Você está na página 1de 192

GRMMATICA

DO

IJMBUNDU
OT-

LNGUA )E BENGUELLA

JOS PEREIRA DO NASCIMENTO


Moltco da Armada Kial
S. S. G T..

LISBOA

J894
\x^
i
X"

<--
a^ 1^'-^... r ,^..
, :^^^^ ^^,
^y

^ ^ '
GRAMMATICA

TJIVCBTJI^IDTJ

lngua de benguella
GRAMMATICA
DO

UMBUNDU
OU

lngua de benguella

POR

JOS PEREIRA DO NASCIMENTO


Medico da Armada Real
S. S. G. h.

LISBOA

1894
r^

f( D.C 1 3 mi
a"^:
-terv oF "soS
AO EXCELLEPITISSIMO SENDOR CONSELHEIRO

FRANCISCO JOAQUIM DA COSTA E SILVA

e. 2). G.

qI. c/czciza bo C^^a^icmtcnto


AO SBIO PROFESSOR

JOS VICENTE BARBOSA DU BOCAGE

<

O seu antigo discpulo

c7. cPczcita c cflaicimzntc


PREFACIO

U-mbundu a lingua do antigo reino, hoje districto de Ben-


guella, comprehendendo os povos do Nano, em especial, o Bailundo

e o Bi, onde fallada em toda a sua pureza.


um das dialectos do grupo mbundu, pertencente familia das
lnguas ba-ntu.

As suas maiores affinidades so : ao norte com o ki-mbundu,


dialecto de Loanda e concelhos de leste ; e ao sul com o lu-nhaneka e

lu-nkumbi, dialectos dos sertes de Mossamedes. Para leste do Nano


soffre alteraes, principalmente na regio de entre Cubango e Zam-
beze, no to sensiveis que modifiquem completamente a sua estructura.

O u-mbundu fallado com ligeiras alteraes por todos os povos


do Nano comprehendidos entre os parallelos 11 e 15 e entre a
costa e o meridiano 18; taes so: Bailundo, Bi, Huambo, Sambo,
Gallangue, Caconda, Quillcngues, Luceque, Nhemba (ambuellas de
entre Cunene e Cubango), Moma, Cangombe, etc. (ganguellas do

norte), e perfeitamente entendido pelas numerosas tribus de leste

e sul, que occupam a vastssima zona comprehendida entre as impor-


tantes vias fluviaes, o Cubango e o Zambeze.
Basta saber-se que a lingiia dos bienos para a reputarmos lingua
universal do Equador ao Cabo, de Angola a Moambique.
E de facto, nenhum povo to conliecido na Africa austral como
o bieno. Diz o" nosso illustre explorador Serpa Pinto ter visitado

muitos povos, que nunca tinham visto um homem branco, mas nunca
encontrou nenhum, que no tivesse mantido relaes commerciaes

com os bienos. Para o bieno, em questes de viagens de trafico, nada

impossvel e tudo lhe parece natural. Se elles soubessem dizer onde

teem estado, e dissessem o que teem visto, os geographos da Europa

no teriam em branco grande parte da carta da Africa Austral.


Tem esta gente uma certa emulao entre si como viajantes, e

muitos conheo eu que se ufanam de ter ido onde outros no foram,


o que elles chamam descobrir terras novas. Elles so educados na vida
de caminheiros e todas as comitivas levam innumeras creanas, que
com cargas apropriadas s suas foras, acompanham os pes ou

parentes nas mais longnquas correrias; e por isso que no causa


estranheza encontrarmos ali um homem de vinte e cinco annos, que
tenha estado no Muatianvua, no Nyangue, no Luapula, no Zambeze e
no Mucusso, se elle viajou desde os nove annos.

Isto basta para demonstrar a importncia da lingua que escolhemos


para inicio dos nossos trabalhos linguisticos. Quem souber a lingua

dos bienos, pode viajar por toda a Africa austral com a certeza de

ser entendido por todos os povos ba-ntu.

'Pena que Portugal, ha sculos na posse de to vastos e impor-

tantes territrios africanos, no possua grammaticas e diccionarios

sobre as mais importantes linguas das suas colnias. /

Comparados com os numerosos trabalhos d'esta ordem reaHsados


modernamente em Frana, Inglaterra e Allemanha, os nossos, triste

dizel-o, so poucos e difficientes, o que no justifica grande interesse


pelas nossas colnias.

Aos valiosos trabalhos modernos dos distinctos africanistas,


Henrique de Carvalho, sobre a lingua da Lunda; Nogueii"a, sobre o
lunkumbi, vocabulrio precioso, mas desacompanhado das indispen-
sveis regras grammaticaes ; Cordeiro da Matta, sobre o ki-mbundu,
ou lingua de Loanda Joaquim de Almeida da Cunha, sobre
; as linguas

de Moambique, pouco mais temos a accrescentar.


::

XI

Dos antigos possumos alguns trabalhos, taes como:


Diccionario da lingua bunda ou angolense; CoUeco de observaes

grammaticaes sobre a lingua bunda, com traduco latina e portugueza


do capucliinho Fr. Bernardo Maria de Cannecattim, trabalhos que
mereceram do distincto philologo Hli Chatelain as seguintes palavras

porm tudo isto vae misturado com tantos erros e tanta


grammatica latina em vez de africana, que preciso j saber a lingua
para poder discriminar o pouco que presta do multo que est errado,
sendo de opinio que estos trabalhos so respeitveis 2)elos excellentes

intenes do auctor.

ITl Chatelain applica aos trabalhos de Cannecattim a mesma


critica que este fez ao Catechismo do padre Pacconio, intitulado

Gentio de Angola sujfficientemente instrudo, obra reduzida a methodo

pelo padre Antnio do Couto em 1642. D'este trabalho dizia Canne-


cattim :/oO cumulo, pois, de tantos e to grosseiros erros, imperfeies

e defeitos esgenciaes tem sido a causa de que o Catechismo at o


presente labore em uma obscuridade imperdovel e, por isso, em vez
de auxilio e utilidade, serve, ao contrario de gi-avissimo embarao
no s aos europeus, mas at aos mesmos ecclesiasticos naturaes de
Angola. Applicada a mesma critica aos trabalhos do capuchinho, por
ahi se poder ajuizar do valor dos mesmos.
Torrend, na sua grandiosa obra, A comparative Grammar of the

South-African Baniu Languages, o mais valioso trabalho moderno


sobre linguas africanas, e Hli Chatelain, na sua Kimbundu Grammar,
com traduco portugueza e ingleza, faliam de uma Arte da lingua de
Angola do padre Pedro Dias, 1697. Sobre esto trabalho diz Chatelain

nas notas ineliminares da sua Grammatica: Este livrinho era j to


raro nos fins do sculo passado que Cannecattim no teve conhecimento

d'elle. Conhecemol-o por uma copia manuscripta que o sr. dr. Alfredo
Troni, de Loanda, nos fez obsequio de emprestar na vspera do nosso

embarque para a Europa. Este trabalho desenvolve e completa as

regras brevssimas que acompanham o Catechismo (de Pacconio), do

qual tambm so tirados os exemplos que devem elucidar as regras.

Estes, com quanto no primem pela correco do portuguez, nem pela

propriedade da tei'minologia, provam no emtanto que o auctor entendia


o mechanismo do Kimbundu.
xn

Temos ainda as Regras para mais fcil inteUigencia do difficil

idioma do Congo, reduzidas forma de grammatica por Fr. Jacintho


Brusciotto de Vetralla, obra traduzida do latim pelo ex. bispo de

Angola e Congo, D. Antnio Thomaz da Silva Leito e Castro, seguida


de um diccionario abreviado da mesma lingua, 1886, livro que por
differentes vezes temos consultado.
E pouco mais.
O trabalho que ora apresentamos apreciao dos que se inte-

ressam pelas nossas cousas africanas uma compilao de differentes


trabalhos nacionaes e estrangeiros, que cuidadosamente escolhemos,

traduzimos em parte, coordenmos e methodismos. Serviu-nos de


base a grammatica e vocabulrio dos missionrios americanos, Stover
e Fay, estabelecidos no Bailundo e Bi e a moderna grammatica
comparada de Torrend. Quanto ao methodo seguimos o adoptado por
Chatelain e Torrend.

Destinando este trabalho aos negociantes, viajantes, funccionarios


pblicos, missionrios, militares, etc, que tenham de viver em con-
tacto com os indigenas, procurmos ser simples na exposio e pro-

cesso, evitando as embaraosas questes da phonologia.j


Este mesmo methodo seguiremos em ulteriores trabalhos sobre os

dialectos do Congo, Mossamedes, Humbe, Ovampo, etc.

Resta-nos agradecer a benevolncia com que este trabalho foi

acolhido pelo secretario perpetuo da Sociedade de Geographia de


Lisboa, o sr. Luciano Cordeiro, e ainda a boa vontade e interesse
manifestados pela Imprensa Nacional, na execuo typographica do
methodo adoptado, que pela primeira vez usado em Portugal.

^. cPi^zciza o ^Zaoinutih
BIBLIOGEAPHIA

Stover, Ohservations upon the Qrammatical structure and use of the


UmhundUf or the Language of the inhahitants of Bailundu and
Bihe, 1885.

Otuikanda Tuokufetika Lokutanga Umhundu, 1887.


D'esta cartilha extrahimos a maior parte dos exemplos que formam a Parte IV
d'este trabalho.

Sanders and Fay, Vocbulary of the Umhundu Language, 1885.

J. Torrend, A Comparative Grammar of the South- Afrcan Baniu


LanguageSy 1891.

Bleek, Comjjarative Grammar of the South-African Languages, 1869.

Heli Chateiam, Kimhumdu Grammar, 1889.

Henrique A. D. de Carvalho, Methodo Pratico para foliar a Lngua


da Lunda, 1890.

A. F. Nogueira, O Lu-nkumhi, dialecto do grupo mhundu, que se falia


no interior de Mossamedes, 1885.

D. Antnio Thomaz da Silva Leito e Castro, Regras para mais f-


cil intelligencia do difficil idioma do Congo, reduzidas forma de
Grammatica por Frei Jacintho Brusciotto de Vetralla, pregador
capuchinho, e traduzidas do latim pelo bispo de Angola e Congo,
1886.

Padres da misso da Huilla, Apontamentos inditos sobre o lu-nhaneka,

Alexandre Visseq, Grammaire Fiote ou Grammaire de la langue du


Congo, 1889.

Cordeiro da Matta, Ensaio de Diccionario Kimhundu-Portuguez^ 1893.


:

PARTE I

PRELIMINARES

Ortliographia

O alphabeto do u-mbundu compoe-se de cinco vogacs e quinze


consoantes.

As vogaes so: a, e, i, o, u, como em portuguez, cora a difterena


que e e o, quando finaes, no so mudos, soam como na lngua
hespanhola.
A em um s, formando diphtongo, no
unio de dois sons vogaes
se d. Ha, porm, combinaes que produzem sons parecidos com os
diphtongos, ou por absorpo de uma das vogaes, ou por contraco
de ambas, ou pela rapidez da pronuncia.
Estas modificaes so as seo-uintes

a -f- a ^= a.

a -j" 6 = 6 ou ae.
a -|- =
i e ou ai.

a -j- o = =
a, raramente u.

a -]- u =ou o au.


o antes de qualquer vogal = u.

Estas alteraes do-so no encontro de palavras contiguas, e no


entre as vogaes componentes da mesma palavra.

1
2

As combinaes vogaes au, ai, eu, oi, ou, etc, sendo finaes teem
:

o accento tnico na penltima vogal, sendo seguidas de consoante


teem o accento na ultima.
i e u antes de qualquer vogal so semi-vogaes.

As consoantes dividem- se em simples, nazaladas e compostas.

Simples : f, h, k, 1, m, n, s, t, v.

h sempre aspirado.
k substitue g e c. Ex.: ikisa = ij?sa; tokoka = tococa.
1 representa um som liquido mais brando que o nosso l, com
approximao para r.

m e n no nazalisam a vogal antecedente, mas sim a vogal ou


consoante immediata. Ex.: o-mba-la.
Representam o som nazal:
m usa-se antes de b e p.
n antes de d, g e j.
s tem o valor de c e nunca de = ooma. z. Ex.: osoma

Nazaladas: b = mb, d = nd, g == ng, = p = mp. j nj,

g sempre duro e nazal: nge = ngue, ngi =


Ex.: ngui. son-
gela = son^risla.

Compostas: eh = Ex.: ochikumbu = oteikumbu.


tx.
= Ex.: onjevo = nj ndj. onc?/evo.

As palavras comeam por vogaes ou consoantes, mas terminam


sempre em vogaes.

No ha consoantes dobradas, nem podem estar juntas duas con-


soantes diversas, a no ser m e n antes das labiaes b, p, das dentaes

d, j e da guttural g. Nestes casos no representam consoantes, mas


sim o som nazal.

Na successo das consoantes depois de uma vogal nazalada convm


ter presente as seguintes mudanas, que aFectam as consoantes:
Desapparece a nazal da vogal:
1. Antes de qiialquer consoante nazalada.
2. Antes das consoantes duras f e s.

3. Antes da palatal k; neste caso o k transforma-se em h e a

prpria vogal desapparece com a nazal.


4." x\ntes da labial branda 1, que se transforma em nd.
As palavras so geralmente polysyllabicas e o acccnto tnico eae,
em regra, sobre a penltima syllaba. Ex.: o-njle, oku-ambta.
As combinaes de vogaes: au, ai, eu, oi, ou, etc, contam se por
duas syllabas, ainda que na pronuncia rpida soem como diplitongos.
Teem o acccnto tnico na penltima vogal. Ex.: uki.

D-se com as vogaes uma certa tendncia para se harmonisarem,


segundo so abertas ou fechadas. E assim que os suftixos comeam
por uma vogal fechada i ou u, quando a vogal final d' esta natureza,
e por qurdquer outra, quando a vogal final do radical no for fechada.
Ex.: vila, radical do verbo oku-vila, no pretrito perfeito muda o a
final pelo suffixo -ile fazendo vil-ile ;
porem feta, radical do verbo
oku-feta, faz fet-ele.
O a aberto dos prefixos algumas vezes modificado por uma vogal
fechada (especialmente i) da syllaba seguinte, transformando-se cm e.

Ex.: s'e-ikile em vez de s'a-ikile.

Assim tambm antes dos sufiixos que comeam por consoante o a


final frequentemente mudado em e depois de uma vogal fechada.
Ex.: ikule-ko em vez de ikula-ko.
Idntica tendncia se d com as consoantes.
Os suffixos teem, em geral, como consoante, uma da mesma classe
e caracter da consoante final da palavra, a que se addicionam. Assim
uma nazal ser seguida de m ou n, segundo for labial, dental ou
guttural.
As labiaes e dentaes brandas, frequentemente 1, m, n, entre duas
vogaes desapparecem, em regra, e as vogaes unem-se e contraem-se
s vezes. Ex.: lingalinga pela queda do 1 entre a e i torna-se em
lingainga; sapulile em sapuile.
Para mais fcil intelligencia intercalamos no texto as principaes
regras phoneticas em olscrvaes referidas aos exemplos citados.
PARTE II

ETYMOLOGIA

Prefixos

Emu-mbundu, bem como cm todas as lnguas do grupo Ba-ntu, as


palavras compoem-se de prefixos, radicaes e suixos. Os primeiros
formam a chave da construeo da lingua, pois nelles se baseia a
classificao e diviso das palavras e a concordncia das diversas
partes da orao.
O substantivo ochi-ndele, homem branco^ decompe-se em dois ter-
mos: ochi-, prefixo classificador, e ndele, radical. O mesmo substan-
tivo, no plural, ovi-ndele, em que apparece o mesmo radical, mas
variou o prefixo, que de ochi- mudou em ovi-.
Todos os substantivos que tiverem o prefixo ochi- no singular faro
<) plural com o prefixo ovi-. Grupam-se, pois, estes nomes em uma
classe indicada pelos prefixos ochi-, ovi-.
O substantivo u-lume, homem, compne-se do prefixo u- e o radical
lume ; no plural faz a-lume, homens, mudando o prefixo do singular u-
em a-. Todos os substantivos representativos de seres animados, cara-
eterisados no singular pelo prefixo u-, formaro o plural mudando o

u- em a-; e como os substantivos, que teem estes prefixos, indicam


seres animados, pessoas, conclue-se que os termos precedidos dos pre-
fixos u-, a-, grupam-se em uma classe com um caracterstico indicado
pelos seus prefixos. E assim para as outras classes, cada ixma das
quaes tem os seus prefixos prprios.
6

D'onde se conclue que os prefixos grupam os substantivos em classes^

do-lhes um caracter^ marcam-lhes o nuviero e indicam a sua concor-


dncia com os attributos, como adeante veremos.

Os prefixos diyidem-se em duas cathegorias.


1.^ Os que se usam, antecedidos do artigo definido o, na formao
dos nomes. Sao os prefixos nominaes, que indicam a classe e o numero
dos substantivos.
O que marcam a concordncia entre os substantivos e os seus
2.^

attributos verbos, adjectivos, substantivos e advrbios, tomando o logar


:

dos nomes. So os prefixos concordantes^ ou. pronominaes, que derivam


das nominaes, ou antes dos prefixos da lingua me do grupo Ba-ntu.

Nos exemplos seguintes reconhece-se a relao entre os prefixos


nominacs e pronomino.es; as funces d'estes na representao dos sub-
stantivos e a sua concordncia com os attributos da orao.

omu-nu u-akola. oma-nu v'-akola (va-akola).


a pessoa ella forte. as pessoas ellas so fortes.
a pessoa forte. as pessoas so fortes.

u-lume u-alunguka. a-lume v'-alunguka (va-alunguka).


o Iiomcm elle sahin. os homens elles so sbios.
o homem sbio. os homens so >al)ios.

u-lume o-li-piV a-lume va-li-pi .''

n homem rlle est onde: oshomens elles esto onde?


onde est o homem ? onde esto os homens V

0-ngombe i-li-pi? olo-ngombe vi-li-pi?


o boi elle est onde? os bois elles esto onde \

onde est o boi ? onde esto os bois?

