Você está na página 1de 31

UNIVERSIDADE FEDERAL DE MINAS GERAIS

PATOLOGIA E TERAPIA
DAS ESTRUTURAS

REFORO COM CONCRETO


PROF. LVIO MOSCI PIANCASTELLI

ESCOLA DE ENGENHARIA

Patologia e Terapia das Estruturas


Reforo com Concreto

Prof. lvio Mosci Piancastelli

SUMRIO
1. INTRODUO

........................................................................................ 02

2. REFORO COM CONCRETO

.................................................................. 03

3. TRATAMENTO DO SUBSTRATO

........................................................ 05

4. REFORO DE PILARES

........................................................................... 06

4.1. Clculo do Reforo

............................................................................. 07

4.2. Reforo por Encamisamento


4.3. Reforo Lateral

................................................................ 08

..................................................................................... 09

4.4. Reforo por Cintamento

..................................................................... 10

5. REFORO DE VIGAS

............................................................................. 11

5.1. Clculo do Reforo

............................................................................. 12

5.2. Reforo Flexo

........................................................................... 13

5.3. Reforo ao Cisalhamento

.................................................................... 16

5.4. Reforo Toro

............................................................................... 17

6. REFORO DE LAJES

............................................................................. 19

6.1. Clculo do Reforo

............................................................................. 19

6.2. Reforo Flexo


6.3. Reforo Puno

.................................................................................. 19
............................................................................... 22

6.4. Reforo ao Cisalhamento

.................................................................... 23

7. CONSOLOS DE REFORO

.................................................................... 23

8. REFORO DE FUNDAES EM SAPATA........................................ 25


9. REFORO DE FUNDAES EM ESTACAS
10. BIBLIOGRAFIA

........................................ 28

....................................................................................... 30
1

Patologia e Terapia das Estruturas


Reforo com Concreto

Prof. lvio Mosci Piancastelli

1. INTRODUO
Quando o desempenho de uma pea estrutural insatisfatrio, colocando em risco
sua segurana, sejam quais forem as causas ou origens do problema, so
necessrias intervenes que:
visem devolver-lhe o desempenho perdido - RECUPERAO;

ou

aumentar-lhe o desempenho - REFORO.


Observa-se, portanto, que a diferena entre recuperao e reforo apenas
conceitual, e depende do ponto de partida do raciocnio feito.
Doravante, neste trabalho, apenas por comodidade, ser utilizado apenas o termo
reforo.
Existem vrias tcnicas de reforo, algumas delas j consagradas e outras que,
apesar de j se terem mostrado eficientes, ainda esto, sob observao e/ou em
desenvolvimento.
Na realidade, nos ltimos tempos, o desenvolvimento com relao aos reforos tem
estado mais ligado a materiais e procedimentos do que a descobertas de novas
tcnicas.
As principais tcnicas de reforo podem ser definidas como:
Reforo com concreto armado;
Reforo com perfis metlicos;
Reforo com chapas de ao coladas;
Reforo com lminas ou folhas de carbono coladas;
Reforo por protenso.

Patologia e Terapia das Estruturas


Reforo com Concreto

Prof. lvio Mosci Piancastelli

2. REFORO COM CONCRETO


O concreto, seja ele moldado em formas ou projetado, , sem sombra de dvidas, o
material mais verstil para o reforo ou recuperao de estruturas de concreto
armado, por poder ser utilizado em todos os tipos de peas estruturais e nas mais
diversas situaes e condies.
Os reforos em concreto armado so muito utilizados, principalmente, pelo fato de
exigirem procedimentos, em sua maioria, anlogos aos empregados em obras
novas. Mesmo os procedimentos especficos so de fcil execuo, no exigindo
mo de obra muito especializada, desde que criteriosamente detalhados e
especificados. Apesar disso, no dispensa os cuidados inerentes a toda e qualquer
interveno de reforo.
O reforo com concreto projetado difere daquele em concreto armado apenas com
relao ao lanamento e adensamento do concreto, que feito numa nica etapa,
atravs de equipamento de projeo a ar comprimido. Entretanto, a operao desse
equipamento exige mo de obra especializada, experiente, e responsvel.
Uma das maiores preocupaes nos reforos com concreto relaciona-se aderncia
entre o concreto de reforo (concreto novo) e o concreto da pea a ser reforada
(concreto velho). Ela vital para garantir o comportamento conjunto
(monoltico) pea original / reforo, ou seja, para que a pea reforada trabalhe
como uma pea monoltica.
Caso seja necessrio, pode-se lanar mo de adesivos epoxdicos para garantir tal
aderncia. Deve-se lembrar, entretanto, que esse tipo de resina comea a perder o
o
poder de adeso em temperaturas acima de 50 C, sendo que os de melhor
o
performance conseguem trabalhar com a temperatura mxima de 90 C.
Recurso muito utilizado, para tambm garantir o comportamento monoltico da pea
reforada, a adoo de pinos que atravessam a interface dos dois concretos, os quais
passam a resistir aos esforos de cisalhamento que al se desenvolvem. Esses pinos
podem ser representados por estribos prolongados, chumbadores, ou pequenas
barras coladas com resinas - Figura 2.1.
3

