ordnanse alfabeticamente (sen constitur nova acepcin). Por outra parte, o libro non est dotado de ndice alfabtico xeral de fraseoloxismos que, nalgn caso, podera resultar de utilidade para o traballo de investigacin. Con respecto ndice temtico, suponse que este non entraba nos obxectivos do dicionario. 306

1234567869

3 8 653238
36 3-323
 8
6543 (Dicionario de fraseoloxa rusa:
libro de referencias histrico-etimolxicas)

O crculo de destinatarios deste dicionario bibliogrfico amplo: lingistas, folcloristas, etngrafos, escritores, profesores, estudantes e, en xeral, tdolos estudosos e/ou amantes das imaxes da lingua rusa. Evidentemente, este libro pode ter mltiples utilidades, entre elas, a de podermos responder pregunta dicmolo correctamente ou non?, mencionada tamn por V. Mokienko na pxina 5. Poderiamos considerar como exemplo o xiro !843"#$8%8654#8&4
8
'(, cuxo significado literal mis silencioso (-amente) c auga, mis baixo c herba [comportarse] e que, segundo o dicionario, tera os seguintes significados fraseolxicos: 1. Sobre unha persoa tmida, medorenta, modesta e obediente. 2. Reprobacin. Sobre unha persoa que se comporta pasando desapercibida, humillada. 3. Sobre unha conducta moi tmida, medorenta, modesta de algun. 4. Reprobacin. Sobre unha conducta finxida, modesta e autohumillante de algun (91-92). Nalgunha que outra ocasin, non moi a mido, pdese o-la variante alterada deste xiro %8 43"#$8 !8 654#8 mis baixo c auga, mis silencioso (-amente) c herba. Cal das das variantes sera a mis apropiada, a mis xustificada e a mis correcta? O dicionario ofrece das versins etimolxicas da procedencia deste xiro, que apoian, respectivamente, cada unha das variantes anteriores. De acordo cunha desas hipteses, o dito popular que consideramos inicialmente soaba como %8 43"#$8 !8 654#8 mis baixo c auga, mis silencioso (-amente) c herba, xa que na realidade non tan difcil facerse mis silencioso c auga e mis baixo c herba, pero case imposible facerse mis baixo c auga e mis silencioso c herba. Segundo a outra hiptese, o dito mis habitual, !8 43"#$8 %8 654#8 mis silencioso (-amente) c auga, mis baixo c herba, o orixinal. Isto xustifcase, por unha parte, mediante unha serie de fraseoloxismos existentes noutras linguas eslavas nos que a imaxe da auga silenciosa serve para transmiti-lo significado dunha persoa de carcter manso e, por outra parte, polo uso da imaxe da herba, que se observa na fala popular, onde a herba se presenta como algo que ten menor altura, por exemplo, na comparacin 5 8654 586"82
38como unha herbia perante o bosque. Polo tanto, en caso de dbida, cal das das variantes habera que utilizar? O lector tera a posibilidade de comparar mbalas das explicacins e chegar a unha conclusin, xa que vemos que os autores tampouco fan ningunha suxestin explcita respecto (o nico indicio podera se-lo feito de que, na segunda das explicacins, figuran as referencias bibliogrficas dalgunhas das obras de V. Mokienko), deixando esta tarefa, como xa mencionamos antes, para o futuro Gran dicionario etimolxico. Na fraseografa rusa existe un gran nmero de obras de carcter cientfico e divulgativo. As e todo, estas non sempre se basean nas primeiras senn, a mido, en versins que se afastan da ciencia pero que resultan mis amenas e atraentes. De a que o dicionario obxecto da presente recensin encha un baleiro importante na fraseografa da lingua rusa, pois pode considerarse como o primeiro banzo para axudar lector, nativo ou estranxeiro, a orientarse neste tipo de literatura fraseogrfica cientfica.

307

Alexander Birikh, Valerii Mokienko e Liudmila Stepnova

Ekaterina Guerbek
Centro de Linguas Modernas da Universidade de Santiago de Compostela

BOSQUE MUOZ, Ignacio (dir.) (2004): Redes (las palabras en su contexto). Diccionario combinatorio del espaol contemporneo. Madrid, Ediciones SM, 1.839 pxs. O dicionario Redes resulta se-la punta do iceberg dun extenso traballo que se iniciou hai trinta anos na mente do seu director, o catedrtico de lingua castel e membro da Real Academia Espaola Ignacio Bosque Muoz, remate xa da sa licenciatura, e dende entn foino presentando, na sa forma embrionaria, como dicionario de restricins lxicas en diferentes foros cientficos. Hoxe fxose realidade grazas esforzo colectivo de persoas e institucins, catro anos e medio despois de emprende-la tarefa un equipo de redactores da editorial SM e colaboradores da Universidad Complutense de Madrid. A obra que agora se nos presenta enche certamente un baleiro dentro da lexicografa e distnguese non s pola temtica senn tamn polo sistema innovador de organizacin das entradas. Xa dende o ttulo, entendemos que non se trata dun dicionario mis, que nos achega os significados das palabras estticas; contrario, defnese como o lugar onde acha-las palabras en movemento, en contacto unhas con outras. Na orixe deste inxente traballo est un material composto por 68 textos periodsticos espaois e hispanoamericanos (arxentinos, venezolanos, mexicanos e uruguaios), publicados durante os ltimos vinte anos en formato CD e pxinas electrnicas, dos que se extraeron preto de 250 millns de voces. A meirande parte do corpus recolle os usos mis sistemticos (que non rutineiros) da lingua, atopados en mltiples autores reporteiros, cronistas, ensastas, etc.-, sen exclur usos artsticos do idioma en escritores contemporneos, sobre todo na dcada 1993-2003. A pesar das diferenzas ben coecidas entre o casteln europeo e mailo americano, as combinacins retidas corresponden sistema mis amplo e actual do espaol moderno dentro do rexistro culto. O volume de voces que cobre esta obra pode resultar reducido comparado con outros dicionarios, pero a informacin que ofrece ten que ver cos principios tericos e prcticos que a rexen. De feito, este traballo non se debe situar dentro da lingstica de corpus, senn da lingstica con corpus, por empregar un material lingstico que se lle aplican consideracins tericas e que serve de fonte de datos filtrados pola introspeccin do investigador, todo o cal determina o seu contido e o seu continente. O nome, Redes, cmpre interpretalo literalmente, no sentido de conxunto de redes lxicas e conceptuais, por basearse toda a obra nas relacins semnticas das palabras. Anda as, vai acompaado por outros dous ttulos na cuberta. Por unha banda precdelle a denominacin Las palabras en su contexto e, por outra, sguelle a categora de 308

Redes (las palabras en su contexto). Diccionario combinatorio del espaol contemporneo

Diccionario combinatorio del espaol contemporneo. Con estas tres formas de designalo queda ben claro o afn de chama-la atencin do pblico sobre a novidade do produto intentar especificar en poucas palabras, e xa de entrada, o que o distingue do resto dos dicionarios. Esta mesma intencionalidade reflctese na introducin que antecede dicionario, estendida longo de 174 pxinas, na que se nos presentan, en catro partes ben diferenciadas, s veces de xeito redundante en beneficio dunha lectura non lineal, pero sobre todo para a defensa da estrutura lexicogrfica elixida, os criterios seguidos para a confeccin da obra, as pautas de uso do dicionario e os conceptos nos que se sustenta a sa organizacin. As ideas esenciais respecto concepcin terica e prctica desta obra aparecen nas seccins primeira e cuarta da introducin, asinadas polo mesmo director do proxecto. Tanto na presentacin, relatada nun ton prximo cheo de smiles e imaxes, como no texto final titulado Combinatoria y significacin. Algunas reflexiones, -profundo e prolixo estudo no que o autor se anticipa a tdalas cuestins crticas que se lle poden formular a unha obra desta categora-, tenta explicar, dun xeito dialogante, en qu se diferencia Redes do resto dos dicionarios. Sintetizando as das partes, diremos que Redes non un dicionario de definicins, de sinnimos, de modismos, de frases feitas, de expresins idiomticas ou de refrns. Tampouco un dicionario de ideas afns, ideolxico, de lugares comns verbais, de construcin e rxime, de valencias ou de colocacins. O que si un dicionario combinatorio que se fundamenta nas relacins semnticas que existen entre as palabras, especificando as restricins que se impoen unhas s outras e informando sobre os contextos nos que aparecen as voces e maila forma de combinrense. Anda que se poda ampliar e conectar coa informacin que vn dada nos outros dicionarios de tipo combinatorio, este cntrase mis ben na anlise da relacin que existe entre os usos fsicos e figurados das palabras. A natureza das restricins definida aqu vez como propiamente lingstica e natural, o que vn dicir que as combinacins das palabras son presentadas por unha banda como sistemticas, relacionadas co sistema da lingua, e por outra como obxectivas, recoecidas como tales polos falantes e documentadas en textos. Trtase de voces que se relacionan entre elas mediante vnculos semnticos, chegando a converterse en construcins lxicas frecuentes, incluso redundantes, debido presin do sistema lingstico ou mesmo rutina. As derivadas do sistema sern agrupacins necesarias, forzadas polo significado das mesmas palabras; as outras sern accidentais, dicir, favorecidas polo costume. Sera doado reducilas todas a feitos de uso mis que de norma, pero o autor non considera que a frecuencia de uso das restricins lxicas resulte ser necesariamente o produto das preferencias rutineiras que un colectivo comparte dun xeito sorprendente, senn que os comportamentos dalgunhas delas seguen a estar suxeitos sistema. Por iso defende o autor que a construcin da meirande parte destas combinacins responde a factores sistemticos e non soa inercia da repeticin. Con todo, recoece que outras si son derivadas de preferencias de natureza moi diversa. Anda as, o uso das construcins lxicas mdese en termos de frecuencia e de naturalidade, isto , en funcin do nmero de aparicins dunha expresin en textos ou de acordo con xuzos introspectivos, e segundo o coecemento que o falante ten da sa lingua. A pesar de que a frecuencia non sexa un criterio empregado en Redes para a 309

Ignacio Bosque Muoz

inclusin dunha combinacin de palabras, por ser un factor menos importante c relacin semntica restritiva das palabras entre elas, proporciona informacin deste tipo mediante marcas de frecuencia (++, +, etc.). As e todo, resulta imposible dar nin prever neste dicionario tdalas combinacins frecuentes da lingua e tampouco se pode dicir que as que non figuren non o sexan. Por este motivo insstese en lembrarnos que non se trata de ofrecer nesta obra unha visin normativa nin determinista senn descritiva da combinatoria lxica. Postos a comparalo con outras teoras gramaticais e dicionarios xa en uso, atopamos, no caso das correntes lingsticas, que a nocin de restricin lxica que se emprega aqu non cadra coa de seleccin categorial tida en conta pola gramtica de valencias, nin coa de restricin selectiva introducida pola gramtica xenerativa. Consiste tan s na seleccin semntica que o predicado impn s seus argumentos1 e, neste sentido, Redes tenta delimita-las restricins significativas non a travs do coecemento extralingstico senn da anlise da lingua. En contraste cos dicionarios, e primeiramente cos de uso xeral que proporcionan definicins, Redes non define as palabras. Anda as, ofrece informacin de tipo intensional e extensional2 sobre as voces que recolle: os trazos intensionais forman parte da natureza lxica do lema, mentres que os extensionais sonlle asignados polo falante nun proceso de implicacin implcita. Deste xeito achegmonos s propiedades lxicas das palabras a travs da sintaxe e dos contextos nos que se usan. En definitiva, neste dicionario, que se define de entrada como dicionario de base semntica ou de restricins lxicas, a cuestin non saber cantas acepcins ten determinada palabra senn en que contextos se usa no espaol contemporneo. Contrariamente s dicionarios de usos restritivos, Redes non emprega o concepto de contorno dun xeito convencional, xa que, en contra da lexicografa tradicional que o usa para indicar argumentos externos ou internos predicado, aqu basase nun uso estritamente gramatical. O caso do sentido fsico e figurado das palabras ilustra ben a continuidade que existe entre a intensin e a extensin dos conceptos, sen levarnos a pensar qu factores externos as constiten como voces distintas. Como nesta obra non se describen acepcins, senn usos, a separacin entre os fsicos e os figurados resulta moi feble; e isto, por outra banda, reforza a idea de que non existe correspondencia entre o nmero de voces e o nmero de significados, sobre todo dende o punto de vista do falante que os acaba integrando na sa cabeza. As, o dicionario non mis ca un instrumento para chegar a ese resultado, sen pretender explica-las causas dos procesos de metaforizacin que levaron s palabras a combinarse con unhas e non con outras. Anda que Redes coincide cos dicionarios de colocacins en presentar informacin combinatoria, opta por unha concepcin diferente dos mecanismos semnticos que a

Na lingstica transformacional o concepto de predicado correspndelle verbo e o de argumento sintagma nominal con funcin de suxeito ou de complemento do verbo. 2 En lexicoloxa, un dicionario proporciona informacin intensional con respecto a unha palabra cando a definicin dada describe as caractersticas dun concepto. Pola contra, a informacin extensional cando se refire conxunto de seres ou obxectos s que se lles aplican esas propiedades.

310

Redes (las palabras en su contexto). Diccionario combinatorio del espaol contemporneo

sustentan. Nos criterios de seleccin lxica das combinacins non prevalecen as nocins de frecuencia de coaparicin e de fixacin de unidades senn, mis ben, as relacins predicado-argumento e mailo concepto de clase lxica que as restrinxe. En todo caso, mentres que os dicionarios derivados da teora sentido-texto son dicionarios de bases, que nos informan do que se pode facer con cada palabra, Redes serao de colocativos, especificando a natureza aspectual ou nocional das restricins que os predicados impoen s seus argumentos. Malia que Redes ofrece un gran nmero de informacins gramaticais en formato lexicogrfico, non por iso deixa de ser un dicionario con ampla vocacin descritiva do lxico casteln. Certo que recolle as frecuentes polmicas que a gramtica coece, tales como o problema da composicionalidade nas locucins, nas comparacins prototpicas ou nas unidades idiomticas. Mesmo invita a revisar certos conceptos como o de redundancia, admisible na lingua literaria, pero tan estigmatizado na lingua comn dende a perspectiva tradicional, solicitando que pase a ser considerado unha forma de concordancia de trazos lxicos propios dos predicados que Redes analiza, a integrarse na gramtica de xeito natural. De feito, as combinacins de palabras non deixan de ser mis ou menos redundantes pola duplicacin de informacin que se desprende da seleccin semntica dos seus compoentes, o que converte a redundancia nunha forma de concordancia e, polo tanto, nun trazo distintivo da combinatoria lxica. A estrutura do dicionario fundamntase no tipo e na disposicin das entradas. Estas clasifcanse en das categoras: as entradas analticas ou longas e mailas entradas abreviadas ou curtas. As longas son as mis numerosas e importantes e constiten o ncleo en volta do cal se constre Redes. Os seus lemas corresponden a predicados de individuo ou eventos (p. ex. a bombo y platillo), que seleccionan obxectivamente os seus argumentos, polo que se definen tamn como elementos seleccionadores. Nestas entradas aplcase o concepto de categorizacin mltiple propor para un predicado unha serie de grupos de argumentos cos que se pode combinar, ordenados en clases chamadas lxicas pero que son, en realidade, clases semnticas. As entradas curtas permiten recupera-la informacin pola va dos argumentos, dicir, os elementos seleccionados (p. ex. no lema problema atpanse as voces coas que se combina habitualmente, isto : afrontar, plantear, resolver) ou ben polos conceptos. As entradas abreviadas representan, pois, os ndices das informacins contidas nas entradas analticas. En calquera caso, a ordenacin de todas elas alfabtica, aparecendo mesturadas, en lugar de separalas por tipos. O seu nmero total vn condicionado polas restricins que as acompaen, pero tamn por resultar difcil precisa-los lmites existentes entre as restricins lxicas ou conceptuais s que obedecen as propiedades discursivas. A desigual comprensin dos factores que determinan a combinatoria lxica e a cuestionable delimitacin do nmero de clases lxicas das entradas poderan, sen dbida, dar lugar a modificacins nunha futura edicin desta obra, ou ben a melloras en investigacins ulteriores, como recoece o seu director. Con respecto informacin proporcionada nas entradas analticas, esta vnnos dada por dous tipos de paradigmas: un coa informacin intensional do lema, de base semntica, especificada nas clases lxicas do mesmo; e outro coa sa informacin extensional, de 311