U-lume, u-atungile o-njo i-etu, u-aenda.


o. homem., elle construiu a casa ella nossa,, elle partiu.
o homem, que construiu a possa casa, partiu.

u-nme u-akuatcle olo-sanji vi-ange,


algum elle rouboti as gallvihas ellas minhas.
algum roubou as minhas gallinhas.

0-sanji, u-a-i-]anda hena, i-afa.


a galUnha, tu a compraste hontem, ella morreu,
gallinha, que tu compraste hontem, morreu.
)1

liuete olo-sanji vi-tanu, vi-muo vi-icla,


eu tenho as gallinhas ellas cinco, ellas umas ellas so brancas,

eu tenho cinco gallinhas, umas so brancas,


vi-muo vi-tekama.
ellas umas ellas so pretas.
outras so pretas.

k'o-feka i-ene kii-li oma-nu v'-aliia?


710 paiz elle vosso em (elle) ha as pessoas ellas muitas f
no vosso paiz ha muitas pessoas ?

ochi-na chechi chi-sovi ch'-alua.


a cousa esta ella r/rande ella muito.

esta cousa muito grande.

eic u-alunguk k'ovi-mbundu yi-oha.


elle elle sbio de entre os pretos clles todos.

elle o mais sbio de todos os pretos.

0-ngombe i-alia oku-lia ku-a-i-o.


o boi elle comeu a comida ella d'elle.

o boi comeu a sua comida.

Derivao e formao dos prefixos nominaes

Os prefixos derivam da primitiva lingua, me do grupo Ba-ntu,


que, segando Torrend, actualmente representada na sua maior pureza
pela lingua Tonga. So mais ou menos modificados conforme a ndole
da lingua a que se applicam.

Os prefixos primitivos eram os seguintes:

Segundo Stovcr Segundo Torrend


1.^ classe. Seres animados mu-, va- mu-, ba-
2.^ Seres inanimados. .. . mu-, mi- mu-, mi-
3.* Objectos de grandeza li-, ma- li-, ma-
4.* Instrumentos, etc. . . chi-, pi- chi-, zi-
5.'^ Animaes, etc i-, li- ou ti- in-, (z)in-
6.'"*
D Objectos de extenso lu-, li- ou ti- lu-, (z)in-
7,' Diminutivos ka-, tu- ka-, tu-
8.* )) Termos abstractos. . . vu-, ma- bu-, ma-
O.** Termos verbaes ku-, ma- ku-, ma-
10. '^
[mu- - mu- -
11.^ Locativos ku- - ku- -
12.^ (pa- - (p)a-
:

Como se v, Torrend e Stover divergem sobre a classificao dos


primitivos prefixos. Seguimos a opinio de Torrend, considerando os
prefixos de Stover no como primitivos, mas como derivados da lingua
me e usados antigamente na lingua do Bi.
Dos prefixos usados primitivamente derivaram outros que so
adoptados no u-mbundu moderno.

Da primeira classe, (mu-, va-), derivaram duas sub-classes applicadas


aos seres animados. Uma, forma completa, em que os prefixos, no sin-

gular e no plural, so precedidos do artigo definido o, omu-, ema-.


Esta sub-classe applica-se a um pequeno numero de substantivos. Ex.:

omu-nu, pessoa, ojna-nu, pessoas.

A outra- sub-classe, de forma reduzida, em que os prefixos antigos,

(mu-, va-), se reduzem a u-, a-. Esta sub-classe c mais numerosa


'

que a primeira. Ex.: .


'

u-lume, 7?om?n. a-lume, homens.

Da segunda classe de prefixos antigos applicados aos seres inani-

mados^ (mu-, mi-), derivaram duas sub-classes. Uma com a forma


completa, omu-, omi-, pouco usada. Ec.:

omu-kanda, carta, omi-kanda, cartas. .

Outra, semi-reduzida, u-, ovi-, em que o prefixo do singular u-

uma contraco da forma antiga, e o do plural, mais usado, ovi-,


completo, isto , compoe-se do artigo o e do prefixo antigo mudando
o m em V. Ex.:
u-ti, arvore, ovi-ti, arvores.

Da terceira classe antiga, (li-, ma-), derivaram tambm duas for-

mas modernas. Uma reduzida e mais usada, e-, a-. Ex.

e-kapa, batata, a-kapa, batatas.

Outra semi-reduzida, pouco usada, i-, ova-, em que o prefixo no


singular reduziu-se a i-, perdendo o 1, e o do plural trocou o m
por V e tomou o artigo. Ex.:

i-su, olho. ova-su, olhos.

Esta forma applicavel a um limitado numero de substantivos.


9

Da quarta classe, (chi-, pi-), dorivou uma classe de prefixos nomi-


naes completos, ochi-, ovi-, era que se deu a substituio do p por v.
Esta classe numerosa -e comprehende gramle variedade do substan-
tivos, predominando os nomes ^ instrumentos^ utensilios, etc. Ex.:

ochi-pa, j)eUe. ovi-pa, pelles.

Da quiiita classe antiga, (i-, li- ou ti-), seguidos- ou no da nazal,


m, n, derivou a classe moderna, o-, olo-, com ou sem nazal.
Xesta classe, os substantivos no singular no teem prefixo, mas
so sempre precedidos do artigo definido o, que, s por si, ou ligado
a uma nazal, inicial do radii.*al, constitue um prefixo virtual. No pht-

ral deu-se uma modificao sensivcl, transformando-se o prefixo li-

ou ti-, em lo-, sempre precedido do artigo. Esta "classe extremamente


numerosa, e comprehende grande numero de substantivos, predomi-
nando os nomes de animaes^ e nella esto incluidos os nomes estran-

geiros. Ex.: . . ,
-
,

o-ngombe', hoL olo-ngoinbe, hois.


O-ngato, gato. olo-ngato, gatos (do portuguez gato).

Da sexta classe, (lu-, li- ou, ti-), derivou a classe de prefixos com-
pletos, olu-, olo-, pouco nunerosa. Ex,.:

olu-si, peixe, olo-si, peixes.

Da stima classi-, qu^- comprehende os diminutivos, (ka-, tu-), for-

mou-so, com a addio do artigo o, a classe completa oka-, otu-. Ex.:

oka-ndimba, lehresinha. otu-ndiraba, lehresinhas.

Da oitava classe, (vu-, ma-), derivou com profundas modificaes


a classe completa, ou-, au-, pouco numerosa e, em regra, com ausn-
cia do plural. Ex.: ^
ou-angu, herva.
ou-ato, canoa, au-ato, canoas.

Da classe nona, (ku-, ma-), formou-se a classe, dku-, ova-, que


comprehende poucos substantivos e algumas expresses verbaes. Ex.:

pku-tui, ouvido, ova-tui, ouvidos.


oku-Iia, comida^ ou o comer.

Os prefixos locativos em uso no u-mbundu moderno so: mu, ku, pa.


10

o seguinte quadro mostra os prefixos antigos e os seus derivados


modernos, com as suas formas completas, reduzidas e semi-reduzidas,

em uso no u-mbundu moderno.


11

Em geral os substantivos teem singular e plural, indicados pelas


duas formas de prefixos, comprehendidas em cada classe. Ex.:

u-ngmbo, 7>a.s7or. a-ngombo, pastores.


u-pange, trabalho. ovi-pange, trabalhos.
e-laka, lngua. a-laka, lnguas.
ochi-hemba, remec io. ovi-heniba, remdios.
o-ndaka, palavra. olo-ndaka, palavras.

Ha, comtudo, substantivos que s admittcm singular. Ex.:

i-lu, ceu.

OU-csi, preguia. .

e-kavo, cansao.
oku-lia, comida.

c outros termos abstractos e expresses verbaes.

Outros s teem plural, taes so os termos que indicam grandes


quantidades de gente e os que representam productos naturaes. Ex.:

ovi-ta, guerra (mais propriamente um bando de homens armados).


oma-si, gordura, oleo, banha.
ova-e, saliva.
ova-va, agua.

Classificao

Primeira classe

Comprehende os nomes de seres animados. Tem duas sub-classes.

Primeira sub-classe Forma completa

l^refixos : omu-, oma-

omu-nu, pessoa. oma-ini, pessoas.


omu-ku, rato. oma-ku, ratos.

omu-nga, mensageiro. . ma-nga, mensageiros.


omu-funu, negociante. oma-funu, negociantes.

Esta sub classe abrange um pequeno numero de substantivos.


Segunda sub-classe Forma reduzida
Prefixos: u-, a-

u-lume, homem, a-lume, homens.


u-kai, mulher. a-kai, mulheres.

u-chime, patro. a-cliime, patres.

u-kongo, caador. a-kongo, caadores.


U-lovi, jpescador. a-l(vi, jpescadores.

u-pika, escravo. a-pika, escravos.


u-ngombo, jjastor. a-ngombo. pastores.

Esta sub-classe comprehende grande numero de substantivos.


Os povos situados a oeste e sul do Bi usam o prefixo ova- em
vez de a-.

Segunda classe

Comprehende os nomes de seres inanimados, vcg.etaes, etc. Tem duas


sub-classes.
Primeira sub-classe Forma completa

Prefixos: omu-, omi-

omu-sambi, batata doce. omi-sambi, batatas doces.


omu-kanda, carta. omi-kanda, cartas.
omu-nda, montanha. omi-nda, montanhas.
omu-enge, caniia (de assucar). omi-ene-e, cannas.

Esta sub-classe pequena.

Segunda sub-classe Forma semi-reduzida

Prefixos: u-, ovi-

u-ti, arvore. ovi-ti, arvores.

u-tuta, buraco. ovi-tuta, buracos.

u-tima, corao. ovi-tima, coraes.


u-songo, jiecha. ovi-songo, fechas.
u-pungu, barco. ovi-pungu, barcos,
u-tiida, franga. ovi-teny frangas.
u-pange, trabalho. ovi-pange, trabalhos.
u-nhamo, anno. ovi-nhamo, annos.

Excepo: u-ta, arma, faz no plural ovo-ta, armais.


Esta sub-classe numerosa.
13

Terceira classe

Comprehende os nomes de objectos de grandeza, partes do corpo


humano e termos abstractos jtem duas sub-classes.

Primeira sub-classe Forma reduzida

Prefixos : e-, a-

e-kapa, batata. a-kapa, batatas.


e-hondio, banana. a-lioiidio, bananas.
e-kaka, cabana. a-kaka, cabanas.
e-kala, carvo. a-kahi, carves.
e-kamba, amigo, comjyanheiro. a-kamba, amigos.
e-kandu, crime, peccado. a-kandu, crimes,
e-kepa, osso. a-kepa^ ossos.
e-laka, lngua. a-laki, lnguas.

e-longa, x>^'^^^- a-longa, pratos.

Kesta classe entram alguns nomes abstractos, que no admittem


plural, como : e-kavo, cansao, etc.

Exceptuam-se d' esta classe alguns nomes de cousas que se apre-


sentam aos pares ou em grande numero. Formam o plural com o
prefixo ova-, que nos trs ltimos exemplos muda em ovo-, por uma
modificao cuja causa desconhecida. Pertencem antes segunda
sub-classe.

e-tui^ ouvido. ova-tui, ouvidos.

e-.ue, pedra. ova-ue, pedras.


e-iu, dente. ova-iu, dentes.
e-sa, espiga de trigo. ova-sa, espigas de trigo.
e-na, inttstino. ova-na, intestinos.
e-pia, campo. ova-pia, camjws.
e-ka, mo. o va-ka, io.y.

e-nlio, verme. ovo-nlio, vermes.


e-nha, pluma. ovo-nha, plumas.
e-ugu, larva verde. ovo-nguy larvas.

Como excepo extraordinria temos a palavra e-tcke, dia, que


faz no plural olo-neke, dias.
14

Segunda sub-classe Forma semi-reduzida

Prefixos: i-, ova-

i-su, olho. '


ova-su, olhos.
i-nakulu, rainha. ova-uakulu, raialias.
i-nanu, tio. ova-nanu, tios.

i-\\2i^ grupo de casas com paliada, ova-tvila, grupos de casas.


i-ko, forno. ova-ko, fornos.

Sofrem ligeira modificao os ficguintes nomes, que formam o


plural addieionando-se o prefixo do plural ao prefixo do singular.

i-mbo, villa. ovai-mbo, villas.

i-mo, ventre. ovai-mo, ventres.


i-na, me (de quem se falia). ,
ovai-na, mes.

As tribus do Nano que demoram a oeste e sul do Bi e Bailundu


adoptam exclusivamente o prefixo ova- para plural dos substantivos
que teem no singular os prefixos e- ou i-.

Quarta classe

Comprebende os nomes de instrumentos, animaes, utenslios, causas,


funcciOj etc, os augmentativos e alguns nomes estrangeiros.

Prefixos : o chi-, ovi-

ochi-pa, pelle. ovi-pa, pelles.


ochi-kepa, osso grande. ovi-kepa, ossos grandis.
ochi-ndele, homem branco. ovi-ndele, homens brancos.
ochi-mbundu, negro. ov-mbundu, negros.
ochi-tungu, construco, casa. ovi-tungu, casas.
ochi-fuko, cahello. ovi-fuko, cabellos.
ochi-bemba, remdio. ovi-bemba, remdios.
ochi-kuto, vestido, roupa. ovi-kuto, vestidos.
ochi-landa, presente. ovi-landa, presentes.
ochi-mbulu, hurro (do port.). ovi-mbulu, burros.
ochi-lombo, acampamento. ovi-lombo, acampamentos.
ochi-na, cousa. ovi-na, cousas.

Esta classe a mais numerosa do u-mbundu.


15

Formam-se os augmentativos substituindo os prefixos nominacs das


diversas classes por estes. Ex.:

ochi-Iume, homemzarro.
u-lume, homem
ovi-lume, homcnsarres.

1 ., ochi-mLua, caozarmo.
o-mbua, cao . ,

i
ovi-mbua, caesarroes.

Quinta classe

Comprehende uma grande variedade de nomes, incluindo os an-


viaes,nomes derivados dos verbos e os termos estrangeiros.
Como atrs ficou dito, no existe na realidade um prefixo do sin-
gular. Em regra os substantivos comeam por nasal, m ou n. Como
todos os substantivos d'esta classe sao sempre precedidos do artigo
definido o, este funcciona de prefixo no singular.

Prefixos : o-, olo-

o-ngombe, hoi. olo-ngombe, bois.

O-mbambo, unha. olo-mbambo, unhas.


0-mbia, panella. olo-mbia, paiiellas.
o-moku, canivete. olo-moku, canivetes.
o-ndaka, palavra^ recado. olo-ndaka, palavras.
0-njila, pssaro. olo-njila, pssaros.
0-pendo, pente (do port.). olo-pendo, 'pentes.

O-sambo, curral. olo-sambo, curraes.

Sexta classe

Denota, em geral, extenso.

Prefixos: olu-, olo-

olu-mbala, cadeia, (ligadura). olo-mbala, cadeias.


olu-honji, corda do arco. olo-honji, cordas de arcos.
olu-k;nigola, arco-iris. olo-kangola, arcos-iris.
olu-ango, cH7ne [da montanha). olo-ango, cumes.
olu-si, peixe. olo-si, peixes.

olu-kata, bigorna. olo-kata, bigornas.

Eta classe comprehende pequeno numero de substantivos.


16

Stima classe

Comprehende alguns nomes de cousas pequenas e os diminutivos.

Prefixos: oka-, otu-

oka-udimba, lebrezinha. otu-ndimba, lehrezinhas.


oka-mbanda, escravozinho. otu-mbanda, escrav azinhos.
. oka-pulungu, viuvo. otu-pnlungu, vivos.
oka-kolototo', ano. otu-kolototo, anes.
oka-sukusuku, soluo. otu-sukusuku, soluos.
oka-pamba, guia. otu-pamba, guias.
oka-situ, um j^ouco de carne.

Esta classe pequena em termos originaes. Usam-se frequente-


mente estes prefixos com os nomes das outras classes, tirando-lhes os

seus prefixos, e substituindo-os por estes e assim obteem-se os diminu-


tivos. Ex.:
oka-ndimba, lebrezinha.
0-ndimba, lebre
I otu-ndimba, lebrezinhas.

1 oka-kai, mulherzinha.
u-kai, mulher
] otu-kai, mtdherzinhas.

oka-kapa, batatinha.
e-kapa, batata,
otu-kapa, batatinhas.

Oitava classe

Comprehende nomes abstractos^ que no admittem plural, e um


pequeno numero de substantivos com plural.

Prefixos: ou-, au-

ou-angu, herva.
I
ou-elema, escurido. no teem plural.
ou-esi, loreguia.
ou-anda, tipia, au-anda, tipias.
ou-ato, canoa. au-ato, canoas.
ou-anji, orador. au-anji, oradores.

Esta classe pequenssima.


:

17

Nona classe

Comprehende partes do corpo ImmanOsQ expresses veraes.

Prefixos : oku-, ova-

oku-tui, orelha. ova-tui-, orelhas.

oku-lu, perna. ova-lu, pernas.


oku-oko, brao. ova-oko (ov'-oko), braos.
oku-eve, cova (armadilha). ova-eve, covas.
oku-enju, rapaz. ova-enju, rapazes.
oku-lia, comida. / ~ , ,
, 77.7 '
nao teem plural.
Oku -nua, bebida. \
.

oku-, c prefixo formador para um pequeno numero de substanti-


vos, mas a sua principal fiinco prefixar os radicaes verbaes para
formar o infinito.

Derivao dos substantivos

Os substantivos sao simples ou compostos.

Substantivos simples

Em regra os substantivos derivam dos verbos e no estes d'aquelles.


Podem tambm derivar de outros substantivos, mas esta classe
pequena.