Patologia e Terapia das Estruturas


Reforo com Concreto

Prof. lvio Mosci Piancastelli

Figura 2.1 - Pinos para Ligao de Concretos


Exigncia, normalmente feita, que o concreto novo apresente caractersticas
semelhantes s do concreto velho, principalmente resistncias e mdulo de
elasticidade.
claro que o material a ser utilizado no reforo de um elemento estrutural de
concreto, seja ele o prprio concreto ou outro qualquer, deve ter suas caractersticas
analisadas tendo-se em vista as caractersticas do concreto do elemento a ser
reforado.
Entretanto, definir, genericamente, no caso do concreto, que tais caractersticas
devam ser aproximadamente as mesmas chega a ser um erro, porque diferenas
podem ser at necessrias, em funo de efeitos e comportamentos desejados em
casos especficos.
Para justificar essa colocao cita-se que o concreto armado composto por
materiais de caractersticas mecnicas bem diferentes, que, entretanto, no
impedem o seu perfeito funcionamento conjunto, em funo da correta
considerao das mesmas.
Quanto ao clculo de reforos, deve-se registrar que a NBR-6618, referente ao
projeto e execuo de obras de concreto armado, no faz qualquer meno a eles.
Por isso, projetos de reforos so normalmente desenvolvidos com base na
experincia pessoal do engenheiro projetista, que, muitas vezes, adapta
preconizaes daquela norma ou utiliza critrios isolados de normas de outros paises.
Convm chamar a ateno para o fato de no existirem normas para reforo to
abrangentes quanto as existentes para obras novas, mesmo nas mais renomadas
instituies de normatizao.
4

Patologia e Terapia das Estruturas


Reforo com Concreto

Prof. lvio Mosci Piancastelli

Nos tens a seguir, sero abordados reforos de diversas peas estruturais,


utilizando o concreto como material de reforo.
As argamassas ou concretos grouts, as argamassas projetadas, e as argamassas ou
concretos polimricos ou de resinas podem ser, tambm, empregados nos reforos
descritos.

3. TRATAMENTO DO SUBSTRATO - CONCRETO E ARMADURAS


Para o bom desempenho de qualquer interveno, principalmente de recuperao
ou reforo, fundamental que o substrato (superfcies do concreto e do ao
existentes) seja convenientemente tratado.
So duas as finalidades bsicas do tratamento:
retirar todo material deteriorado ou contaminado;
propiciar as melhores condies de aderncia entre o substrato e o
material de recuperao ou reforo.
Para o tratamento do substrato, podem ser adotados os seguintes procedimentos:
Escarificao manual (marreta, talhadeira, ponteiro);
Escarificao mecnica (martelete, rompedor, fresa);
Escovamento manual (escova de ao);
Lixamento manual ou eltrico (lixas para concreto e ao,
lixadeira eltrica);
Hidro-demolio (equipamento especfico);
Jateamento de areia (equipamento especfico);
Jateamento de gua e areia (equipamento especfico);
Queima controlada com chama (maarico);
Corte de concreto (discos ou fios de corte);
Jateamento de ar comprimido (equipamento especfico);
Jateamento de gua fria ou quente (equipamento especfico);
Jateamento de vapor (equipamento especfico);
5

Patologia e Terapia das Estruturas


Reforo com Concreto

Prof. lvio Mosci Piancastelli

Lavagem com solues cidas (soluo de cido clordrico,


Reebaklens da Fosroc);
Lavagem com solues alcalinas (soluo de soda custica);
Aplicao de removedores de leos e graxas (Reebexol Super da
Fosroc);
Aplicao de removedores de gordura e cido rico - suor (lcool isoproplico, acetona);
Umedecimento ou saturao da superfcie do concreto com gua
(asperso, pano ou areia molhados).
A superfcie do concreto velho que entrar em contato com o material de
recuperao ou reforo dever ser apicoada para a retirada da nata de cimento
superficial - Figura 3.1. Ela dever apresentar-se seca ou mida (saturada com
superfcie seca) em funo do material a ser utilizado.

