Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
DO
IJMBUNDU
OT-
LNGUA )E BENGUELLA
LISBOA
J894
\x^
i
X"
<--
a^ 1^'-^... r ,^..
, :^^^^ ^^,
^y
^ ^ '
GRAMMATICA
TJIVCBTJI^IDTJ
lngua de benguella
GRAMMATICA
DO
UMBUNDU
OU
lngua de benguella
POR
LISBOA
1894
r^
f( D.C 1 3 mi
a"^:
-terv oF "soS
AO EXCELLEPITISSIMO SENDOR CONSELHEIRO
e. 2). G.
<
muitos povos, que nunca tinham visto um homem branco, mas nunca
encontrou nenhum, que no tivesse mantido relaes commerciaes
dos bienos, pode viajar por toda a Africa austral com a certeza de
XI
intenes do auctor.
d'elle. Conhecemol-o por uma copia manuscripta que o sr. dr. Alfredo
Troni, de Loanda, nos fez obsequio de emprestar na vspera do nosso
^. cPi^zciza o ^Zaoinutih
BIBLIOGEAPHIA
PARTE I
PRELIMINARES
Ortliographia
a -f- a ^= a.
a -j" 6 = 6 ou ae.
a -|- =
i e ou ai.
a -j- o = =
a, raramente u.
1
2
As combinaes vogaes au, ai, eu, oi, ou, etc, sendo finaes teem
:
Simples : f, h, k, 1, m, n, s, t, v.
h sempre aspirado.
k substitue g e c. Ex.: ikisa = ij?sa; tokoka = tococa.
1 representa um som liquido mais brando que o nosso l, com
approximao para r.
ETYMOLOGIA
Prefixos
geiros. Ex.: . . ,
-
,
Da sexta classe, (lu-, li- ou, ti-), derivou a classe de prefixos com-
pletos, olu-, olo-, pouco nunerosa. Ex,.:
i-lu, ceu.
OU-csi, preguia. .
e-kavo, cansao.
oku-lia, comida.
Classificao
Primeira classe
Segunda classe
Terceira classe
Prefixos : e-, a-
Quarta classe
ochi-Iume, homemzarro.
u-lume, homem
ovi-lume, homcnsarres.
1 ., ochi-mLua, caozarmo.
o-mbua, cao . ,
i
ovi-mbua, caesarroes.
Quinta classe
Sexta classe
Stima classe
1 oka-kai, mulherzinha.
u-kai, mulher
] otu-kai, mtdherzinhas.
oka-kapa, batatinha.
e-kapa, batata,
otu-kapa, batatinhas.
Oitava classe
ou-angu, herva.
I
ou-elema, escurido. no teem plural.
ou-esi, loreguia.
ou-anda, tipia, au-anda, tipias.
ou-ato, canoa. au-ato, canoas.
ou-anji, orador. au-anji, oradores.
17
Nona classe
Substantivos simples
, 1 \ u-lovi, pescador.
oku-lova, pescar , . ,
'
/ a-lovi, pescadores.
. . , \ u-imbi, cantor.
oku-imba, cantar ...
/ a-nnbi, cantores.
18
,. \ ochi-tuniu, edifcio.
oku-tunga, editicar . 7.,. .
/ ovi-tungu, cdijicios.
.
'-^
. \ o-liembi, m< nitroso.
oku-kcmDsci menttr '
^ i ,.
/ olo-heTnbiy mentirosos.
/ a-ngombo, pastores.
19
Obs.
No se confundam os substantivos derivados de outros, com os que
Silo formados do mesmo radical com diFerentes prefixos nominaes. ochi-kepa,
osso grande, nd um substantivo derivado de e-kepa, osso, o seu augmenta-
tivo. O mesmo radical pode ter significauo diversa conforme os prefixos que o mo-,
dificam. Ex.:
Su"bstantivos compostos
o-njohango, sala.
o-njohama, quarto de cama.
:
20
,.
7 7, \ o-ndingupange, trabalhador.
6ku-hnga.u-TadLage, fazer trabalho '
, ,. , 7 77 7
/ olo-ndmgupange, trabalhadores.
u-longo, conversa.
ochi-soko, auxcilio.
uku'-ulongo, conversador.
uku'-ochisoko, ajudante.
21
Cada iim (Vestes compostos pode ter duas significaes, uma singu-
lar e outra plural. Assim, va-ku-etu tanto significa os nossos compa-
nheiros, como os meus companheiros, conforme o antecedente est no
singular ou no plural. Ko se empregam as expresses u-ku-ame,
u-ku-ove, etc.,, formadas com os pronomes pessoaes do singular.
Gnero
Obs.
Quando aos prefixos da (juinta clas&e, o-, olo-, segue-sc uma nasai,
inicialdo radical, podemos considerar a nasal como fazendo parte do prefixo, o
qual transportado para a concordncia com outro termo leva comsigo a nasal,
como nos czemplos acima.
22
Genitivo
Primeira classe
Segunda classe
Terceira classe
Quarta classe
Obs.^- "Neste caso, em que ha o encontro de duas vogaes eguacs, pode desap-
parecer uma. Ex.: cli'i-nakulu ;
'
v'i-nakulu.
Quinta classe
Sexta classe
Stima classe
Oitava classe
Nona classe
Artigo
= 0^ a, os, as.
Adjectivos '
Adjectivos qualificativos
,
-tita, pequeno, baixo.
-sovi, longo, comprido.
-pia, novoj joven. , -ale, velho, antigo.
Primeira classe
Segunda classe
Terceira classe
Quarta classe
Quinta classe
Stima classe
Oitava classe
Nona classe
oma-jiu v'-akola.
2>essoas fortes.
u-lume u-alunguka.
homem prudente.
29
e-pako li-apepa.
fructo doce.
ochi-nliama ch'-alungala.
animal feroz.
u-lume u-'ngundumba.
'
homem amarello.
u-kai u-ochili.
mulher verdadeira.
de ochi-li, verdade.
mulher de verdade. - ,
Com os substantivos
e-longa, tar/areUice.
ochi-soko, mrxil ia.-
ou-asi, riqiKiza:
formam-se
Obs. O adverbio alua, muito, concorda com o substantivo por meio do pre-
fixo pronominal. regra geral.
31
Adjectivos numeraes
Cardinaes
Unidades
-kuana, quatro.
-tanu, cinco.
e-pandu, seis.
e-panduvali, sete.
-chinana, oito.
e-cliia, nove.