A formao dos substantivos por derivao dos verbos obedece s


seguintes regras geraes, mais ou menos modificadas, conforme diver-
sas circumstancias

1.'^ Os substantivos, que indicam o agente da aco expressa pelo


verbo, formam-se substituindo o prefixo oku-, do infinito verbal, pelos
prefixos nominaes da classe dos seres animados^ u-, a-, (segunda sub-
classe), e mudando a vogal final do radical verbal pela vogal i. Ex.:

, 1 \ u-lovi, pescador.
oku-lova, pescar , . ,
'

/ a-lovi, pescadores.

. . , \ u-imbi, cantor.
oku-imba, cantar ...
/ a-nnbi, cantores.
18

2.^ Os substantivos derivados dos verbos quo indicam estados e

qualidades fonnani-se substituindo o prefixo oku-, do verbo, pelos


prefixos nomiiuus da terceira classe, que comprehendc os termos
abstractof^ e mudando a vogal final do radical verbal em o. Ex.:

ocu-kava, estar, cansado : e-kavo, cansao.

3.'' Os substantivos que indicam o oljecto^ no pessoal, de uma


aco expressa pelo verbo, fi)rmam-sc substituindo o prefixo oku- pe-
los prefixos nominaes da quarta classe, ochi-, ovi-, mudando a vogal
final do verbo em i ou u. Ex,:

oku-sola, amar: ochi-soli, amor (no admitte plural').

,. \ ochi-tuniu, edifcio.
oku-tunga, editicar . 7.,. .

/ ovi-tungu, cdijicios.

4.^ Os substantivos que representam por upi nome descviptivo a


ideia verbal do imi vorbo activo, fi)rmam-se mudando o prefixo oku-
pelos prefixos nominaes da quinta. classe, o-, olo-, seguidos de uma
nasal; terminando em a, se indicam uma acco e em i, se designam
o agente da aco. Ex.:

oku-landa. eonqyixii- : o-iidanda. compra.

.
'-^
. \ o-liembi, m< nitroso.
oku-kcmDsci menttr '
^ i ,.
/ olo-heTnbiy mentirosos.

Obseisvao. Nestes dois exemplos deveramos escrever: o-nlanda, o-nkembi


e olo-nkembi; sabemos, porm, que pelas leis de euphonia das consoantes a labial
fraca 1, depois da nasal, trausforma-sc em n fazendo desapparecer a nasal; bem
como a guttural k depois de nasal, transforma-se em h fazendo desapparecer a
nasal.

Alguns substantivos derivam de outros e as regras de formao


so idnticas s j enunciadas para a derivao dos verbos.
Para indicar pessoas^ substitue-se o prefixo nominal do substan-
tivo, de que se quer derivar outro, pelos prefixos da primeira classe,

segunda sub-classe, u-, a-, e a terminao . varivel, podendo ser em


i, o e a. Ex.:
- , . ( u-ngombo, pastor.
0-ngombe, boi '^
,

/ a-ngombo, pastores.
19

Se o substantivo derivado denota uma ideia abstracta, substitue-se


o prefixo do substantivo original pelo prefixo singular da terceira classe
e- ou No se usam os prefixos do plural das duas
i-. sub-classes, porque
os nomes abstractos no teem plural.

Se indica o objecto ou a aco, toma os prefixos da quarta classe,


ochi-, ovi-.

Se representa nomes descriptlvos, pertence quinta classe, o-, olo-,


tendo- se em atteno as modificaes resultantes da euphonia das vo-
ffaes e consoantes'.

Obs.
No se confundam os substantivos derivados de outros, com os que
Silo formados do mesmo radical com diFerentes prefixos nominaes. ochi-kepa,
osso grande, nd um substantivo derivado de e-kepa, osso, o seu augmenta-
tivo. O mesmo radical pode ter significauo diversa conforme os prefixos que o mo-,
dificam. Ex.:

e-teke, dia. u-teke, noite.


e-pepe, hombro. ochi-pepe, p de vento.
e-ka, mo. ochi-ka, amisade.
ocbi-mbamla, cumudri-n. oka-mbanda, escravosinho.

Su"bstantivos compostos

So numerosos e fi)rmam-se segundo as leis seguintes:


1."''
Pela unio do substantivo com o seu attributo restrictivo, des-
apparecendo o termo de concordncia que os liga e havendo eliso ou
contraco das vogaes contguas. Ex.:

o-njo i-a o-hango.


a casa tla de conversao.
casa de conversao.

0-njo i-a o-hama.


a casa ella de cama.
casa de cama.

Supprimindo a concordncia do genitivo i-a, e unindo as duas pala-


vras pela eliso do o final de o-njo, ficam os substantivos compostos:

o-njohango, sala.
o-njohama, quarto de cama.
:

20

2.* Juntando um verbo ao seu complemento objectivo, substituindo


o prefixo infinitivo, oku-, pelos prefixos nominaes da quarta classe, o-,

olo-, seguidos de nasal, obteem-se substantivos compostos. Ex.:

,.
7 7, \ o-ndingupange, trabalhador.
6ku-hnga.u-TadLage, fazer trabalho '

, ,. , 7 77 7
/ olo-ndmgupange, trabalhadores.

Obs. Neste exemplo a labial 1 depois da jiasal n fez desappareccr a nasal


e, transformou-se em nd, segundo as regras j lembradas. - -

3.^ Um grande numero de substantivos compostos obteem-se da


unio dos prefixos j)essoaes, u-, va-, com substantivos e verbos que
denotam origem, qualidade, etc.

Juntando os prefixos aos nomes de terras, formam-se as designaes


geniilicas o\x patronmicas. Ex.:

u-ngangela, natural da Ganguella. ya-ngangela, naluraes da Ganguella.


u-mbuela, natural da Ambuella. va-mbuela, naturaes da Avibuella.
U-nkumbi, natural do Humbe. va-nkurabi, naturaes do Humbe.

Com os substantivos que representam uma qualidade, uma voca-


o, precedidos da palavra ukua, que significa possuidor, formam-se
substantivos compostos. Ex.:
Com as palavras :
'

u-longo, conversa.
ochi-soko, auxcilio.

formam-se os substantivos compostos

uku'-ulongo, conversador.
uku'-ochisoko, ajudante.

Com os prefixos e pronomes pessoaeso plural, ligados pela pre-


posio de separao ku, de, de entre, obteem-se substantivos com-
postos que indicam companhia. Ex.:
'

u-ku-etu, elle e ns, o nosso co'ni- vd.-kvi-eXvi, elles de ns, os nossos


panheiro. , coinjMnheiros.
u-ku-ene, elle de vs, o vosso com- va-ku-ene, elles de vs, os vossos
pjanheiro. companheiros.
u-ku-avo, elle d' elles, o seu compa- va-ku-avp, tiles d' elles, os seus com-
nheiro{diQ\\Q&). ^a??AVos (d'elles).
:

21

Cada iim (Vestes compostos pode ter duas significaes, uma singu-
lar e outra plural. Assim, va-ku-etu tanto significa os nossos compa-
nheiros, como os meus companheiros, conforme o antecedente est no
singular ou no plural. Ko se empregam as expresses u-ku-ame,
u-ku-ove, etc.,, formadas com os pronomes pessoaes do singular.

Gnero

Nao existe distinco de sexo na classificao dos substantivos. Ha


apenas um limitado numero de substantivos com significao genrica
especial, taes so

u-lume, homem, u-kai, mulher.


oku-enju, rapaz, u-feko, rapariga.
o-ngombe, hoi. o-njindi, vaca.
o-selenge, hode. o-hombo, cabra.
e-kota, irmo. omu-kai, irm.
i-nanu, tio. o-sohai, tia.
tate, pae (meu), mal, me [minha).
so, pae [teu). nhoho, me (tua).

isia, pae (seu). ina, me'(sua).

e pi)Ucos mais. Em regra, os substantivos representam a classe dos


seres sem indicao de sexo, e, quando haja necessidade de o indicar,

usam-se os radicaes -lume para o sexo masculino e -kai para o feminino,


precedidos dos prefixos nominaes dos substantivos, cujo gnero se
quer indicar. Ex.:

0-njila o-nkai, pssaro fcmea. o-njila o-ndume (o-nlume), pssaro


macho.
0-mbua o-nkai, co fmea, cadella. o-mbua o-ndume, co macho.
ochi-kenge ochi-kai, periquito fe- ochi-kenge ochi-lume,jpe7'i<2KiVo wa-
mea. eh o. .

oka-ndimba oka-kai, lehrezinha fe- oka-ndimba oka-lume, lebrezinha


mea. macho.

Obs.
Quando aos prefixos da (juinta clas&e, o-, olo-, segue-sc uma nasai,
inicialdo radical, podemos considerar a nasal como fazendo parte do prefixo, o
qual transportado para a concordncia com outro termo leva comsigo a nasal,
como nos czemplos acima.
22

Prefixos concordantes ou pronominaes

Servem para- indicar a concordncia dos substantivos com os seus


atlributos: nomes, pronomes, verLos, adjectivos e advrbios, occupando
o logar dos substantivos. Ex.:

0-ngombe i-alia ou-angu.


o boi e//e comeu a herva.
o boi comeu a Leiva.

olo-ngombe vi-a, ndi-vi-soa.


os bois ellcs l'~n!j eu os qnero.
os bois so bons, cu ^oto d'clles.

i-, vi-, so os prefixos pronominaes de o-ngombe, ou da classe a que


pertence este substantivo e representam-o na concordncia com o
verbo.

Cada prefixo nominal tem o seu prefixo jronoJ??'??aZ correspondente,


que, ou deriva d'elle^ ou do primitivo prefixo com alteraes mais ou
menos sensveis.
A tabeli seguinte indica as classes de prefixos nominaes com os
seus correspondentes prefixos pronominaes.
23

Concordncia dos substantivos com os attributos

Genitivo

O caso mais simples da concordncia de um suljistaiitivo com um


attributo o do genitivo.Obtcm-se esta concordncia cullocando entre
os dois termos a partcula genitiva a, precedida do prefixo y>?w?owiaZ
da ciasse do nome possudo. A palavra resultante equivale nossa pre-
posio de. Gonvem notar que o termo de concordncia rege o objecto
possudo e no o possuidor. Ex.:

Primeira classe

Prefixos pronominaes : u-, va- ou a-

omu-nga u'omu-funu. oma-nga v'omu-fuuu.


o mensageiro do negocUude. os mensageiros do negociante.

Obs. Segundo ;ih leis de cuplionia, quando se encontram duas vogaes em


palavras diversas., a mais forte absorve a mais fraea. Neste exemplo e na maior
parte dos seguintes a particula gpnitiva a dosapparece na jironuncia, absorvida
pela vogal dos prefixos ou contraliida com ella, sendo a concordncia do genitivo
quasi exclusivamente representada pelos prefixos pronominaes dos substantivos
'que indicam os termos ponsuidos.

u-kai u(a u-lovi. a-kai a ou v'u-lovi.


a mulher do pescador. as mdheres do pescador.

Obs. Quando qualquer vogal for antecedida do signal (


j)ode usar-f^e ou
no vontade de quem falia.

u-k()n<ro u'omu-fanu. a-kongo a ou vNnnu-fuiiu.


o caador do nrgociaute. os caadores do negociante.

Segunda classe

Prefixos pronominaes: u-, vi-

omu-kanda u'omu-funu. omi-kanda vi'omu funu.


a carta do negoc-iantc. as cartas do negociante.

u-songo ua u-kongo. ovi-songo vi(a u-kongo.


a flecha do caador. as flechas do caador.
24

Terceira classe

Prefixos pronominaes : li-, va- ou a-

e-laka lia u-kai. a-laka v'a-kai.


a liiigua da mulher. as lnguas das mulheres.

erka li'u-ngouibo. ova-ka v'u ngombo.


avio do pastor. , as mos do pastor.

i-su li'oiiiu-ku. ova-su v'omu-ku.


'

o olho do rato. os olhos do rato.

Quarta classe

Prefixos pronominaes: chi-, vi-

ochi-kuto 'chi'i-nakulu, ovi-kuto - vi'i-nakulu,


o vestido da rainha. os vestidos da rainha.

Obs.^- "Neste caso, em que ha o encontro de duas vogaes eguacs, pode desap-
parecer uma. Ex.: cli'i-nakulu ;
'
v'i-nakulu.

Quinta classe

Prefixos pronominaes : i-, vi-

o-rugombe i'u-kongo. olo-ngombo vi'a-kougo.


o boi do caador. os bois do caador.

0-nclaka i'u-lume. olo-ndaka vi'u-lUme.


'
a palavra do homem, as palavras do homem.

Sexta classe

Prefixos pronominaes: lu-, vi-

olu-ango lu'omu-n(la. olo-ango vi'omu-nda.


o crista da monfanlia. as cristas da montanha.

olu-si lu(a u-lovi. olo-si vi'a-lovi.


o peixe do pescador. os peixes dos pescadores.
25

Stima classe

Prefixos pronominaes : ka-, tu-

oka-ndimba ka'u-kong(. otu-ndinba tu''u-kongo.


a lebre do caador. '
as lebres ^ do caador.

Oitava classe

Prefixos pronominaes : u-, va- ou a-

ou-antla u'ochi-ndele. au-anda v'ochi-ndele.


a tipia do branco. as tipias do branco.

ou-ato, u'o-soma. au-ato, v'o-soraa.


a canoa do rei. as canoas do rei.

Nona classe

Prefixos pronominaes : ku-, v- ou a-

oku-tuL ku'oka-ndimba. ova-tui "


v'otu-ndimba.
a orelha da lebrezinha. , as orelhas das lebrezinhas.

oku-lu ku'0-njila. ova-lu v'olo-njila.


o perna do pssaro. as 2)ernas dos jiassaros.

Artigo

Existe em u-mbundu um s> artigo, ^que o definido. E a particula o,


que, reunida aos prefixos derivados, constituo os prefixos nominaes e
determina-lhes o sentido. E invarivel em gnero e numero.

= 0^ a, os, as.

Usa-se sempre reunido aos prefixos e s por si forma um prefixo


virtual nas palavras que o no teem.
O artigo desapparece por euphonia deantc dos prefixos formados
por vogaes; excejjto no singular da classe oitava; desapparece tambm
das diversas classes de j)rotxos, quando os substantivos so usados
como vocativos.
26

Adjectivos '

Pividem-se -em qualificativos e determinativos.

Adjectivos qualificativos

Em u-mbundu, como em todas as lnguas do gi;upo Ba-ntu, muito


limitado o numero de adjectivos qualificativos. Os poucos que existem
referem-se natureza^ divicnscio, idade, etc, dos objectos.
Os adjectivos qualificativos mais usuaes so:

-ua, hom, Jjonito. -vi, m<ni, feio.

-nen, qrande, alto. ^.^


'
, .

,
-tita, pequeno, baixo.
-sovi, longo, comprido.

-pia, novoj joven. , -ale, velho, antigo.

Os adjectivos so invariveis em gcncro e numero e concordam


com os substantivos por meio dos prefixos 2?ronom?'?2aes. Collocam-se
sempre xiepois dos substantivos.

Primeira classe

Prefixos pronominaes : u-, va- ou a-

Nesta classe (^eres animados) os substantivos so representados


na concordncia pelos prefixos pssoaes das terceiras pessoas, u-, va-.

omu-nu 'ua (u-ua). oma-nu va-ua.


pessoa ella boa. pessoas ellas boas.

pessoa boa. l^essoas boas.

omu-nu u-nene. oma-mi va-nene.


pessoa ella grande. pessoas ellas grandes.
pessoa grande. pessoas grandes.

u-lume u-titu. a-lume va-titu.


homem elle pequeno. homens elles pequenos.
bomem pequeno. homens pequenos.

u-kai u-vi. a-kai va-vi.


mulher ella m. mulheres ellas ms.
mulher m. mulheres ms.
27

Segunda classe

Prefixos pronominaes : u-, vi-

omu-ndu u-ttu. omi-nda vi-titu.


montanha cila pequena. monianhas ellas pequenas.
inoutanha pequeua. montanlias pequenas.

u-puugu u-ale. ovi-pungu vi-ale.


barco cle velho. barcos elles velhos.

barco velho. barcos velhos.

Terceira classe

Prefixos pronominaes: li-, va- ou a-

e-kapa li-titu. a-kapa v)a-titu.


balata cila lyequcna. batatas ellas jjeqii.mas
batata pequena. batatas pequenas.

i-su li-nene. ova-su va-nene.


olho f/ra7}de. olhos grandes.

Quarta classe

Prefixos pronominaes : chi-, vi-

ochi-hemba chi-ua. ovi-liemba vi-ua.


remdio bom. remedws bons.

ochi-ntlcle chi-vi. ovi-ndulo vi-vi.


brqLnco mau. brancos matis.

Quinta classe

Prefixos pronominaes : i-, vi-

0-ngombc i-titii. olo-ngombe vi-titu.


boi pequeno. boiy pequenos.

0-njda i-nene. olo-njila vi-nene.


pssaro grande. pssaros grandes.
28 '

Sexta classe >

' ^ Prefixos pronominaes : lu-, vi-

olu-si lu-titu. olo-si vi-titu.


peixe pequeno. 2^'^'-^^^ pequenos.

Stima classe

Prefixos pronominaes : ka-, tu-

oka-udimba ka-titu. otu-ndimba tu-titu.


lebrezinha pequena. lebrezinhas ^jeweHOs.

Oitava classe

Prefixos pronominaes : u-, va- ou a-

ou-anda u-nene. au-aiida va-nene.


tipia grande. tipias grandes.

Nona classe

Prefi^yos pronominaes: ku-, va- on a-

oku-tui ku-titu.. ova-tui va-titu.


orelha pequena. orelhas pequenas.

Como se v, muito limitado o numero de adjectivos qualificativos

propriamente ditos. Os attributos d'esta natureza formam se, em maio-


ria, de verbos que representam estados e qualidades e de substantivos
que indicam uma qualidade^ antepondo-lhes os Y>refiyips pronominaes dos
substantivos que elles modificam e precedendo os radicaes verbaes da
particula a indicativa do tempo passado. Ex.:

oma-jiu v'-akola.
2>essoas fortes.