Apicoamento p/ Reforo do Pilar

Apicoamento p/ Reforo da Viga

Figura 3.1 - Apicoamento do Concreto


4. REFORO DE PILARES
Pilares so os elementos estruturais que, para reforo, maires exigncias impem ao
projetista. Eles so reforados por diversos motivos, como por exemplo:

erros de clculo;
erros de detalhamento;
deficincias dos materiais (fck estimado menor que o de projeto);
mau adensamento do concreto;
corroso das armaduras;
impactos acidentais;
erros de locao.
6

Patologia e Terapia das Estruturas


Reforo com Concreto

Prof. lvio Mosci Piancastelli

4.1. Clculo do Reforo


Antes do reforo de um pilar, o ideal seria alivia-lo de sua carga. Entretanto, salvo
em casos muito especiais, tal alvio s conseguido de forma parcial, estando,
portanto, o pilar original ainda solicitado no instante do reforo.
Supondo que, em tal instante, o pilar original esteja resistindo uma carga N, aps o
reforo, o conjunto pilar original-reforo passar a resistir a uma carga N + N.
Dessa carga total (N + N), o pilar original ser solicitado por uma parcela igual a
N + N, e o reforo pela parcela restante de (1-) N. O valor de depender da
relao entre a rigidez do pilar original e a rigidez do reforo, bem como das
condies de ligao estrutura-reforo j comentada anteriormente. A Figura 4.1.1
ilustra o citado, atravs de analogia com o comportamento de molas helicoidais.

Figura 4.1.1 - Distribuio de Carga Entre Pilar (F1) e Reforo (F2)


Caso a nova carga solicitante do pilar original (N + N) o leve ruptura, a carga
total (N + N) passar a solicitar o reforo, que dever ser capaz de suportar-la,
evitando a ruptura geral do pilar reforado.
Em funo disso, procedimento comum, e seguro, projetar o reforo para
suportar, szinho, toda a carga, ou seja, desprezar a resistncia do pilar original.
importante ressaltar que pilares so solicitados no s por cargas normais
(compresso simples), mas tambm por momentos fletores (flexo normal ou
oblqua composta), o que torna as consideraes de trabalho conjunto pilar
original-reforo ainda mais complexas.
7

Patologia e Terapia das Estruturas


Reforo com Concreto

Prof. lvio Mosci Piancastelli

De qualquer forma, caso se v considerar a contribuio do pilar original, as


deformaes iniciais do concreto devem ser rigorosamente consideradas no
projeto, para que as deformaes finais (aps o reforo) no ultrapassem os
valores limites tericos de ruptura (item 4.1.1.1 da NBR-6118).
As tenses iniciais devem tambm ser consideradas com o mesmo rigor.
Convm ressaltar que reforos em concreto geralmente aumentam a rigidez das
peas tratadas, sendo necessrio, portanto, verificar a influncia desse aumento no
comportamento global da estrutura (redistribuio de esforos).
Finalizando, importante destacar que, pelo exposto neste item, pode-se concluir que
qualquer interveno a ser executada num elemento estrutural, por mais simples que
possa parecer, deve ser precedida de anlise estrutural, sob pena de reduo da
segurana do mesmo. Como contra exemplo muito comum, pode-se citar os casos de
oxidao de armaduras, onde muitas empresas de execuo, geralmente por
desconhecimento do comportamento estrutural, realizam intervenes revelia
daquela anlise.

4.2. Reforo por Encamisamento


Nesse tipo de reforo, o pilar original, totalmente envolvido pelo concreto armado
de reforo, conforme mostra a Figura 4.2.1.

Figura 4.2.1 - Pilares - Reforo por Encamisamento


8

Patologia e Terapia das Estruturas


Reforo com Concreto

Prof. lvio Mosci Piancastelli

Na Figura 4.2.1 (A), v-se o reforo de apenas um vo do pilar. A transferncia de


esforos feita atravs das vigas e da aderncia entre os concretos do pilar original e
do reforo. A armadura longitudinal de reforo ancorada nas vigas e na laje
inferior por colagem com resina, e estendida at a face inferior da laje superior. A
execuo de capitel no pilar subjacente, pode ser necessria para uma melhor
transferncia dos esforos do reforo.
O reforo mostrado na Figura 4.2.1 (B) continuo, ou seja, atinge vos contiguos
do pilar. Nesse caso, importante a continuidade da armadura longitudinal de
reforo, onde ela seja possvel, como ocorre quando s preciso atravessar o
concreto das lajes.
Caso o reforo utilize concreto projetado, no dever haver problemas de ordem
executiva.
Entretanto, quando se adota soluo em concreto armado, o concreto pode ser
lanado nas formas pela sua abertura superior, em etapas ou em uma nica operao.
De qualquer forma, a concretagem junto s lajes ficar impedida.A Figura 4.2.2
apresenta algumas maneiras de se contornar tal dificuldade.