32
Dezenas
e-kui, dez.
a-kui a- vali, vinte. ;
Centenas
ochi-ta, cem.
ovi-ta vi-vali, duzentos.
ovi-ta vi-tatu, trezentos.
ovi-ta vi-kuana, quatrocentos.
ovi-ta vi-tanu, quinhentos.
ovi-ta (vie-pandu, seiscentos.
ovi-ta (vi)e-panduvali, setecentos.
'
ovi-ta (vi)e-chinana, oitocentos.
ovi-ta (vi}e-chia, novecentos.
Milhares
O-hukae, mil.
olo-liukae vi-vali, dois mil.
.
e quatro = 364.
0-hukac Tovi-ta (vie-cliinana Ta-ku! e-cliia la tatu, mil e cem oito
olo-ngombe vi-vali.
'
hois elles dois.
dois bois.
olo-ngonibe e-pandu.
bois seis.
seis bois.
34.
Ordinaes
terceiro dia.
omu-nu. u-kuanu.
rt pessoa -ella quatro.
a. quarta pessoa.
ochi-na clji-tanu.
a cousa ella cinco.
a quinta cousa.
'
olo-neke vi- tatu, tanto pode ser trs dias como terceiros dias.
Pronomes pessoaes
tos, por prefixos pessoaes^ que esto para elles na mesma relao que
vimos existir entre os substantivos e os seus prefixos pronominaes.
Primeira classe
Singular Plural
36
Segunda classe
Singular Plural
Exemplos
xos pronominaes.
37
Terceira classe
.Singular 1'hiral
ndi-u-ipa, eu o mato.
ndi-va-ipa, eu' os mato.
Obs. A primeira pessoa do singular ndi, quer como sujeito, quer como ohjecto
do verbo, 'soffre alterao conforme as leis cuplionicas das consoantes. Ex.: no
verbo oku-kemba, mentir^ a primeira pessoa do presente do indicativo seria
ndi-kemba; como porm dcante do uma g-uttural k desapparece o grupo nasal e
o k transforma-se em h, ser bemba, eu mina). Suppondo o caso de nili ser obje-
cto do verbo, d-se a mesma alterao, com a difierena que, neste caso, o pre-
fixo, que representa o svjeito, -antecede o infixo objectivo. Em vez ,Q dizermos
o-ndi-kuata, elle me agarra, ivcmos o-buata.
38
Exemplos diversos:
eie u-vi.
elle tile mau.
elle mau.
i
ame ndi-sola. .
eu eu amo.
u amo.
ame ndi-o-sola-.
e eu o tvw.
eu o amo.
ove o-j^di-sola.
ti/. tu me amas.
tu me amas.
etu tu-ku-.sola.
ns ns le amamos.
ns te amamos.
a-lnme v -akola.
as pessoas ella so fortes.
as pessoas so fortes.
U-kai u-alnnguka.
a mulher, ella prudente.
a mulher prudente.
39
etu tu-ku-sola, ns te amamos (ns, no outras pessoas);
Pronomes possessivos
1'ronoiiie
40
Pronomes demonstrativos
O
: .
46
Pronomes indefinidos
Os pronomes indefinidos so
-kuavo, outfo.
-osi c -oha, todo.
-ongongo, cada.
dos. Ex.:
u-mue, algum.
chi-mue, alguma cousa.
ch'-osi ou ch.'-oha, tudo.
pa-mue, s vezes.
chi-nene chi-mue
isto grande isto bastante.
eli, quem?
, que sorte de? que espcie de?
nhame, quanto? quanta?
u-alinga nhi?
til (rzen/e o que?
que fizeste tu?
nhi u-alinga ?
que tu fizeste f
que fizeste tu?
u-ati-ndati ?
u-alinga -ndati?
tu fizeae o que?
que fizeste tu?
o-njo i-piy
a ca^a ella qual?
qual a casa?
u-lume u-pi ?
o homem elh qual?
qual o liouiem?
:
48
0-kasi-pi?
elle est onde?
onde est elle ?
u-aenda-pi?
elle foi onde ?
onde ou para onde foi elle ?
u-atunda-pi ?
elle vem d' onde f
0-li-pi?
elle est onde ?
onde est elle?
o-ngomb i-li-pi ?
eli u-aloia?
quem elle atirou?
quem atirou (deu o tiro) ?
u-aloia eli ?
elle atirou a quem?
a quem atirou elle ?
u-eli ?
elle quem ?
quem ?
ove eli ?
ta quemf
quem s tu ?
o-ngombe i-eli? .
olo-ngombe vi-nhame ?
Pronomes relativos
Pronome reflexo
I u-a-li-veta.
oku-li-veta, ferir- se \ dle se feria.
elle feriu-se
Formas negativas
ha'-mbua-ko.
no co. no.
h'-eie-ko.
no elie no.
no elle ou no elle.
ha-iange-ko.
7to meu no.
no meu ou no meu.
ha-mi-kanda vi-ove-ko.
no as cartas ellas tuas no.
52
ka-chi-nene-ko.
no elle grande no.
elle no grande.
ka-(u-)ua-ko ou ha-(u-)uako.
no elle bom no.
elle no bom.
ka'-ua-ko ou ha'-ua-ko.
u-mue, algum.
la-u-mue ou lo-miie, ningum (a -|- ^ = o).
Prefixos pessoaes
affirmativos
:
'
53
si-feta.
eu no pago.
si-'chi-ndelc-kc.
eu no branco no.
eu no sou branco.
Verbos
oku-teta,' corc'.
So irregulares:
1. Os que comeam por vogal. A irregularidade' d'estes verbos
54
tivo.
Formas derivadas
Obs. Nem o verbo dado nestes exemplos, nem provavelmente outro qual-
quer, apresenta todas estas formas. Demo-las para mostrar o processo de deri-
vao.
Modos
56
Conjugao
MODO INDICATIVO
Tempo presente
ndi-feta, eu pago.
I
Sing. '
o-feta, tu' pagas.
!tu-feta, ns pagamos.
v)u-feta, vs pagaes.
va-feta, elles pagam.
Forma negativa
57
Tempo passado
Passado prximo
l nd'-a-feta, eu paffnei.
Sing. < u-a-feta, tu pagaste.
tu-a-feta, ns pagmos.
PI. < vu-a-feta, vs pagastes.
v'-a-feta, elles pagaram..
Passado remoto
grupos.
Pertencem primeira classe (e) os verbos cujos aoristos terminam
em ele e ene; so da segunda classe [i) os verbos cujos aoristes ter-
minam em ile e ine.
Dado o radical, trata-se de conhecer a classe e grupo a que per-
tence, por uma lei que observmos e de que pouqussimos verbos
fogem, e quem sabe se podemos -attribuir j a erro essas excepes.