Ignacio Bosque Muoz

base pragmtica ou discursiva, ilustrada nas listas exemplificativas numeradas. A primeira de natureza designativa, presente nos exemplos do paradigma proporcionados na entradia en relacin coas definicins mis concretas do lema; a segunda denotativa, ligada a voces mis abstractas que aparecen no resto da entrada, na lista de exemplos, sobre todo nos usos figurados. En mbolos dous casos trtase de paradigmas propiamente lingsticos, cos que se constre a combinatoria lxica, sen poder abstraerse de ningn deles. As numerosas formas de acceder informacin veen facilitadas polo deseo das entradas. Dentro das entradas analticas, diferentes tipos de letras axudan a orienta-la consulta: a letra negria para a entrada ou lema, a cursiva para a categora gramatical, a letra redonda para a entradia, a versaleta para as clases lxicas clasificadas con letras maisculas e a redonda negria para os conceptos ordenados dentro de cada clase con nmeros e seguidos de marcas de frecuencia (++ = combinacin sumamente frecuente; + = combinacin bastante frecuente; - = combinacin pouco frecuente; sen marca = combinacin testemuada polo falante nativo). Cada concepto vn ilustrado con exemplos, a maiora documentados, con citas extradas do corpus periodstico e seguidas das sas fontes. Non obstante, algns deles foron engadidos polos mesmos redactores, anda que confirmados como naturais polos castelanfalantes consultados. Pola sa banda, as entradas abreviadas son o resultado de inverte-las entradas analticas, xa que a informacin ofrecida provn da proporcionada por aquelas, segundo o criterio de referencia cruzada s voces. A palabra que serve de lema seleccionada de entre as que compoen tdalas expresins frecuentes que a conteen, unhas veces presentes nos lemas das entradas analticas, sinaladas con nmeros cando o caso, outras veces nas entradias, outras mis engadidas polo redactores. A diferenza entre as entradas curtas e as longas estriba no feito de que aquelas non proporcionan textos que ilustren o uso das voces. A organizacin interna destas entradas segue o criterio formal de agrupa-las combinacins por categoras gramaticais e o criterio semntico, cando o lema admite varias acepcins, de distinguilas cunha marca lxica en cursiva e entre parnteses. Un segundo tipo de entradas abreviadas consiste nas voces que introducen conceptos, diferencindose das anteriores polo uso da letra versaleta, fronte letra redonda negria usada nas primeiras. Neste caso as palabras que se refiren concepto da entrada van seguidas dunha letra en superndice que as reenva s entradas analticas das que proceden, en particular dunha clase lxica. Neste segundo tipo estn includas as entradas de ndice conceptual, presentadas coa letra versaleta cursiva, creadas para organiza-lo propio lemario. Nos dous casos as palabras que aluden s conceptos estn organizadas por categoras gramaticais. Un grupo de expresins, pertencente conxunto das entradas curtas, presenta un formato particular, o de series abreviadas, dando cabida tanto a conxuntos de palabras que se usan en contextos reducidos como a aqueles difciles de explicar semntica ou pragmaticamente. En tdolos tipos de entradas, tanto analticas como abreviadas, cada voz remata coa posibilidade de reenvia-lo usuario a outros lemas para que poida compara-la informacin. Inclese tamn, cando procede, informacin relativa s usos estilsticos das palabras, coa finalidade de non impoer unha fronteira entre a lingua chamada rutineira e 312

Redes (las palabras en su contexto). Diccionario combinatorio del espaol contemporneo

a lingua artstica, pois os escritores tamn usan as combinacins lxicas da lingua que todos falamos. De feito, a anlise das expectativas dos posibles usuarios desta obra resulta esencial hora de considera-la sa importancia. Os principais destinatarios deste dicionario son tanto os falantes nativos como os estudantes estranxeiros e tamn os diferentes tipos de profesionais interesados no manexo da combinatoria lxica, cada cal con obxectivos ben distintos no momento de usalo. Se o falante nativo considerado o referente do valor natural das combinacins lxicas, pola sa competencia na lingua para recoecelas como tales e atopa-los contextos apropiados para cada unha delas, o estudante estranxeiro constite a proba definitiva da necesidade de achegarlle o xeito de aprender e comprende-los usos extensivos das palabras, xa que a sa preocupacin non acceder seu significado, senn xeito de empregalas, prevendo adecuadamente a combinacin nas que van aparecer e mailos contextos nos que se van usar. Definido, polo tanto, como un dicionario con funcin didctica, a sa misin consiste sobre todo en facilita-lo coecemento idiomtico da lingua dende o enfoque da codificacin, dicir, dende o que non se pode deducir a priori cando se quere saber que palabras van con cales. Preocpase de abordar dun modo pedagxico, descritivo e informativo a forma que teen as palabras de combinarse con naturalidade. As, a frmula que mis abunda nas entradas Se combina con coa intencin de axudar a comprender que a expresin aparece nos textos combinada cos elementos sinalados, pero ademais co intento de conseguir que tanto o nativo como o estranxeiro a recoeza como natural, o primeiro cando a atope no dicionario, o segundo cando a atope fra del. fin, na procura de acharlle sa obra un lugar non disputado por gramticos, lexicgrafos e fraselogos, o director da mesma non deixa de lembra-las reaccins de uns e outros fronte proxecto no seu inicio, cada un encontrndoo relativamente alleo s seus intereses. consciente de que agora, diante do produto acabado, este dicionario se podera definir en funcin da especialidade de cadaqun, como dicionario de contornos, de colocacins, de informacins clasemticas, de restricins selectivas ou de lugares comns verbais. No entanto, co respecto que lle merecen as posturas de tdolos especialistas e coa humildade que o caracteriza a el como investigador, presenta este traballo como unha ponte entre a gramtica e o lxico, un espazo de concordia para todos, facendo realidade o prometido na presentacin da obra: unha viaxe improvisada durante o tempo que un poida dedicar a segui-los fos da madeixa. M Isabel Gonzlez Rey
Universidade de Santiago de Compostela

313

Salvador Castro Otero e outros; Manuel Rodrguez Troncoso; Xos Couceiro

CASTRO OTERO, Salvador, DURN PAREDES, Luca, GONZLEZ BARREIRO, Xos Manuel, HARGUINDEY BANET, Henrique, MARTNEZ GARCA, Xos e ROCAMONDE GMEZ, Ramn (2005): Unha mar de palabras. Contribucin ao lxico do Morrazo. Xunta de Galicia, Museo Mass, s.l., 91 pxs. RODRGUEZ TRONCOSO, Manuel (2005): Historia dunha aldea galega. Coas mans encol do lume. Guntn da Caniza. Memorias. Ir Indo, Vigo, 467 pxs. Prl. de Ramn Villares. COUCEIRO, Xos (2005): Expresins populares da nosa comarca en Cotaredo. Revista Cultural e turstica do Concello de Forcarei VIII,2005,17-47. Na fraseoloxa, igual que na actividade econmica, hai un sector primario no que traballan persoas que case nunca figuran nas revistas cientficas pero que cultivan, recollen e meten no celeiro as unidades fraseolxicas coas que despois os cientficos do sector secundario elaboran dicionarios ou requintadas elucubracins cientficas. Cada unha destas achegas, en por ela, pode ser minscula pero sen elas, sen ese traballo preciosista e case annimo sera imposible construr grandes crpora fraseolxicos. Por esa razn quero dar noticia nas pxinas de Cadernos de Fraseoloxa Galega de tres traballos que viron a luz neste ano 2005 e que, anda sen seren estritamente fraseolxicos e sendo moi diferentes na sa estrutura, ofrecen datos que son indispensables para a construcin do corpus fraseolxico galego. Exemplifican ben os tres tipos de material que adoita poer en circulacin o sector primario da fraseoloxa. 1. Anda que o ttulo do primeiro parece centrarse no lxico, dedica case a metade do seu espazo a anotar locucins, frmulas e refrns que os autores consideran especficas do Morrazo, esa dinmica pennsula entre a ra de Pontevedra e a de Vigo. Na primeira parte lxica anotan palabras que comprobaron que non aparecen nas importantes bases lexicogrficas galegas que hoxe hai na Rede. Na segunda, baixo o ttulo de Frases feitas recollen locucins e frmulas; e na terceira, mis breve, recollen 18 refrns. A todo isto haille que engadir outras 42 que aparecen na parte lxica clasificadas como locucins substantivas (angua do lao, boca de salabarda/o, boi do inzo, caldo de tatns, chica pataco, da de cabo, man do demo, man furada, mariquia do crego, pai-fillo-nai, paxario de deus, paxero mono, p de lapou, peixe sen regla, rabo de rincha, rato da rambla, rato en couro, tempo do pozo, tombo dun piollo, vara da fasqua), como adxectivas (burro vello, de cana e media, morra a fame, remo torto), como verbal (andar ao chandique), como adverbiais ( carriola, corsada, a montefeixe, a ocos, a pache, rastela, a remos, riquiola, a todo filispn, ao corso, ao xusto, aos bolens, de caln, de clocl, de langueta), como preprosicionais (ao freu de, apor de), como conxuntiva (adeguro que) e mesmo catro expresins interxectivas (Carapa!, Mimadria!, Mim!, A dicilo3).

Esta precisara un contexto que acalarase o seu uso.

314

Unha mar de palabras. Contribucin ao lxico do Morrazo; Historia dunha aldea galega. Coas mans encol do lume. Guntn da Caniza. Memorias; Expresins populares da nosa comarca

Canto mis material fraseolxico recollemos, mis teo a sensacin de que queda por recoller e agoname a certeza de que a xigantesca transformacin dos galegos de sociedade rural ou marieira (pero artesanal e relixiosa) en sociedade urbana (pero industrial e laica) est desmotivando moito caudal fraseolxico e por esa va tende a retirarse da circulacin oral. Poerei un exemplo. Neste primeiro libro que comento recllese a denominacin virgopotes para designar unha muller pouco disposta ou ineficaz e tal cousa resultar arbitraria ou mesmo enigmtica para cantos non tean xa a experiencia de reza-lo rosario e coas ladaas en latn. As ladaas que se rezan co rosario, as chamadas 'ladaas lauretanas', compense dunha serie de eptetos eloxiosos s que segue, como resposta popular, unha invocacin da axuda divina. Primeiramente hai 9 invocacins a Deus e seguen 51 invocacins a Mara para que interceda por ns ante Deus. Un grupo delas trtana de virxe (Virgo prudentissima 'virxe prudentsima'; Virgo veneranda 'virxe merecedora de veneracin'; Virgo praedicanda 'virxe merecedora de loa'; Virgo potens 'virxe poderosa'; Virgo clemens 'virxe clemente'; Virgo fidelis 'virxe fiel'); unha delas, a vixsima do total, Virgo potens. patente, polo tanto, a intencin irnica do substantivo virgopotes para designar precisamente unha muller pouco disposta ou ineficaz. A motivacin xustifica a irona, a irona xustifica o uso e o uso connotado mantn viva a locucin. Poerei outro caso. Temos diferentes metforas populares para describi-la causa dos tronos. Cando trona, dise que hai voda no ceo, que andan amontoando as mesas da voda, que estn arrombando as mesas (no ceo), que Deus que est tirando coas mesas, que anda o outro cos zocos, que anda san Pedro cos zocos novos. Ben, pois agora, por este libro, sabemos que no Morrazo tamn se di que andan os carpinteiros a preparar as pipas. E son claras creacins marieiras Chalanas no / ao mar! (expresin que reflicte o feito de meter pan na pota para sopear), ser coma a carioca que leva o rabo na boca (ser [un feito] repetitivo e sen fin). Un cento destas xemas de creatividade popular xa amortizan unha publicacin. Pero a creatividade popular fonte que nunca estia. Ter o Cross na cabeza (ser un iluso) explcano os colectores dicindo que o Cross foi un navo que naufragou a primeiros do sculo XX e do que a xente [do Morrazo?] recolleu unha grande cantidade de mercadoras. En facer a bandeira espaola (dar [a algun] un golpe no nariz que llo faga sangrar) est clara a motivacin: a bandeira espaola ten das bandas laterais vermellas, coma en quen sangra. Acabouse a barca de ouro [emprgase cando remata a boa racha, cando pasa a oportunidade de algo] e que seguramente alude cancin castel La barca de oro, de Abundio Martnez que en Galicia chegou a ser frecuente en moitas sobremesas dos anos sesenta e que empezaba as: Yo ya me voy4. Pero hai mis. Por moito que un colector repase un territorio procurando lxico ou fraseoloxa, sempre bate con cousas novas e darei tamn un exemplo. Levamos xa ben anos un veterinario e mais eu recollendo todo canto tea que ver co gando vacn,
4

Yo ya me voy al puerto donde se halla / La Barca de Oro que debe conducirme / Yo ya me voy; solo vengo a despedirme, / Adis, mujer, Adis, para siempre Adis / No volvern tus ojos a mirarme, / Ni tus odos escucharan mi canto / Voy a aumentar los mares con mi llanto, / Adis, mujer, Adis, para siempre Adis.

315

Salvador Castro Otero e outros; Manuel Rodrguez Troncoso; Xos Couceiro

arrecadamos unha importante cantidade de material, temos ben representados os concellos do Morrazo e nunca deramos coa locucin dar as claridades (parir [os animais]). Vela o mrito deste e outros libros semellantes. ben que os autores sigan traballando neste asunto e que preparen unha segunda edicin que, sen necesidade de meter mis material, explique a motivacin da fraseoloxa mesmo para os que non somos do Morrazo. E tamn aqu poerei exemplos. Os que saben que Moaa estrema con Cangas, dicir, que non hai espazo ningn entre eses dous concellos, comprenden que ter algo entre Cangas e Moaa signifique non ter nada (do que se fala) pero, como iso non transparente para tdolos galegos, a locucin non pode chegar a ser de uso comn en toda Galicia. O mesmo acontece con facer barroi con Cartagena (ser o mellor con diferenza, triunfar claramente), porque non sabemos o que barroi; ou con andar a toque de beta (andar moi lixeiro, moi apurado), xa que non sabemos se se refire beta que define Carr (aparejo de pesca. Se usaba generalmente golpeando las aguas para hacer huir a la sardina. La red se compona de tres a cinco piezas de 50 a 60 brazas cada una) ou beta que define Rivas Quintas (impedimento, traba debajo de la lengua, que impide a uno hablar bien y hace que sea zarabeto (Fondo de Vila). Beta significa lo mismo en Lomba (Len). En Bueu, la frase: Tes unha beta, tes unha cerilla... significa: "Tienes un miedo que te cagas" (porque el que tiene miedo frecuentemente titubea al hablar: be, be... ta, ta... De ah salieron voces imitativas como tatexo, zarabeto, etc. Creo que tambin beta)5. Eu poera tamn atencin feito de que, no Morrazo coma noutras partes, a creatividade popular desenvolve unha parcela pouco estudada da lingua galega (e das romnicas en xeral), que a aglutinacin ou capacidade de crear substantivos compostos e os colectores ofrecen algns casos coma anicagatos (persoa de dbil carcter) bechosenc (vagalume), bichicoma ([persoa] que vive dos demais, parasita), boaf (home de pouco carcter, que se deixa dominar facilmente), botafora (festa celebrada ao rematar unha tarefa ou para despedirse de algun), cagamistos (persoa medoenta, covarde), cichagrilos (persoa que anda captura de grilos), comenarrias (persoa que lle caen os mocos), comeas (persoa avara), currovello (persoa que leva un disfrace de Entroido feito con farrapos ou roupa vella, mascalleiro; var. curruvello).