Figura 4.2.2 - Encamisamento - Concretagem de Trecho Junto a Lajes


interessante observar que, nos reforos por encamisamento, a retrao transversal
favorece a aderncia entre os dois concretos.
4.3. Reforo Lateral
Esse reforo difere daquele por encamisamento, porque o acrscimo de concreto no
feito em todas as faces do pilar original (Figura 4.3.1).
9

Patologia e Terapia das Estruturas


Reforo com Concreto

Prof. lvio Mosci Piancastelli

Neste caso, s existe a opo do reforo trabalhar em conjunto com o pilar original, o
que torna essencial a ligao entre os dois concretos. O uso de pinos de
cisalhamento, conforme j descrito e mostrado na Figura 2.1, , portanto,
essencial, sendo conveniente, tambm, a utilizao de adesivos estruturais.
Na Figura 4.3.1 (A) mostrada soluo atravs de estribos soldados, que s deve
ser adotada no caso de aos no encruados a frio. Na soluo da Figura 4.3.1 (B),
atravs de sulcos abertos no cobrimento de duas faces do pilar original, estribos so
incorporados, com argamassa de resina ou argamassa polimrica, ao pilar original. A
Figura 4.3.1 (C) ilustra ligao por meio de chumbadores.

Figura 4.3.1 - Pilares - Reforo Lateral - Utilizao de Pinos


Quanto execuo, so vlidos todos os comentrios feitos no item 4.2.
Observa-se que este tipo de reforo de pilares o menos utilizado.
4.4. Reforo por Cintamento
Em pilares solicitados por cargas normais, pode ser vantajosa, em funo da
geometria do pilar original, a adoo de reforo com armadura transversal circular
de cintamento.
Esse tipo de reforo conduz, obviamente, a uma seo transversal final (aps o
reforo) de forma circular - Figura 4.4.1.
10

Patologia e Terapia das Estruturas


Reforo com Concreto

Prof. lvio Mosci Piancastelli

O cintamento propicia um aumento na resistncia compresso, por fretagem, do


concreto de reforo (a ruptura compresso do concreto ocorre por trao em plano
perpendicular ao de compresso), bem como do pilar original.
A NBR-6118 faz uma srie de recomendaes e exigncias para o projeto de pilares
cintados, que, obviamente, devem ser observadas, em adio s consideraes
especficas de projetos de reforo, como os estados iniciais de tenso e deformao.
Em pilares de seo retangular, nos servios de preparao do substrato, as quinas
podem ser quebradas caso seja desejada a reduo do dimetro externo final do
pilar.

Figura 4.4.1 - Pilares - Reforo por Cintamento

5. REFORO DE VIGAS
A grande maioria dos reforos executados em vigas de concreto armado ocorrem em
funo de seu mau desempenho frente s solicitaes de flexo ou cisalhamento,
devido a causas as mais diversas.
Menos comum so os reforos causados por baixo desempenho toro.
Flechas excessivas, apesar de no ameaar a segurana da viga, causam desconforto
aos usurios, podem prejudicar o funcionamento de outras peas estruturais, e de
partes no estruturais da edificao (janelas, portas, pontes rolantes,etc), exigindo,
portanto, intervenes de reforo.
Como em todo reforo, o sucesso da interveno depende substancialmente do
tratamento do substrato, por sua vez ligado aderncia entre o concreto velho e o
novo.
11

Patologia e Terapia das Estruturas


Reforo com Concreto

Prof. lvio Mosci Piancastelli

5.1. Clculo do Reforo


O clculo do reforo de vigas pode ser feito com base nos critrios da NBR-6118,
com a devida considerao das tenses e deformaes existentes antes do reforo.
A Figura 5.1.1 apresenta os estados de tenso e deformao de uma viga submetida a
reforo de flexo.

Figura 5.1.1 - Vigas - Estados de Tenso e Deformao Antes e Depois do Reforo


A anlise das tenses de cisalhamento na interface do concreto original com o de
reforo de fundamental importncia, visto que o desempenho conjunto desses
dois materiais, vital para a boa performance da pea, depende de sua ligao.
As tenses de cisalhamento ao longo da altura de uma viga retangular esto
mostradas no diagrama da Figura 5.1.2.

Figura 5.1.2 - Viga Retangular - Tenses de Cisalhamento


12

Patologia e Terapia das Estruturas


Reforo com Concreto

Prof. lvio Mosci Piancastelli

No clculo flexo, deve-se, tambm, verificar a necessidade das barras


longitudinais serem ancoradas no pilar. Essa verificao corresponde ao estudo da
cobertura do diagrama de momentos fletores normalmente feito no projeto de
vigas novas.
Caso a seo original da viga (concreto e ao) seja suficiente para absorver os
momentos fletores prximos dos apoios, a citada ancoragem no necessria.
Nesse caso, entretanto, a viga passa a ter apoio de altura reduzida, exigindo as
verificaes concernentes. Destaca-se a verificao da armadura de suspenso dos
esforos que chegam pela armadura de reforo.
Ressalta-se que, na maioria dos reforos de vigas, a seo original capaz de
absorver os momentos junto aos apoios.
A Figura 5.1.3 ilustra as duas situaes citadas.