Se a penltima syllaba termina em a ou e ou o, pertence o verbo
classe' (e), se em ou u classe ({). Conhecida a classe, se a ultima
Primeira classe
Segunda classe
1." grupo 2." grupo
nd'-a-fetele, eu paguei.
Sing. z u-a-fetele, tu pagaste.
( u-a-fetele, elle pagou.
tu-a-fetele, ns pagmos.
PI. ' vu-a-fetele, rs pagastes.
( v'-a-fetele, elles pagaram.
59
Formas negativas
[
s'-a-fete, eu no paguei.
Sing. 1
ku-a-fete, tu no pagaste.
k'-a-fcte, elle no pagou.
i katu-a-fete, ns no pagmos.
PI. ' ku-a-fete, vs no pagastes.
Obs.
A'segunda pessoa do jlural idntica segunda do singular, por
issoque o antes de qualquer vogal c egual a u, sendo necessrio neste c noutros
casos semelhantes usar dos pronomes pessoacs absolutos para evitar confuso. O
mesmo succede com as formas afirmativas da segunda e terceira pessoas do sin-
gular, cujos prefixos pessoaes subjectivos so idnticos. S pela antepsio dos
respectivos pronomes absolutos se conhece qual o sujeito do verbo.
Passado remoto
s'-a-fetele, eu no paguei.
Sing. ku-a-fetele, tu no pagaste.
I
i katu-a-fetele, ns no pagmos.
Pi. < ku-a-fetele, vs no piagastes.
antecedente.
Futuro simples
[
ha-mona (ndi-ka-mona), eu verei.
tu-ka-mona, ns veremos.
PI. ^ vu-ka-mona, vs vereis.
Futuro composto
^
v'-a-ka-mona, elles tero visto.
Forma negativa
Futuro siniplc
katu-ka-mone, ns no veremos.
PI. l ko-ka-mone, vs no vereis.
IMPERATIVO
Forma negativa
SUBJUNCTIVO
Forma negativa
INFINITO
NEGATIVO
62
'
Exemplos diversos
.
0-ngqmbe i-muc i-ove i-afa, rid'-a-i-iuva (nd'-e-iuva).
oi um teu elle morreu, eu o esfolei.
um dos teus bois morreu, eu esfolei-o.
Em vez de
'
63
o-soma i-ia.
oku-feta, pagar
MODO IXDICATIVO
Passado prximo
'
Passado remoio
[
etu tu afetele, ns jagmos.
PI. ' ene vu-afetele, vs pagastes.
( ovo v'-afetele, elles pagaram.
Futuro simples
Futuro composto
IMPERATIVO
.SUIUUXCTIVO
INFINITO .
oku-feta, pagar
FuUii'0
Conjugao negativa
MODO INDICATIVO ,
Presente
Pass.ido pioxiiiio
Passado remoto
[
ame s'-afetele, eu no paguei.
Sing. < ove ku-afetele, tu no pagaste.
( eie k'-afetele, elle no pagou.
Futuro simples
(
ame si-kafete ou si-fete, eu no pagarei.
.Sing. < ove ku-kafete, tu no pagars.
( eie ka-kafete, elle no pagar.
IMPERATIVO
SUBJUNCTIVO
INFINITO
ha-'ku-feta-ko, no pagar.
Verbos irregulares
Indicativo presente
!siti, eu digo.
hati, tu dizes.
\ tu-ti, ns dizemos.
PI.
] va-ti, elles dizem.
Passado
hoti, tu disseste.'
Sina-,
hoti, elle disse.
Partculas verbaes
68
mu-, aqui, em, indica o logar occupado pela pessoa que falia,.
Assim
u-lurae o-li-pi?
o homem elle est onde?
aonde est o homem V
o-ngombe i-li-pi?
o hoi elle est onde?
aonde est o boi ?
Uma outra forma verbal locativa kasi, que pode substituir li nos
mesmos casos. Ex.:
u-lume o-kasi-pi ?
o Jiomem elle est onde?
onde est o bomem ?
u-lume o-kasi-po.
o homem est l.
:
69
Advrbios
Os principaes Sco
paio /
ulo, okii \
^
osamtia, fora.
haimo, sempre,
kalie, agora.
handi, ainda.
etali, hoje.
70
Preposies
[
mu-, em^ aqui.
Prefixos locativos < pa-, para, em, ali, ahi, l.
vu, evi.
Quando qualquer dos prefixos locativos mu-, pa-, ku- rege um sub-
stantivo e a este se segue um verbo ou partcula verbal locativa,
repete-se o prefixo locativo antes do verbo. x.:
Conjunces
CopiUativas
Tove Tame.
e eu e tu.
ambos, ns.
:
71
r-ame-le, eu tamhem.
Subordinadas
Temporaes. quando;
echi, te, at.
Interjeies
apue! de surpreza.
""
haka! de espanto.
ka, de approvao e annuencia ( nsada pelas mulheres).
,
:
PARTE III
SYNTAXE
Freliminares
74
Tame o-ka-nd'-ipa.
e eu elle me matar.
Sujeito da orao
Oiis.
Neste exemplo empregamos o termo chi para traduzir o que. chi c o pre-
fixo pronominal de ochina, cousa,. e usa-se frequentemente em vez do substantivo.
'
Fallando"com rela(;ao a um loho^ ochimbungu,-dir-se-ha':
Obs. Neste exemplo d-se uma ambiguidade: eli tanto pode ser sujeito
como complemento indirecto, podendo traduzir-se, quem fallou ? a quem fallou elle?
77
Attributos do sujeito
Oijs. Niio existe nas lingiTas Baniu termo especial para indicar o couiple-
mcnto indirecto ou o chico. Usa-.sc a concordncia do gcnitivo. Ex.:
Ex.:
ku-li ulume, onduko iae.
ha um homem o nome, seu.
ha um homom, cujo nome, etc.
Uti usovi, arvore grande ; o adjectivo sovi concordai com uti por
meio do prefixo u- do singular e da segunda classe (seres inanimados).
: :
78
omunga u'oku-sapula.
um mensageiro de contar.
um mensageiro mandado com o fira de contar, etc.
ha ukai uange.
e mulher minha.
miiilia mulher.
80
ku-apia.
aqui acabou.
acabou.
ovava mu-apua.
a agua. aqui acabou.
a agua aqui (na pauella, no pote, etc.) acabou.
ochina chi-lema
a cousa lla pesa.
a cousa pesada.
Predicado
82
Dos modos
83
Tempos
katu-tange? no lemos f
tu-enda, vams.
nd'-a-ku-feta, eu paguei-te.