Tkola o radical do verbo oku-kola, ser forte.

u-lume u-alunguka.
homem prudente.

-lunguka o radical do verbo oku-lunguka, ser prudente.


: :

29

e-pako li-apepa.
fructo doce.

de oku-pepa, ser doce.

ochi-nliama ch'-alungala.
animal feroz.

de oku-lungala, ser feroz.

u-lume u-'ngundumba.
'
homem amarello.

u-ngundumba substantivo, e significa cor amarella.

u-kai u-ochili.
mulher verdadeira.

de ochi-li, verdade.

Oi?s. Em rigor, o termo de concordncia nos dois ltimos exemplos no


s o prefixo pronominal, como est escripto. tambm a concordncia do geni-
tivo u-a, cuja partcula a c aborvida pelo o dos prefixos nominaee cios termos
seguintes. Ex.:
u kai ua ochi-li.
'

mulher de verdade. - ,

Formam-se tambm attributos qualificativos juntando alguns sub-


stantivos palavra ukua, que significa possuidor de, dono de. Os sub-
stantivos assim compostos teem o valor de objectos qualificativos. Ex.:

Com os substantivos

e-longa, tar/areUice.
ochi-soko, mrxil ia.-

ou-asi, riqiKiza:

formam-se

ukuelonga, fcdlador, tagardla.


ukuochisoko, ajudante, auxiliar.
ukuasi, rico.
30

Comparao dos adjectivos

Ha vrios methodos para formar os graus de comparao.

\. Affirmando a qualidade de um objecto e deixando em silencio

a de outro, isto , usando o adjectivo com um e no com o outro sub-


stantivo, Ex.:
o-ngomb ii i-nene.^
boi este el/e grande.
este boi grande.

i. ., tratando-se de dois bois, este maior que aquelle; tratando-se


de muitos bois, este o maior.

2. Affiz^mando a qualidade de um objecto e negando a de outro,


ou por meio da negativa ou por um adjectivo de significao opposta
ao primeiro. Ex.:

ochi-ua cbechi chi-ua, diacho Iia-cho-ko.


a fousa esta cila boa, aquella no cila no.

esta cousa boa, aquella no.

ochi-na chechi chi-ua, chacno chi-vi,


a cousa esta ella boa, aquella ella m.
esta cousa boa, aquella m, i. e., est cousa melhor que aquella.

Obs. No -existe equivalente do verbo ser, que representado pelos pre-


fixos pronominaes. Ex.:
u-lume u-nene.
o homem elle grande,
o homem grande.

3. Forma-se o grau superlativo por meio de um adverbio de


quantidade que modifica o adjectivo. Ex.:

ochi-na chechi chi-sovi ch'-alua.


a cousa
'

esta ella longa ella muito.

esta cousa muilo longa.

Obs. O adverbio alua, muito, concorda com o substantivo por meio do pre-
fixo pronominal. regra geral.
31

4. Furma-se taiijbem o grau superlativo repetindo o adjectivo. Ex.:

omu-nda u-nene nen.


< moitfrinha ella gra/ule grnnde.
a montanha muito grande.

E de uso na duplicao do adjectivo prt-ceder s o primeiro do


prefixo pronominal.

." Ha um outro mctliodo de comparao, que consiste om separar


o objecto qualificado de entre os seus congneres por meio da prepo-
sio de separao ku, de, de entre. Ex.:

eic u-alunguka k'ovi-nibundu vi-olia.


elle sahin de. entre os pretos todos.
elle o mais sbio de todos os pretos, ou, mnis sbio que todos os pretos.

Adjectivos numeraes

Dividem-se em cardiuics eordinacs; estes raramente so usados.

Cardinaes

Os cardinaes funccionam em parte como substantivos e em parte


como adjectivos.

So adjectivos as unidades de um a cinco, e so substantivos de


seis a nove. As dezenas so precedidas dos prefixos nominaes da ter-
ceira classe, 6-, a-. As centenas pertencem quarta classe, ochi-, ovi->
c os milhares quinta, o-, olo-.

Unidades

-mo si, um.


-vali, dois.
^
-tatu, trs.

-kuana, quatro.
-tanu, cinco.
e-pandu, seis.

e-panduvali, sete.

-chinana, oito.

e-cliia, nove.
32

Dezenas

e-kui, dez.
a-kui a- vali, vinte. ;

a-kui a-tatu, trinta.


a-kni a-kuana, quarenta.
a-kai a-tanu, cincoenta.
a-kui 'e-pandu, sessentct,.

a-kui 'e-panduvali, setenta.


a-kui 'e-chinana, oitenta.
a-kui 'e-chia, noventa.

As unidades, nos numeos superiores a dez, concordam como adje-


ctivoscom as dezenas. Ex.:

a-kui a-tanu, dz cinco_, ou dez cnico vezes = cincoenta.

Nas unidades de seis a nove o prefixo prowowjinaZ a-, das dezenas,


elide-se deante do seu prefixo e-. Ex.:

a-kui (3)e-pandu = a-kui 'e-pandu, dez seis ou seis vezes = sessenta.

Centenas

ochi-ta, cem.
ovi-ta vi-vali, duzentos.
ovi-ta vi-tatu, trezentos.
ovi-ta vi-kuana, quatrocentos.
ovi-ta vi-tanu, quinhentos.
ovi-ta (vie-pandu, seiscentos.
ovi-ta (vi)e-panduvali, setecentos.
'
ovi-ta (vi)e-chinana, oitocentos.
ovi-ta (vi}e-chia, novecentos.

O prefixo vi-, que liga a centena unidade, ordinariamente elid-se


deante do prefixo e- das unidades de seis a nove.

Milhares

O-hukae, mil.
olo-liukae vi-vali, dois mil.
.

olo-hukae vi-tatu, trs mil.

olo-hukae vi-kuana, quatro mil.


33

olo-liiikai- vi-tnnu, cinco mil.

olo-liukae (yi)e-pandu, seis mil.


olo-hukac (vi)e-panduvali, sete mil.

olo-liiikac (vi)e-fliinana, oito mil.

olo-Iiukae (vi)e-chia, nove mil

As unidades, indicativas das centenas e .milhares, concordam com


ellas por meio dos prefixos pronominaes, excepto para os nmeros de
seis a nove, em que de uso eliminar o prefixo, podendo comtudo ser
usado vontade de (piem falia. Ao prefixo nominal olo- corresponde
o prefixo pronominal vi-.

As combinaes com os adjectivos numeraes so simples. As deze-


nas e unidades ligam-se pela oonjunoao copulativa, la. Ex.:

e-kui la tanu, dez e cinco = quinze.


a-kui a- vali la tanu, dez duas vezes, e cinco = vinte e cinco.

As centenas cora as dezenas e unidades juntam-se do mesmo


modo. Ex.:

ochi-ta la vali, cem e dois = 102.


ovi-ta vi-vali Te-kui la tanu, cepi duas vezes e dez e cinco = 21.
ovi-ta virtatu Ta-ku! a-t;inu la kuana, cem trs vezes e dez cinco vezes

e quatro = 364.
0-hukac Tovi-ta (vie-cliinana Ta-ku! e-cliia la tatu, mil e cem oito

vezes e dez nove vezes e trs = 1893.

Concordncia com os substantivos

As unidades de um a cinco tomam os prefixos pronominaes dos


substantivos e as de seis a nove geralmente no tomam. O adjectivo
colloca-se depois do substantivo. Ex.:

olo-ngombe vi-vali.
'
hois elles dois.

dois bois.

olo-ngonibe e-pandu.
bois seis.

seis bois.
34.

As dezenas, centenas e milhares fimccionam como substantivos,


i. ., antecedem t)s"" substantivos' com os quaes concordam por meio
da formula do i/^nitivo.Hy.::
'
' -).

e-kui li'olo-ngorabe, dez de hois ou uma dezena de bois.


ochi-ta chi'olo-ngombe, wna centena de hois.

Quando s dezenas, centenas e milhares se seguem unidades, estas


addicionam-se repetindo o substantivo, precedido da conjuncr.o copu-
lativa la o seguido, da unidade. JEx.:,

e-kui li'olo-ngombe rolo-ngombe . .vi-tanu.

um<i dezena de. hoh e ho9 elles cinco.

dcz.iois e cinco bois := quinze bois.

As vezes no se repete o substantivo, Ex,:

e-kui li'.a-saela la tanu,


iiiiia dezena de ovos e cinco.

dez ovos e cinco ^^ quinze mos.

Quando, porm, n conversao se tem mais em vista o objecto do

que o numero^ colloca-se (T objecto era primeiro logar e a combinao


numeral depois, Ex.:

cie u-a-ndi-avela olo-ngombe e-kui la tanu.


ele me deu boii dez e cinco.

elle deu-me quinze bois.

Quando a qualquer numero de dezenas, centenas e milhares se


segue a primeira unidade, repete-se o substantivo no singular, prece-
dido da conjuncao copulativa sem u^^ar o adjectivo numeral mosi,
um. Ex.:
e-kui li'a-saela Te-saela..
vma dezena de 'vos e ovo.
onze ovos.

Como se v, o systema de numerao decimal. Conta-se de um


a dez, e-kui, e comea-se a contar outra dezena ; forma-se a segunda
dezena, a-kui a-vali, dois dez. Conta-se nova dezena e forma-se a
terceira, a-kui a-tatu, trs dez e assim at primeira centena, ochi-ta.
Conta-se outra centena e tem-se a segunda, ovi-ta vi-vali, dois cem ou
duas centenas e assim at mil, o-hukae, dois mil, olo-hukae vi-vali, etc.
35

Ordinaes

Teera amesma construco. O substantivo precede o adjectivo e


este concorda com aquelle -por meio do seu prefixo pronominal. A
nica diferena para os ordinaes consiste era que o substantivo est
sempre no singular. Ex.:
e-teke li-tatu.
dia eUf. Ires.

terceiro dia.

omu-nu. u-kuanu.
rt pessoa -ella quatro.
a. quarta pessoa.

ochi-na clji-tanu.
a cousa ella cinco.

a quinta cousa.
'

Desde que o substantivo esteja no plural, o numeral ordinal, nas


unidades, confunde-se com o cardinal. Ex.:

olo-neke vi- tatu, tanto pode ser trs dias como terceiros dias.

Pronomes pessoaes

Existem os pronomes pessoaes das trs pessoas do singular e


plural.
Como os nomes que representara, os pronomes pessoaes so por
sua vez representados na concordncia com os verbos ou attribu-

tos, por prefixos pessoaes^ que esto para elles na mesma relao que
vimos existir entre os substantivos e os seus prefixos pronominaes.

Os pronomes pessoaes dividem-se em trs classes, conforme o le-

gar que occupam na orao.

Primeira classe

Pronomes pessoaes absolutos

Singular Plural

ame, eu. etu, ns.

ove, tu. ene, vs.


eie, elle^ ella. ovo, elles^ ellas.
: '

36

Estes pronomes so os nicos usados em sentido absoluto ou isola-


dos de qualquer subordinao grammatical. Precedidos de preposies
so circumstanciaes. Ex.:

Tame, commigo. l'etu, comnosco.


. k'ove, para ti. - *'k'ene, para rs.
v'eie, 7)1 elle. v'ovo, em elles.

Quando as terceiras pessoas se referem aos substantivos das classes


diversas, que no representam seres animados ou pessoas, em vez dos
pronomes pessoaes usam-se os prefixos pronominaes correspondentes
aos mesmos substantivos.

Segunda classe

Pronomes ou prefixos pessoaes subjectivos

So OS que se antepem aos verbos e attributos para indicar a


sua concordncia com os pronomes absolutos ou os substantivos das
diversas classes. Occupam, pois, o logar dos nomes, e formam o termo
de concordncia entre elles e os attributos :, nomes, pronomes, verbos,
adjectivos, advrbios, etc, e por isso no se usam isoladamente.

Singular Plural

"ndi ou ngu, eu. tu, ns.

u ou o, tu. V)U, vs.


u ou o, elle, ella. va, elles) ellas.

Exemplos

ndi-feta, eu pago. tu-feta, ns pagamos.


0-sola, tu gostas. v;u-sol.a, vs gostaes.

0-mona, elle v. va-mona, elles vem.

ngu raramente usado. A segunda e terceira pessoas do singular


so u antes de vogal e o antes de consoante. Na segunda pessoa do
plural cae ordinariamente o v ficando o pronome reduzido a u quer
deante de vogal ou consoante.
As terceiras pessoas do singular" e plural, u-, va-, so idnticas aos
prefixos pronominaes da classe dos seres animados, u-, a- ou va-, e s
se empregam, quando os. sujeitos so pessoas ou seres da primeira
classe. Para todas as outras classes usam-se os seus respectivos prefi-

xos pronominaes.
37

Terceira classe

Pronomes pessoaes objectivos ou infixos

.Singular 1'hiral

ndi, ou ngu, me, a mim. tu, ^os, a ns.


ku, te, a ti. v)u, vos, a vs:
u 011 o, o, a, lhe, a elle, a ella. va, os, as, lhes, a elles, a ellas.

So os que representam o objecto do verbo. So chamados infixos,


porque se usam entre o radical verbal o pr^/co subjectivo, nas for-
mas verbaes simples, e entro o radical e a partcula indicativa do
tempo, nas formas verbaes compostas. Differem dos subjectivos apenas
na segunda pessoa do singular ku, e a segunda forma da primeira
pessoa ngu mais usada que a primeira ndi. Ex.:

ndi-v)u-sola, eu vos amo.


nd'-a-ku-sola, eu ie ornei.

ei o-tu-mona, elle nos vi-.

ove u-a-tu-mona, tu nos viste^

ndi-u-ipa, eu o mato.
ndi-va-ipa, eu' os mato.

Quando as terceiras pessoas'se referirem aos subi^tantivos das diver-


sas classes, excepto a primeira, usam-se como objecto do verbo os
seus prefixos pronominaes. Ex.:

ndi-vi-sola, eu gosto d'elles.

tratando-se de bois, olo-ngombe cujo prefixo pronominal vi-.

Obs. A primeira pessoa do singular ndi, quer como sujeito, quer como ohjecto
do verbo, 'soffre alterao conforme as leis cuplionicas das consoantes. Ex.: no
verbo oku-kemba, mentir^ a primeira pessoa do presente do indicativo seria
ndi-kemba; como porm dcante do uma g-uttural k desapparece o grupo nasal e
o k transforma-se em h, ser bemba, eu mina). Suppondo o caso de nili ser obje-
cto do verbo, d-se a mesma alterao, com a difierena que, neste caso, o pre-
fixo, que representa o svjeito, -antecede o infixo objectivo. Em vez ,Q dizermos
o-ndi-kuata, elle me agarra, ivcmos o-buata.

Os prefixos pessoaes, bem como os pronominaes, nas oraes attri-


butivas, representam o verbo ser, que no tem equivalente nas lnguas
Ba-ntu.
.

38

Exemplos diversos:

ame ndi u-kbngo


eu eu caador.
eu sou caador.

ove u 'kai (u u-kai).


tu tu wilier.
tu s mulher.

eie u-vi.
elle tile mau.
elle mau.
i

ame ndi-sola. .

eu eu amo.
u amo.

ame hu-sola (ndi-ku-soia).


eu ^ cu te amo.
eu te auio.

ame ndi-o-sola-.
e eu o tvw.
eu o amo.

ove o-j^di-sola.
ti/. tu me amas.
tu me amas.

etu tu-ku-.sola.
ns ns le amamos.
ns te amamos.

olo-ngomlje vi-ua, ndi-vi-sola.


08 bis etles bons, eu os amo.
os bois so bons, eu gosto d'elles.

a-lnme v -akola.
as pessoas ella so fortes.
as pessoas so fortes.

U-kai u-alnnguka.
a mulher, ella prudente.

a mulher prudente.

39

Suppnraem-se ordinariamente os pronomes pessoaes absolutos^

quando os verbos s;\ transitivos, c conservam-se, por nnphascj, quando


seja preciso frisar bein qual n ju^ssoa que falia. Ex.:


etu tu-ku-sola, ns te amamos (ns, no outras pessoas);

ou quando seja preciso indicar que o sujeito da segunda ou terceira


pessoa, do singular, cujos /ri^a-os sithjcctiros so idnticos. Ex.:

ove o-iigu-sola, tu me amas.


eie Q-m!U sola. clle me ama.

Pronomes possessivos

Formara duas classes.


1.^ Os que derivara dos pronomes pessOaes, ou teera no seu radical
ura pronorae pessoal.
2.''*
Os que derivara dos 2^'>^Gfixo$ pronombiaes, ou leeni no seu ra-
dical um prefixo pronominal.

Pronomes possessivos pessoaes ^

Forraara-se antepondo aos seus radicaes os prejixos p)T^ono*uinaes


das classes dos substantivos por elles modificados.

Radicaes dos possessivoi pessoaes

1'ronoiiie
40

Tabeli do? possessivos pessoaes


em concordncia com os substantivos das diversas classes
41

Pronomes possessivos geraes

Radicaes dos possessivos geraes

A regrei geral para formar estes radicaes consiste era juntar o


artigo definido o aos ^:)re/cos jpronominaes. Esta addiao d logar a
varias modificaes cuphonicas.
42

o radical possessivo Juntando o radivcd ao prefixo j^^onominal da


-io.

classe oku-, por meio da pai-ticnla genitiva a, temos formado o pro-


nome possessivo ku-a-io. Quer dizer, o pronome possessivo formado
pelo radical possessivo do possuidor, precedido do prefixo pronominal
do objecto jjossiiido e ligado a elle pela particula genitiva. Mediante
esta regra fcil formar qualqlier pronome possessivo.