Figura 5.1.3 - Barras Ancoradas ou No nos Pilares


5.2. Reforo Flexo
O reforo de vigas flexo com concreto armado ou projetado feito, basicamente,
por encamisamento.
Para o posicionamento das armaduras longitudinais de flexo, emprega-se estribos
adicionais fixados viga original de varias maneiras.
Esses estribos podem ser calculados para funcionarem tambm como pinos,
absorvendo os esforos de cisalhamento que surgem entre o concreto velho e o novo.
13

Patologia e Terapia das Estruturas


Reforo com Concreto

Prof. lvio Mosci Piancastelli

A Figura 5.2.1 mostra casos nos quais estribos adicionais so soldados aos
existentes. Para isso, durante o apicoamento do concreto da viga original, o
cobrimento da parte inferior da viga retirado at que os estribos fiquem expostos
num comprimento suficiente para a soldagem. Convm lembrar que, nesses casos, os
estribos no podem ser de ao encruado a frio.
Os quatro casos - formas de concretagem - mostrados na Figura 5.2.1 so:
( A ) encamisamento parcial - concreto lanado em forma cachimbo;
( B ) encamisamento parcial - concreto projetado (c/ aumento de cobrimento);
( C ) encamisamento total - concreto lanado por aberturas nas lajes;
( D ) encamisamento total - argamassa injetada sobre brita acondicionada nas formas.

Figura 5.2.1 - Encamisamento - Estribos Soldados


Quando a soldagem dos estribos no possvel, pode ser adotada a soluo indicada
na Figura 5.2.2, que consiste na ancoragem dos estribos na alma da viga.
Nesse caso, os estribos no funcionam como pinos, que se forem necessrios tero
que ser executados com chumbadores ou barras coladas com resina.
14

Patologia e Terapia das Estruturas


Reforo com Concreto

Prof. lvio Mosci Piancastelli

Figura 5.2.2 - Encamisamento - Estribos Ancorados na Viga


Os quatro casos de concretagem indicados na Figura 5.2.1 podem ser adotados
tambm nesse reforo.
Soluo alternatina indicada na Figura 5.2.3. O reforo consiste no embutimento
de barras longitudinais na alma da viga, atravs escarificao e fixao com
argamassa de resina (mais indicada) ou argamassa polimrica, ambas com ponte
de aderncia compatvel.
Para o posicionamento das barras de reforo, necessrio um pequeno corte nos
estribos originais, segundo mostra o detalhe da Figura 5.2.3.

Figura 5.2.3 - Reforo por Embutimento de Armaduras

15

Patologia e Terapia das Estruturas


Reforo com Concreto

Prof. lvio Mosci Piancastelli

5.3. Reforo ao Cisalhamento


O reforo ao cisalhamento , geralmente, de execuo mais difcil do que o reforo
flexo.
Na maioria dos casos, ele est associado ao reforo flexo, sendo, portanto,
executado normalmente por encamisamento.
A forma mais segura para a sua execuo, considerando o funcionamento da
trelia de Mrsch - idealizada para o clculo dos esforos nos estribos e nas bielas
de compresso -, a indicada na Figura 5.3.1. Entretanto, o processo executivo
exige a execuo de furos na laje para a passagem dos estribos, e de aberturas para
o lanamento do concreto.

Figura 5.3.1 - Reforo ao Cisalhamento e Flexo - Trelia de Mrsch Completa


Experimentos tm mostrado no ser necessrio o envolvimento de toda a viga pelo
estribo, o que extremamente interessante do ponto de vista executivo, evitando os
difceis, e s vezes impossveis, procedimentos pela parte superior das lajes.
O acrscimo da armadura de cisalhamento pode, portanto, ser feito pela face
inferior da laje, desde que sejam verificadas as tenses de cisalhamento (horizontais)
entre a alma da viga e a mesa formada pela laje. Tais tenses devem ser absorvidas,
ou pela aderncia e atrito, ou pelo efeito de pino dos estribos existentes, e, se esses
forem insuficientes, aqueles que forem acrescentados.
A Figura 5.3.2 ilustra casos nos quais o clculo estrutural se baseou nesse
raciocnio.
16

Patologia e Terapia das Estruturas


Reforo com Concreto

Prof. lvio Mosci Piancastelli

Figura 5.3.2 - Estribos de Reforo na Alma da Viga


Na execuo, pode ser utilizado o concreto moldado ou projetado, conforme j
mostrado na Figura 5.2.1.
Caso seja necessrio apenas o reforo ao cisalhamento, podem ser feitos cortes no
concreto de cobrimento nas posies onde sero instalados os estribos de reforo. Os
sistemas de ancoragem dos estribos so os mesmos indicados nas Figuras 5.3.1 e
5.3.2. A Figura 5.3.3 ilustra o descrito.