:
84
u-alunguka.
elle foi prudente.
elle prudente.
u-akola.
elle foi forte:
elle forte.
Objecto do verbo
olongombe, nd'-a-vi-ipa.
os bois, '
eu os matei.
eu matei os bois.
Preposies
lu indica, causa^ meio^, etc, e tfaduz-se por com, em, durante, por,
por causa de, etc. Ex.:
te indica excepo.
87
Oraes subordinadas
nd'-aenda, nd'-aka-tala.
eu fui eu verei.
eu fui ver.
oku-pitila, tu-tunga.
chfgar, ns tralalliamos.
quando chegarmos, vamos trabalhar.
oku-pitila, tu-atungile.
chegar, ns trabalhmos.
logo que chegmos, fomos trabalhar.
nda u-tale ?
se tu vs?
ves?
oku-pitila, tu-tunga.
chegar, ns trabalhamos.
quando chegarmos, vamos ti'abalhar.
90
o calor do sol.
DESENVOLVIMENTO PRATICO
Exerccios
onjo i-titu.
casa 2)equena.
'
o radical demonstrativo -cho, pag. 44.
- Neste exemplo vse o objecto do verbo posto antes d'elle, como sendo o
termo mais importante da orao, pag. 85.
3 u-a-u-kapa u-o-kapa. A partcula temporal contrae-se com o infixo
objectivo, dando, a -p u = o.
* nd'-a-u-kapa.
96
onjo i-akola^
casa forte.
onjo ia mane.
casa alheia.
onjo ma i-nene.
casa aquella ella grande.
aquella casa grande.
pouco ; porm elles encontram ella podre, elles dizem: ns ns faremos a casa 7iossa
7
98
A chuva ainda que dia caia caia, a casa de pedras ella no cae, e apodrecer ella
no apodrece, ella fica fica assim.
Ainda que jcaia muita chuva, uma casa de pedras no cae, e apodrecer no
apodrece, fica sempre de p.
Ava va-ti : etu katu-kuata uta uavo, puai ava va-kuatele uta
uetu, v'-ati: uta uene u-sovi, ocho tu-o-sola^.
Estes elles dizem: ns ns no tiramos a arma d'elles, porm estes elles tiraram
a arma nossa, elles disseram : a arma vossa ella grande, por isso ns d'ella gostmos.
Estes dizem : ns no tiramos a sua arma, porm os que tiraram a nossa
arma, disseram : a vossa arma grande, por isso gostmos d'ella.
gostaram.
Aquella arma d'elles quebrou-se. Certamente ella no era boa. Elles no
gostaram d'ella.
V'-o-teia '
ndati? V-'aenda, va-'ka-ieva ^, v'-aloiela onjila, ocho
u-ateka.
Elles a jmrtiram como ? Elles foram, elles caaro, clles atiraram a. nm i^fissaro,
por isso ella partiu-se.
Como a partiram? Elles foram caar, deram um tiro num pssaro, por isso
ella partiu-se.
Jesu u-alinga, hati: k'ilu k'imbo lia Jehova ku-li^ olonjo vi-alua,
vi-nene, vi-ua.
Jesus ellefez, elle disse : no ceu na cidade de Jehovah l ha casas muitas, grandes,
bonitas.
Jesus disse que no ceu no reino de Jehovah ha muitas casas, grandes e
bonitas.
A esteira vossa aquella dia escura. Ella veiu d'oue? Ella veiu da aldeia
l dislanle.
Aquella vossa esteira escura. D onde veiu ella? Veiu de uma aldeia distante.
102
punda.
Afaa vossa no de outro no? Vs a apanhastes onde? Eu digo assim: vs a
roubastes.
A vossa faca no ser de outra pessoa? Onde a encontrastes? Digo que a
roubastes.
1 Orao relativa.
2 Prefixo locativo suffixo, pag. 68. Pode tambm dizer-se : ku-a-i-lule-ko,
por isso que o u muda o a em e, quando se segue um suffixo, pag. 3.
partiram do paiz seu, elles foram, para o yaiz de os judeus, ala elles
isso elles
declararam dizendo : este elle nasceu, rei do paiz vosso. Elle est onde f Ns ns
ouvimos o nascimento seu no paiz nosso, por isso ns viemos, ns o adoraremos.
Num certo paiz distante havia uns homens sbios com muita sciencia. Elles
ouviram dizer que Jesus havia nascido no paiz dos judeus por isso partiram do ;
seu paiz c foram para o paiz dos judeus, ahi disseram: aquellc que nasceu o
rei do vosso paiz. Onde est elle? Ks soubemos do seu nascimento no nosso
paiz, por isso viemos adoral-o.
quando esta creana for homem, pretender tomar o meu paiz e a mim matav-
me-ha.
Ento elle jjensou matar Jcsiia. Os innis velhos de os judeus clle os diamov, elle
fatiou dizendo : este vs o ehamaes rei vosso, elle ter nascido onde? Os velhos disse-
ram : em Bclem. Quando elle ido soube o rei, ento clle chamou tambm os sbios,
aquellcs (lies vieram de lonrje; clle os mandou para Belm, dizendo: ide,lproeiira-
reis a creana aquella, o dia vs a ac/iaes, voltae, direis a mim, eu vou o adoraria.
Porm elle isto mentiu assim, no verdade no. Elle elle no qniz o adorar, mas
elle 2i>'ete7ideH a morte sua.
Ento clle cm matar Jesus. Mandou chamar os mais velhos dos judeus
pensou
c fallou-lhcs assim : quem vs ehamaes o vosso rei, oudc ter nascido?
aquelle a
Os velhos responderam em Belcm. Logo que o rei soube isto, chamou os sbios
:
aquella creana e logo que a encontreis, voltae para dizer-nie, eu quero ir adoral-a.
Porm clle mentia, as suas palavras no eram verdadeiras. Elle no pretendia
adoral-o, mas sim matal-o.
Orthographia 1
Parte II Etymologia :
Prefixos 5
Derivao e formao dos prefixos nominaes 7
Numero 10
Classificao 11
Derivao dos substantivos 17
Substantivos simples 17
Substantivos compostos 19
Gnero 21
Prefixos concordantes ou pronominaes 22
Genitivo 23
Artigo 25
Adjectivos 26
Adjectivos qualificativos 26
Comparao dos adjectivos 30
Adjectivos numeraes 31
Cardinaes 31
Concordncia com os substantivos 33
Ordinaes 35
Pronomes pessoaes 35
Pronomes possessivos 39
Pronomes possessivos pessoaes 39
Pronomes posssessivos geraes 41
Pronomes demonstrativos 44
Pronomes indefinidos 46
Pronomes interrogativos 47
Pronomes relativos 50
Pronome reflexo 50
Formas negativas 51
Verbos 53
'Formas derivadas b
Modos 55
Conj ugao 5G
Formas negativas 59
Sujeitos das terceiras pessoas G2
Conjugao de um verbo regular G3
Conjugao negativa 65
Verbos irregulares 67.