2. O segundo libro, do que autor o mdico Manuel Rodrguez Troncoso, tampouco na sa intencin directamente fraseolxico. A lectura do mesmo lmbrame que Homero, ou quen fose o autor da Ilada e da Odisea, consciente de que o mundo heroico quedaba definitivamente substitudo por outro con diferentes valores, crenzas e ideais, compuxo eses dous grandiosos poemas para fixar na memoria colectiva aquilo que desapareca. Ben pois o Dr. Rodrguez Troncoso, dende a sa perspectiva de home prximo s oitenta anos, realiza sa maneira un intento homrico de rescatar do esquecemento un mundo que se nos vai con todo o seu caudal de ideais, de temores, de tcnica e coa lingua que
5

Algunhas motivacins seran tamn boas no lxico. Supoo que a palabra tavario (da despois dunha festa) debe proceder, sendo s.m., dun anterior oitavario, que son os oito das (oitava) que na liturxia catlica seguen algunhas festas importantes e, se cadra, esta explicacin faraa mis transparente.

316

Unha mar de palabras. Contribucin ao lxico do Morrazo; Historia dunha aldea galega. Coas mans encol do lume. Guntn da Caniza. Memorias; Expresins populares da nosa comarca

vehicula todo iso. Como di R. Villares no prlogo, un esconxuro contra o esquecemento a que parece estar condenada a vida das aldeas. A aldea Guntn, no concello da Caiza, que el, coma os vellos, chama Caniza. A estrutura do libro repasa a xeografa e maila historia local, a flora e fauna, a vida familiar e social, a economa, o comercio, as idades da vida, a sade e as doenzas, as festas, a cultura, educacin e crenzas, a lingua, a relixin. A sa descricin pon en cada caso as palabras precisas, os tecnicismos dese mundo e polo medio tamn a fraseoloxa. Para o que aqu interesa, anoto 704 entradas de colocacins, locucins, frmulas s que hai que sumar 21 refrns. Como dixen, tampouco estamos neste caso ante un traballo estritamente fraseogrfico pero estamos ante a definicin ou simple contextualizacin de sete centos de unidades fraseolxicas. Non a sa unha escolma acadmica, nin se preocupa de marca-la categora gramatical pero achega unha importante riqueza fraseolxica caudal comn. Coma noutras obras deste mesmo tipo, que en Galicia aparecen de Pascuas en Ramos, o foco de atencin a aldea, co seu entorno fsico, humano e espiritual: en definitiva, o home e a sa obra. Probablemente sen coece-lo mtodo Palabras e cousas, os seus autores practican algo moi semellante para que despois os especialistas poidan aproveitalas informacins centrndose nun ou noutro sector da informacin. Traendo noticia deste libro a esta revista quero chama-la atencin dos interesados na fraseoloxa por este tipo de obras imprescindibles. Anda no caso de que non trouxeren unha locucin nunca antes anotada por ningun, teen valor o mesmo: non son dos que pensan que unha unidade xa recollida nun lugar de Galicia non interese anotala tamn como viva noutro lugar, xa que unicamente eses datos nos permiten aproximarnos extensin xeogrfica do uso dunha determinada unidade. O captulo estritamente fraseolxico deste segundo libro est nas pxinas 293-302 pero a contense s unhas 200 entradas: a mor parte delas estn inseridas na exposicin ou nos textos orais dispersos polo libro adiante e o contexto o que permite que o propio lector constra a definicin. As, nunha pxina collida chou, a 17, vexo tres unidades dentro do seu contexto: un nadia de + (subst)6, andar coa morte lombo7, e a frmula Son cousas!8. E, como natural, neste libro, coma en moitos deste tipo, aparece unha importante cantidade de substantivos compostos, terminoloxa moi especfica para as cousas do mundo rural. Este tipo de fraseoloxa humanista est moi atenta s crenzas que subxacen. As na p. 294 defnese "cmeo o demo" como sofre moralmente e dse un exemplo (enganouse e

Comase pan de millo (a 'bica' feita con faria de manzo soamente e un nadia de sal, sen fermentar, e o 'pan' elaborado con faria de millo e pouca de centeo, con fermento ou 'levadura'. 7 Lmbrome dos vellios mis vellos de Guntn [...] do to Bautista (esposo da ta Ramona) cando xa andaba coa morte lombo, pois a sa palidez era impresionante observada por un neno pequeno. 8 Seguramente por iso, os da mia xeracin, tivemos poucas caries dentais na nenez e na mocidade. Son cousas...! Malia da falta de caramelos e xoguetes de tendas, os rapaces eramos fondamente felices. Posiblemente sexa implicitacin da frmula Sonche cousas do demo! que el mesmo usa noutro contexto na p. 291 (-Si, meu amigo, pdocho eu xurar se non o cres, Deus me perdoe! -Ai, mi madria, sonche cousas do demo!).

317

Salvador Castro Otero e outros; Manuel Rodrguez Troncoso; Xos Couceiro

agora cmeo o demo) e na 166 sase te-la fada do demo9. En calquera parte salta unha variante que s a se detecta: entre lume e fusco (entre fusco e lusco, noitia) que nos aproxima a variantes recollidas noutros lugares de Galicia como entre lumes / entre lumes de da e nuite / entre lumes e fumes pero que distinta delas. Son curiosas algunhas definicins que de repente nos fan reparar en algo que nunca pensaramos, como e tal e que sei eu (etc., etc.); pois si (dise s veces cando non hai ren que dicir, para encher un espazo baldeiro na conversa. Tamn se usa para expresar conformidade cunha idea); morra o conto! (xa abonda falar diso, cambiemos de tema); non nos d a camisa pr lavadela (son maiores as perdas cs ganancias). Esta despreocupacin polas formas fraseogrficas convive neste libro cun galego vivo moi rico e autntico, coma cando aparecen locucins convertidas en elementos doutras locucins: non ser disque nin seica10. Este libro vai no ronsel de Terra de Melide (do Seminario de Estudos Galegos, 1933) ou Santa Marta de Moreiras. Monografa dunha parroquia ourensn: 1925-1935 (de Xos Ramn e Fernndez Oxea Ben-Cho-Sey, 1968) ou, mis recentemente, Terra das Frieiras (de Rivas Quintas e Rodrguez Cruz, 2002), imprescindibles para un fraselogo galego.

3. O terceiro traballo do que quero dar noticia o de Xos Couceiro, que ofrece uns 200 fraseoloxismos de Forcarei e trioo aqu por ser un bo exemplo da diferenza entre a definicin que dunha mesma frase ou locucin daran un lexicgrafo e un paisano. O lexicgrafo, habitualmente urbano, preocpase de ofrecer co menor nmero posible de palabras a exacta equivalencia entre definido e definicin, de marcar ben o entorno e a categora gramatical pero descoidando, por marxinal ou por descoecela, a motivacin do que se define. O paisano, en cambio, menos avaro das sas palabras, adoita empezar pola motivacin, pola realidade da que naceu a frase e que lle serve de metfora. Deste xeito, coecida a motivacin, o significado constrese de seu e calquera est mesmo en condicins de adivia-los posibles significados secundarios. O lexicgrafo dono da abstraccin; o paisano, da realidade. O primeiro sinttico; o segundo, analtico. Calquera que tea experiencia de preguntarlles s labregos ou marieiros por unha frase sabe que moitas veces as definicins veen tan enriquecidas de informacin que dunha resposta obtn varios fraseoloxismos novos. Xos Couceiro un destes paisanos de definicins un pouco anrquicas pero ricas. Citarei s algns exemplos que nos ofrecen os diferentes tipos de motivacins ou diferentes aspectos da realidade que dan vida s expresins fraseolxicas e que as explican, porque remiten a supersticins (eu non nacn debaixo dun cesto), a tarefas do mundo rural (alzar cando vai vento), "vida social" (coser ou moer para fra), que implican unha animalizacin e unha referencia ao gando (levantrselle a crista ou matar
9

A min, se non fose porque nos amolan, toupara coa risa agora mesmo. -Eu touparaos a eles, Deus me perdoe... -Estmosche aviados...Seica temos a fada do demo. Se nos multan 'non nos d a camisa para a lavadela. 10 Os 'penusitos' da vila denuncironos Alcalde porque lles molestan os chos que fan os carros de toxo pasaren. Din que os abouxan e lles 'perturban su bienestar habitual'. -Non digas! -Digo, digo. verdade. Non penses que 'disque nin seica' (166).

318

Unha mar de palabras. Contribucin ao lxico do Morrazo; Historia dunha aldea galega. Coas mans encol do lume. Guntn da Caniza. Memorias; Expresins populares da nosa comarca

a sapa) ou ben outras que calquera, rural ou urbano, pode comprender (non pousar unha mosca). Eu non nacn debaixo dun cesto como dicir eu anda non son tan pouca cousa, non me fagas de menos, son tan capaz coma calquera. Dentro da tradicin galega, o cesto ten o seu valor esotrico, s veces de maneiras moi encontradas. Por ex.: a maneira de cambiarlle o sono a unha criatura era metela debaixo dun cesto, e facerlle pasar a unha ovella por riba del; mentres que se un rapaz pequeno san se agocha debaixo dun cesto pode arriquitarse, e non medrar de xeito, nin fsica nin mentalmente. Polo tanto, en sentido figurado, nace debaixo dun cesto o que non apolia na vida como debido, de a a orixe da frase (37,94). Alzar cando vai vento. Anda que alzar basicamente elevar entre os labregos, est tamn lexicalizado como limpa-lo gran despois da malla, para quitarlle o puvn. Hoxe faise con modernas mquinas axeitadas, antes, levantbanse cantidades pequenas de gran nun gabido ou nun cribo alto que desen os brazos, e deixbase caer pouco a pouco para que os rodopos do vento levasen os lixos, quedando as arranxado para gardar nas arcas sin apodrentarse. Polo tanto, o vento necesario para alzar. Entn, alzar cando hai vento , nin mis nin menos que aproveita-las circunstancias axeitadas cando estas se presentan, para face-las cousas (de maneira sa, non con azoroo). Insern aqu esta frase porque, malia a que pertence quizaves mis mundo da paremioloxa, pdese dicir que tn moitos azos de retrouso, e unha das mis utilizadas polos nosos paisns (30,64). Coser (ou moer) para fra. Costureiras, que noutrora andaban a coser e pranchar algo semellante s fiandeiras e outros oficios polas casas, cobrando un xornal (xeralmente a mantido)*, criaron unha certa fama de alcaiotas e namorisqueiras, pois, andar dunha casa para outra, levaban e traan toda caste de conchabas amorosas. Semellante fama lles tocou s muieiros de maqua, que reciban a homes e mulleres, mozos e mozas, nos seus muos. Quiz por eso mbolos oficios acadaron o simbolismo co que os caracteriza esta frase. Co tempo, tal feito de exercer foi desaparecendo, pois comezaron a construrse muos de xorne particular de herdeiros, e mesmo privados. As mulleres, despois dunhas certas melloras agrarias, deron en arranxar cada unha a costura da sa casa, e as costureiras de oficio en traballar nas propias. Adoutados, como xa dixen, como smbolos de cars seudoertico, estes mesteres devingueron en casaeiros. por iso que se di que cando algun cose ou moe para fra, que mantn relacins extramatrimoniais. O de coser adoita aplicrselles s mullers, mentres que o de moer, s homes (25,36). Levantrselle a crista. [...]. O feito de que a xente nova comece a ter cousas de adulto, comprase aqu co polo de galia, que cando se empeza a facer capn, arrexa o pescozo, e pnselle a crista crecha e mais moi vermella, e vrase agresivo e atricado (26,39). Mata-la sapa. Son as sapas uns sarabullos que lle saen s vacas na boca, e dise que por culpa de que se degoran por unha comida que estn a ver e non poden acadar. Por iso, cando falamos de persoas, mata-la sapa vn ser mata-lo antollo; comer, beber ou mesmo facer algo que decote non doado, por economa, sade, etc. (46,155). Non pousar unha mosca (en algun ou en algo). Sabemos que moi propio de moscas o de iren pousarse en cousa emporcada ou fedorenta. Se hai algo que non pousa unha 319

Salvador Castro Otero e outros; Manuel Rodrguez Troncoso; Xos Couceiro

mosca naquelo que est limpo, mesmo en demasa. Normalmente dise de maneira esaxerada por quen se limpa de xeito conxomineiro. Vela o retrouso do dito (27,42). Estamos, como se ve, ante unha maneira de definir tan pouco acadmica como rica e paisana. mesmo as como responden s nosas preguntas os aldens ou marieiros. Poucas cousas eu corrixira. Se cadra, que parece relacionar non ir no carro (de algun) misa (38,100) co Roco andaluz, cando esa locucin est documentada xa de vello en Betanzos; ou cando omite que, cando falamos de ter unha leira en Toledo, estamos falando de que algun est ou acta coma un tolo (39,120). O que si corrixira (anda que isto, se cadra, non responsabilidade do autor) a enorme cantidade de erratas: a correccin de erratas esixible en calquera lingua e a ausencia dela afea unha publicacin realizada, para mis, en papel caro. Os tres libros, cada un seu xeito, fannos ver que a recolleita de material fraseolxico un traballo indispensable e inacabable, porque queda moito galego por recoller, porque hai perigo visible de perda (radio e TV impoen hoxe na intimidade familiar cdigos distintos dos que deron nacemento e vida lingua galega), e porque o corpus dunha lingua viva est sempre fervendo. A recolleita fraseolxica segue sendo necesaria e moito se andara na identificacin da mocidade coa lingua galega se tdolos profesores de galego desconxestionasen a preocupacin pola abstraccin gramatical e estimulasen mis a expresin e, para mellorala, centrasen a atencin dos alumnos no tesouro de palabras e fraseoloxa que teen na casa, mesmo provocando neles o uso en situacin (que dira teu av nesta situacin?). Moito iamos gaar todos, se, despois, debidamente comentado e ordenado, publicasen ese material para proveito universal de xeito que os alumnos visen os seus nomes en letras de molde. Con iso cadran, ou parcemo a min, os autores destes libros e merecen parabn. Recollendo unidades fraseolxicas imos descubrindo a orixinalidade e tamn a familia da nosa lingua. Todo pode axudar a valorar e amar este tesouro de comunicacin que nos identifica. Beizn para os autores dos tres libros. Xess Ferro Ruibal
Centro Ramn Pieiro para a Investigacin en Humanidades

IESTA MENA, Eva Mara e PAMIES BERTRN, Antonio (2002): Fraseologa y metfora: aspectos tipolgicos y cognitivos. Granada Lingvistica, Granada, 288 pxs. Dentro do labor investigador de Eva Mara Iesta e Antonio Pamies, Fraseologa y metfora: aspectos tipolgicos y cognitivos supn en boa medida o compendio dos 320