Para maior facilidade representamos as formas dos substantivos


possuidos -com os seus prefixos no singular e plural por nmeros se-
guidos, na columna esquerda, e no alto das columnas representamos
os antecedentes, possuidores^ que do origem aos radicaes, pelos mes-
mos nmeros, reunindo na mesma columna os termos com prefixos
idnticos.
43
44

Pronomes demonstrativos

Formara-se tias partculas locativas a, o, na, precedidas o?, prefixos


pronominaes.

a, indica que o objecto &i, perto de quem falia; o, que o objecto


est um pouco afastado e na, que est mais ou muito afastado.

E de facto, conforme bem o demonstra Chatelain na sua Gramma-


tica do Kimhundu, os pronomes demonstrativos apresentam trs for-
mas relativas ao grau de proximidade ou distancia. A primeira, cara-
cterisada pela vogal u, indica a 'proximidade immediata. A segunda,
pela vogal o, indica pequena distancia. A terceira, pela syllaba na,
corresponde distancia considervel. Os trs graus correspondem bem
s trs formas portuguezas: este, esse^ aquelle.

Quando a partcula a precedida de uma vogal fechada i ou u,


transforma-se em e depois de i e em o depois de u. Umas vezes
desapparece e outras contrac-se com a vogal do prefixo. O mesmo
d-se com a locativa o.

Os pronomes demonstrativos coUocam-se sempre depois dos sub-


stantivos.
A tabeli da pagina seguinte comprehcnde as formas que tomam
os demonstrativos em concordncia com as diversas classes de sub-
stantivos.

Como o antecedente do demonstrativo o substantivo com o qual


concorda, a forma demonstrativa a duplicao do prefixo pronomi-
nal com as particidas locativas^ modificada pelas leis de euphonia das
vogaes coutiguas.

O radical demonstrativo da quarta classe no singular, -cho,


usado como uma espcie de demonstrativo intensivo^ tomando o prefixo
de qualquer classe de substantivos, para indicar um objecto de um
modo mais definido , como antecedentemente conhecido e j mencionado,
com a significao de elle ou este mesmo. Ex.:

u-lume u-a-cho, o mesmo homem (de quem se fallou) ou elle mesmo, ou


este mesmo.
45

Com alguns radicaes demonstrativos e a partcula verbal ha, ou


est^ formam-se expresses verhaes locativas. Ex.:

ha-li, ou est aqui.

ha-ii, ou est ahi.


ha-io, t' ou est acol.

s quaes correspondem formas negativas suffixaudo-llics a partcula


negativa ko. Ex.:
ha-li-ko, no ou est aqui.

ha-ii-ko, no ou est ahi.

ha-io-ko, no ou est acol.

Obs. No se confunda a partcula verbal ha com a partcula negativa da


mesma forma, de que adeaute fallaremos.

Taljella dos pronomes demonstrativos


em concordncia com as diversas classes dos substantivos

O
: .

46

Pronomes indefinidos

Os pronomes indefinidos so

-mue, um, algum, certo.

-kuavo, outfo.
-osi c -oha, todo.

-ongongo, cada.

Concordam com os substantivos por intermdio dos prefixos pro-


nominaes. Ex.:

a-lume va-niue, alguns homens.


ochi-ndele chi-mue, algum branco.
e-teke li-osi, todo- o dia.

Succede, s vezes, que o substantivo, com o qual o pronome con-


corda, omittido, sendo apenas representado na concordncia pelo
prefixo pronominal. Resultam outras formas de pronomes indefin,i-

dos. Ex.:
u-mue, algum.
chi-mue, alguma cousa.
ch'-osi ou ch.'-oha, tudo.

Precedendo alguns da particula negativa la, obteera-se as seguin-


tes formas Ex.:
la-u-mue ou lo-mue, ningum.
la-chi-mue, cousa nenhuma, nada.

Juntando o radical indefinido -mue a alguns advrbios, e prepo-


sies, formam- se expresses adverbiaes indefinidas. Ex.:

pa-mue, s vezes.

Ku-mue, algures, em alguma parte.


la-ku-mue, nenhures, em nenhuma parte

Obs. chi-mue emprega-se muitas vezes como pronome indefinido de quanti-


dade con^ significao de bastante. Ex.:

chi-nene chi-mue
isto grande isto bastante.

isto bastante grande.


I ronomes interrogativos

Funccionain ora como pronomes, ora como advrbios. So:


nhi, ndati ou ndeti, que? o que) que cousa? ndati como adverbio
significa, na verdade e usa- se ordinariamente no principio
certamente,
da orao. Usa-se algumas vezes como adverbio interrogativo, como?
de que modo ?
pi, qxie? qual? Como adverbio significa onde? para onde? de onde?

eli, quem?
, que sorte de? que espcie de?
nhame, quanto? quanta?

nhi e ndati usara-se sem prefixos, mais como advrbios do que


como pronomes, nhi precede ou segue o verbo. Ex.:

u-alinga nhi?
til (rzen/e o que?
que fizeste tu?

nhi u-alinga ?
que tu fizeste f
que fizeste tu?

ndati ou ndeti sempre encUtico, i. e., sufixa-se ao verbo. Ex.:

u-ati-ndati ?

iu. diaseste n que?


o que disseste tu?

u-alinga -ndati?
tu fizeae o que?
que fizeste tu?

pi, como pronome, concorda com o substantivo por meio do seu


prefixo pronominal e significa qual? Ex.:

o-njo i-piy
a ca^a ella qual?
qual a casa?

u-lume u-pi ?
o homem elh qual?
qual o liouiem?
:

48

Precedido da -preposio locativa ku e addicionado ou suffixado aos


verbos, funcciona como adverbio e significa onde, para onde, de, onde.
Ex.:
om-bala ku-pi ?
o palcio em onde?
onde o palcio ?

0-kasi-pi?
elle est onde?
onde est elle ?

u-aenda-pi?
elle foi onde ?
onde ou para onde foi elle ?

u-atunda-pi ?
elle vem d' onde f

d'onde vem elle ?

0-li-pi?
elle est onde ?
onde est elle?

o-ngomb i-li-pi ?

o boi elle est onde?


onde est o boi ?

Obs. li uma partcula rerJaZ invarivel. Significa e ou est.

eli usa-se de trs modos


1. Isoladamente, sem prefixo: sujeito e objecto do verbo. Ex.:

eli u-aloia?
quem elle atirou?
quem atirou (deu o tiro) ?

u-aloia eli ?
elle atirou a quem?
a quem atirou elle ?

2. Precedido a. p) articula verbal ha, ou estlj ou de um p)refixo

pessoal: predicado. Ex.:


u-h'-eli?
elle quem?
quem elle?
quem est ?
49

Pode dizer se simplesmente :

u-eli ?

elle quem ?
quem ?

ove eli ?
ta quemf
quem s tu ?

3. Precedido dos prefixos pronominaes das diversas classes de


substantivos: possessivo, cujo? de quem? Ex.:

o-ngombe i-eli? .

o hoi elle ide) quem?


de quem o boi ?

mais provvel que neste exemplo tenha logar a concordncia do


genitivo, o-ngombe ia eli? em que desapparece o a por euphonia.

sempre precedido dos prefixos pronominaes. Ex.i

0-njo i-? quf- espcie de casa? ( pouco usado).

nhame sempre precedido oB prefixos pronominaes. Ex.:

olo-ngombe vi-nhame ?

os bois tiles qiiiinint:?

quantos suo os l)ois?

k'o-ft'ka i-rne ku-li oma-nu va-nhame?


no jpaiz vosso la ha pessoas ellas quantas'?

quantas pessoas* ha no vosso paiz ?

Existe uma outra expresso interrogativa, que c antes uma inter-

jeio de que um pronome : he ! Representa uma pergunta com refe-


rencia ao estado da pessoa a quem se falia. Ex.:

ame ndi-enda, ove he!


eu eu parlo j tu que?
eu parto, tu que fazes?

o-njo i auge i-ua, i-ove he?


a casa minha bonita, a tua que tal?
O

Pronomes relativos

Em u-mbundu, como em todas as lnguas africanas do grupo Ba-ntu,


no e:s.i,tcim. pi^onomes relativos ; so representados ])e\os prefixos pes-
soaes e pronominaes^ que figuram como sujeito ou objecto das oraes
subordinadas. Ex.:

u-hime, u-atimglle 'o-iijo i-etu, u-aenda. .

o liiicm, elle constrijiii a casa ella tossa, Me partiu.


o homem, que construiu a nossa casa, partiu.

A oraeait principal : u-Iume u-aenda, o homem partiu; .n subor-

dinada, u-atungile o-njo i-etu, elle construiu a nossa casa. O prefixo


pronaminal d'esta orao, u-, funcciona como pronome relativo de
u-lume, e sujeito da orao subordinada.

o-saiiji, u-a-i-landa liena, i-afa.


a gaUinha, tu a compi-aUe lioidem, elUi morreu.
a gallinba, que tu compraste liontem, morreu.

A orao principal o-sanji i-afa, a gallinha morreu. A subor-


dinada, u-a-i-landa hena, tu a compraste hontem, em que o infixo i-,

que se refere a o-sanji, objecto do verbo da orao subordinada.

o-moko i-ua, u-a-i-lepikile, i-kasi-pi?-


o faca aquclla tu a amolaste, ella est onde i

onde est a faca, que tu amolaste?

Pronome reflexo

S existe um, li, que invarivel para todas as pessoas. Colloca-se


entre a forma verbal c os prefixos. Ex.:

I u-a-li-veta.
oku-li-veta, ferir- se \ dle se feria.
elle feriu-se

Se a forma verbal composta das partculas indicativas do tempo :

a para o passado, ka para o futuro pronome reflexo fica collocado


; o
entre o radical verbal e a parlicula, como se v no exemplo u-a-li-veta. :
51

Formas negativas

Os substantivos, pronomes, adjectivos, etc., tomam a forma nega-


tiva por meio das partculas negativas ka, ha o ko.

ka e ha usam-se como prefixos e ko como suffixo.


ha pde considerar-se como modificao de ka, cm que a guttural
k substituida pela consoante suave h. -

Os substantivos, pronomes e possessivos pessoaes tomam a forma


negativa prenxando.-lhes a partcula negativa ha e suTixando-lhes a

negativa encUtca ko. Ex.:

ha'-mbua-ko.
no co. no.

ii o.co ou nSo o co.

O O- prefixo de ombua, caOj, desapparece deante do a da negativa.

h'-eie-ko.
no elie no.
no elle ou no elle.

ha-iange-ko.
7to meu no.
no meu ou no meu.

tratando-se de um objecto cujo prefixo pronominal seja i.

Quando o substantivo seguido de um adjectivo, a forma nega-

tiva modifica os dois termos; o substantivo, que sempre precede o


adjectivo, toma o negativo prefixo ha-, e o adjectivo o negativo enclitico
ou sufjixo -ko, como se os dois termos, substantivo e adjectivo, for-

massem uma s palavra. Ex.:

ha-mi-kanda vi-ove-ko.
no as cartas ellas tuas no.

no as tuas cartas, ou melhor, no so as tuas cartas.

Lembremos mais uma vez que no existe equivalente do verbo


ser, que representado pelos prefixos pessoaes e pronominaes.

Obs. NSo se confunda negativa ha com a partcula verbal.


:

52

A forma negativa dos adjectivos qualificativos obtem-se prefixando-


Ihes ka- (raramente ha-) e suffixando-lhes -ko. ka- antecede os prefixos
pronominaes que indicam a concordncia do adjectivo com o substan-
tivo qualificado. Ex.:

ka-chi-nene-ko.
no elle grande no.
elle no grande.

fallando-se de um objecto da 4.'' classe, cujo prefixo pronominal, no


singular, chi-.

ka-(u-)ua-ko ou ha-(u-)uako.
no elle bom no.
elle no bom.

tratando-se de um nome do singular das classes 1.^, 2.* e 8.* Suppri-


mindo o u-, prefixo pronominal, fica

ka'-ua-ko ou ha'-ua-ko.

Os pronomes indefinidos possuem uma particula negativa especial,


la,que se no deve confundir com a conjunco copulativa da mesma
forma. A negativa antecede os prefixos pronominaes, Ex.:

u-mue, algum.
la-u-mue ou lo-miie, ningum (a -|- ^ = o).

Os verbos toruam-se negativos antepondo ka aos prefixcos pessones

e pronominaes que representam os sujeitos.


A anteposio de ka aos prefixos pessoaes d origem a modificaes
euphonicas comprehendidas na seguinte tabeli.

Preixos pessoaes negativos

Prefixos pessoaes
affirmativos
:

'
53

Os prefixos pessoaes negativos precedem nao s os verbos, como


tambm os substantivos, quando empregados como attributos ou pre-
dicados, addicionando-se-lhes neste, caso o negativo enclitico ko. Ex.:

si-feta.
eu no pago.

si-'chi-ndelc-kc.
eu no branco no.
eu no sou branco.

O O do prefixo nominal cae deante da vogal i do prefixo pessoal


negativo.

Verbos

Dividemse em duas classes


1.^ Verbos activos^ os que expressam um acto. Ex.:

oku-teta,' corc'.

2.^ Verbos attrihutivos ou qualificativos, os que' expressam um


estado, uma qualidade. Ex.:

oku-tululuka, estar tranquillo.


oku-kola, ser forte.

Os verbos so regulares ou irregulares.


So regulares os verbos polysyllabieos, cujos radicaes comeam por
uma consoante e terminam em a.

So irregulares:
1. Os que comeam por vogal. A irregularidade' d'estes verbos

comea pela contraco ou" eliso resultantes do encontro da vogal


final dos prefixos pessoaes ou prononnats com a vogal inicial do ra-
dical verbal.
2. Os que terminam por qualquer vogal que no seja a.
3. Os verbos monosyllabicus. Estes no s so irregulares, mas,
em regra, so defectivos. Neste grupo ficam includas as particulas
verhaes, a que alguns auctores, como Torrend, chamam verbos auxilia-
res. Estas particulas, taes como: ha, li, na, kasi, etc, usam-se ordi-

nariamente associadas s preposies e advrbios de logar, por isso so.


tambm chamadas particulas verbaes locativas.
:

54

As modificaes verbaes so poucas e simples.


Os modos so cinco e os tempos trs.
Esta pobreza de modos e tempos compensada por outras formas
verbaes derivadas do radical do verbo, a que correspondem variaes
na ideia expressa pelo verbo simples.

O da forma verbal simples, sem o prefixo oku-, forma o


infinito

radical, do qual saem todas as fornias derivadas. Este radical corres-


ponde segunda pessoa do singular do imperativo. Ex.:

oku-mona, ver; supprimindo-lhe o prefixo infinitivo oku-, resta


mona, que o radical verbal e segunda pessoa do singular do impera-

tivo.

Formas derivadas

Formam-se do radical verbal simples por meio das modificaes


seguintes

Forma cansativa. Obtem-se do radical verbal simples, mudando


a vogal final a pela terminao isa. Ex.:

-mona, ver. -monisa, mandar ver.

Forma passiva. Mudando o a final do radical simples pela ter-


minao iua. Ex.:

-kuata, agarrar, -kuatiua, ser agarrado

Forma relativa. Mudando o a final por alguns dos suffixos ela,


ila, cia, oka, ula, uka, etc. Ex.:

-lava, guardar, -lavela, velar, -lavoka, esperar.

Forma refiexa. Prefixando o pronome refiexo li ao radical sim-


ples. Ex.:

-teta, cortar, -li- te ta, cortar-se.

Forma duplicada. Duplicando o radical verbal. Ex.:

. -popia, foliar, -popia-popia, fallar habitualmente.


Temos, pois, seis formas verbacs com um radical commura, e com
a mesma ideia fundamental, variada em maior ou menor grau, conforme
as variaes da ideia verbal nas diversas fn-mas:

l.'* forma. Simples, oku-mona, ver.


2.'' Cansativa^ oku-monisa, viandar ver.
3.'' Passiva, oku-moniua, ser visto.
4.* Relativa, oku-monela, olhar para, procurar.
5.^ Bejlexa, oku-li-mona, olhar-se, ver-se.
.^ Duplicada, oku-mona-mona, habitualmente. ver

Obs. Nem o verbo dado nestes exemplos, nem provavelmente outro qual-
quer, apresenta todas estas formas. Demo-las para mostrar o processo de deri-
vao.

A formas relativas era ula, ulula, em regra, representara signi-


ficao contraria da forma simples. Ex.:

oku-kuta, atar. oku-kutula, desatar.


dku-iila, yc/tr. oku-iilula, ahrir.
oku-penga, curvar, oku-pengulula, endireitar.
oku-tunga, fazer. oku-tungulula, desfazer.

Modos

Cada uma d'estas formas verbaes conjuga-se em quatro modos: indi-


cativo, imperativo, suhjimctivo e infinito; e em trs terapos : presente,
pretrito a futuro, por meio dos prefixos pessoaes das primeira, segunda
e terceira pessoas do gingular e plural, nas suas formas affiniiativas
e negativas, e, para indicao dos tempos, precedendo os radicaes
verbaes das partculas espcciaes : a para o pretrito e ka para o
futuro.

Supprimindo a qualquer forma verbal simples ou derivada o j^refixo


pessoal ou pronominal e a partcula indicativa de tempo, obtem-se o
radical verbal. Ex.:

u-a-monisa, elle mandou ver; tirando-lhe prefixo pronominal ou


pessoal u e a partcula a, indicativa do passado, fica o radical -monisa
a,orvQ.Si' cansativa. Suppriniindo-lhe a terminao isa e substituindo-a
por a, temos o radical da forma simples, -mona.
:

56

Conjugao

MODO INDICATIVO
Tempo presente

O presente do indicativo de todas as formas verbaes, simples ou


derivadas, obtem-se antepondo os prefixos pessoaes ou pronominaes siS
trs pessoas, ao radical verbal. Ex.:
O radical do verbo oku-feta, pa^ra?', -feta; antepondo-lhe os^re-
Jixos pessoaes, temos
Forma afrmativa

ndi-feta, eu pago.
I

Sing. '
o-feta, tu' pagas.

\ o-feta, elle paga.

!tu-feta, ns pagamos.
v)u-feta, vs pagaes.
va-feta, elles pagam.