Partculas verbacs 67
Advrbios 60
Preposies 70
Conjuuces 70
Intei-jeics 71
Parte III Syntaxc :
Preliminares 73
Sujeito da orao 74
Attributos do sujeito 77
Concordncia do sujeito com o predicado 79
Predicado 81
Dos modos 82
Tempos 83
Objecto do verbo 85
Preposies 86
Oraes subordinadas 87
Nomes usados isoladamente 90
Parte IV Desenvolvimento pratico :
Exerccios 93
ERRATAS
Fag.
DICCIONARIO
PORTUGUEZ-ilMBUNDl
ABREVIATURAS
s substantivo
adj adjectivo
adj. num adjectivo juunoral
pron pronome
pron. pes pronome pessoal
V. a verbo activo
v. u verbo neutro
v. <i verbo qualificativo
V.p verbo passivo
adv adverbio
conj conjunciio
piep preposio
pref. prefixo
interj iuterjeco
V
Jiart. particula verbal
do port do portuguez
loc locativo
ACC ADU
barrete, s. olupusa (do jioi-t carsipuea), okatikitiki =^ estar de cabea para bai-
nliaualo. xo, oku-vongola.
barriga, s. efe, imo cabecear, v. n. oku-kiunuha. oku-ku-
barril, s. ongoleta (do port. ancoreta), minlia.
oiiiimdu = l-arril pequeno^ oinunlia. cabello, s. ochifuka, odiisame ^^ ca-
barro, s. otiima. bello bra(Co^ olumbi, =
cabello do corpo,
barulho, s. ema =^ fazer barulho^ oku- ohivi = cabello da u.xilla, ocliiuhonlia.
litina. cabo (de um instrumento), s. ocbiku-
batalha, s. ovita. oujanga. lupi.
batalhar, v. n. oku-vita. cabra. s. ohomho.
batata, s. ekapa, ochinguani, = ba- oaa, s. onjevo, ekanjo, unhanga =
tata dce^ omusambi, ochifuknma. caa de aves, esasa.
bater, v. a. oku-veta, oku-asa, oku- caador, s. nkongo, enbanga, upupa.
tcndula, oku-papula bater com a mo = ( ochiamln, ongaie.
aberta, okii-papa, oku-tatula bater = j
caar. v. a. oku- ieva, oku-lengula.
com estrondo, oku-samba, oku-sangata. '
cacete, s. uti.
batoque, s. ekumbo. cachoeira, s. omupa.
beber. v. a. oku-nua dar a beber., = j
I
caco, s. ocbio.
uku-semilia. cada, prou. ongongo.
beliscar, v. a. oku-sipata, oku-tonho- cadver, s. ocbivimbi, onambi.
na. cadeia ide ferro), s. elienge.
belleza, s. ochilamba. cadeira, s. ochialu.
bello. adj. ua, mhote = pessoa bellu., caimbra, s. oebokatalamba, obukai.
onumbu. cair, V. n. oku-loka, oku-langala, oku-
bemdzer, v. a. oku-sumuuuha. fukuka, oku-iendula =
cair juntamente.,
bengala, s. epangati (do port.) ombne- oku-vulukuta =
ca/r a /oZ/ia das arvo-
ti. ongiti. res, oku-loluka.
(riqueza), s. oviiako, ovikuata.
bens cado (estar), oku-kunduka. oku-ku-
berrar, v. n. oku-elonga, oku-iuela. puka.
bexiga, s. ochipapo (do port. papo), caixa, s. ochikasa (do port.) --= caixa
ocbipotolua. de rap, ombotesa (do port. boceta)
bexigas (doena), s. acbingongo. olubmiu, ocliimbucko.
biceps (musculo), s. okauiukumuku. cajado, s. uti.
bico. s. uliungu. cal. s. (ihela.
bigorna, s. olukata. calamidade, s. ochipo.
CAT CTIU
tasa. iio.soio.
enlaar, v. a. oku-tangcloka.
enraizar, v. n. nku-tiulia.
enrolar, v. a. oku-fomona.
enrugar, v. a. oku-fuva eunif/dr n
echo. H. ocliilciilii. testa, oku-idienuna..
edema (nas pernas), s. ochiUula. ensinar, v. a. oku-longisii, oku-kii-
egosmo, s. olisoli. nihisa.
egosta (ser), oku-jjonga. ento, adv. iu.
egual. adj sokola, soko. entender, v. a. oku-ieva, - eulfinler
egual iscr). oUu-soka. iiiiil^ (iku-vinddika.
ga. okainltanda.
enfeite (jiara o calxdln), s. onamna. escravisar-se, v. r. oku-litumliika.
enfeitiar, v. a. oku-lona. oku lian- escrevente, s. ukuambidi, onliahii.
gula. oku-sunga. escrever, v. a. okii-sonelia, oku-vita,
enfermidade, s. uv( li. ol;u-taia.
enganar, v. a. oku-fuml)i, oku-lianlni. escudo, s. oclnmalio.
oku-unga. escurecer, v. n. oku-vindika.
engano s. (com irejuiso ])roi)rio),()liu- escurido, s. oualema.
ku
euf/ano (com iirejui/.o allieio). escuro (ser), oku-tekama.
eliaulio. escutar, v. a. oku-icvehda.
engodo, s. evituto. esfregar (para limpar), v. a. oku-
engordar, v. a oku-neta. kmiga --=- esfregar o cnrpo, oki;-kukusa
enguia, s. onliohasi. mandar esfregar, oku-kuokesa-
engulir, v. a. oku-ina. esfriar, v. a. oku-poUi.