Figura 5.3.3 - Reforo Apenas ao Cisalhamento


5.4. Reforo Toro
O reforo toro normalmente conseguido com o acrscimo de estribos e de
barras longitudinais, implicando num encamisamento total da pea reforada.
De forma diferente do cisalhamento, o reforo toro exige que as armaduras
longitudinais sejam ancoradas no pilar. Isso pode ser feito por colagem com
adesivos estruturais. (ver Figura 5.1.3 A).
17

Patologia e Terapia das Estruturas


Reforo com Concreto

Prof. lvio Mosci Piancastelli

A Figura 5.4.1 apresenta a soluo mais empregada, seja utilizando concreto armado
ou projetado.

Figura 5.4.1 - Reforo Toro


importante salientar que ao invs de reforo, pode-se executar artifcios
estruturais capazes de reduzir ou anular o momento de toro que exige o reforo.
So vrios os artifcios estruturais que podem ser executados, variando com o caso
estudado. Obviamente, a materializao desses artifcios implica em intervenes,
s vezes, semelhantes s de reforo, mas de maior facilidade executiva. A Figura
5.4.2 apresenta exemplo de um desses artifcios estruturais.

Figura 5.4.2 - Artifcio Estrutural para Eliminar ou Reduzir Esforo de Toro

18

Patologia e Terapia das Estruturas


Reforo com Concreto

Prof. lvio Mosci Piancastelli

6. REFORO DE LAJES
Nas lajes, so mais comuns os reforos flexo e puno. O reforo ao
cisalhamento raro no caso de obras residnciais e comerciais, mas ocorre, no sem
freqencia, em obras industriais.
Os procedimentos de execuo so anlogos aos j descritos para pilares e vigas,
seja em reforos em concreto armado ou projetado.
6.1. Clculo do Reforo
Os clculos podem ser feitos com base nos critrios da NBR-6118.
Como nos pilares e vigas, devem ser considerados os estados iniciais de tenso e
deformao. Entretanto, no caso das lajes, os efeitos desses estados iniciais so
menos significativos, porque a parcela da carga permanente em relao carga total
normalmente menor do que nos casos de pilares e vigas. Portanto, a retirada das
cargas de utilizao reduz significativamente as tenses e deformaes iniciais. Caso
se deseje reduzir ainda mais as tenses e deformaes iniciais, pode-se lanar mo
de operaes de macaqueamento e escoramento, que tambm so de bem mais fcil
execuo do que nos casos de vigas e pilares.
Ateno especial deve ser dada aderncia entre os concretos original e de reforo,
para que seja garantido o funcionamento conjunto.
6.2. Reforo Flexo
O reforo flexo pode ser obtido pelo acrscimo de armadura na zona de trao
ou acrscimo de concreto na zona de compresso. A combinao desses dois
acrscimos pode ser utilizado, apesar do maior grau de interveno.
A Figura 6.2.1 mostra o reforo executado pela face inferior da laje, atravs de
concreto projetado.

19

Patologia e Terapia das Estruturas


Reforo com Concreto

Prof. lvio Mosci Piancastelli

Figura 6.2.1 - Reforo pela Face Inferior da Laje


O uso de argamassas polimricas apertadas contra o substrato , tambm,
possvel, sendo, nesse caso, conveniente o uso de ponte de aderncia compatvel
com o polmero da argamassa.
O reforo para os momentos positivos (que tracionam a face inferior da laje)
conseguido pelo aumento da seo da armadura. Para os momentos negativos
(que tracionam a face superior da laje) o reforo acontece pelo acrscimo da seo
de concreto da zona comprimida.
A necessidade de ancoragem da armadura de reforo nas vigas deve ser verificada
(ver item 5.1).
Na Figura 6.2.2 mostrado o caso de reforo pela face superior da laje.

Figura 6.2.2 - Reforo pela Face Superior da Laje


Nesse caso, o uso do concreto projetado, ou mesmo de argamassas prensadas, no se
justifica, sendo indicado o concreto armado.
O reforo para os momentos positivos conseguido pelo acrscimo da seo de
concreto da zona comprimida. Para os momentos negativos o reforo obtido
atravs do aumento da seo da armadura.
20

Patologia e Terapia das Estruturas


Reforo com Concreto

Prof. lvio Mosci Piancastelli

Soluo alternativa, para reforo da regio de momentos negativos, pode ser obtida
atravs da abertura de sulcos e posterior fixao da armadura com argamassa
polimrica ou de resina, mais ponte de aderncia - Figura 6.2.3.

Figura 6.2.3 - Reforo por Embutimento da Armadura


Muito comum, tambm, a ocorrncia de fissuras nos cantos de lajes, devidas a
momentos volventes. Tais fissuras, normalmente, no prejudicam o
comportamento da laje, no sendo, portanto, exigido o reforo.
Ressalta-se que momentos volventes provocam esforos de trao nas duas faces
das lajes. Na face inferior, entretanto, no ocorre fissura, pois as armaduras de
combate aos momentos positivos absorvem as tenses de trao do momento
volvente. Na face superior, como geralmente no h armadura negativa, o momento
volvente provocar fissuras.
A Figura 6.2.4 mostra o reforo para momento volvente com concreto armado.