Obs. Convm ter sempre presente as modificaes euphonieas que soflPi-em


as consoantes. Deante de f, s e h e o grupo nasal, o prefixo no muda, como no
verbo oku-feta. Se, porm, o verbo fosse oku-landa, comprar, a primeira pessoa do
singular do presente ser ndanda e no ndi-landa, porque a labial 1 depois de
um membro do grupo nasal faz que este desapparea, transformando-se em nd.

Quando os sujeitos das terceiras pessoas so os substantivos das


diversas classes, usam-se os seus prejixos pronov^inaes correspondentes.

Forma negativa

Obtem-se antepondo ao radical verbal os prejixos pessoaes negativos.

Obs. Nas foiTnas negativas muda a vogal final a do radical verbal em e,

se a vogal da syllaba antecedente c aberta (a, e ou o) e em i, se fechada (i ou u).


Estas modificaes no so, porm, rigorosamente observadas por todos os
povos que faliam u-mbundu.

( si-fete, eit no pago.


Sing. < ku-fete, tu no pagas.

( ka-fete, elle no paga.

l katu-fete, nos no pagamos.


Pi. < ko-fete, vs no pagaes.
kava-fete, elles no pagam.
:

57

Tempo passado

.Tom (luas formas: passado prximo e passado remoto. So caraete-


risadas pela partcula a, C()llocada antes da fjrma verbal.

Passado prximo

Obtem-se col locando a partcula a entre os jjrcjixos pessoaes ou


j)ronominaes c o radical verbal.

l nd'-a-feta, eu paffnei.
Sing. < u-a-feta, tu pagaste.

( u-a-feta, elle pagou.

tu-a-feta, ns pagmos.
PI. < vu-a-feta, vs pagastes.
v'-a-feta, elles pagaram..

Passado remoto

O passado perfeito ou remoto de todas as formas simples ou deriva-


das forraa-se do passado prximo, i. c, antepondo' a partcula a ao
radical verbal, e mudando-lhc a vogal final por um dos suffixos: -ele,
-ile, -ene, -ine.
Para saber se qual d'estes suffixos se deve usar, adoptamos a lei

observada pelo illustre africanista, o major Henrique d Carvalho,


na lingua da Lunda e outras dos sertes de Loanda e Congo, e que ^e
d tambm no u-mbundu.
Diz o notvel, explorador no seu Mtthodo Pratico para fallar a
lingua da Lunda, pag. 36
Conjugam-se todos (os verbos) do mesmo modo, dividindo-se pelas-
terminaes do aoristo em duas classes, e cada uma d'estas em dois

grupos.
Pertencem primeira classe (e) os verbos cujos aoristos terminam
em ele e ene; so da segunda classe [i) os verbos cujos aoristes ter-
minam em ile e ine.
Dado o radical, trata-se de conhecer a classe e grupo a que per-
tence, por uma lei que observmos e de que pouqussimos verbos
fogem, e quem sabe se podemos -attribuir j a erro essas excepes.
Se a penltima syllaba termina em a ou e ou o, pertence o verbo
classe' (e), se em ou u classe ({). Conhecida a classe, se a ultima

syllaba principia por m ou n, pertence, por assimilao parcial, ao


segundo grupo da sua classe cuja terminao we, sendo qualquer
outra. letra pertence ao primeiro, cuja terminao ley>.
8

Fazendo a applicao d'esta lei, facilmente se encontra a uforma


procurada. Ex.:

Primeira classe

1." grupo 2." gruiio

-tala, olhar; -talele. -tama, misturar ; -tamene.


-anibata, carregar; -ambatele. -kama, torcer; -kamene.
-feta, pagar ; -fetele. -nena, trazer ; -nenene.
-keteka, dobrar; kettkele. -memena, sorrir; menienene.
"IDola, sarar; -poleie. -mona, ver; -monene.
-loka, cair ; -lokele. '

-samona, pentear; samonene.

Segunda classe
1." grupo 2." grupo

-tambula, receber; -tanibulile. -tuma, mandar; -tumine.


-simbaiuka, apressar; -simbalukile. -tatuma, gaguejar' tatumine.
-lila, gritar; -lilile. -sina, desobedecer ; -sinine.

-putika, entranar; -putikile. -tamina, lamentar; taminine.

Obs. Em estylo familiar de uso. quando nestas formas verbaes ha repe-


tio das labiaes e dentaes In-andas, particularmente 1, m e n, fazer desapparecer
a consoante inal do radical. As vogaes em contacto unem-se e s vezes modifi-
cam-se. Ex.:
oku-sapula, contar; a forma o passado remoto ^sapulile. Supprimindo o 1

do radical verbal fica -sapuile.


O verbo oku-mona, rcr, no passado remoto toma a forma -monene suppri- ;

mindo-lhe o n do radical verbal fica -moene como, porm, o o antes de qualquer


;

vogal transforma-se em u, resta -muene, que cm definitiva muda em -muine, visto


que o u, sendo vogal fechada vae influir sobre o e, mudando-o em i, vogal fechada.
Estas modificaes no so, porm, essenciaes, fazem- se ou no, vontade
de quem falia.

Conjugando uma das formas indicadas, com a particula do passado,


a, interposta ao radical, assim modiicado e aos prejixos, temos a forma
do passado remoto.

nd'-a-fetele, eu paguei.
Sing. z u-a-fetele, tu pagaste.
( u-a-fetele, elle pagou.

tu-a-fetele, ns pagmos.
PI. ' vu-a-fetele, rs pagastes.
( v'-a-fetele, elles pagaram.
59

Formas negativas

Obteem-se antepondo os irrcjxos pessoaes negativos s formas do


passado.
l'asado prximo

[
s'-a-fete, eu no paguei.
Sing. 1
ku-a-fete, tu no pagaste.
k'-a-fcte, elle no pagou.

i katu-a-fete, ns no pagmos.
PI. ' ku-a-fete, vs no pagastes.

( kav'-a-fete, elles no pagaram.

Esta forma muito pouco usada.

Obs.
A'segunda pessoa do jlural idntica segunda do singular, por
issoque o antes de qualquer vogal c egual a u, sendo necessrio neste c noutros
casos semelhantes usar dos pronomes pessoacs absolutos para evitar confuso. O
mesmo succede com as formas afirmativas da segunda e terceira pessoas do sin-
gular, cujos prefixos pessoaes subjectivos so idnticos. S pela antepsio dos
respectivos pronomes absolutos se conhece qual o sujeito do verbo.

Passado remoto

s'-a-fetele, eu no paguei.
Sing. ku-a-fetele, tu no pagaste.
I

( k'-a-fetele, elle no pagou.

i katu-a-fetele, ns no pagmos.
Pi. < ku-a-fetele, vs no piagastes.

( kav'-a-fetele, elles no pagaram.

Esta forma muito usada na conversao ordinria, e substitue a

antecedente.

Ha uma outra forma do passado, que se obtm addicionando o


suffixo -ale (adjectivo, mas aqui tomado na accepo adverbial) forma
do passado remoto. Corresponde ao nosso tempo mais que perfeito,
significando um Como, porm,
acto realisado antes ou ha muito tempo.
o suffixo -ale serve para qualquer forma verbal, no o devemos consi-
derar como idntico aos suffixos -ele, -ile, etc, mas antes, como um
adverbio de tempo de forma enclitica,^i. e., que se addiciona ao final
60

das formas verbaes do passado remoto para dar-lhes uma significao


especial. Ex.:

nd'-afetele-ale, eu tinha pago ou paguei ha muito tempo.

Tem duas formas: futuro simples e composto.


O simples forma-se collocando a particula ka entre os prefixos e o
radical verbal.
O composto forma-se do simples antepondo-lhe a particula a.

Futuro simples

[
ha-mona (ndi-ka-mona), eu verei.

Sing. < o-ka-mona, tu vers.


( o-ka-mona, elle ver.

tu-ka-mona, ns veremos.
PI. ^ vu-ka-mona, vs vereis.

{ va-ka-mona, elles vero.

Futuro composto

1 nd'-a-ka-mona, eu terei visto.

Sing. < u-a-ka-mona, tu ters visto.


'
u-a-ka-niona, elle ter visto.

!tu-a-ka-mona, ns teremos visto.

vu-a-ka-mona, vs tereis visto.

^
v'-a-ka-mona, elles tero visto.

Forma negativa
Futuro siniplc

( si-ka-mone, eu. no verei.

Sing. < ku-ka-mone, tu n vers.


1 ka-ka-mone, elle no' ver.

katu-ka-mone, ns no veremos.
PI. l ko-ka-mone, vs no vereis.

( kava-ka inone, elles no vero.

Esta forma apenas usada nas segundas pessoas no sentido de uma


prohihio, formando como que um futuro imperativo.

ku-ka-mone, tu no vers, ko-ka-mone, vs no vereis.


CA

IMPERATIVO

A segunda pessoa do singular o prprio radical verbal e a se-

gunda do plural o mesmo radical, mudando a vogal inal a em i.

mona, v tu. moni, vede vs.

Ob8. Quando a fornia do imperativo no singular precedida de um prefixo


pessoal ou pronominal objectivo, muda o a final em e, para no confundir-se com o
presente do indicativo. Ex: ndi-mone, v-me; chi-tambule, recele-o, tratando-sc
de um objecto da quarta classe.

Forma negativa

ku-mona, no vejas, ko-moni, no vejaes.

SUBJUNCTIVO

Forma-se mudando a vogal final a do radical verbal em e.

ndi-fete^, que eu pague.


o fete, que tu pagues.
etc.

Forma negativa

si-fete, que eu no pague.


ku-fete, que tu no pagues.
etc.

Obs; O subjunctivo raramente usado, substitue-se pelo presente do indi-


cativo. O subjunctivo negativo confunde-se com o presente do indicativo.

INFINITO

O radical precedido do prefixo oku-.

oku-mona, ver. oku-feta, pagar.

NEGATIVO

A forma negativa do infinito a mesma de qualquer substantivo,


i. e., com a partcula negativa ha,, como prefixo e a enditica ko, como
sufixo. Ex.:

ha- 'ku-mona ko, no ver.


: : '

62

'

Sujeitos das terceiras pessoas .

As terceiras pessoas do singular e_ plural, tomam os prefixos pes-


soaes, como nos exemplos dados, se os sujeitos so pronomes pessoaes
absolutos, ou nomes da primeira classe (seres animados). Se, porm,
no forem pessoaes, os prefixos pronominaes das classes a que elles
pertencem, sero postos em vez dos prefixos pessoaes. Ex.:

Em vez de dizermos: olo-ngombe va-tila, etc, diremos: olo-ngomb


vi-tila, vi-a-tila, kavi-a-tili, etc, os bois fogem, fugiram, no fugi^-
'
ram, etc. i

Exemplos diversos

ou-iki u-ove u-ipua, tu-a-u-lia (tu-o-lia),


o mel teu elle acabou, ns o comemos.
o teu rael acabouse, ns cpmemol-o

.
0-ngqmbe i-muc i-ove i-afa, rid'-a-i-iuva (nd'-e-iuva).
oi um teu elle morreu, eu o esfolei.
um dos teus bois morreu, eu esfolei-o.

olo-ngorabe vi-mue vi-ove vi-ifa, nd-a-vi-iuva.


bois alguns teus elles morreram, eu os ef<folei.

alguns dos tus bois morreram, eu etfolei-os.

ochi-kuto ch'-ange chi-sina, udi-chi-sukula.


a roupa minha ella est suja, eu a lavo.
a minha roupa esta suja, eu vou laval-a.

ovi-kuto vi-ene vi-sina vi-sulvuli.


as roupas vossas ellas esto sujas, as lavai.
as vossas roupas esto sujas, ide laval-as.

Diremos, comtudo, que entre os bienos ha uma certa tendncia para


personificar os animaes e alguns objectos inanimados. Dahi resulta
que muitas vezes usam o prejixo j^essoal em vez o 'pronominal. Assim,
dizem: >.

ochi-mbulu u-ea (u-a-ia), o hurro veio.

Em vez de
'

ochi-mbulu ch'-ea (chi-a-ia).

Em ambos os casos ha a contraco a 4- i = e.


:

63

Ha alguns nomes que, posto no apresentem a forma da classe


pessoal (u-, va- ou a-) dt^notam conitudo pessoas. Ex.:

o-soma, rei, (da classe o-, olo-).


i-na,' me, / /j i i

\
. - (da sub-classe
'
i-, ova-).
i-nakulu, rainh,\

Ois. As palavras me c pae, cm qunsi todas as linguas ba-ntu, so represen-


tadas por expresses diversas conforme a posiio das pessoas a que se referem.
Assim em u-mbundu usam-se os seguintes termos :

1." pessoa -mai, minha me. tate, meu pae.


2.' nhoho, tua me. SO, teu pae.
3.^ ina, sua me. isia ou se, seu pae.

Estes substantivos designam um ttulo, ou oficio e rigorosamente


no so pessoaes. Quando sujeitos do verbo, podem ser tomados em
duas accepoes. Se domina, em quem falia, a ideia da pessoa, a que
se refere o titulo ou officio, usa-se o prefixo pessoal. Se a ieia pessoal
no dominante, usa-se o prefixo pronominal da classe. do substan-
tivo. Ex.:
o-soma u-ia, o rei vem.

se a ideia principiai a pessoa do rei.


No caso contrario diz-se

o-soma i-ia.

CoDjugao de 1101 verbo regular

oku-feta, pagar

MODO IXDICATIVO

ame ndi-feta, eu pago.


Sing. I
ove o-feta, tu paga."-.

eie o-feta, eUe paga.

etu tufeta, ns pagamos.


PI.
-J
ene vu-feta, vs pugaes.
ovo va-feta, elles pagam.
64

Passado prximo

ame nd'-afeta, eu paguei.


Sing. ^ ove u-afeta, tu pagante.
(
eie u-afeta, elle pagou.

l etu tu-afeta, ns pagmos.


PI. < ene vu-afeta, vs pagastes.
'
ovo v'-afeta, clles pagaram.

'
Passado remoio

i ame nd'-afetele, eu paguei.


Sing. I
ove -afetele, tu jmgaste. 4

(eie u afetele, elle pagou.

[
etu tu afetele, ns jagmos.
PI. ' ene vu-afetele, vs pagastes.
( ovo v'-afetele, elles pagaram.

Passado mais que perfeito

!ame nd-afetele-ale, eu tinha pago.


ove u-afetele-ale, tu tinhas pago.
eie u-afetele-ale, elle tinha pago.

retu tu-afetele-ale, ns tinhamos pago.


PI. } ene vu-afetele-ale, vs tnheis pago.
f ovo v'-afetele-ale, elles tinham pago.

Futuro simples

!ame hafeta, eu pagarei.


ove o-kafeta, tu pagars-.
eie o-kafeta, elle pagar.

l etu tu-kafeta, ns pagaremos.


PI. < ene vu-kafeta, vs pagareis.
\ ovo va-kafeta, elles pagaro.

Futuro composto

ame nd'-akafeta, eu terei pago.


Sing. ' ove u-akafeta, tu ters pago.
( eie u-akafeta, elle ter p/ago.

l etu tu-akafeta, 7is teremos pago.


PI. \ ene vu-akafeta, vs tereis pago.
ovo v'-akafeta, ells tero pjago.
65

IMPERATIVO

feta, paga tu. feti, pagai vs.

.SUIUUXCTIVO

anic ndi-fete, que eu pague.


ove o-fetc, que tu 2)agiies.

eie o-fete, que elle pague.

ctu tu-fete, que ns paguemos.


PI. < ene vu-fcte, que vs pagueis.
( ovo vi-fete, que elles paguem

INFINITO .

oku-feta, pagar

FuUii'0

oku-lva-feta, estar para pjcigar ou quas a pagar.

Conjugao negativa

MODO INDICATIVO ,

Presente

ame si-fete, cu no pago.


Slng. < ove ku-fete, tu no pagas,
( eie ka-fete, ele no paga,

( etu katu-fete, ns no pagamos,


PI. < ene ko-fete, vs no pagaes.
(ovo kava-fete, elles no pagam.

Pass.ido pioxiiiio

ame s'-aete, eu no paguei.


ove ku-afete, iu no pagaste.
eie k'-afete, elle no i)agou.

etu katu-afete, ns no piagmosi


PL < ene ku-afete, vs no pagastes.
( ovo kav'-afete, eles no pagaram.
b
66

Passado remoto

[
ame s'-afetele, eu no paguei.
Sing. < ove ku-afetele, tu no pagaste.
( eie k'-afetele, elle no pagou.

etu katu-afetele, ns no pagmos.


PI. < ene ku-afetele, vs no pagastes.
( ove kav'-afetele, elles no pagar a^n.

Futuro simples

(
ame si-kafete ou si-fete, eu no pagarei.
.Sing. < ove ku-kafete, tu no pagars.
( eie ka-kafete, elle no pagar.

i etu katu-kafete, ns no pagaremos.


PI. / ene ko-kafete, vs no pagareis.
ovo kava-kafete, elles no pagaro.

IMPERATIVO

ka-feta, no pagues, ko-feti, no pagueis.

SUBJUNCTIVO

si-fete, que eu no pague.


Iame
ove ku-fete, que tu no pagues.
eie ka-fete, que elle no pague.

etu katu-fete, que ns no paguemos.


PI. < ene ko-fete, que vs no pagueis.
(
ovo kava-fete, que elles no paguem.

Idntico ao presente do indicativo.

INFINITO

ha-'ku-feta-ko, no pagar.

estar para no pagar.


ha-'ku-kafeta-ko l ou
estar quasi a no pagar,
67

Dos passados negativos o mais usado o perfeito. No futuro nega-


tivo usa-se frequentemente na primeira pessoa do singular, si-fete,
que idntico do presente, em vez de si-kafete.

Verbos irregulares

Verbos com irregularidades alem das que j indicmos, so raros,


e, com excepo de dois ou trcs, no merecem especial atteno.
D'estes o mais importante oku-ti, dizer, que muito usado no infi-

nito com a significao da conjunco subordinada, que.