12 EST FAT
FIT FUR 13
mau, mi
adj. vi, =
sf?-mo?/, oku-viha,
lombo, s. ombunda, oviongo. oku-taugeleka.
louco (ser. estar). oku-vuUia. oku- '
I
= mecher o piro, oku-pika =^ mecher a
louvar, V. i oku-sivaia. cerveja, oku-senga.
lua, s. osai. j
medicina (remdio), s. ochiliemba,
luar, s. oui. uubambele, esengu, ongundu, ocliiuiana.
luctar, V. a. oku-panga. oku-lit;itula. i medianeiro (servir de), v. a. oku-pai-
luz (do sol), s. utanha. kununa.
luzir, V. n. oku-taiuia. medico, s. ochimbanda.
ma (de Ado,), s. ongongo. medida, s. oseteko.
macaco, = macaco com foci-
s. osima medir, v. a. oku-seteka, oku-ionga.
nho de co^ evovo. medo, s. usumba. ongueli ter, estar =
machado, ondiaviti = machado de
s. com medo, oku-sumba.
combate, ekuva. medroso, adj. esumba, eliuugu.
macuta (moeda de cobre), s. ochilau- medula, s. upuma.
da =
meia macuta,, ouibende. meias, s. olomcuba (do port.)
madrasta, s. ondatembo. meigo (ser), oku-lenhena.
!
MUL OBR 17
refutao, s. okasambi.
nliama.
regar, v. a. okii-nliina, okii-saniena.
rocha, s. ene (pi. ovaue), olianda.
regato, s. oluui.
roda. s. evalo.
rego, s. ekuna
rodear, v. a. oku-kondola.
regulo, s. osoma.
rodilha, s. cmjumbu.-
rei,s. osoma.
roer, v. a. okn-kanlia.
relmpago, s. olumanhula. ohakuhi.
rolar. v. a. oku-lombela, nku-vambe-
relampejar, v. n. oku-liakida.
la,
remar, v. a. uku-tapida.
remella, s. olouopo. rolha, s. ekiunbo.
remendo, s. utauda. rolhar, v. a. oku-sitika, okii-sitikila.
remendar, v. a. oku-konja. roncar, v. n. oku-ona.
remover, v. a. oku-upa. rosrios (eontariade vidro), ekuabili
render (liomenauem). v. a. nkii->;iiii- (dd jjort.)
biliiu. roubar, v. a. oku-knanga, oku-koko-
repartir, v. a. oku-tond)ola. ka. oka-punda, oku-leia. oku-uiinhuna
-^ roubar um objecto e esc.oudel-o u,a rou-
repor. v. a. oku-pinlialisa. oku-pin-
])a. okn-kokovola.
<lMla.
repousar, v. a. oku-puiuka rcimn- roupa. s. oehikiito.
sar o qiii'i.ro sobre os jocUios. okii-vim- rugas (na i)elle). s. ovanlia. ovaka.
giiika. rugido, s. ochivunga.
22 SIG SUS
vau, s. onj i va =^asa?- o vaw, oku- vs, pron. ene =^ comvn.^co. Tene.
ioka.
veia, s. esipa.
velho, adj. ale =
mais velho, okuhi.
velho (ser, estar), oku-kuka. oku-vu-
la, oku-vamba. zangar-se, (estar zangado), v. r. oku-
vender, v. a. okii-sumbisa. oku-sa- fungula oku-tema, oku-lunguluka.
sela. zarolho, s. ochitofue.
veneno, s. okakamba, ulu, ouuli. zebra, s. ongolo.
ventania, s. omepelela. zig-zag (em), exp adv, onganda.
vento, s. ofela, epuku = vento forte, zuarte, (fazenda azul). onoloti.'onjun-
ekungukungu. ju.
ventosa (o que deita), s. olusemo. zumbido, (da abelha) s. elinhiiinhi.
ventre, s. imo (pi. ovaiuio). zumbir, v. n. oku-valala.
DICCIONARIO
UMBUNDU-PORTUGUEZ
A.IU EIU
C
Cha, v. q. ser risordm.
ahuku, (losoborlicucia =- diverjcn-
s. chechi. i)ron. isto.
cia <lo opinips =^ cnp^ano, erro. chilua. V. q. ser vagaroso.
ale, adj. velho, antigo. china, v. n. danar.
ale. adv. antigamente, outr"ora=seniT chinga, v. a. visitar algum para
pre. ber com elle.
alemena, v. q. ser ou estar inquieto. chita, v. n. parir.
alua, V. a. achar, descobrir, encon- Chochuisa. v. a. arrancar.
trar.
alumana, v. a. engatilhar (uma armai.
ama, v. a. mover, agitar.
ama, v. n. mover-se, mudar de logar.
ambata, v. a. carregar, transportar,
levar. e. pron.. que? (jue espcie de?
amboka, v. n. adoecer, estar doente. echa, v. a. entregar, passar uma cou-
ambulula, v. a. fallar, discutir. sa a outrem.
ame, pron. pes. eu. echi, adv. quando.
amena, v. a. favorecer. echia. adj. num. nove.
amena, v. n. deitar-se. echinana. adj. num. oito.
andiua, v. n. ser ou estar lntorpecido. efe. s. estmago das aves. papo.
trpego. efelefele. s. escuma.
andongo, espcie de collar hirgu.
s. efuanga, s. folha da mandioca.
angat, acalentar, ter no regao.
v. a. efuki. s. reprehenso.
anhaha, s. encrusilhada. ehoma. s. liomem pobre.
anhoni, s. rugas (da cara.) ehondio. s. banana.
apue, interj. exclamao Av. surpreza, ehotio. caracol.
s.
30 ETU FUN-
H iendula, v.
iendulula,
a.
v. a.
empurrar.
empunhar=vibrar.
iepa, esconder-se por traz de
v. n.
haimo, ailv. scmpic uma arvore- escudar-se.
haka! iiiterg. de espautu, admiraed. ievala, v. q. ser, estar intelligivel.
handa, v. a tomar amizade. iia, V. 11. vir.
handangala, adj. grande, muito. iiha, V. a. dar.
handeka, v. a. fallar outra lingua. iila, V. a. fechar.
he. proii. queV eoiiioV
iilula, V. a. abrir.
hena, atlv. amanli, hoiitein. ika, V. n. acostumar-se.
henanha. adv. depois de amanli. an- ikisa. V. a. alegrar.
te-hontem. iko, fogo, forno.
s.
hina, V. a. recusar, desobedecer. ilika. justiicar^^apontar.
V. a.
hinda, v. a. negociar festejar. -
ilu. s. ceu. atmosphera^/.'//rt, em ci-
hoia, V a. importunar, insistir. ma, sobre.
huanga, v. a. roubar.
iluka, V. n. mudar-se (para outra casa.)
huka, V. a. desobedecer^ guardar vi-
ilula, V. a. e q. curar, tractar de, dar
veres.
irmo mais velho.
remdio ^
ser amargo.
huva, s.
ima, V. a. n. apagar, extinguir =^ dar
fructo.
imba, V. a. e n. cantar =^ atirar, ar-
remessar.
imbila, V. a. e n. arremessar -----
jir
nhenena, v. n. desapparecer.