Figura 6.2.4 - Reforo para Momento Volvente


Soluo alternativa, anloga mostrada na Figura 6.2.3, pode ser adotada.
21

Patologia e Terapia das Estruturas


Reforo com Concreto

Prof. lvio Mosci Piancastelli

6.3. Reforo Puno


O reforo puno, exigido geralmente em lajes cogumelo, , na maior parte das
vezes, executado atravs do aumento da rea de transmisso de cargas entre pilar e
laje. A rea necessria calculada para que as tenses de cisalhamento
desenvolvidas possam ser resistidas pelo concreto da laje.
A soluo, em concreto armado, mais utilizada exige que aberturas sejam feitas na
laje, para o lanamento do concreto. Caso tal acesso seja invivel, pode-se adotar
soluo com injeo de argamassa sobre brita acondicionada na forma. A Figura
6.3.1 ilustra esses dois casos.
Aliviar a carga antes do reforo sempre desejvel.

Figura 6.3.1 - Reforo Puno por Reduo das Tenses de Cisalhamento


Outra forma de reforar puno consiste em acrescentar armadura para
combater os esforos de cisalhamento. Executa-se furos nos locais de instalao das
barras da armadura, que so fixadas ao concreto por adesivos estruturais (barras
finas) ou, o que mais indicado, protendidas por meio do aperto de porcas, com
chave de torque - Figura 6.3.2.

Figura 6.3.2 - Reforo Puno por Acrscimo de Armadura de Cisalhamento


22

Patologia e Terapia das Estruturas


Reforo com Concreto

Prof. lvio Mosci Piancastelli

6.4. Reforo ao Cisalhamento


A necessidade de reforo de lajes ao cisalhamento bem menos comum do que o
flexo ou puno.
Entretanto, ele facilmente conseguido com o acrscimo da espessura da laje, como
num reforo flexo (ver Figuras 6.2.1 e 6.2.2). No caso de ser necessrio apenas
reforar ao cisalhamento a introduo de armadura especfica, por colagem ou
protenso, mais econmica (Figura 6.4.1).

Figura 6.4.1 - Reforo ao Cisalhamento por Acrscimo de Armadura


Essa soluo igual ilustrada pela Figura 6.3.2, que corresponde ao reforo
puno.

7. CONSOLOS DE REFORO
Em muitas intervenes de reforo, a criao de consolos curtos, como estruturas
auxiliares na soluo pretendida, tem sido recurso de grande valia.
O reforo para elevao do nvel da pista de rolamento ou troca de aparelhos de
apoio de pontes ou viadutos, o reforo e reposicionamento de estruturas com
recalques de fundao e o reforo de fundaes em estacas so alguns exemplos de
casos onde consolos curtos funcionam como estruturas auxiliares.
As Figuras 7.1 e 7.2 ilustram os dois primeiros casos citados.
23

Patologia e Terapia das Estruturas


Reforo com Concreto

Prof. lvio Mosci Piancastelli

O caso referente ao reforo de fundaes em estacas ser visto frente.

Figura 7.1 - Consolos Curtos como Estruturas Auxiliares no


Iamento de Tabuleiros de Pontes e Viadutos

Figura 7.2 - Consolos Curtos como Estruturas Auxiliares no


Reposicionamento de Estrutura com Recalques
A Figura 7.3 mostra os detalhes construtivos dos casos das Figuras 27 e 28

Figura 7.3 - Detalhes Construtivos


24

Patologia e Terapia das Estruturas


Reforo com Concreto

Prof. lvio Mosci Piancastelli

8. REFORO DE FUNDAES EM SAPATA


Intervenes de reforo so feitas em sapatas, geralmente, em funo da necessidade
de acrscimo de solicitao ou do mau desempenho.
O mau desempenho pode ser da pea estrutural, exigindo reforos flexo, puno
ou cisalhamento, ou da interao entre estrutura e solo, que implica em recalques,
e, consequentemente, em reforo, sendo, s vezes, necessrio o reposicionamento da
estrutura (ver Figura 7.2).
Nos casos de mau desempenho da pea estrutural, seja na flexo, puno ou
cisalhamento, o reforo facilmente conseguido atravs do aumento da seo de
concreto - Figura 8.1.