E tambm defectivo e as formas mais usadas so as seguintes:

Indicativo presente

!siti, eu digo.
hati, tu dizes.

hati, elle diz.

\ tu-ti, ns dizemos.
PI.
] va-ti, elles dizem.

Passado

hoti, tu disseste.'
Sina-,
hoti, elle disse.

-p. \ tu-ati, ns dissemos.


\
vu-ati, vs dissestes.

Como se v, as irregidaridades so de tal ordem, que escapam


a qualquer explicao. A primeira pessoa do presente siti, em que
a primeira syllaba, si, parece ser o pronome pessoal negativo. Nas
segunda e terceira pessoas apparece a syllaba ha, que tanto pode
ser uma partcula verbal, como o negativo.

Partculas verbaes

As principaes so : ha, na, li.

J falamos da particvda verbal ha, ou est. Fallaremos agora de


outra bastante usada na formao de expresses locativas. E a part-
cula li, , ha ou est.

Obs. Torreud e outros auctores chamam a estas partculas verbos auxi-


liares e comprehendem neste numero as que servem para indicar os tempos ver-
baes, como so a para o passado e ka para o futuro e outras como nda, ndanho,
:

ctc., usadas como cnnjunces.


:

68

Us<i-se frequentemente li, antecedida das preposies ou j)re,jia:os

locativos mu-, pa-, ku-.

mu-, aqui, em, indica o logar occupado pela pessoa que falia,.

pa-, ahi, ali, l, em, indica o logar 2:)roximo quem folia.

ku-, alem, acol, para, em, indica o logar afastado, remoto.

Assim

mu-li, ou mu-ni, significa : ha, ou est aqui.


pa-li, ha, e ou est ahi.
ku-li, ha, ou est alem.

Obs. mu-li transforma-se em mu-ni por uma razo de euphonia de con-


soantes.

-Usa-se tambm a partcula li, seguida do interrogativo pi, como


adverbio e precedida dos prefixos pessoacs o pronominaes. Ex.: -

u-lurae o-li-pi?
o homem elle est onde?
aonde est o homem V

o-ngombe i-li-pi?
o hoi elle est onde?
aonde est o boi ?

ITsa-se tambm antecedida dos prefixos pessoaes e pronominaes e


seguida dos prefixos locativos, que na forma enclitca mudam a vogal
em o; em ve de mu, pa, ku tornam-se em mo, po, ko. Ex.:

u-lume o-li-po, o homem est l.

u-lume ka-li-po, o homem no est l. .

o-nibua i-li-mo, o co est aqui.


omu-nda u-li-ko, a montanha est alem (longe).

Uma outra forma verbal locativa kasi, que pode substituir li nos
mesmos casos. Ex.:
u-lume o-kasi-pi ?
o Jiomem elle est onde?
onde est o bomem ?

u-lume o-kasi-po.
o homem est l.
:

69

Advrbios

Os principaes Sco

paio /

ulo, okii \
^

osamtia, fora.
haimo, sempre,
kalie, agora.

handi, ainda.
etali, hoje.

hena, hontem, amanh.


henanha, ante-hontem, depois de amanh.
alua, muito.
katitu, pouco.
ale, antigamentii.

kuenda, excepto^ fora.


vo, tamhem ( enclitico).
vali, mais^ outra vez.
orno, si, eua, sim.
sio, no.
ndoto, assim.
ndopo, j^immediatamente.
iu, ento, depois d' isso.
echi, quando.

ndati, puai, na verdade, certamente.

A niiior parte dos advrbios sao substantivos e adjectivos usados


adverbialmente, outros so formados de verbos tomados em accepo
adverbial e precedidos das preposies locativas mu, pa, ku,
Os principaes advrbios compostos so:

ku-nme, algures, em alguma parte.


la-ku-mue (la, negativa), nenhures, em nenhuma parte.
pa-mue, s vezes.

k'-onhima (ku-onhima), atraz, para traz (o-nhima, costas, dorso).


k'-ovasu (ku-ovasu), adeante, na frente (ova-su, olhos).
p'-osi (pa-osi), no cho, em baixo, soh (o-si, cho, terra).
k'-ilu (ku-ilu), ti cima, sohre (i-lu, ceu).

m'-okati, (mu-okati), dentro, no centro.


p'-okati (pa-okati), entre, por entre (o-kati. centro).
:

70

Preposies

[
mu-, em^ aqui.
Prefixos locativos < pa-, para, em, ali, ahi, l.

( ku-, para, alem, em, acol, l.

vu, evi.

ku (excluso), de, de entre.


lu, com, por, durante, por causa de.
te, mas, somente, excepto.
a (genitivo), de.

Quando qualquer dos prefixos locativos mu-, pa-, ku- rege um sub-
stantivo e a este se segue um verbo ou partcula verbal locativa,
repete-se o prefixo locativo antes do verbo. x.:

m'o-njila mu-kasi a-lume.


no caminho em [elle) ha homens
no caminho ha homens.

m'o-njo i-ange mu-ni o-nhoha, . si-ka-mu-ende.


'
ein casa minha nt lia est uma cobra, euno nclla irei.
dentro da minha casa e.st uma cobra, en no entrarei l.

p'o-kandu i'o-mbalundu pa-li olu-ui.


em o lado de o Bailundo ali est um. rio.
perto do Bailundo ha um rio.

k'i-lu li'omu-nda ku-loka o-mbeia.


no da montanha l cae
alto chuva.
chove no alto da montanha.

Conjunces

CopiUativas

la, e, usa-se s vezes repetida. Ex.:

Tove Tame.
e eu e tu.

ambos, ns.
:

71

la-, -le (o primeiro prefixo, o segundo suffixo), e, tamhem. Ex.

r-ame-le, eu tamhem.

-vo (suffixo aos verbos), e, tamhem. Ex.:

u-aenda-vo, elle foi tamhem.

Subordinadas

Finaes. okuti, que ( o verbo dizer; veja-se a syntaxe).


Oondicionaes. nda, como.se,

Temporaes. quando;
echi, te, at.

lUativas. ocho, "por tanto.

Concessivas. ndanho, todavia, no ohstante, ainda que.


Causacs. mekonda, por causa
porqxie^ de.

Disjunctivas. puai, mas, porm; puamue, ou.

Interjeies

apue! de surpreza.
""
haka! de espanto.
ka, de approvao e annuencia ( nsada pelas mulheres).
,
:

PARTE III

SYNTAXE

Freliminares

Tem por objecto a combinao das palavras nas oraes.

Os nomes dos objectos com os seus attributos so figurados pela


ordem de importncia que occupam na construco da plirase.

Os prefixos pessoaes e pronuminaes e algumas preposies e con-


junces so os nicos elementos de connexo das diversas partes da
orao.

Em regra, as oraes so curtas e simples. P(xlem ser affirmativas


negativas, interrogativas, etc., notando-se que ha grande tendncia
para dar a forma negativa s oraes interrogativas. Assim, em vez
de dizer-se: tu-enda? vamos? ordinariamente diz-se: katu-ende? no
vamos ?

A ordem geral na disposio dos termos da orao a seguinte


1. A palavra dominante ou mais importante. Esta geralmente
o sujeito grammatical da orao. Em alguns casos, porm, o pre-
dicado, outras vezes um substantivo, com o qual o sujeito est
em relao prxima ou remota ou pelo qual c modificado, comtanto que
represente a ideia dominante, qual todas as outras esto mais ou
menos subordinadas.
: :

74

Em -seguida vem o sujeito grammatical com os seus modificado-


res, seguido pelo predicado com os seus attributos. Como exemplo de
uma orao regular, em que a palavra principal o sujeito, damos a
seguinte : .

ulume u o-sola oku-tunga.


o homem ede elle gosta de trabalhar.
este homem gosta de trabalhar.

Como exemplo em que figura em primeiro logar uma palavra, que


no sujeito da orao, mas representa a ideia dominante^ damos a
"
seguinte
ombua, u-a-i-teta enguni.
o co, elle lhe cortou a garganta.
elle cortou a garganta do co.

O prefixo u- refercrse a uma pessoa que o sujeito da orao, e


o prefixo i- a ombua e representa este termo na sua rela com o
verbo. Em construco regular dir se-ha

u-ateta enguni li 'ombua.


elle cortou a garganta do co.

_Como, porm, a ideia dominante occupou o primeiro logar, ficou


por isso alterada a construco da phrase. O mesmo succede na
seguinte orao: - ,

Tame o-ka-nd'-ipa.
e eu elle me matar.

Sujeito da orao

Pode ser um> substantivo ; um pronome pessoal ou o seu prefixo


correspondente ; um prefixo pronominal, quando o substantivo a que
elle se. refere esteja na mente de quem falia e ouve ; um infinito ver-

bal com o seu objecto; e um adjectivo determinativo.


A classe do sujeito, expresso oi subentendido, determina a classe
'
das palavras que d' elle dependem. .

Em regra, o sujeito precede o verbo. As vezes, porm,- por em-


phase, vem depois. Ex.:

hena ha-sapula chi u-a-ndi-sapuile osoma.


amanh eu direi o qup elle me disse \
o rei.
amanh eu contarei o que o rei me disse. - ' ,
75

A ordem natural da orao subordinada ser: osoma u-a-ndi-


sapuile. .

Oiis.
Neste exemplo empregamos o termo chi para traduzir o que. chi c o pre-
fixo pronominal de ochina, cousa,. e usa-se frequentemente em vez do substantivo.

Quando o predicado uma das expresses verbaes locativas, ku-li,


pa-Ii, mu-li Du mu-ni, colloca se o sujeito depois da expresso ver-
bal. Ex.:
k'ofeka iene ku-li omanu valua?
no paiz vosso em {elle) ha pessoas muitas?
no vosso paiz ha muita gente ?

Os pronomes pessoaes absolutos usf;m-se como sujeitos, somente


por emphase. Ex.:

ame ndi-sapula olondaka vi 'osoma.


eu eu narro as -palavras do rei.

eu (no outra pessoa) vou narrar as palavras do rei.

Obs. de rigor, para evitar confuso, usar os pronomes pessoaes absolutos


da segunda e terceira pessoas do singular, cujos prefixos pessoaes ou subjectivos
^
so idnticos. Ex.: ,

ovb osapula oloidaka viange.


tu narras as minhas palavras.

oie o-sapula ^olondaka, etc.

elle narra as^palawas, etc.

Os demonstrativos, como sujeitps, referem-se a algum ou a alguma


cousa^j mencionada ou que est na mente de^quem falia e de quem
ouve. Ex.:
u, u-alinga nhi? ^
este, elle fez o que ?
este, o que fez elleV

u pronome demonstrativo do singular da primeira classe.


Suppondo que se fallava de bois, dir-seha;

vievie, vi- atila.


estes, elles fugiram.

estes (bois) fugiram.



76

Os pronomes indefinidos, como sujeitos tambm se referem a sub-


stantivos j expressos nas oraes anteriores ou subentendidos e com
os quaes concordam. Podem referir-se a pessoas ou cousas em geral
e so precedidos dos prefixos pessoaes ou pronominaes corresponden-
tes s classes dos substantivos a que se referem. Ex.:

huete (ndi-kuete) olosemji vitanu, vimue vi-iela,


eu ienJio gallinlias cinco,- iimas eUa$ so brancas,
eu tenho cinco gallinhas, umas so brancas,
vimue vi-tekama.
umas ellas so pretas.
outras so pretas.

umue u-akuatele olosanji viange.


algum ellc rotibou as (jallinhas minhas.
algum roubou as miuLas gallinhas.

'
Fallando"com rela(;ao a um loho^ ochimbungu,-dir-se-ha':

-chimue ch'-akuatele olosanji viange, ahjum [lobo) roubou ou aim-


'

nhou 2 minhas gallinhas.

O infinito, como sujeito da orao, funcciona como um substantivo


da nona classe (oku-j, ao mesmo tempo que conserva as suas proprieda-
des verbaes, i. e., pode ter um complemento objectivo, ou ser modi-
ficado por um adverbio. Ex.:

oku-lia vakuetu ha-k"-ua-ko (ha-ku-ua-ko).


comer elles de ns no elle hom no.
comer Ob nosr^os companheiros no c bom.

oku-loia onjila h'-ekandu-ko.


malar pssaro no peccado no.
no peccido matar um pssaro.

Um pronome indefinido interrogativo, .como sujeito da orao,


equivale a um pronome pessoal e os seus attributos tomam os prefixos
pessoaes., Ex.:
eli u-apopia?
quem elle fallov ?
quem fallou?


Obs. Neste exemplo d-se uma ambiguidade: eli tanto pode ser sujeito
como complemento indirecto, podendo traduzir-se, quem fallou ? a quem fallou elle?
77

Attributos do sujeito

O attributo do sujeito pode ser: um substantivo, um prenomo,


um adjectivo, um adverbio, e uma orao do infinito com ou sem
objecto e uma oraFio relativa.

A posio do attributo do sujeito sempre depois dclle. Ex.:

onjo iange, minha casa.


'

ulume u'olondunge, homem de conselhos/ 'prudente^ sabia.


onjo i'osoma, a casa do rei.

ochisola chia Suku, o amor de Deus.


onjo i'onata, casa de barro.
epungu li olomema, trigo em gros.

Oijs. Niio existe nas lingiTas Baniu termo especial para indicar o couiple-
mcnto indirecto ou o chico. Usa-.sc a concordncia do gcnitivo. Ex.:

si-kuete upange u'akai (ua akai).


eu no tenho fra/>alho das mulheres.
_
eu no tenlio trabalho para as mulheres.

Os pronomes, como epresentantes dos substantivos, esta': sujeitos


s mesmas regras.

Os possessivos equivalem s vezes ao relativo conjunctivo, c^ijo.

Ex.:
ku-li ulume, onduko iae.
ha um homem o nome, seu.
ha um homom, cujo nome, etc.

Os adjectivos qualificativos so .pouco numerosos, como j vimos.


Para representar attributos ou qualidades do suj-eito, usam-se substan-
tivos, como: omekej Jiomepi cego, etc; e verbos qualificativos, como:
oku-iela, ser ^ra/jco^ oku-tekama, ser preto, etc, que se conjugam no
presente ou passado do indicativo, com. 03 prefixos pronominaes e assim
funccionam 'de adjectivos.
O adjectivo ou o termo que o representa, concorda com o sujeito
em classe e em numero. Ex.: ,
'

Uti usovi, arvore grande ; o adjectivo sovi concordai com uti por
meio do prefixo u- do singular e da segunda classe (seres inanimados).
: :

78

Os interrogativos, como attributos do sujeito, seguem as mesmas


regras de concordncia. Ex.: *

"- onjo ipi?'5ue, (lual casa?

Os adverbies tambm podem modificar o sujeito concordando com


elle por meio da particula do genitivo precedida do seu prefixo prono-
minal. Ex.:-

epungu lia kalie, trigo de agora, i. e., trigo recente, novo.

O infinito verbal, sendo equivalente a um substantivo, est sujeito


s mesmas regras.
Em muitos casos o infinito, como attributo do sujeito, equivale a
uma oracfinal ou subordinada, indicando um propsito, iim Jim. Ex.:

omunga u'oku-sapula.
um mensageiro de contar.
um mensageiro mandado com o fira de contar, etc.

Uma orao relativa, como attributo do sujeito, indica ura pensa-


mento addicional com referencia a elle, para o tornar mais definido.
O relativo, como sujeito ou como objecto da orao subordinada,
representado, como j dissemos, pelo prefixo pronominal do sujeito
da orao principal. As vezes este prefixo precedido por um demons-
trativo. Ex.:

vjava kava-tava oku-ambata.


es(e$ c/les no querem carregar.
estes que no querem carregar, ete.

ava, va-kuatele uta uetu, v'-ati


estes elles roubaram arma nossa elles disseram

os que roubaram a nossa arma, disseram etc. :

Nestes exemplas o relativo va-, prefixado aos radicaes verbaes e a


que se refere o demTuistrativo v)ava, o sujeito das oraes relativas.

osanji, u-a-i-landa hena, i-afa.


a gallinha tu a compraste Jiontem, ella morreu.
a gallinha, que tu compraste hontem, morreu.-

Neste exemplo o relativo i, que se refere a osanji, objecto do


verbo da orao subordinada.
79

Concordncia do sujeito com o predicado

Dissemos j que os prefixos pessoaes e pronominaes indicam a


concordncia do sujeito com o predicado (verbo, adjectivo ou subatan-
tivo). Ex.:
ulume u-aenda k'imbo.
o homem elle foi para casa.
/ homem foi para casa.

Neste exemplo o prefixo pessoal u- o elemento de concordncia


entre o sujeito ulume e -o verbo aenda.

As vezes parece que no existe termo de concordncia entre o


sujeito e o predicado ; que o prefixo pessoal ou pronominal dt'sappa-
rece, por euphonia, deante da vogal inicial do prefixo nominal do pre-
dicado. Ex.:
eie osoma (eie u-osoma), elle rei.

Em regra, quando o predicado um nome pessoal, se o sujeito


da segunda ou terceira pessoa, desapparece o prefixo pessoal deante
do o- que compe o prefixo nominal do predicado. Se, porm, o sujeito
c da primeira pessoa, quer a orao seja afiirmativa ou negativa, o
prefixo pessoal figura sempre, desapprecendo o o- do prefixo nominal
do predicado (quando elle substantivo). Ex.:

ame ndi'ngende, eu sou viajante.


ame si'ngende-ko, eu no sou viajante.

Obs. J dissemos que no existe representante do verbo ser, e qire a relao


que elle marca eutre o sujeito e o predicado representado nas linguas Bantu
pelos prefixos pronomioaes e pessoaes subjectivos.

ulume unene, o homem grande.

Tambm se usa a partcula verbal ha, ou estj como termo de


concordncia entre o sujeito e o predicado, principalmente quando
aquelle no est expresso na orao. Ex.:

ha ukai uange.
e mulher minha.
miiilia mulher.
80

ha ukai = hokai, por isso que a -[~ u = o. O sujeito ele, ellaj

e a phrase completa ficar : ele hokai uange.