N nhenha, s. deslumbramento.
nhenha, v. a. distriuir, dividir.
naito, adv. pouco. nhenuna, v. a. fazer cananca = re-
nakaliokalioko, paladar.s. pellir.
namuna, v. a. apanliar, agarrar. nhenhisa, v. a. abrandar.
nana, v. a. puxar, arrancar, colher. nhenisa, v. a. perder.
nanda. s. estrolla da manh. nhina, v. a. molhar.
nangisa, v. a. recusar-se a deixar nho, adj. vulgar, ordinrio.
examinar um objecto. nho, adv. sutf. assim, d'esto modo.
naua. s. cunhado ou cunhada. nhona. v. a. prejudicar.
ndaka, s. pregoeiro. nhoneha, v. u. estar esmagado, es-
ndati. coiij., adv. certamente, como? tragado.
ndati, ])ron. que ? o que ? nhonhama, V. a. abaixar, inclinar =
ndokuti, loc, adv. como para dizer. com a cara entre
prostrar-se as mos.
ndopo, adv. immediatameute. nhuana, v. n. andar em volta, circular.
ndoto, adv. assim, d"este modo. nhula, V. ^. recusar um e acceitar ou-
ndunduminha, exagerar.
v. a. tro.
neha, v. n. cheirar mal. nhumana, v. q. ser rabugento, taci-
nemuna, v. a. abafar, suftocar. turno.
nena, v. a. trazer. nbunula, v. a. esconder.
nen, adj. largo, grande, alto.
nenga, v. a. partilhar ^^ possuir.
nengula, v. a. ter abundantes colhei-
tas.
nenhane, adj. impar.
neta, v. q. ser gordo. ochiala, s. esteira.
ngoma, s. es])ecie de cogumelo. ochiali, s. dadiva, presente, merc.
nia, v.!i. evacuar fezes. ochialu, s. cadeira.
noke, adv. presentementCj agora, ce- ochiambelo, s. campo adeante das
do. portas (ruma aldeia.
QOmusa, V. a. colher os primeiros fru- ochiambo, s. gaiola de verga.
ctos de um campo
para serem comidos ochiandala, s. alos.
na companhia do marido. ochianju, s. ninho.
nona. v. a. escolher apanhar. = ochiasa, s. bebida feita de ochim-
nosoio, adv. adeus (saudao de des- bombo e mel.
pedida a quem parte.) ochiasu, s. costume.
nua, V. a. beber. ochiava, s. teta.
nunga, v. n. estar convencido de ter ochiela, s. espcie de jogo.
commettido um crime depois da prova ochienu, s. espcie de noz.
do veneno. ochienhe, s. grillo.
nungula, v. a. fitar, olhar fixamente, ochifuko, cabello.
s.
encarar. ochifukuma, s. l)atata doce.
nunhunu, s. filho mais velho. ochi umbe, s. assassino, ladro.
nhama, v. a. sugar, absorver. ochiuto, s. penteado.
nhami. pron. quanto ? ochiemba, s. medicamento, remdio.
nhamuna, v. a. dizer tolices. cchiholo, s. occupao.
nhana, v. a. desgostar-se, repudiar, ochihonho, s. torpor.
aborrecer. ochihopio, s. credito.
nhaneha, v. a. seccar. ochihungulu, s. mocho.
nhangata, v. n. fingir de valente. ochihuanga, s. ladro.
nhanha, adj. azedo. ochiialo, s. roupa da cama.
nhanha, v. a. procurar alimento. ochiiambi, s. bom caador.
nhanhula, v. a. apanhar e i)r na boc- ochiieli. s. barba.
ca. ochiio. s. caco.
nhanhumana, v. a. desenrolar, espa- ochiiokola, s. sala.
lhar, abrir. ochiiula, meia colmea.
nhanhuna, v. a. rasgar em bocados, ochika. s. amizade.
destruir. ochikakula. s. frio.
nhanhuna, v. a. tirar. ochikaleveko, s. cama de palha para
nhata, v. a. pr p n'uma ferida. levar animaes.
neha. v. a. tirar, arrelsatar. ochikaiu. s. coxa.
nhemana, v. a. recusar. aochikmba, s. raiz comestvel.
OCH OCII
no cobre as coxa-s.
Ohombo. s. cabra.
okanbimba, s. biombo diviso. =
ckapa, s. saco para guardar a espin-
ohomono s. uma espcie de mosca garda.
muito pequena. okapamba, s. guia.
ohondo. volta (do caminho) galii- = ckapiangu, s. ladro.
nete secreto. ckapote, s. capote.
ohondongolo s. armazm, okapulungu, s. viuvo, viuva.
ohongela, s. ajuntamento, reunio. ckasambi. s. refutao.
ohongolo, s. bicho da batata. ckasongu, s. contas de vidro.
ohonji s. cortczia. ckasukusuku, s. soluo.
LU ta: 41
pau.
okueve. s. al^apAo. armadilha.
perna.
Olumbandi. s. terreno descoherto.
okulu. s.
olumbi. s. folha cahello liraneo.
okuoku. .s. l)rao.
olumbo. s. paliada, nmro.
okuti, conj. i|iie.
okutua, s. ferida sangrenta.
olumbombo. s. raiz.
olumbue. s. restituio.
olandikesua. s. logar (juente.
olumbuli, espcie de carnei^o.
s.
olangi. s. pessoa jirostiada. j)essoa
caluda. olumbumba, s. t;itnagem.
olume. s. orvalho.
olata. caneca de Lata.
s.
olumepi. s. espcie de ni'iz Ohirilera.
oliakulu. s. relmpago.
olumuinho. s. e.^ipelho -fnicto seme-
olisoli. s. egoismo.
lliMute :'( liaga.
olohana. s. comicho. olunalo.s. embarao.
olohui. s. comhustiveh
olunama. s. occupao.
olomanha, s. metal. olunanda, s. esposa.
olombanjo, ma.xilla inferior. olunatoma, s. duvila-^negao.
olombendo. s. tlauta. olunda. s. interferncia a favor d'ou-
olombonde. s. falador noticias.
trem. soecorro.
olombongo. s diidieiro. olundembanga. s. fiucto da igueir.a
Olomema, s. trigo - feijries. gros em liniva.