Figura 8.1 - Reforo Flexo, Puno ou Cisalhamento


Em qualquer das trs situaes, a aderncia entre os concretos , como sempre, de
vital importncia, sendo bastante indicada a adoo de pinos de cisalhamento. No
caso de reforo puno, sugere-se a ligao do concreto de reforo com o pilar,
tambm atravs de barras que atravessam o pilar.
O aumento da rea de uma sapata pode ser necessrio, para manter os nveis de
tenso no solo, quando h acrscimo de carga, ou para reduzir tais nveis, quando
eles esto acima do admissvel, provocando recalques excessivos.
25

Patologia e Terapia das Estruturas


Reforo com Concreto

Prof. lvio Mosci Piancastelli

Quando exigido, uma boa soluo para aumentar a rea de uma sapata
prolongar as ferragens de flexo existentes, e aumentar a sua altura, o suficiente
para que sejam atendidas as novas solicitaes de flexo, puno e cisalhamento Figura 8.2.
O prolongamento das barras pode ser feito quebrando-se as bordas da sapata, at
que fique exposto um trecho reto de ferragem de aproximadamente quinze
centmetros, para soldagem ou instalao de luvas (tipo CCL).

Figura 8.2 - Aumento da rea de Contato de Sapatas


Outra forma de se aumentar a capacidade de carga de uma fundao em sapata
transform-la numa fundao sobre estacas. Para isso, normalmente se emprega
estacas perfuradas (estaca raiz, presso ancoragem, e outras), usando o mesmo
equipamento para perfurar o concreto da sapata original - Figura 8.3.

Figura 8.3 - Reforo de Sapata por Cravao de Estacas


No clculo do futuro bloco de coroamento, deve ser levado em conta que algumas
barras da armadura original sero cortadas durante a perfurao da sapata para a
execuo das estacas.
26

Patologia e Terapia das Estruturas


Reforo com Concreto

Prof. lvio Mosci Piancastelli

A necessidade de uso de adesivo estrutural que garanta a ligao entre o concreto


das estacas e o da sapata pode dificultar a execuo do reforo, sendo o seu ponto
mais vulnervel. Por isso, comum a soluo alternativa indicada na Figura 8.4,
que consiste em executar uma nova fundao em estacas sobre a sapata original.

Figura 8.4 - Bloco Estaqueado Sobre Sapata Existente


Quando o acrscimo , smente, de carga normal, soluo pouco convencional
consiste na cravao de estacas, cuja funo ser absorver o acrscimo de carga
normal. Nessa soluo so utilizados consolos auxiliares - Figura 8.5.
Um estudo cuidadoso dever ser feito, no intuito de definir o comprimento das
estacas. O recalque das estacas dever ser pequeno o suficiente para que no haja
transmisso de carga para a sapata.

Figura 8.5 - Soluo Alternativa para Acrscimo de Carga Normal em Sapatas


27

Patologia e Terapia das Estruturas


Reforo com Concreto

Prof. lvio Mosci Piancastelli

9. REFORO DE FUNDAES EM ESTACAS


Como as sapatas, as fundaes em estacas so reforadas em funo de acrscimos
de solicitao ou do seu mau desempenho.
O mau desempenho pode ser devido baixa capacidade resistente do conjunto de
estacas ou por deficincias do bloco de coroamento.
A soluo executiva, nos dois casos, , entretanto, a mesma, diferenando apenas
pelo fato de num haver acrscimo de estacas e no outro no.
Quando se trata de blocos de pequenas dimenses, o reforo feito de forma a
envolver todo o bloco original (encamisamento).
As Figuras 9.1 e 9.2 ilustram o reforo de blocos de pequenas dimenses sem e com
acrscimo de estacas, respectivamente.

Figura 9.1 - Reforo de Blocos por Encamisamento - Sem Novas Estacas

Figura 9.2 - Reforo de Blocos por Encamisamento - Com Novas Estacas


28

Patologia e Terapia das Estruturas


Reforo com Concreto

Prof. lvio Mosci Piancastelli

Em blocos de grandes dimenses, o reforo, com ou sem acrscimo de estacas, ,


geralmente, feito pelo acrscimo da seo de concreto nas faces superior e laterais.
No primeiro caso (acrscimo de estacas) executado, tambm, o prolongamento da
armadura inferior, atravs soldagem ou do uso de luvas especiais - Figura 9.3.

Figura 9.3 - Reforo de Blocos de Grandes Dimenses

29

Patologia e Terapia das Estruturas


Reforo com Concreto

Prof. lvio Mosci Piancastelli

10. BIBLIOGRAFIA
[1] Piancastelli, E.M. - Patologia, Recuperao e Reforo de Estruturas de Concreto
Armado - Ed. Depto. Estruturas da EEUFMG - 1997 - 160p.
******

lvio Mosci Piancastelli.


Professor Adjunto do Depto. de Engenharia de Estruturas da
Escola de Engenharia da UFMG.
Engenheiro Consultor pela Fundao Christiano Ottoni e FUNDEP.
Correio Eletrnico: elvio@dees.ufmg.br
Telefones: 31-9907-4140 (cel.) - 031-3238-1998 (com.)

30

Você também pode gostar