Fraseologa y metfora: aspectos tipolgicos y cognitivos

traballos anteriores publicados por estes dous autores relacionados co estudo da fraseoloxa dende a perspectiva da lingstica cognitiva. As investigacins aqu presentadas enmrcanse dentro do programa I+D Estudio lxico-tipolgico y descriptivocomparativo de los mecanismos universales de lexicognesis. A obra est estruturada fundamentalmente en tres partes: unha exposicin tericoespeculativa, unha aplicacin prctica e un apartado de conclusins. O estudo terico inciase coa presentacin da evolucin histrica da fraseoloxa dende as primeiras recompilacins coecidas da Idade Media ata os actuais traballos tericos cos que esta vai adquirindo o carcter de disciplina cientfica. Contina no captulo 2 cunha revisin das propiedades fraseolxicas que, en opinin dos autores, resultan mis polmicas, como son a idiomaticidade, a fixacin e a non composicionalidade, e a reinterpretacin semntica ou metaforizacin. A principal achega deste captulo a multitude de anlises e de perspectivas diferentes recompiladas (xenerativismo, lxico-gramtica, semntica funcional, lingstica estratificacional...), procedentes algunhas delas de obras de difcil acceso (por exemplo, as publicacins en ruso de Teliya). Perante esta ampla panormica, os autores observan a existencia dunha tendencia cada vez mis estendida: fronte aos enfoques baseados en combinacins de trazos concretos, parece ir gaando terreo a idea de que hai unha gradacin entre os criterios definitorios da propia fraseoloxa, feito que permite resolver algunhas    6
9
6 6
 6  946
46 4 4
6 469
46
6
!"uk, segundo a que as unidades fraseolxicas se reparten sobre un continuo que vai dende as combinacins libres propiamente ditas cara aos frasemas (de menor a maior fixacin), pasando por un terreo intermedio no que se encontraran as colocacins. No captulo 3 presentan e analizan diferentes propostas semntico-cognitivas aplicbeis fraseoloxa, entre as que desenvolven con afn crtico a proposta experiencialista de Lakoff e Johnson sobre a metfora, e a teora dos primitivos semnticos e universais lxicos de Anna Wierzbicka. Tamn presentan brevemente a teora da lexicoxenia e analizan os conceptos de categorizacin, motivacin e iconicidade. O captulo concle cun resumo dos contidos, onde acentan a importancia dos paradigmas tericos expostos fronte ao tradicional formalismo para o estudo dos fraseoloxismos como unidades lingsticas nas que se dan os anteditos elementos semntico-cognitivos. O captulo 4 ofrece o que, ao meu ver, constite unha das principais achegas deste estudo fraseoloxa terica: os autores elaboran e describen unha terminoloxa metalingstica que permite clasificar fraseoloxismos dende unha perspectiva cognitiva. O principio aplicado o de que o significado se obtn, non mediante a suma de significados, senn mediante a aplicacin de regras de combinacin de significados. En relacin con isto, o traballo sustntase na hiptese de que as linguas presentan sistematicidade no proceso de metaforizacin hora de dar preferencia a un pequeno grupo de nocins fonte. Establcese as unha xerarqua de tres niveis: modelos icnicos, arquimetforas e metforas particulares. O funcionamento bsico destes tres conceptos o seguinte: un nmero determinado de dominios fonte combnase creando modelos icnicos, e estes sa vez proxctanse cara a dominios meta moi diversos, creando as

321

Eva Mara Iesta Mena e Antonio Pamies Bertrn

arquimetforas das que se desprenden metforas particulares. Os autores enlazan esta xerarqua cos primitivos semnticos e universais lxicos de Wierzbicka, presentando unha serie de dominios fonte que, combinados entre si, forman os descritores taxonmicos conforme os que clasificar os fraseoloxismos. Os dominios aplicados, e que segundo os autores aparecen con mis frecuencia relacionados entre si, son os seguintes: corpo, espazo, movemento, cor, temperatura, conflito, posesin, desexo e animal. A parte prctica consiste na aplicacin desta metalinguaxe anlise semntica de das mil unidades fraseolxicas tomadas de vintecinco linguas pertencentes a grupos e familias lingsticas diferentes, anda que esencialmente indoeuropeas. Con este corpus analizan nos captulos 5 a 14 os dez dominios meta seguintes: medo, ira, inxustiza, comida, fame, delgadeza, gran distancia, rapidez, traballo e pobreza. A anlise de cada un destes dominios estrutrase da seguinte maneira: despois dunha pequena introducin, cada captulo vaise dividindo nos modelos icnicos (combinacins de dominios fonte) e estes, sa vez, nas arquimetforas, momento no que se exemplifica coa inclusin dos fraseoloxismos das distintas linguas aos que subxace a arquimetfora correspondente. Pchase cada captulo cun cadro resumo. No estudo de cada dominio meta inclen, no mesmo nivel cs modelos icnicos, un apartado sobre os modelos culturais. A referencia a este tipo de modelos aparece por primeira vez no captulo 5, dedicado ao medo, e btase en falta que o concepto de modelo cultural non reciba un tratamento mis extenso na parte terica precedente. As mesmo, queda insuficientemente integrado na taxonoma presentada, pois en cada un dos cadros resumo os autores sitan os modelos culturais no mesmo nivel cs dominios fonte, e no nivel dos modelos icnicos introducen os tipos de modelos culturais que encontramos en cada caso (costumes, relixin, ideoloxa, etc.). A primeira vista parecera mis axeitado inverter a orde, de forma que estes ltimos se situasen no nivel dos dominios fonte. aqu onde abrolla a falla dunha aclaracin mis extensa. Anda que dentro de cada captulo si se desenvolven algunhas arquimetforas de fundamento cultural, en ningn caso as inclen nos cadros resumo. Porn, como veremos mis adiante, no apartado de conclusins tratan o tema mais sen facer referencia explcita aos modelos culturais relacionados na parte prctica. O volume pchase cun apartado de conclusins no que os autores destacan dous aspectos: Por unha banda, analizan a suposta dicotoma entre os conceptos aplicados fraseoloxa de universalidade e de especificidade cultural-nacional (conforme defende a visin terica relativista tradicional). Na aplicacin prctica dos captulos precedentes os autores observan a existencia dun elevado grao de sistematicidade interlingstica entre un gran nmero de fraseoloxismos, sistematicidade que confirma as crticas de Dobrovolskij teora relativista (por el chamada teora dura). Tamn coinciden con el en aceptar a teora branda, segundo a que s nos casos dos realia falariamos de verdadeira especificidade cultural. Propoen finalmente que estes dous subsistemas (o de base cultural e o de base experimental experiencia psicosensorial e psicomotora) existen de forma paralela e poden ser complementarios, resultando nalgns casos imprecisa a barreira que os separa.

322

Fraseologa y metfora: aspectos tipolgicos y cognitivos

Por outra, cuestionan a unidireccionalidade das proxeccins metafricas conforme defende tradicionalmente a semntica cognitiva, achegando para iso numerosos exemplos de bidireccionalidade en metforas ontolxicas, estruturais e orientacionais. Neste sentido consideran a posibilidade de que en realidade coexistan tipos diferentes de proxeccin, se ben non entran en detalle na cuestin por considerala un tema que requirira un estudo especfico. Lamentablemente o volume incle un nmero elevado de erros ortotipogrficos, que en ocasins poden afectar a lexibilidade (p. ex. impide que que el, dados no canto de datos, etc.). Igualmente sorprende a presenza de coloquialismos (para colmo) nun volume destas caractersticas orientado a un pblico especializado. A utilidade da obra radica no traballo de sntese e posta ao da, as como no seu gran valor divulgativo, que se agradece e que sempre necesario, especialmente ao tratar unha perspectiva terica que cada vez encontra mis interese nos estudos de fraseoloxa. Patricia Bujn Otero
Membro do proxecto de investigacin Fraseoloxa contrastiva alemn-galego-casteln PGIDIT04PXIA20402PR Universidade de Vigo

RODRGUEZ VIDA, Susana (2004): Diccionario temtico de frases hechas. Editorial Columbus, Santiago de Compostela, 639 pxs. 1. Introducin11 A chegada mercado do Diccionario temtico de frases hechas, de Susana Rodrguez Vida, no ano 2004 (Editorial Columbus) supn a abertura dun novo camio na fraseografa do casteln. Trtase do segundo dicionario temtico da autora, que en 1997 xa publicara unha obra equivalente para o cataln (Diccionari temtic de modismes. Edicions 62, Barcelona). Tendo en conta a deficiente situacin da fraseografa prctica no eido da lingua castel (Morvay 2004: 185), calquera esforzo realizado nesta direccin benvido, sobre todo tratndose dun dicionario onomasiolxico, xnero pouco habitual no noso pas, marxe da xa clsica obra de Casares Diccionario Ideolgico de la Lengua Espaola. Desde la idea a la palabra; desde la palabra a la idea (1942).
11

Este traballo crtico encdrase na actividade investigadora do proxecto I+D da Xunta de Galicia PGIDT04XIA20402PR, que versa sobre fraseoloxa contrastiva.

323

Susana Rodrguez Vida

Co importante despegue da lingstica cognitiva en Europa e os Estados Unidos, a clasificacin de unidades lxicas consonte criterios conceptuais volveu cobrar especial relevancia nos ltimos quince anos. Dende entn publicronse grandes dicionarios temticos nas distintas linguas europeas, tanto eslavas (para o ruso, p. ex. Birikh et al. 1997) como xermanas (para o alemn, p. ex. Schemann 1992) ou romnicas (para o francs, p. ex. Brdosi 19952), e mesmo para o hngaro (Brdosi 2004). Dentro da Pennsula Ibrica destaca para o cataln a obra de Mara Teresa Espinal (2004) e para o galego o dicionario temtico de Carme Lpez Taboada e Mara do Rosario Soto Arias (1995). maior parte das devanditas obras neas o feito de presentaren listas de sinnimos fraseolxicos e o obxectivo didctico de serviren de ferramenta de axuda na aprendizaxe e perfeccionamento da lingua. Para o casteln faltaba, ata a obra de Rodrguez Vida, un dicionario de similares caractersticas cuxas entradas estivesen ordenadas por pertenceren a un determinado campo semntico. Se ben a obra de Julia Sevilla e Jess Cantera (2004), Diccionario temtico de locuciones francesas, supn un adianto neste eido, para o casteln non se dan nesta obra fraseoloxismos equivalentes s franceses, senn que estes s aparecen coas sas correspondencias (non fraseolxicas) en casteln. Polo tanto, non o podemos considerar un dicionario temtico dende o punto de vista da fraseografa da lingua castel. Os obxectivos que persegue a autora con esta publicacin son de ndole variada. O mis relevante que este libro permite buscar unha frase feita sen coecela de antemn, o cal resulta de grande axuda no proceso de creacin textual e literaria. Por outra banda, tamn os tradutores forman un colectivo de potenciais usuarios, en especial cando desexen ofrecer unha correspondencia idiomtica a un fraseoloxismo estranxeiro que en aparencia non conte con equivalente en casteln. Deste xeito, para expresa-lo concepto de malhumorado recllense ata 56 frases ou para dicir en abundancia unhas 47. Isto permite a busca de fraseoloxismos sinnimos a partir dun coecido. Esta concepcin onomasiolxica converte esta obra, como xa comentamos anteriormente, en pioneira deste xnero para o casteln. Unha vez comentado o aspecto innovador da publicacin que nos ocupa, pasemos xa a analiza-los criterios de seleccin do material recollido, as como a sa macro e microestrutura. 2. Criterios de seleccin das unidades recollidas Na introducin emprganse os termos frases hechas e locuciones, sen mencionar nin sequera unha vez qu se entende por tales unidades. Dada a heteroxeneidade do material recollido no dicionario, coido que sera necesario especifica-los criterios de seleccin do material que incle, o cal vai dende refrns (Quien no llora, no mama), colocacins (rendir tributo), lugares comns (Se dice el pecado pero no el pecador), frmulas rutineiras (A buen puerto fuiste por lea!), sentenzas (Ahora lo veredes, dijo Agrajes) e ata locucins idiomticas propiamente ditas (poner los puntos sobre las es, de boquilla, medias tintas), pasando por frases de dubidoso carcter fraseolxico como hacerse de da, hacerse de noche ou corto de vista que, meu xuzo, non deberan estar includas

324

Diccionario temtico de frases hechas

neste dicionario especfico de fraseoloxismos por seren combinacins libres de palabras. Tampouco deberan figurar lexemas simples ou compostos que non forman o mnimo estable de das palabras para poderen ser considerados como fraseoloxismos (por definicin plurilexemticos). As, nas entradas ser un carnicero, ser un meapilas, tanto carnicero como meapilas son monolexemas que contan cun semema de carcter figurado pero sen traspasa-la fronteira da palabra; ademais, co verbo copulativo ser non forman estrutura fixa, xa que este pode elidirse no discurso e os lexemas aludidos poden cumpri-la funcin de atributo dun substantivo. Tampouco deberan figurar como fraseoloxismos aquelas cadeas plurilexemticas que son denominacins puras de obxectos, sen ningn tipo de valor semntico translaticio, como ocorre con arco de San Martn como frmula alternativa para denomina-lo arco iris. Outras veces sucede que as denominacins sinnimas dun obxecto si son figuradas mais monolexemticas, polo que tampouco son fraseoloxismos. Este o caso das entradas ofrecidas como sinnimas de moitas das partes do corpo, p. ex. baixo o arquilexema lengua recllense: la colorada, la hmeda, la maldita, la mui. Como vemos, o material recolleito entndese nun sentido fraseolxico moi amplo, pero sen chegarse a especifica-los criterios que rexeron a tarefa de busca e seleccin, como tampouco se aborda o que a autora entende por frase hecha (termo utilizado para o ttulo da obra). De tdolos xeitos, como aspecto positivo neste apartado preciso salientar que neste dicionario aparecen codificadas expresins idiomticas que por distintos motivos non adoitan recollerse lexicograficamente, como o caso de ponerse tonto ou outras mis vulgares como de cojones. As mesmo, esta ampla concepcin da fraseoloxa ten como gran vantaxe o feito de que poidamos apreciar baixo un mesmo arquilexema conceptual distintos fraseoloxismos de moi diversa tipoloxa, o que nos permite descubrir imaxes que se repiten neles malia a sa forma dispar. Outra vantaxe de agrupar fraseoloxismos tan heteroxneos que se ofrece un abano mis amplo de sinnimos. Canto volume das entradas, considero moi positivo a gran cifra de frases recollidas ata o de agora. Esta amplitude est determinada en gran medida polo feito de inclur entradas procedentes da maiora dos pases suramericanos de fala hispana (marcadas mediante unha inicial). Lembremos que o outro gran dicionario publicado en 2004 sobre fraseoloxa, o Diccionario fraseolgico documentado del espaol actual de Manuel Seco, Olimpia de Andrs e Gabino Ramos, case o iguala en nmero coas sas 16.000 entradas, anda que estas s proceden do casteln de Espaa. As fontes das que se toman os fraseoloxismos son 15 dicionarios de Espaa e Sudamrica, tanto de carcter xeral como particular (de idiomatismos). 3. A macroestrutura do dicionario. Criterios de lematizacin A orde das entradas deste dicionario rxese por un criterio onomasiolxico na primeira parte (Diccionario temtico) e por un alfabtico na segunda (Lista alfabtica de frases). Para a ordenacin temtica recorreuse a 20 grandes grupos temticos (ASPECTO FSICO HUMANO, CARCTER, CONDICIONES FSICAS, DINERO, EMOCIONES, ENFERMEDADES Y SENSACIONES FSICAS, GOLPES Y AGRESIONES FSICAS, HECHOS ABSTRACTOS, INFANCIA Y JUVENTUD, LUGARES Y ACCIDENTES GEOGRFICOS, MEDIDAS Y