.geral.
olundimbo. s. tio <le contas de vidro.
olomenha. meias. s. olundindi.s. jiennas da cauda das aves
olonamalala. s. duvidas. domesticas.
olonambelo. s. jactncia de hen.s. olundovi. s. corda de barco.
olondia. >. alimento. Olundulili. s. pe(|ueno bordo.
olondondolo, s. raizes comjiridas. olundumba. s. (specie de animal.
olongende, s. viajantes. olundunge, s. intelligiMicia conhe-
olonjele. harha. s cimentos. cuns(dhos.
olonopo, nmiella.s. olur.dungu. s. pinnuita.
olonunha. s. estupidez. olunelenge. s. escova secca sem nd-
oloseke, s. rolo. farelo. ios.
Olosisi. s. feixe ,], leidia. olungaiaua, s. goiaba.
oluanga. >. fervura. olungela. s. rim.
oluango. s. cume, crista da montanha. olungembia. s. alilico.
oluhaku. >. sanihdia. olungenda. s jornada.
oluhatnui. s. mosquito, olunyu. s. vinha.
42 OMA OMU
SIT SI'K 49
TUE ('lA r
usiko. s. peneira.
de guia.
ulongo, s. conversao. usilili, s. nome dum cogumello.
ulonho, saber. usJtu, s. garganta =^ passagem.
ulovi, s. pescador, usoli, s. sopa. molho.
ulu. s. veneno de peixe. usongo, s. setta.
ulula, via lctea. usonjolo, s. martello de ferreiro.
ulula. V. n. gritar. usuanji, s. conspirao, traio.
ulume. s. homem. usui. s. pessoa pouco atenciosa.
ulungi, s. recemchegado, estabeleci- usumba, s. receio, medo.
do de novo. uta, s. espingarda, arma,
umanehe., s. rapaz. Utali. s. ferro,
VAT. YT'X 53
utanda, ~. o hh' traliallia iiipci frita vamba. V. q. sei-, eslnr Vellm. idoso.
laiiiciito. alhanlcid. vambela. v. a. miar.
iitanha, s. lu-ilho, i-alor do sol. vanda. v. i|. sir. estar larud.
uteke, <. iKiitf. vndala, v. u. rugir, mugir.
utekeo. adv. lioa noite. vandeka. v. a. accrescentar, augmeu-
uteleli, s. racha oiu uuia cabaya. tar.
uteli, s. algodo. vandula, v. a. descascar.
utenda. s. franga. vanga, v. a. enfardar.
utepa. s. cerveja (feita eoni mandio- vangula. v. n. conversar.
ca I. vanja. v. a. olhar.
uteteli, s. espcie P herva alta (.'oiiiu vata, V. II. agachar-se.
o canio. vavanga. v. n. cambalear.
Uti. arvore, pau.
p. veia, cazar.
v. a.
utila. 3. pess(a imprudente. veiuka. v. n. correr rapidamente.
utima. s. eora^-o. veka. v. 11. estar costumado.
utingu. s. coisa bonita. vela. V. (|. ser, estar doente.
utoi, s. pes.soa corajo-sa. veleka, v. a. carregar s costas.
utolo. s. descida (iindinada). velela. v. n. comer carne.
utombo. s. mandioca. vembika. v. a. encher um buraco, en-
utondua. s. credor importuno. tidiar.
ulongo, papada do boi.
.s. verabulula. v. a. cavar, escavar.
utui. s. cabea. venja, v. a. meclier.
utumbu. .'. farelo. vetelela. v. n. sentar-se porta duma
ututa. s. burgo ^^ toca do coelho. Im- casa onde ha um cadver.
raco. veva. V. 11. balar.
ututuli, s. pessoa alta. vevela. v. a. carregar uma criana s
uualo. s. fato, roupa. costas.
uuinha. v. n. pender, descer (a estra- vi, adj. mau. feio.
dai. viala. v. a. governar.
uula. V. a. acumpaidiar. vialeka. v. a. (suthronisar.
uulu. <. principio. viha. V. q. ser mau, estar em ms con-
uuluka. V. 4. ser, estar spero, des- dices.
egual. vila, V. a. comlemnar.
uunda, v. n. sujar-se. (>star sujo. vinda. v. a. entranar, franzir.
uunga, v. n. criar Itolor. vindikiia. v. n. escurecer.
uunja. V. a. enganar. vindilika. v. a. entender mal.
uunjuka. v. ij. ser, estai turvo. vinga, v. a. assustar, afugentar.
uvaa. cerimonia do casamento.
s. vinjuka. v. n. passar, ir.
uvangi, s. segurana. vita. V. a. escrever^ guerrear.
uve, s. invalido. VO. adv. tambm, c.
uveii. s. doena. voka. V. n. enganar se.
uvelo. s. porto. vokiia. V. a.augmentar.
uvo. s. tempo da sementeira. vola, V. i\. ser, estar podre.
vomba, v. a. afundar.
vonga, v. n. estar abandonado.
vongoka, v. n. pender, inclinar-se.
vongola, \. n. estar de caliea para
baixo.
VOtoka. v. n. estar de jic. peinaie-
vaka. V. a. dobrar. cer.
vala, V. a. nuigoar. aHigir. vula, V. q. ser, estar velho, estragado.
valala. v. n. l)ater as azas, zumbir. vulua. V. (|. ser, estar louco.
valeka, comear.
v. a. vulukuta, V. a. encenar.
valela, pregar,
v. a. vumba, v. a. servir.
vali. adj. nnm. e adv. dois mais. ou- vumbula, adj. cinzento, pardo.
tra vez. vungilika, v. a. desijanar o queix"
valula. V. a. v. no rticonhecer. sobre os joelhos.
ERRATAS
ailiaiifoii
ro.sto
:u'hiiig(ii)fro
oeliitukii
oluhoiigi
curvo
<iki-li))Otama
kou nliauliiina
ku-nlioia
alguii), can^a
olonboij^o
ovitiitn
(iku-liineia
oualcuia
kais
ocliipeinciii'
()lundiiii{;a
fsokolnilo
kn-kolonga
prosa
ockiineuiciK'
ochikovata
okii-komUi-la
urniar
oudaudo
ovindaufifli'
opalaiika
ctetclo
kaka
enlaniar-se
lam('rm'ua
sahir
liliiiiljila
niueiia
oclii uinbt'
oehicniba
aue-liikinl>a
ocliindulio
ocliiiijauja
ocliiiijaue
oeliipukiiku
ocliipukukalii
oclisetaliai
ocbitiua
ocliivolcka
ueliivciigt'
ohaiiaalo
ohakahoka
oiinlftcla
ukaiibuiiiba
\ *
PL Pereira do Nascimento, Jos
3755 Craimnatica do Umbundu ou
P4. lingua de Benguella