325

Susana Rodrguez Vida

POSICIONES, METEOROLOGA, MOVIMIENTOS DEL CUERPO, OLORES Y SABORES, PSICOLOGA, RELACIONES SOCIALES, SONIDOS Y RUIDOS, TIEMPO, TRABAJO Y OCUPACIONES e VISIN). Estes campos foron sa vez subdivididos en sucesivos

subtemas ou arquilexemas conceptuais (en negria), ata chegar a uns 4.300 significados amplos, en cada un dos cales aparecen recollidos unha serie de fraseoloxismos de semntica sinnima ou semisinnima. Nunha segunda parte do dicionario (Lista alfabtica de frases) ofrcense tdalas locucins e frases feitas recollidas na primeira parte de maneira alfabtica, cun sistema numrico de remisin primeira parte do dicionario para ver a que campo semntico est subscrita. Unha terceira seccin do dicionario recolle un ndice de palabras clave de las frases, con tdalas palabras importantes das frases e locucins e unha referencia para localizalas na Lista alfabtica de frases. A continuacin ofrcese un ndice de palabras clave de los temas que recolle tdalas palabras importantes dos temas e subtemas e unha referencia para localizalos no dicionario temtico. Por ltimo, un quinto apartado chamado ndice de temas ofrece, a modo de ndice de contido do dicionario temtico, un esquema dos temas e subtemas e unha referencia para localizar onde se desenvolven estes na parte onomasiolxica. Como vemos, as cinco seccins do dicionario convrteno nunha obra completa e de fcil manexo, cun bo sistema de remisins a outros apartados. A divisin en distintos apartados ten por finalidade ofrecer solucins s necesidades que poden xurdir buscar un fraseoloxismo concreto. Se o que queremos buscar unha frase que non se lembra con precisin, entn hai que recorrer como primeiro paso terceira parte (ndice de palabras clave de las frases). Poamos por exemplo que nos consta que para expresa-la idea de olvidar pronto a un muerto existe un refrn con mortaja pero non lembrmo-la forma exacta. No terceiro apartado aparece baixo mortaja unha serie de nmeros que nos remiten segundo apartado (Lista alfabtica de frases), onde se encontran os fraseoloxismos completos que conteen ese lexema. Mirando as distintas posibilidades recoecerase a unidade buscada (Al vivo, la hogaza, y al muerto la mortaja), tendo en conta que un nmero marxe esquerda da entrada nos remite sa vez Diccionario temtico , no que se d o significado aproximado, neste caso dentro do arquilexema morir (grupo temtico ENFERMEDADES Y SENSACIONES FSICAS) aparece o subtema olvidar pronto a un muerto. Outro obxectivo da divisin lematizadora en cinco seccins satisface-la busca de fraseoloxismos para expresar un determinado concepto. Pase por caso que se quere expresa-la idea de ser bajo por medio de diferentes idiomatismos. Para iso recrrese parte do dicionario ndice de temas dentro do grupo temtico ASPECTO FSICO HUMANO, e dentro deste subtema altura. Os criterios de sistematizacin empregados para os vinte grandes grupos temticos aparecen explicitamente no ndice do dicionario, o que axuda en caso de dbida acerca do que se incle en cada un destes grandes grupos. Para a busca de sinnimos recrrese Lista alfabtica de frases, na que se localiza a frase coecida. Ante esta aparece unha referencia numrica que nos remite a un nmero de tema relacionado que hai que buscar no Diccionario temtico. Baixo este lema aparece entn a lista de sinnimos desexada. 326

Diccionario temtico de frases hechas

Dificultades observadas na lematizacin temtica: os vinte grandes campos nos que se divide o dicionario temtico, se ben recollen importantes dominios da realidade circundante, non estn conectados entre si. A autora presenta os 20 campos de maneira illada, sen ningunha clase de relacin interna entre eles, o que provoca unha certa impresin de desfiamento na estruturacin do dicionario. Esta concepcin lineal do vocabulario recrdano-las grandes clasificacins dos dicionarios ideolxicos do sculo XIX, para o ingls P. M. Roget co Thesaurus of English Words and Phrases (1852/1882) e para o alemn os seus continuadores D. Sanders co seu Deutscher Sprachschatz (187377) e, algn tempo despois, F. Dornseiff co seu Der Deutsche Wortschatz nach Sachgruppen (1931). Para o casteln o mis relevante o Diccionario ideolgico de la lengua espaola. Desde la idea a la palabra; desde la palabra a la idea de J. Casares12, quen xa en 1921 propugnara a idea dun dicionario ordenado por conceptos. Dentro dos 20 campos non se fan subdivisins de acordo co tipo de referente das expresins, en especial [+hum] ou [-hum]. En concreto, no grupo temtico de OLORES Y SABORES os subtemas poden ter como referente tanto o home como experimentador dun olor ou sabor (comer mucho #6 ponerse como el Quico, comer como un mulo) ou a mesma comida ou bebida (cualidades de una comida: apetitosa #6 estar de pecado). Tampouco a inclusin de subtemas sistemtica, p. ex. neste mesmo grupo OLORES Y SABORES aparece como subtema fumar mucho, que coido que non debera ter aqu o seu lugar, senn en ENFERMEDADES Y SENSACIONES. certo que a divisin da realidade en campos semnticos abondo complicada (Morvay 2004: 176), revestindo un alto grao de subxectivismo de acordo co lexicgrafo que a leve a cabo. Por este motivo, recomndase en obras deste tipo a inclusin dun bo aparato explicativo no prlogo, do que carece este dicionario. Tampouco se fai ningunha mencin doutras divisins conceptuais que marcaron un punto culminante na lexicografa, igual c xa mencionada do dicionario de Casares, ou outras de mbito internacional, como a arriba citada de Dornseiff. A divisin conceptual da realidade que leva a cabo Rodrguez Vida est baseada nun esquema dedutivo apriorstico que parte da idea de que no mundo existe unha orde independente da lingua e o pensamento (esquema: obxecto denotado #6   6 $ %46 vez establecida a clasificacin, asgnanselle-las unidades fraseolxicas s apartados. Este principio comn s dicionarios onomasiolxicos en xeral e distnguese radicalmente da concepcin ideogrfica que vai do concepto signo e ten unha base indutiva (Dobrovolskij 1995: 71), dicir, tomando como punto de partida a lingua e non o mundo exterior e as sas divisins. De acordo co principio ideogrfico, o cal retoma moitas das ideas de Humboldt13, non existe unha divisin do mundo preestablecida en estamentos fixos, a cal a lingua reflectira na sa estrutura, senn que a lingua a que
12

divisin conceptual deste dicionario obxectuselle que est demasiado centrada na orde do mundo dende unha perspectiva do home cristin (Schemann 1992: XXXVI). 13 Der Mensch lebt mit den Gegenstnden hauptschlich, ja, da Empfinden und Handeln in ihm von seinen Vorstellungen abhngen, sogar ausschlie8 !8"#8$#8%&'(#8#8)8*+,rht (Humboldt 1830-1845: 434) (O home vive basicamente cos obxectos, pois a sa percepcin e modo de actuar dependen das sas ideas, mesmo totalmente de como a lingua llas subministra).

327

Susana Rodrguez Vida

conforma e modela ese mundo segundo ns o experimentamos. Isto aparte, a lingua non unha proxeccin do mundo tal e como senn tal e como o vemos, e isto depende en gran medida da cultura de cada comunidade lingstica. Parece razoable que pola propia idiosincrasia dos fraseoloxismos, cunha compoente semntica fortemente subxectiva e antropocntrica (Mellado 2004: 24-26), non lles podemos aplicar para a sa clasificacin unha taxonoma externa elaborada a priori. Por esta razn, sera mis recomendable para a fraseografa unha divisin en campos semnticos que xire en volta do home, sexa dinmica14 e mis de carcter dedutivo, en conexin cos presupostos da lingstica cognitiva que impera nos nosos das. 4. Microestrutura O aspecto innovador do dicionario basase na macroestrutura, na ordenacin temtica dos fraseoloxismos. Canto microestrutura, pouco hai que comentar, dado que non se dan definicins explcitas. A. Forma do enunciado. A forma dos enunciados adoita ser bastante exacta, anda que nos casos de actantes externos do tipo alguien estes se omiten a mido, como p. ex. revolver el estmago, que debera figurar correctamente como revolverle a alg. el estmago, con el actante dativo especificado. Por outra parte, no caso das variantes, o dicionario ofrece esta informacin entre parnteses, p. ex. tomar (o: coger) el cielo con las manos, pero entre parnteses aparecen tamn os sintagmas facultativos, p. ex. Algo es algo (y menos es nada). Normalmente, para evitar confusins, as variantes van entre corchetes (Haensch et al. 1982: 488). Outra falla frecuente ofrece-lo enunciado dalgns fraseoloxismos como exemplos usualizados, dando ocupada a casa baleira pronominal por medio dun pronome fixo, como ocorre con venir a verlo Dios, que debera aparecer como venir a ver a alg. Dios. B. Marcas connotativas. De tdalas marcas connotativas posibles: estilstica, xeogrfica, cronolxica, intencin do falante, o dicionario s ofrece marca relativa procedencia do pas suramericano e mailo trazo vulgar (con asterisco *). C. Definicin. Non aparece explcita a continuacin de cada expresin. O significado debe deducirse dos arquilexemas e definicins en sentido amplo que encabezan as expresins. D. Exemplos. Posto que non se dan exemplos contextualizados dos fraseoloxismos, o dicionario non est moi indicado para usuarios aprendices da lingua castel, senn para nativos que coecen de antemn as frases dadas. Este trazo, e mailo feito de que non aparezan definicins explcitas das frases, fai que este dicionario sexa sobre todo axeitado para a busca de expresins sinnimas a partir dun concepto de sada, e non tanto para comprende-la sa semntica cando aparecen nun determinado contexto.

14

A este respecto, Schemann (1992: XXXVI) resolve no seu dicionario fraseolxico de sinnimos completalas taxonomas clsicas da divisin conceptual do mundo con conceptos dinmicos, como postura perante, posicionamento sobre, influencia, preferencias, poder sobre outros, tendo en conta que moitos dos fraseoloxismos son verbais. En resumo, tratarase dunha nova concepcin temtica que ten o home como referente central.

328

Diccionario temtico de frases hechas

E. Explicacin etimolxica. Non se incle neste dicionario. Por ltimo, este dicionario ofrcese no mercado xunto a unha versin en CD-ROM. Considerando as novas necesidades tecnolxicas, este soporte informtico fai esta obra altamente recomendable como obra de apoio de tradutores e escritores. Nun apndice que est final do libro danse tdalas instrucins de uso do disquete, dende busca-lo significado dunha frase ou frases sinnimas doutra, ata buscar un tema para encontra-las expresins asociadas. Estas explicacins son claras, as como as da instalacin no ordenador, que concle coa obtencin dunha clave de usuario especfica por parte da editorial. Carmen Mellado Blanco15
Universidade de Santiago de Compostela

5. Bibliografa BRDOSI, V. (19952): De fil en aiguille. Les locutions franaises: recueil thmatique et livre dexercises. Etvs Lornd Tudomnyegyetem, Budapest. (2004): Magyar szlstr. Szlsok, helyzetmondatok, kzmondsok rtelmez s fogalomkri sztra [Dicionario definitorio e conceptual de expresins idiomticas, frmulas rutineiras e refrns]. Knyvkiad, Budapest. BIRIKH, A., MOKIENKO, V. e STEPNOVA, L. (1997): Slovar frazeologucheskikh sinnimov rsskogo iazika [Dicionario de sinnimos fraseolxicos da lingua rusa]. Feniks, Rostov-na-Don. CASARES, J. (1942/19926): Diccionario Ideolgico de la Lengua Espaola. Desde la idea a la palabra; desde la palabra a la idea. Gustavo Gili, Barcelona. CORPAS PASTOR, G. (1997): Manual de fraseologa espaola. Gredos, Madrid. DOBROVOLSKIJ, D. (1995): Kognitive Aspekte der Idiomsemantik. Narr, Tbingen. DORNSEIFF, F. (1933/20048): Der deutsche Wortschatz nach Sachgruppen. De Gruyter, Berlin. ESPINAL i FARR, M. T. (2004): Diccionari de Sinnims de Frases Fetes. Universitat de Valncia, Valncia. MELLADO BLANCO, C. (2004): Fraseologismos somticos del alemn. Un estudio lxico-semntico. Peter Lang, Frankfurt/Berlin. MORVAY, K. (2004): Por unha metafraseografa peninsular en Cadernos de Fraseoloxa Galega 6,2004,169-189. SCHEMANN, H. (1992): Synonymwrterbuch der deutschen Redensarten. Klett, Stuttgart.

15

Traducin de Cristina Veiga Novoa.

329

Manuel Seco, Olimpia de Andrs e Gabino Ramos

SECO, Manuel, ANDRS, Olimpia de e RAMOS, Gabino (2004): Diccionario fraseolgico documentado del espaol actual. Locuciones y modismos espaoles. Aguilar, Madrid, 1.084 pxs. Cinco anos despois de que sase prelo o merecidamente loado Diccionario del espaol actual (DEA), o equipo formado por Manuel Seco e Olimpia Andrs, neste caso coa colaboracin de Carlos Domnguez en lugar de Gabino Ramos, vn de publicar a finais de 2004 o Diccionario fraseolgico documentado del espaol actual. Como reza na portada, a base da documentacin volve se-la do DEA, do que aproveita todo o material fraseolxico al reunido. Por este motivo figura tamn como autor G. Ramos, anda que non participou directamente na elaboracin da obra. O DFDEA consta dunha parte introdutoria (XI-XXIX) que segue propiamente o dicionario. No primeiro apartado desta presentacin (Sobre este diccionario, XI-XVI) xustifcase a adxectivacin que acompaa o ttulo: fraseolgico, documentado, del espaol actual. -Fraseolgico: Despois de dedicar unhas lias distincin entre locucins, modismos e outros termos menos precisos, no prlogo especifcase que unidades fraseolxicas son as recollidas: 1. Locucins en sentido estrito, definidas como agrupacins mis ou menos fixas de palabras cunha funcin gramatical (nominal, pronominal, adxectiva, verbal, adverbial, prepositiva, conxuntiva ou interxectiva). A fixacin non impide que as locucins presenten variantes formais e semnticas, que o dicionario recolle con precisin (servir (o valer) lo mismo (o igual) para un roto que para un descosido). 2. Locucins en sentido amplo. Con este nome refrense s unidades denominadas normalmente colocacins, das que soamente rexistran as de alta frecuencia e acusada fixacin (prestar atencin). 3. Frmulas oracionais, cadeas fixadas que en lugar de funcionar como palabras, que o caso das locucins, actan como oracins, do tipo de No hay ms cera que la que arde, Cuntaselo a tu abuela ou Y lo que te rondar, morena. 4. Frmulas expletivas propias da lingua falada ( Y todo eso, Ni narices). En cambio, non se inclen locucins doutros idiomas (salvo que estean adaptadas ou sexan creacins do casteln formadas sobre material estranxeiro (a la re, demasi para el body), refrns nin o que chaman combinacins que son denominacins normais das realidades (o que noutras terminoloxas adoita denominarse sinapsia ou sintema, como pez espada, agua de colonia, sombrero de copa, oso hormiguero, etc.), salvo que acadasen un uso metafrico (p. ex. todo terreno [persona o cosa] vlida para cualquier situacin, carga de profundidad ataque lanzado subrepticiamente contra alguien o algo, con intencin de causar un dao grave). Tampouco se recollen locucins propias de mbitos limitados (tecnicismos, deportes, botnica, etc.) a non ser que estean incorporadas lxico comn (hacer agua, fuera de juego, fuera de combate, pasarse de rosca). 330

Diccionario fraseolgico documentado del espaol actual. Locuciones y modismos espaoles

-Documentado. Unha das caractersticas mis salientables do DEA, dicionario de nova planta, a de que, como o Diccionario de Autoridades, parte dos textos, da documentacin real do uso escrito. Hoxe a existencia de crpora electrnicos facilita extraordinariamente este labor de documentacin. Pero no caso que nos ocupa, a base de datos, como sabido, foi elaborada mediante as tradicionais papeletas nun traballo hercleo iniciado no ano 1970. Ese material foi actualizado ata o ano 2004 mediante a confeccin dun corpus informtico elaborado ad hoc para este dicionario e a utilizacin ocasional dos crpora dispoibles en Internet. Da exhaustividade deste corpus podemos dar fe: neste mesmo nmero dos Cadernos comprobamos que para a frase feita a hecho o DFDEA ofrece a correspondente cita, a mesma cantidade que se topa nos 175 millns de formas que incorpora o CREA acadmico. Son as das nicas documentacins posteriores a 1974. Un apndice final permite interpreta-las abreviaturas empregadas no corpo do dicionario para identifica-los textos citados (autores, obras, publicacins peridicas e electrnicas). -Del espaol actual: Como di o refrn, o que moito abarca... Por este motivo o DFDEA reduce as sas fontes casteln falado en Espaa. O mtodo laborioso de comprobacin de fontes directas impide que un equipo tan limitado se poida ocupar da lingua falada en Hispanoamrica. Con todo, os autores consideran que no nivel medio e, sobre todo no culto, as diverxencias lingsticas son porcentualmente escasas. En consonancia co seu carcter sincrnico, non histrico, os textos que conforman a base documental da obra foron publicados entre os anos 1955 e 2004. Isto permite describi-lo casteln actual, non s no que se refire s unidades seleccionadas senn tamn s definicins e explicacins que as acompaan. Deste xeito, locucins de recente creacin teen cabida na obra. O mundo tradicional est dando paso das novas tecnoloxas. Estas innovacins van conformando novas unidades fraseolxicas e as encontramos no DFDEC locucins do tipo de cambiar el chip, ponerse las pilas ou cargar pilas, que alternan coas antigas frmulas vinculadas mundo do mar ou rural (a todo trapo, harina de otro costal, ver las orejas al lobo, a ojo de buen cubero, etc.). O dicionario propiamente dito est precedido dunha Gua de consulta (1-104), listaxe a tres columnas na que figuran tdalas locucins que se recollen na obra, ordenadas alfabeticamente. Nesta listaxe cada locucin leva unha palabra resaltada en negria, a palabra clave que nos permitir localizar esa expresin na entrada correspondente do dicionario. A utilidade deste apartado grande porque non sempre doado ir directamente palabra clave (as as seguintes locucins: mandar a frer esprragos, mandar a hacer puetas, mandar a la porra, mandar a paseo, mandar a tomar viento e outras similares aparecen baixo a entrada correspondente verbo MANDAR, en tanto que mandar a criar malvas, mandar a hacer leches, mandar a la calle, mandar al otro barrio e outras deben ser buscadas na entrada do substantivo correspondente). Esta gua ofrece outra utilidade importante: a ordenacin alfabtica permite agrupar expresins que doutro xeito apareceran dispersas baixo entradas diferentes. As, por 331

Manuel Seco, Olimpia de Andrs e Gabino Ramos

exemplo, podemos ver xuntas en seis columnas de sesenta expresins cada unha tdalas comparacins estereotipadas formadas con ms: ms malo que el veneno / el sebo, la quina, la sarna / la tia / un dolor / un pecado / un veneno; ms negro que el azabache / el carbn / el holln / la pez, etc.). O nmero de unidades fraseolxicas recollido na listaxe aproxmase s dezaseis mil, o que converte a este dicionario no mis amplo da lexicografa hispnica. Este dato cobra anda maior relevancia se se ten en conta que, como se indicou mis arriba, s figuran as expresins vivas na lingua actual. Na estrutura lexicogrfica de cada artigo onde mellor se comproba o profundo saber e experiencia dos autores nesta difcil arte da elaboracin de dicionarios. Como antes dixemos, as locucins ordnanse arredor dunha palabra clave (negria maiscula) debaixo da que se sitan por orde alfabtica tdalas expresins (en negria minscula). Cada locucin vai acompaada das sas variantes, acepcins e subacepcins, e dunha moi rica informacin: categora funcional, nivel de uso (coloquial, popular, rural, vulgar, xerga, infantil, xuvenil, semiculto, literario), mbito especfico (administrativo, tcnico, deportes, medicina, milicia, maria...), frecuencia (frecuente, raro, hoy raro), extensin xeogrfica e outras peculiaridades da construcin. Un Glosario de trminos lingsticos utilizados explica o significado exacto de todos estes termos. As definicins son precisas e intentan logra-lo desexo de todo bo lexicgrafo: que estean redactadas de tal forma que poidan substitur dentro do seu contexto a locucin definida. S en casos contados, cando non posible este tipo de definicin, se recorre definicin explicativa. Ex.: como un energmeno (o hecho un energmeno). Constr. de sent. comparativo usada para ponderar la clera o violencia de alguien. Evidentemente, toda obra humana mellorable. Traballar nun campo caracterizado pola constante e imparable creacin lingstica fai que resulte imposible incorporar tdalas unidades que van xurdindo a cada momento. Por outra parte, moitas desas unidades son mis propias da lingua oral ca da escrita, polo que non sempre doado atopar documentacin na prensa ou na literatura. O que segue debe ser considerado, por tanto, s a ttulo anecdtico. Entre as expresins formadas por deformacin dun estranxeirismo non figura estar/ pillar en orsay (off-side) (o CREA recolle seis casos todos posteriores a 1995) nin entre os tecnicismos adoptados na lingua comn ganar/ perder enteros. Igualmente, entre as formacins propias da lingua xuvenil non se inclen Qu pasada! (catro casos no CREA entre 1992 e 1998) ou Eso es una pasada! (13 casos entre 1985 e 2001), a pesar de que a entrada PASADA si aparece na obra, analizada con bastante detalle. Entre as locucins que cremos mal definidas est HACER EL AVIN fastidiar o hacer una mala pasada que se exemplifica coa seguinte cita de J. Martnez Reverte: Acaba de llamar Cabezas, el director de la revista esa a la que has llevado el artculo. Ha dicho que te digamos que el trabajo es excesivamente peligroso, que no lo va a meter en este nmero... Empec a jurar en voz alta. El muy cerdo me haba hecho el avin. A consulta con xente mis nova mstranos a unha persoa que abre os brazos e se pon a correr dando curvas para, en sentido figurado, evitar, esquivar, dar unha desculpa, que parece o significado do texto.

332

Diccionario fraseolgico documentado del espaol actual. Locuciones y modismos espaoles

Evidentemente, estas mnimas observacins non quitan mrito en absoluto a unha obra senlleira na lexicografa hispnica. Luis Gonzlez Garca
Universidade da Corua

333

>

Cadernos de Fraseoloxa Galega 7,2005,337-343

Congreso Internacional de Fraseoloxa e Paremioloxa Entre o 19 e o 22 de setembro de 2006 celebrarase na Universidade de Santiago de Compostela o Congreso Internacional de Fraseoloxa e Paremioloxa, organizado polos profesores da Universidade de Santiago de Compostela Germn Conde Tarro e Mara Isabel Gonzlez Rey (coordinadores) e Mara lvarez de la Granja e Carmen Mellado Blanco (secretara). Con este congreso pretndese dar continuidade a eventos similares celebrados dentro e fra de Galicia (I Coloquio Galego de Fraseoloxa, I e II Congreso Internacional de Paremiologa) e crear un foro de reunin e discusin para todos os interesados na Fraseoloxa e na Paremioloxa. A este respecto, os seguintes conferenciantes plenarios confirmaron xa a sa presenza no evento: Prof. Jean-Claude Anscombre (Universit Paris XIII) Prof. Harald Burger (Universitt Zrich) Prof. Gloria Corpas Pastor (Universidad de Mlaga) Prof. Xess Ferro Ruibal (Centro Ramn Pieiro para a Investigacin en Humanidades Santiago de Compostela) Prof. Hern Prez Martnez (Colegio de Michoacn - Mxico) Prof. Julia Sevilla Muoz (Universidad Complutense de Madrid) Prof. Alberto Zuluaga Ospina (Universitt Tbingen) O Congreso ter sete seccins: estudos metalingsticos (terminoloxa, caracterizacin, historia das disciplinas...); estudos contrastivos e de traducin (problemas de equivalencia, aspectos socioculturais...); estudos lexicogrficos (teora e prctica da fraseografa e paremiografa...); estudos gramaticais (morfosintaxe, correntes gramaticais...); estudos computacionais (tratamento automtico de unidades fraseoparemiolxicas...); estudos psicolingsticos e didcticos (adquisicin, ensino e aprendizaxe da fraseoloxa e da paremioloxa, procesamento e almacenamento no lexicn mental...); estudos semnticos (semntica diacrnica, semntica sincrnica, metfora...); estudos pragmticos (desautomatizacin, fraseoloxa e paremioloxa para fins especficos).

337

Novas

Toda a informacin sobre o Congreso est dispoible na pxina web http://www.cifp2006.com, que se actualiza permanentemente. Tamn poden dirixir as sas dbidas ou preguntas Secretara do Congreso (Mara lvarez de la Granja, fgtino@usc.es; Carmen Mellado Blanco, iacmella@usc.es).

A "Europische Gesellschaft fr Phraseologie/European Society of Phraseology/Socit Europenne de Phrasologie/EUROPHRAS" unha asociacin cientfica internacional que ten como obxectivos a organizacin de Coloquios de Fraseoloxa cada tres anos; o intercambio de informacin verbo das actividades cientficas da investigacin europea por medio do Boletn anual da Sociedade, sendo as linguas de traballo o alemn, ingls e francs, anda que para os informes se admiten outras linguas europeas a condicin de achegar un resumo en alemn, ingls ou francs; o intercambio de informacin verbo dos Coloquios de Fraseoloxa; o estmulo do relevo cientfico e dos proxectos cientficos no eido da fraseoloxa; o estmulo da cooperacin internacional na pescuda fraseolxica en Europa e no exterior e o contacto con outras asociacins cientficas. Esta asociacin naceu en xaneiro de 1999 pero xa un foro prestixioso, que ten a sa sede en Zrich e o seu sitio na Rede (http://www.europhras.unizh.ch), onde se poden consultar estatutos, membros, coloquios e publicacins. Xa tivo encontros internacionais no 2000 en Uppsala (Suecia), no 2002 en Loccum (Alemaa), no 2004 en Ble (Suza) e anuncia o prximo para 9-11 de xuo do 2006 en Vezsprm (Hungra). Participou tamn en diferentes graos noutros Coloquios fraseolxicos internacionais.

En 1993 saan en Madrid o primeiro e o segundo nmero de Paremia, revista que debe o seu nacemento a Julia Sevilla Muoz: dende entn, e cunha periodicidade anual, apareceron 13 nmeros. Paremia nace como unha publicacin dedicada exclusivamente ao estudo do refrn, se ben dende hai algns nmeros acolle investigacins sobre fraseoloxa. A importancia 338

Novas

dos estudos que nela se presentan sobre culturas tan distantes como a galega, a vasca, a catalana, a chinesa, a mexicana, a rabe, etc., fan de Paremia unha publicacin de gran consideracin internacional, feito que vn referendado polo interese que amosan por ela numerosas universidades e centros de investigacin de todo o mundo. Hai que subliar que Paremia lle ofrece tamn ao lector unha informacin detallada sobre as ltimas investigacins fraseoparemiolxicas, ben reseando os libros que veen de ver a luz, ben analizando as teses e tesias de recente lectura. A revista Paremia participou directamente na organizacin de reunins cientficas, como poden ser o I (Madrid, 1996) e o II Congreso Internacional de Paremiologa (Crdoba, 1998). Colaborou activamente na maiora dos eventos paremiolxicos que tiveron lugar nos ltimos tempos, publicando as actas dos dous congresos anteriormente citados, do Coloquio Internacional Oralidad y escritura: literatura paremiolgica y refranero (Orlans, 1993) e das Primeras jornadas de Filologa Hispnica. Los refranes en Espaol (Murcia, 1995). Cbelle, as mesmo, a honra de poer en contacto a mis de 300 especialistas en fraseoparemioloxa e de agrupalos en diferentes equipos de investigacin. Paremia unha axuda importante para todos aqueles que traballan na investigacin fraseoparemiolxica e tamn unha publicacin de consulta obrigada para os que se interesen polos estudos etnogrficos e mesmo para os tradutores.

Revista editada baixo a direccin do profesor Wolfgang Mieder, Proverbium resulta sela publicacin con mis sona do mbito das paremias nos pases de fala inglesa. De feito, de tdolos exemplares espallados polo mundo, recbese en 89 puntos dos Estados Unidos, 36 de Alemaa, 8 de Inglaterra e Finlandia, 7 de Xapn, Espaa e Suza, 6 de Canad e Francia (e un longo etctera). Cadernos de Fraseoloxa Galega iniciou tamn o intercambio con Proverbium. A University of Vermont (EEUU) publica anualmente Proverbium dende 1984, retomando o relevo doutra revista anterior, Proverbium: Bulletin d'Information sur les Recherches Parmiologiques, que a Society for Finnish Literature (Helsinki) iniciara en 1965 e continuara ata 1975. Anda que a lingua dominante nesta revista o ingls, encntranse tamn artigos, recensins e notas doutras linguas, en concreto o francs, o alemn, o ruso e o casteln. O 22 o ltimo nmero publicado, correspondente ano 2005. Consta de 534 pxinas repartidas en 22 artigos, un informe do Congreso internacional de Paremioloxa en

339

Novas

Vilnius, 4 recensins (unha delas do libro de Carmen Mellado que xa comentou CFG no nmero anterior) e das bibliografas preparadas polo director.

Libros e separatas recibidos na Redaccin LVAREZ DE LA GRANJA, Mara (2003): As locucins verbais galegas. Verba, Anexo 52. Universidade, Santiago de Compostela. Asociacin Xuvenil Os Estraloxos (2003): Cntigas, ditos, alcumes... da Ribeira Sacra. Xunta de Galicia, Deputacin Provincial de Lugo, Concello de Pantn. BARROS, Vtor Fernando (2002): Dicionrio dos falares de Tras-os-Montes. Campo das Letras, Porto. BREUDSTEDT, W. et al. (2004): Wrterbuch deutscher Phraseologismen: mit englischen und slawischen quivalenten. Ernst-Moritz-Arndt-Universitt, Greifswald. BURGER, Harald, GAUTIER, Laurent e HCKI-BUHOFER, Annelies (eds.) (2001): Phraseologieae Amor. Aspekte europischer Phraseologie. Phraseologie und Parmiologie, Bd. 8. Schneider Verlag Hohengehren, Baltmannsweiler. BURGER, Harald, GRCIANO, Gertrud e HCKI-BUHOFER, Annelies (eds.) (2003): Flut von Texten Vielfalt der Kulturen. Ascona 2001 zur Methodologie und Kulturspezifik der Phraseologie. Phraseologie und Parmiologie, Bd. 14. Schneider Verlag Hohengehren, Baltmannsweiler. CANTERA ORTIZ DE URBINA, Jess, SEVILLA MUOZ, Julia e SEVILLA MUOZ, Manuel (2005): Refranes, otras paremias y fraseologismos en Don Quijote de la Mancha. University of Vermont, Burlington. CARBONELL BASSET, Delfn (2005): The New Dictionary of Current Sayings and Proverbs, Spanish and English. Nuevo diccionario de dichos y refranes actuales, ingls y castellano. Ediciones del Serbal, Barcelona. CONCA, Maria (2000): Lestil literari en el Cicle de Cassana dEnric Valor, a partir de lanlisi fraseolgica en COMPAGNA, Anna Maria et alii (eds.): Momenti di cultura catalana in un millennio. Atti del VII Convegno dellAISC (Napoli 22-24 maggio 2000). Liguori Editore; I, 2003,121-138. CONCA, Maria (2001): Els refranys antroponmics en els reculls de Joan Carles i Amat, Miquel Burguera i Carles Ros en Congrs Internacional de Toponmia I Onomstica Catalanes, Valncia 18-21 dabril de 2001; Universitat de Valncia, Editorial Denes 2002,49-59.

340

Novas

CONCA, Maria e GUIA, Josep (2003): Verba volant, scripta manent: an Historical Panorama of Catalan Paremiology from its origins to the Renaissance en Proverbium 20,2003,71-93. CORPAS PASTOR, Gloria (2003): Diez aos de investigacin en fraseologa: anlisis sintctico-semnticos, contrastivos y traductolgicos. Iberoamericana, Madrid Vervuert, Frankfurt am Main. CORPAS PASTOR, Gloria (ed.) (2000): Las lenguas de Europa: estudios de fraseologa, fraseografa y traduccin. Editorial Comares, Granada. Cuadernos de Investigacin Filolgica XXVII-XXVIII, 2001-2002. Servicio de Publicaciones de la Universidad de La Rioja, Logroo. DITTLI, Beat, HCKI-BUHOFER, Annelies e HAAS, Walter (eds.) (2003): Gmmer MiGro?: Vernderungen und Entwicklungen im heutigen SchweizerDeutschen. Germanistica Friburgensia 18. Universittsverlag Freiburg Schweiz. Estudios Humansticos. Filologa 26, 2004. Facultad de Filosofa y Letras, Universidad de Len, Len. Estudios Humansticos. Filologa 27, 2005. Facultad de Filosofa y Letras, Universidad de Len, Len. GARCA-PAGE, Mario (1999): Abreviaturas fraseolgicas en CARBONERO CANO, Pedro et alii (coords.) (1999): Lengua y discurso. Estudios dedicados al profesor Vidal Lamquiz. Arco/Libros, Madrid. GARCA-PAGE, Mario (1999): Aspectos lingsticos de la comparacin estereotipada en espaol e italiano en TROVATO, Salvatore C. (ed.) (1999): Proverbi, locuzioni, modi di dire nel dominio linguistico italiano. Atti del I Convegno di Studi dellAtlante Paremiologico Italiano (API). Il Calamo, Roma; 85-95. GARCA-PAGE, Mario (1999): Variantes morfolgicas y unidades fraseolgicas en Paremia 8,1999,225-230. GARCA-PAGE, Mario (2000): Cuantificadores definidos en las unidades fraseolgicas: en torno a los llamados nmeros redondos e hiperblicos en RUIZ DE MENDOZA IBEZ, Francisco Jos (coord.); FORNS GUARDIA, Mercedes et alii (eds.): Panorama actual de la lingstica aplicada : conocimiento, procesamiento y uso del lenguaje. Mogar Linotype, Logroo, 1031-1036. GARCA-PAGE, Mario (2000): Expresiones fijas idiomticas, semiidiomticas y libres en Cahiers du PROHEMIO III,2000,95-109. GARCA-PAGE, Mario (2001): Son las expresiones fijas expresiones fijas? en Moenia. Revista lucense de lingstica & literatura 7,2001,165-197. GARCA-PAGE, Mario (2001): Cuestin capital, error garrafal, fe ciega etc. El intensificador en las colocaciones lxicas N + A en Lengua espaola y estructuras

341

Novas

gramaticales. Verba. Anuario Galego de filoloxa. Anexo 48. Universidade de Santiago de Compostela, 155-170. GARCA-PAGE, Mario (2001): El adverbio colocacional en Lingstica Espaola Actual XXIII/1,2001,89-105. GARCA-PAGE, Mario (2002): Adverbios restringidos y adverbios colocacionales en Revista de Lexicografa. Universidade da Corua. VIII,2001-2002,103-147. GARCA-PAGE, Mario (2002): Somatismos de idiomaticidad fuerte en Cahiers du PROHEMIO IV,2002,45-65. GARCA-PAGE, Mario (2004): El verbo y su entorno: gramtica, lxico, texto en Studia Romanica Posnaniensia XXXI,2004,267-276. GARCA-PAGE, Mario (2005): Colocaciones simples y complejas: diferencias estructurales en ALMELA, R., RAMN TRIVES, E. e WOTJAK, G. (eds.): Fraseologa contrastiva: con ejemplos tomados del alemn, espaol, francs e italiano. Universidad de Murcia, Murcia,145-167. GONZLEZ REY, M Isabel (coord.) (2003): Discours sur la langue. Discours sur la culture. Coleccin Materiais Didcticos, n 21. Instituto de Ciencias da Educacin Universidade, Santiago de Compostela. GONZLEZ REY, M Isabel (ed.) (2004): Le franais en clichs sur le Chemin de Saint-Jacques. Bulletin de lAssociation des Professeurs de Franais de Galice. Editorial Axac, Lugo. IGLESIAS OVEJERO, ngel (dir.) (1996): Oralit, histoire, criture: ralisations et perspectives. Actes de la Journe dtude du 15 dcembre 1995. Cahiers du P.R.O.H.E.M.I.O. (Programme de Recherche su Oralit, Histoire, Ecriture dans le Monde Ibrique, dOrlans) 1,1996; 169 pp. Facult des Lettres, Langues et Sciences Humaines, Universit dOrlans. IGLESIAS OVEJERO, ngel (dir.) (1997): Usages de la formule. Actes du Colloque International 21-22 novembre 1997. Cahiers du P.R.O.H.E.M.I.O. 2,1997; 318 pp. Facult des Lettres, Langues et Sciences Humaines, Universit dOrlans. IGLESIAS OVEJERO, ngel (dir.) (1999): Expressions figes : idiomaticit, traduction. Actes du Colloque International 26-27 novembre 1999. Cahiers du P.R.O.H.E.M.I.O. 3,1999; 453 pp. Facult des Lettres, Langues et Sciences Humaines, Universit dOrlans. IGLESIAS OVEJERO, ngel (dir.) (2001): Idiomaticit, motivation et onomastique: la fabulation tymologique. Actes du Colloque International 22-23-24 novembre 2001. Cahiers du P.R.O.H.E.M.I.O. 4,2001; 379 pp. Facult des Lettres, Langues et Sciences Humaines, Universit dOrlans. IGLESIAS OVEJERO, ngel (dir.) (2004): Formas de vida y cultura tradicional en El Rebollar y otras partes. Cahiers du P.R.O.H.E.M.I.O. 5,2004,285 pp. [I volumen de las

342

Novas

actas de las Jornadas Internacionales de Estudio de El Rebollar V Coloquio del PROHEMIO, 23-27 de julio de 2003]. Universit dOrlans, Orlans. IGLESIAS OVEJERO, ngel (ed.) (2004): Formas de vida y cultura tradicional en El Rebollar y otras partes. Cahiers du P.R.O.H.E.M.I.O 6,2004; 670 pp. [II volumen de las actas de las Jornadas Internacionales de Estudio de El Rebollar V Coloquio del PROHEMIO, 23-27 de julio de 2003]. Universit dOrlans, Orlans. IESTA MENA, Eva Mara e PAMIES BERTRN, Antonio (2002): Fraseologa y metfora: aspectos tipolgicos y cognitivos. Granada Lingvistica, Granada. KTOVA, Marina (2000): Russko-slavianskii slovar poslovits (s angliiskimi sootvtstviami). Izdtelstvo Sankt-Peterbrgskogo universiteta, San Petersburgo [, . . - ( ). - , ]. KTOVA, Marina (2003): cherki po slavianskoi paremiologuii. Filologucheskii facultet SpbGU, San Petersburgo [, . . . , -]. KTOVA, Marina (2004): Slavianskaia Paretiologia. Autoreferat Dissertazii na soiskanie uchenoi stepeni doktora filologicheskii nauk. Sankt-Peterburgskii Gosudrstvennii Universitet, Sankt Peterburg. LUQUE DURN, Juan de Dios e PAMIES BERTRN, Antonio (eds.) (1998): Lxico y fraseologa. Mtodo Ediciones, Granada. Mundo Eslavo. Revista de Cultura y Estudios Eslavos 4, 2005. Cervantes en los pases eslavos. Nmero especial. Universidad de Granada, Granada. PAMIES BERTRN, Antonio e LUQUE DURN, Juan de Dios (eds.) (2000): Trabajos de lexicologa y fraseologa contrastivas. Mtodo Ediciones, Granada. RIVAS, Paco (2005): Dicionario fraseolxico do mar. Edicins A Nosa Terra, Vigo. RODRGUEZ CRUZ, Jos e LOURENO FONTES, Antnio (2004): Mitos, crenzas e costumes da Raia Seca. A mxica fronteira Galego-Portuguesa. Ir Indo, Vigo. Sendebar. Revista de la Facultad de Traduccin e Interpretacin 15, 2004. Editorial Universidad de Granada, Granada. SOBIESKI, Janet e MIEDER Wolfgang (eds.) (2005): So Many Heads, So Many Wits: An Anthology of English Proverb Poetry. University of Vermont, Burlington. WOTJAK, Gerd (ed.) (1998): Estudios de fraseologa y fraseografa del espaol actual. Iberoamericana, Madrid Vervuert, Frankfurt am Main. WOTJAK, Gerd (ed.) (2000): En torno al sustantivo y adjetivo en el espaol actual. Aspectos cognitivos, semnticos (morfo)sintcticos y lexicogenticos. Iberoamericana, Madrid Vervuert, Frankfurt am Main.

343

Cadernos de Fraseoloxa Galega


Notas para a presentacin de colaboracins
1. O obxectivo dos Cadernos de Fraseoloxa Galega difundir materiais fraseolxicos galegos inditos e reflexins tericas sobre o feito fraseolxico as como traballos aplicados sa traducin e didctica. Tern tamn cabida recensins de publicacins ou teses de doutoramento e tamn traducins de grandes contribucins fraseolxicas que tiveron circulacin restrinxida por razn da lingua orixinal ou porque nunca se reeditaron. 2. A lingua de publicacin a galega seguindo as normas da Real Academia Galega. A revista ofrecer un servizo de traducin galego para aqueles traballos que solicite a investigadores que non poidan redactalos directamente en galego. A revista poer en contacto con tradutores competentes a aqueles investigadores que espontaneamente presenten traballos en lingua distinta da galega. 3. As seccins da revista son as seguintes: Estudos, Recaddivas, Recensins e Bibliografa. Os Estudos tern un peso cuantitativo maior cs Recaddivas e aqu incluiranse todo tipo de traballos tericos relacionados coa fraseoloxa. Nas Recensins presentaranse e comentaranse brevemente as publicacins fraseolxicas mis recentes, mentres que a bibliografa dar conta de traballos fraseolxicos igualmente recentes, anda que inditos. 4. Os traballos sern inditos e a extensin mxima desexable de 15 pxinas, anda que se aceptarn colaboracins de menor extensin (tipo nota). 5. Os editores podern efectuar correccins ortogrficas, de puntuacin ou de estilo sempre que non afecten contido. Nese caso solicitarase a autorizacin do autor ou autora. 6. O autor entregar das copias en papel e unha copia electrnica, compatible cos procesadores de texto mis usuais para PC. Os grficos, de os haber, estarn inseridos no lugar correspondente do texto. 7. No inicio do artigo deber inclurse un resumo ou abstract en galego e ingls. 8. Nos artigos e notas aparecer en primeiro lugar o ttulo, seguido do nome do autor ou autora e do centro ou institucin no que desenvolve o seu traballo. As recensins encabezaranse coa ficha bibliogrfica completa do traballo comentado. O nome do autor ou autora do traballo poerase final do traballo. 9. Recomndase que o texto tea, como mximo, tres niveis de encabezamentos, numerados correlativamente 1., 2...; 1.1., 1.2...; 1.1.1., 1.1.2., etc., segundo o seu nivel na xerarqua. 10. As notas a p de pxina deben evitarse na medida do posible. As citas incluiranse no texto indicando entre parnteses o primeiro apelido do autor ou autora, o ano de publicacin da obra e, cando sexa conveniente, as pxinas; p.e., ... (Corpas 1996) ou (lvarez 1999: 20)... De seren necesarias, as notas p deben aparecer indicadas cun nmero superescrito.

345

11. final dos artigos deben aparecer recollidas tdalas referencias bibliogrficas, co seguinte formato: Referencias bibliogrficas BRAZO, Jos Ruivinho (1994): Os provrbios nos cancioneiros medievais galego-portugueses: Estudo paremiolgico e recolha de textos. Universidade de Lisboa, Departamento de Literaturas Romnicas. CONDE TARRO, Germn (1998): La verdad en el refranero: los refranes meteorolgicos gallegos en Paremia 7,1998,61-68. SANJURJO, Luis (2000): "Le vent et la mer travers la parmiologie et les expressions idiomatiques franaises, espagnoles, galiciennes et bretonnes" en LAGO GARABATOS, Xess e SANCHEZ, Jean-Pierre (eds.): Galice - Bretagne - Amrique latine: Mlanges offerts Bernard Le Gonidec. Universit Rennes 2, Laboratoire Interdisciplinaire de Recherche sur les Amriques / Centre d'tudes Galiciennes, Rennes, 151-160. 12. Os orixinais en papel remitiranse para a publicacin a: Cadernos de Fraseoloxa Galega Centro Ramn Pieiro para a Investigacin en Humanidades Estrada Santiago - Noia, Km. 3 - A Barcia 15896 - Santiago de Compostela Galicia (Espaa) A copia electrnica dbese remitir por correo electrnico a paremias@ cirp.es 13. Os traballos recibidos que se axusten a estas normas sern revisados por especialistas do Consello Cientfico e do Consello de Redaccin. 14. Os autores dos traballos publicados recibirn un exemplar da revista e 20 separatas. Trinta dos mis acreditados fraselogos do mundo recibirn un exemplar da revista, que manter intercambio con outras publicacins similares.

346

05",)#!#).3$/ #%.42/2!-.0)c%)2/ 0!2!!).6%34)'!#).%.(5-!.)$!$%3  


2%#523/3 ,ING~qSTICA %.,)c!

,ITERATURA

"),%'!"IBLIOGRAFqAINFORMATIZADADALINGUAGALEGA #/$/,'! #ORPUS$OCUMENTALE,ATINUM'ALLAECIAE #/2'! #ORPUSDE2EFERENCIADO'ALEGO!CTUAL %3'! 4RADUTORAUTOMfTICOESPAuOL GALEGO ;$EPRvXIMADISTRIBUCIvNESTRATmXICA= !22%#!$! 3ERVICIODE4ERMINOLOXqA'ALEGA4%2-)'!, DA2EAL !CADEMIA'ALEGA2!' EDO#ENTRO2AMvN0IuEIRO#)20 #/4/6! #ONVERSORTEXTO VOZ #ADERNOSDE&RASEOLOXrA'ALEGA      FORMATO0$& -ED$" "ASEDEDATOSDA,qRICAPROFANAGALEGO PORTUGUESA $ICCIONARIODETERMOSLITERARIOS NAREDEASLETRAS! $
)NFORMESDELITERATURA ANOS  FORMATO:)0

05",)#!#).3 %.,)"2/EOU#$ .PUBL 4qTULO ,).'e34)#! 2EPERTORIOBIBLIOGRgFICODALINGrSTICAGALEGA&RANCISCO'ARCqA'ONDARCOORD  %UROMOSAuC0RODUCCIwNEREPRODUCCIwNDOSGRUPOSLINGrSTICOSMINORITARIOSDA5%  EDICIvNENLINGUAGALEGA 0ETER.ELDE -IQUEL3TRUBELL%'LYN 7ILLIAMS -ARCO%UROPEO#OM|NDEREFERENCIAPARAASLINGUASAPRENDIZAXE ENSINO AVALIACIwN  &RASEOLOXqA !CTASDO)#OLOQUIO'ALEGODE&RASEOLOXrA  2EFRANEIROGALEGODAVACA0EDRO"ENAVENTE*AREuOE8ES{S&ERRO2UIBAL  !SIMAXESDALINGUARUSA%NSAIOSHISTwRICOS ETIMOLwXICOSEETNOLINGrSTICOSSOBRE  FRASEOLOXrA6!,%2))-/+)%.+/TRADDE%KATERINA,OSSIK &RASEOLOXrAESLAVA-ANUALUNIVERSITARIOPARAAESPECIALIDADEDELINGUAELITERATURA  RUSAS6!,%2))-/+)%.+/TRADDE%KATERINA'UERBEK #ADERNOSDEFRASEOLOXrAGALEGA&RASEOLOXrADOMARNAMARIvALUGUESA0ACO2IVAS  #ADERNOSDEFRASEOLOXrAGALEGA2EFRANEIROGALEGO8ES|S4ABOADA#HIVITE  #ADERNOSDEFRASEOLOXrAGALEGA!CHEGASAUNDICIONARIODEREFRgNSGALEGOCASTELgN  CASTELgN GALEGO-$O2OSARIO3OTO!RIAS #ADERNOSDEFRASEOLOXrAGALEGA%STUDOSERECADgDIVAS6ARIOS  #ADERNOSDEFRASEOLOXrAGALEGA2EFRANEIROGALEGOEOUTROSMATERIAISDETRADICIwNORAL  &RANCISCO6fZQUEZ3ACO #ADERNOSDEFRASEOLOXrAGALEGA  #ADERNOSDEFRASEOLOXqAGALEGANOPRELO  4ERMINOLOXqA &ORMULARIONOTARIALTAMmNENDISQUETE 6ICTORINO'UTImRREZ!LLER 



 4%2-)'!, 2EGULAMENTOSMUNICIPAIS) TAMmNENDISQUETE 8OAQUqN-ONTEAGUDO 2!'#)20 2OMERO 6OCABULARIOMULTILINGEDEORGANISMOSACUgTICOS&ERNANDO,AHUERTA-OURIuOE  &RANCISCO86fZQUEZLVAREZ  6OCABULARIOMULTILINGEDEACUICULTURA&ERNANDO,AHUERTAMOURIuO &RANCISCO 86fZQUEZLVAREZ%8OSm,2ODRqGUEZ6ILLANUEVA  $ICIONARIOGALEGODATELEVISIwN%DITH0AZv&ERNfNDEZ  ,EXICOGRAFqA $ICCIONARIO)TALIANO 'ALEGO )SABEL'ONZfLEZCOORD  /LIBRODASPALABRASOBRAXORNALrSTICACOMPLETA  #/.34!.4)./'!2#! 4ERESA-ONTEAGUDO#ABALEIROE-ARqA#ARME'ARCqA!RIASEDS  ,)4%2!452! ,rRICAPROFANAGALEGO PORTUGUESA-ERCEDES"REA  #ANTIGASDOMARDE6IGO!NTONIO&ERNfNDEZ'UIADANES &ERNANDO-AGNA !BELLEIRA )GNACIO2ODIuO#ARAMmS -ARqA2ODRqGUEZ#ASTAuO 8OSm8ABIER 2ON&ERNfNDEZE-ARqADEL#ARMEN6fZQUEZ0ACHO ,ITERATURA !S#ANTIGASDE,OORDE3ANTA-ARrA-ILAGROS-UquA &ERNANDO-AGNA!BELLEIRAE  -8ES{S"OTANA6ILLAREQUIPOINVESTIGADOR  EFONTES ,IVRODE4RISTgNE,IVRODE-ERLIN%STUDIO EDICIwN NOTASEGLOSARIO0ILAR,ORENZO  'RADqNE*OSm!NTvNIO3OUTO#ABOEDS  MEDIEVAIS 4RATADODE!LBEITARIA *OSm,UqS0ENSADO4OMmED /RIXESDA-ATERIADE"RETAvA!(ISTORIAREGUM"RITANNIAEEOPENSAMENTOEUROPEO  DOSnCULO8)) 3ANTIAGO'UTImRREZ'ARCq  %STUDIOSGALEGOSENHOMENAXEwPROFESOR'IUSEPPE4AVANI%LVIRA&IDALGO E0ILAR,ORENZO'RADqNCOORD  #AROLINA-ICHAqLISEO#ANCIONEIRODE!JUDA HOXE-ERCEDES"REACOORD #ANTIGASDE3ANTA-ARrA PROPOSTADEEXPLOTACIwNDIDgCTICA%LVIRA&IDALGO -ILAGROS  -UquA  $ICCIONARIODETERMOSLITERARIOS! $%QUIPO'LIFO  $ICCIONARIODETERMOSLITERARIOS% (%QUIPO'LIFO  )NFORMEDELITERATURA"LANCA !NA2OIG2ECHOUCOORD  )NFORMEDELITERATURA"LANCA !NA2OIG2ECHOUCOORD )NFORMEDELITERATURATAMmNEN#$ 2/- CONTENDOESTEEOSDOUSINFORMES  ANTERIORES "LANCA !NA2OIG2ECHOUCOORD  )NFORMEDELITERATURATAMmNEN#$ 2/- CONTENDOESTEEMAILOSTRES INFORMESANTERIORES "LANCA !NA2OIG2ECHOUCOORD  )NFORMEDELITERATURA TAMmNEN#$ 2/- CONTENDOESTEEMAILOSCATRO INFORMESANTERIORES "LANCA !NA2OIG2ECHOUCOORD )NFORMEDELITERATURA  TAMmNEN#$ 2/- "LANCA !NA2OIG2ECHOU  COORD )NFORMEDELITERATURA TAMmNEN#$ 2/- "LANCA !NA2OIG2ECHOU  COORD  )NFORMEDELITERATURA TAMmNEN#$ 2/- "LANCA !NA2OIG2ECHOU COORD  )NFORMEDELITERATURA EN#$ 2/- "LANCA !NA2OIG2ECHOUCOORD )NFORMEDELITERATURA EN#$ 2/- "LANCA !NA2OIG2ECHOUCOORD EN  PROCESODEEDICIvN  !CTASDAS)8ORNADASDAS,ETRAS'ALEGASEN,ISBOA,UqS!LONSO'IRGADOCOORD 0OnTICADANOVELADEAUTOFORMACIwN/"ILDUNGSROMANGALEGONOCONTEXTONARRATIVO  HISPgNICO-$E,OSNGELES2ODRqGUEZ&ONTELA 4ERRA MARELUME0OESrADE"OSNIA (ERZEGOVINA "ULGARIA #ROACIA %SLOVENIA  -ACEDONIA -ONTENEGROE3ERBIARSULA(EINZEDE,ORENZO)NTRODUCCIvN SELECCIvNETRADUCCIvN



!NTOLOXrADOCONTONEOZELANDnS -ARqA&E'ONZfLEZ&ERNfNDEZED  ;6mXANSETAMmNOS2ECURSOSENLIuAEMAILO#ADERNO2AMvN 0IuEIRO6) = &ACSqMILES !GAITAGALLEGA!(ABANA  ,UqS!LONSO'IRGADOED  !SAUDADENOSPOETAS GALLEGOS2!-.#!"!.),,!3%.2)15%:E%,!$)/  2/$2'5%:'/.:,%:,UqS!LONSO'IRGADOE4ERESA-ONTEAGUDO EDS  !IRESDAMIvATERRA "OS!IRES  #ARMEN&ARIuA-IRANDAED  !IRIvOSDAMIvATERRA!(ABANA  -ARqA#UQUEJOED  !LBA(OJASDEPOESrA&OLLASDEPOESrA !#ORUuA  6IGO ,UqS!LONSO 'IRGADOED  !TURUXO2EVISTADEPOESrAECRrTICA&ERROL  ,UqS!LONSO'IRGADOED  !TURUXOS 2!-.!2-!$!4%)8%)2/,UqS!LONSO'IRGADOED  #ENTROGALLEGO-ONTEVIDEO ANOS  N{MEROS  ,UqS!LONSO #IRGADO -ARqA#UQUEJOEDS  #RISTAL 0ONTEVEDRA  ,UqS!LONSO'IRGADOED  #ULTURA'ALLEGA !(ABANA  %DICIvNDOSANOS  ,UqS !LONSO'IRGADOED  $OUTRINAERITUALDAMOINOBREORDEGALEGADO3ANCTO'RAAL6)#%.4%2)3#/ !FONSO6fZQUEZ -ONXARDqN&ERNfNDEZED  %CODE'ALICIA!(ABANA  -ARqA,OJO!BEIJvNED %UFONrA"OS!IRES  ,UqS!LONSO -ARqA#UQUEJO -ANUEL1UINTfNS  EDS  'ALICIA -ONTEVIDEO N{MERO  -ARqA#UQUEJOED  'ALICIA-ODERNA3EMANARIODE)NTERESES'ENERALES!(ABANA  ,UqS !LONSO'IRGADOED  'ALIZA -ONDOuEDO  ,UqS!LONSO'IRGADOED  'ELMrREZ(OJASDEOTOvOAPRIMAVERA3ANTIAGODE#OMPOSTELA  ,UqS !LONSO'IRGADOED  ,A!LBORADA !(ABANA ,UqS!LONSO'IRGADOED  ,A.OCHE3UPLEMENTODEL3gBADO3ANTIAGODE#OMPOSTELA  ,UqS !LONSO'IRGADOED ,A0RIMERA,UZ -!.5%,-!24.%:-52'5!6ICENTE0EuA3AAVEDRAE  -ANUEL&ERNfNDEZ'ONZfLEZEDS  ,A4IERRA'ALLEGA !(ABANA  ,UqS!LONSO'IRGADOED  ,A4IERRA'ALLEGA !(ABANA ,UqS!LONSO'IRGADOED .wS0gXINASGALLEGASDODIARIODA#RUvA%L.OROESTE ,UqS!LONSO'IRGADOE4ERESA  -ONTEAGUDOEDS  0LUMASE,ETRASEN,A.OCHE  ,UqS!LONSO'IRGADOED  0OSrO /URENSE  ,UqS!LONSO'IRGADOED  0OSrO !RTEY,ETRAS /URENSE  ,UqS!LONSO'IRGADOED  2ESOL 'ALICIA  ,UqS!LONSO'IRGADOED  4APAL #ARMEN&ARIuA-IRANDAED  4IERRA'ALLEGA3EMINARIOREGIONALILUSTRADO -ONTEVIDEO   #ARMEN &ARIuA-IRANDAED  .ARRATIVA !CRUZDESALGUEIRO8%332/$2'5%:,0%:-ANUEL'ONZfLEZE-ARqA 'ONZfLEZEDS  EPOESqA !OBRANARRATIVAENGALEGO-!.5%,,5'23&2%)2%-ODESTO(ERMIDA RECUPERADA 'ARCqAE8ABIER#AMPOS6ILLAREDS !LIRADE%LFE !2EINA,OBAEOUTROSRELATOS-!.5%,,/)36:15%:-ANUEL  ,vPEZ6fZQUEZED



!SNOITESNOFOGAREOUTROSTEXTOS.'%,6:15%:4!"/!$!!NXO4ARRqO  6ARELAE!LEXANDRA#ABALEIRO#ARROEDS "AIXODOALPENDREEOUTROSRELATOS -0!-/2-%),.  -4ERESA!RAUJO'ARCqAED %SCOLMA -!.5%,-!24.%:-52'5!,UqS!LONSO'IRGADOE  4ERESA-ONTEAGUDOEDS %SCOLMA%,!$)/2/$2'5%:'/.:,%:#ONSTANTINO'ARCqA  ,UqS!LONSO'IRGADOE4ERESA-ONTEAGUDO#ABALEIROEDS &OLLA"RICIA0OESrAGALEGA#OMPLETA8/3b#2%#%.4%6%'!  2ICARDO0OLqNED 'ALLEGADAEOUTROSTEXTOSENPROSADE6!,%.4.,!-!3#!26!*!,  2AFAEL!DfN2ODRqGUEZED .ARRADORESOCASIONAISDOSnCULO8)82ELATOBREVE -ODESTO(ERMIDACOORD  /VENTOSEGREL!5'534/-#!3!3,UqS!LONSO'IRGADOE  #ARMEN&ARIuA-IRANDAED /BRAGALEGA85,)/3)'e%.:!,UqS!LONSO'IRGADOE*OSEFA"ELOSO  'vMEZEDS /BRANARRATIVAENGALEGO !52%,)/2)"!,4!9#/0%4%  -%ULALIA!GRELO#OSTASED /BRANARRATIVAENGALEGO(%2!#,)/0b2%:0,!#%2)SABEL3OTO,vPEZ  ED /BRANARRATIVAENGALEGO58/#!22b!,$!/-ODESTO(ERMIDA  'ARCqAE-ARIO2OMERO4RIuANESEDS 0AJABRAVADE%L6IEJO0ANCHOEOUTRASOBRAS*/3b!942%,,%3'USTAVO  3AN2OMfNED 2ELATOSEOUTRASPROSAS2/15%0%315%)2!#2%30/-4ERESA!RA{JO  'ARCqAED 3ALAYOSEOUTROSPOEMAS-!.5%,.c%:'/.:,%:!MELIA2ODRqGUEZ  %STEVESED 3ULCOEVENTOLVARODELAS#ASAS  !FILOSOFrAKRAUSISTAEN'ALICIA 2AMvN,vPEZ6fZQUEZ  &ILOSOFqAE ENSAIO cTICAXERAL 2!-.$%,02!$/2AMvN,vPEZ6fZQUEZ  &UNDAMENTOSANTROPOLwXICOSDAOBRADE#ASTELAO !NXO'ONZfLEZ&ERNfNDEZ  #ASTELAOHUMORISTA 3IRO,vPEZ   (AMLETEAREALIDADECUNQUEIRANA !NXO'ONZfLEZ&ERNfNDEZ  (ISTORIADOPENSAMENTOANTROPOLwXICOEN'ALICIA !LFREDO)GLESIAS$ImGUEZ  /0ADRE&EIXOO ESCOLgSTICO 2AMvN,vPEZ6fZQUEZ  /PENSAMENTOREXENERACIONISTADE%LOY,UrS!NDRn$OEUROPErSMOwGALEGUISMO 2AMvN,vPEZ6fZQUEZ  3UMADALwXICA '5),,%2-%$%/#+(!-8OSm#ALVIuO0UEYOTRAD  2AMwN0IvEIROSOBREASAUDADEEOUTROSTEMAS ,UqS2EY.{uEZ  2OBERTO.wVOA3ANTOS.OVAINTERPRETACIwNANTROPOLwXICA  2AMvN,vPEZ 6fZQUEZ  #INE &ILMOGRAFrAGALEGA,ONGAMETRAXESDEFICCIwNNGEL,UqS(UESO-ONTvNE*OSm -&OLGARDELA#ALLECOORDS &ILMOGRAFrAGALEGA#URTAMETRAXESNGEL,UqS(UESO-ONTvNE*OSm-&OLGAR  DELA#ALLECOORDS 2AMvN0IuEIRO ,EMBRANZADE2AMwN0IvEIRO#ATRODISCURSOS 66!!  E 2AMwN0IvEIROVIDEO LIBRO #ARLOS#ASARES-OURIuO  #ADERNOS #ONVERSACON2AMwN0IvEIRO -ANUEL2ICO6EREA 



2AMvN0IuEIRO #ADERNOS2AMwN0IvEIRO) 2AMwN0IvEIROD|ASLECTURAS !NXO'ONZfLEZ  &ERNfNDEZE2AMvN,vPEZ6fZQUEZ #ADERNOS2AMwN0IvEIRO)) 2AMwN0IvEIROCRONOBIOGRAFrAECARTAS ,UIS!LONSO  'IRGADOE4ERESA-ONTEAGUDO#ABALEIRO #ADERNOS2AMwN0IvEIRO))) "IBLIOGRAFrAEHEMEROGRAFrADE2AMwN0IvEIROUNHA  CONTRIBUCIwN ,UIS!LONSO'IRGADO -ARqA#UQUEJO%NRqQUEZE4ERESA -ONTEAGUDO#ABALEIRO #ADERNOS2AMwN0IvEIRO)6 )DEASSOBREALINGUAGALEGANAOBRADE-ANUEL  -URGUrA *OSmNGEL'ARCqA,vPEZ #ADERNOS2AMwN0IvEIRO6 #ARTASDE2AMwN0IvEIROA2ICARDO#ARBALLO#ALERO  ,UqS!LONSO'IRGADO -ARqA#UQUEJO%NRqQUEZE#ARMEN&ARIuA -IRANDAEDS #ADERNOS2AMwN0IvEIRO6) )DACIO,nMICO#HRONICA  8OfN  "ERNfRDEZ6ILLARED #ADERNOS2AMwN0IvEIRO6)) !NTwNE2AMwN6ILLAR0ONTE5NHAIRMANDADEALnN  DOSANGUE%MILIO8OSmNSUA,vPEZ 6mXASEAPARTADODE&ILOSOFqAE%NSAIO /UTROS %PISTOLARIOGALEGODE-IGUELDE5NAMUNO !LEXANDRE2ODRqGUEZ'UERRA  'UrADEALIMENTACIwN0EDRO"ENAVENTE*AREuO 



Você também pode gostar