. uta uavo una ha u-vi.


a arma sua (d^ellcs) aquella, c dia feia.
aquella arma d'elles feia.

As vezes, os prefixos locativos ku-, pa-, mu-, occupam d logar dos


prefixos pronominaes, quando o predicado, adjectivo ou verbo, no
est efn concordncia com um substantivo determinado. Ex.:

ku-apia.
aqui acabou.
acabou.

trcibalhoj a viagem, etc, o que se estava fazendo.


Ou quando se quer indicar a situao, o logar do sujeito. Ex.:

ovava mu-apua.
a agua. aqui acabou.
a agua aqui (na pauella, no pote, etc.) acabou.

Se no houvesse necessidade de indicar o logar d agua, usar se-ia

o prefixo pronominal correspondente. Ex.:

ovava v'-apua ou ovav'-apua.

Quando se no tem em mente fallar de um sujeito em especial,


mas to somente expressar uma qitalidadej usa-se o prefixo pronomi-
nal chi-, com a significao de isto, est-a cousa. E o prefixo pronomi-
nal de ochina, cousa. Ex.:

chi-lema, ido pesa, pesado j com se dissssemos:

ochina chi-lema
a cousa lla pesa.

a cousa pesada.

Ainda neste intuito, se quizermos indicar diminuioj precederemos


o predicado da particula ka, que o prefixo pronominal do singular
da classe oka-, otu-. Ex.:

ka-titu, isto t pequeno.


81

Predicado

O predicado da orayo pode ser um pronome, um substantivo,


um adjectivo c um verbo.
J vimos que elle concorda com o sujeito em classe, numero e
l^essoa, i. e., toma o prefixo pronominal da classe a que pertence o
sujeito. -
.

Dissemos tambm que o substantivo, como predicado, toma, s


vezes, a partcula verbal ha, principalmente quando o sujeito no est
expresso na orayo. A regra, porm, que seja precedido do prefixo
pronominal ou pessoal.

O adjectivo qualificativo, como predicado, no muito frequente,

por isso que pequeno o seu numero. As qualidades so representadas


por substantivos, verbos de qualidade, etc. Ex.:

0-kuete Oliesi, ta tens ijreguica^ i. c., tu s iweguioso.

ombambi, fvio, i. e., est frio.

Os pronomes possessivos, em especial os pessoaes, occorrem> na


orao frequentemente como predicados. Ex.:

chechi change, i. e., ochina chechi change, esta cousa minha.

O interrogativo eli tambm figura como predicado, mas frequen-


temente precedido da partcula verbal ha vm. logar do prefixo prono-
minal. Ex.:

eie h'eli? ou u h'eli? (luem elle?

O principal predicado o verbo.


Temos a considerar em primeiro logar as di^versas formas vcrbaes
derivadas, que correspondem s modificaes da ideia verbal simples.
A forma simples expressa a ideia verbal simples, quer seja aco,
qualidade, ou estado: oku-feta, pagar; oku-lema, ser jyesado, oku-tema,
estar zangado.

A forma cansativa indica em primeiro logar uma ordem : oku-mo-


nisa, mandar ver, fazer ver, de oku-mona, ver; e em segundo logar

indica associao : oku-kuatisa, ajudar, apanhar com, de oku-kuata,


apanhar.
:

82

A forma, passiva pouco usada, e quando occorre na orao poucas


vezes conserva a verdadeira significao de voz passiva : oku-lokiua,
fazer agua (deixar passar a agua, como um barco velho), de oku-loka,
cair (chuva).

A forma reflexa indica a aco reflexa e reciproca: oku-li-veta,


bater em si mesmo ou hater um no outro, de oku-veta, bater.

A forma relativa expressa um acto ou um estado mais ou menos


referido ideia verbal simples : oku-kuatela, apoderar-se, de oku-
kuata, apanhar; oku-tapula, remar (wna canoa), de oku-tapa, buscar
agua. As vezes a significao da farma relativa a contraria da do
verbo simples: oku-ikula, abrir, de oku-ika, /ec/iar. Outras vezes no
existe connexo alguma entre a forma simples e a relativa.

A forma duplicada denota uma aco ou estado Habitual, continuo


oku-vetaveta, bater muitas vezes ou habitualmente.

A significao da forma simples determina o numero de modifica-


es que se podem fazer sobre a forma verbal simples. Assim, os verbos
que indicam um estado, uma qualidade no tomam a forma passiva,
nem reflexa.
Duas ou mais formas podem combinar-se no mesmo verbo ; como
a reflexa e a cansativa. Ex.:

oku-li-vetisa, mandar bater-se.

Dos modos

Vimos que na conjugao do verbo ha quatro modos: indicativo,

imperativo, subjunctivo, e infinito.


O indicativo usa-se em todas as oraes, tanto principaes como
subordinadas.

O imperativo usa-se para dar ordens, em ^jeies^ ete. Em prohibi-


es e ordens negativas, usa se o indicativo.

O subjunctivo ' raramente usado.

O infinito um nome verbal. Como nome j d'elle tratmos. Como


verbo', d'elle fallaremos, quando tratarmos das oraes subordinadas.
:

83

Tempos

Os tempos so trs : presente, passado e futuro ; e distingueiu-se


por meio das partculas antepostos aos radicaes verbaes.
O tempo presente indica que a aco so passa na occasio em que
se falia, i, e., expressa a ideia verbal de um modo incompleto. Usa-se
para indicar

li Uma aco continua ou progressiva. Ex.:

ndi-kevelela endo, ea catou esperando a caravana.


ele o-lila, elle est gritando.

2. Uma aco ou estado indefinido, sem referencia a principio


ou continuao. Ex.:

ame ndi-viala k'ofeka iange, eu governo no meu paiz.

o.'* Verdades geraes e caracteres, i. e., o que verdadeiro sempre


e em qualquer parte. Ex.: >

ochimunu chi-sokasoka oku-iva, o ktdro pensa habitualmente em


7'ou^ar.

4. Um desejo ou exliortao. Ex.:

katu-tange? no lemos f
tu-enda, vams.

Obs. Na forma negativa a vogal fiual do verbo muda em e ou i.

O tempo passado indica que a aco teve logar em um tempo


anterior ao momento em que se falia e apresenta a ideia verbal como
completa. Usa-se para expressar:

1. Simples factos passados. Ex.:

nd'-a-ku-feta, eu paguei-te.
:

84

2. Uma aco passada, mas habitual, sem referencia ao momento


em que se falia. Corresponde ao nosso pretrito imperfeito. Ex.:

u-a-lia okulia kuange, elle comia {costumava comer} a aninha comida.

3. Uma aco passada ao tempo em que se falia, ou melhor,


completa e simultnea com a occasio em que se falia. Ex.:

u-a-iola, elle riu-se (do que viu, etc.)

,4. Qualidades e caracteres que so inherentes s cousas e pessoas


e por isso subsistem em qualquer tempo. Ex.:

u-alunguka.
elle foi prudente.
elle prudente.

u-akola.
elle foi forte:
elle forte.

O passado remoto exprime

1. Uma aco realisada em tempo afastado. Differe da primeira


forma do passado eui indicar um tempo mais remoto. Ex.:

nd'-asokele oku-enda, eu pretendi ir (noutro tempo).


nd'-a-ku-fetele, eu paguei-te (lia tempo).

2. Uma aco realisada antes de outra j passada, (principalmente


^m oraes subordinadas que dependem de um verbo no passado). Ex.:

echi nd'-o-monene (ou nd'-o-rauine), nd'-aiolela, quando eu o vi,jiquei


contente. . .
'

3. Em oraes negativas, quando se quer negar uma qualidade


ou attributo de um objecto. Vimos atraz que para affirmar a qualidade
ou attributo, permanenle ou habitual, usa-se o passado prximo:
u-atema, elle irasciL-eZ (litteralmente, elle foi irascivel). Para negar a
qualidade habitual ou caracter, usa-se o verbo no passado remoto. Ex.:

k'-atemene, elle oio irascivel' (litiQralmentej elle no foi irascivel).


85

Vimos j que o adverbio enclitico -ale, suffixado ao passado remoto,


indica que a aco realisou-se em tempo muito afastado. Ex.:

nd'-a-ku-fetele-ale, eu paffuei-te ha muito tempo

O adverbio -ale pode tarabom ser traduzido por sempre. Ex.:

ove u-a-ievele-ale ? tu sempre ouviste ?


eie u-anetele-ale ? elle sempre foi gordo

O futuro indica o propsito de fazer qualquer cousa. Ex.:

ha-chi-linga hena, eu farei isto amanh (ndi-ka-ch-linga);

Nas oraes subordinadas o futuro composto equivale a uma orao


do infinitOj ou circurastancial de fm para que. P]x.:

nd'-akatuka oku-enda, nd'-aka-va-tundisa.


eu levantei-me {para) ir cu fal-os-hn partir.
eu levantei-me para os fazer partir.

Objecto do verbo

A situao do objecto do verbo depois d'elle. As vezes, porm,


por emphase, precede-o. Neste caso elle representado junto ao verbo
pelo seu prolixo pronominal. Ex.:

olongombe, nd'-a-vi-ipa.
os bois, '
eu os matei.
eu matei os bois.

Os pronomes pessoaes absolutos, como objecto do verbo, s se


empregam emphaticamente. Ex.:

u-afeta ove, elle pagou-te.

Querendo usar de emphase^ melhor collocar o pronome pessoal


absoluto antes do verbo e usar o seu prefixo correspondente entre o
verbo e o sujeito. Ex.:'
ove, u-a-ku-feta.
tu, elle te pagou,
elle pagou-te.
86

Ocomplemento indirecto do verbo, quando representado pelos


prefixos pessoaes ou pronominaes, tem a mesma situao que o com-
pleraente directo, Ex.:

tu-a-u-avla olonhimi vivali, nos te- demos ^ois cobertores.

Preposies

ku usado com os verbos de movimento e indica o logar para


onde e o logar d'onde. Ex.:

u-aenda kimbo, elle foi para a villa.

u-atunda k'ofeka iaie, elle veio do seu paiz.

Cqnforme o ver1)0 indica ir u vir^ assim varia a significao da


preposio ku.
pa indica o logar para onde e onde.
mu e vu indicam o logar 07ide e usam-se com os verbos de repouso.

u-akala m'onjo, elle ficou em casa.

u-akala v'imbo, elle ficou na villa.

lu indica, causa^ meio^, etc, e tfaduz-se por com, em, durante, por,
por causa de, etc. Ex.:

u-atila Tusumba, elle fugiu com medo on por medo..


u-ea (u-a-ia) Teteke, elle veio de dia, durante o dia.
etu tu-iongola oku-popia rosoraa, ns queremos fallar no rei ou com
o rei.

te indica excepo.

Com os prefixos locativos e substantivos formam-se locues adver-


biaes de logar, tempo, modo, etc. Ex.:

para; ilu, ceu), em cima, no alto, sobre.


k'ilu (ku,
k'ovasu (ku,para; ovasu, olhos), adeante, na frente.
k'onhima (ku, para; onhima, costas), atraz, para traz.

Tendo em atteno componente da expresso adver-


o substantivo

bial, diremos: k'cvasu vange, deante de mim: k'onhima iange, atraz


de mim: k'ilu iromesa, w cima da mesa fomesa termo portuguez).
:

87

Oraes subordinadas

Podem ser: jinaes^ objectivas^ condicionaes, temporaes, causaes e


concessivas.

As finaes indicam imi propsito ^ um Jim dependente da orao


principal. No ha, porm, termo algum especial para indicar a ligao
ou connexo entre as duas oraes, principal e subordinada final.

Os tempos presente e futuro do indicativo so usados nas oraes


finaes, sendo, porm, mais frequente o emprego do futuro. Ex.:

ndi-enda, hatala (ndi-ka-tala).


eu vou eu verei.
eu vou ver.

Quando o verbo da orao principal est no passado, usa-se na


orao subordinada a forma do futuro composto. Ex.:

nd'-aenda, nd'-aka-tala.
eu fui eu verei.
eu fui ver.

O infinito usa-se frequentemente como orao final

1." Para completar a significao do verbo. Ex.:

u-asoka oku-loia, elle pretendeu dar um. tiro.

2. Como orao circumstancial de modo, tempo, fim, etc. Ex.:

oku-pitila, tu-tunga.
chfgar, ns tralalliamos.
quando chegarmos, vamos trabalhar.

oku-pitila, tu-atungile.
chegar, ns trabalhmos.
logo que chegmos, fomos trabalhar.

3." Para indicar um propsito. Ex.:

ndi enda oku-kalete, eu vou ver ou para ver.


88

As oraes subordinadas objectivas so caracterisadas pelo emprego


do termo oku-ti no principio da orao, o qual indica a sua subordina-
o orao principal. Este termo o verbo irregular dizer, no infi-

nito, que, como termo de connexo, significa dizendo e funeciona como


uma conjunco subordinada que. Ex.:

u-akuniha oku-ti, m'onjila mu-kasi evita.


elle soube dizendo no caminlio ndle est guerra^
elle soube que no caminho ha guerra.

Obs. Neste exemplo a expresso verbal locativa kasi, ou est, precedida


do prefixo mu, que rege o substantivo onjila, regra constante.

Quando a orao objectiva representa uma allegao, i. e,, quando


a reproduco das palavras de algum, em vez de oku-ti, emprega-sc
uma das formas pessoaes do verbo : hati, elle disse; v'ati, elles disseram.

Em ambos os casos podemos traduzir a forma verbal ou pelo partici-

pio do presente, dizendo, ou melhor pela conjunco final qtie. Ex.:

u-afuka, hati, u-akuatele ongombe.


elle confessou, elle disse, elle roubou o hei.
elle confessou (dizendo) que tinha roubado o boi.

As vezes supprime-se o termo de connexo ou subordinao.

As oraes condicionaes so indicadas pela conjunco condicional


nda, se, assim, como. Ex.:

nda o-tu-veta, tu-tila, se elle nos hate, ns fugimos.

Nestas oraes usa-se o verbo no presente ou no futuro do indica"-

tivo, se o verbo da orao principal est' no presente. Se, porm, esti-

ver no passado, aquelle usa-se tambm no passado.


Se a aco condicional contraria aco principal, repete-se a
conjunco antes do verbo principal. Ex.:

nda u-a-tu-vetele, nda tu-atila.


se elle nos bateu, assim ns fugimos.
se elle nos tivesse batido, ns teramos fugido.

ombela nda i-loka, onjo nda i-fa.


a chuva assim ella chove, a casa assim ella cae.

se chover, a casa cair.


89

As vezes omitte'.se a orao principal e neste caso a orao con-


dicional equivale a uma interrogativa, e s neste caso se usa o sub-
junctivo. Ex.:

nda u-tale ?

se tu vs?
ves?

Outras vezes a orao condicional elliptica. Ex.:

ch'-asosa, nda osukini.


isto e doce como o assucar.
isto doce como o assucar doce.

As oraes temporaes so indicadas pelos adverbies de tempo,


echi, quando, etc, ou por substantivos tomados em acccpo adver-
como
bial, : eteke, (dia) durante o dia, de dia, etc. ; e quanto ios tem-
pos seguem as mesmas lois das oraeues condicionaes. Ex.:

echi tu-pitila, tu-katunga, quando ns chegarmos, trabalharemos.


eteke tu-apitila, tu-atungile, no dia em que chcfjmos, trabalhmos.

J vimos que o infinito muitas vezes usado como orao circum-


stancil de tempo. Ex.:

oku-pitila, tu-tunga.
chegar, ns trabalhamos.
quando chegarmos, vamos ti'abalhar.

As oraes concessivas formam-se cora a conjunco ndanho, co7n-


tudo, todavia, 'porque, e os tempos so os mesmos das oraes condi-
cionaes. Ex.:
tu-chi-lia, ndanho chi-lula.
ns comemos isto, ainda que isto amarga.
ns vamos comer isto, ainda que seja amargo.

As oraes causaes so indicadas pela conjunco mekonda, por-


que, por causa de. O verbo pode estar no infinito ou no indicativo.
No primeiro caso funcciona como um substantivo regido de uma pre-
posio, n segundo conjuga-se. Ex.:

nd'-apitila' eteke likuavo, mekonda li'oku-pitisa pvimbulu.


eu cheguei o dia outro, i)or causa de fazer jiartir os burros.
eu cheguei no dia seguinte por ter feito partir os burros.
:

90

u-apita k'ovasu Tuteke, mekonda k'-aiongola ,

elle partiu adeante de noite, porque e.lle no quis


elle partiu de noite, porque no quiz ir durante
oku-pita Tutaiiha.
partir com n .ol.

o calor do sol.

A palavra mekonda compe- se da preposio mu e o substantivo

ekonda, razo, motivo. por isso que o infinito oku-pitisa 6 precedido


da formula do genitivo lia que concorda com ekonda.

Nomes usados isoladamente

Apparecem frequenteniente no discurso palavras isoladas, e outras


sem relaes grammaticaes com as oraes. Assim o infinito verbal
muitas vezes usido isoladamente, como uma orao emphatica, excla-
mativa e interrogativa. Ex.:

oku-tanga! ler! leamos, ou leio?


ha-'ku-tanga-ko? no lerf no leio?
ha-'ku-tunga-ko ! no trabalhar! no estou eu trabalhando?

Os substantivos e pronomes podem existir isoladamente ou fraca-

mente ligados aos termos da orao. Ex.:

ombambi, frio, i. e., est frio.


osoma, ele, u-asoka oku-enda, o rei, elle pretendeu ir.

eis nesta- orao usado por emphase.

u, sekulu, u-aendele hena.


este, o fidalgo, elle foi hontm.

O demonstrativo u est ahi por emphase.


Nestes dois exemplos os termos emphaticos concordam com os
sujeitos das oraes, o que se no d na phrase seguinte e outras de
uso frequente >

ame, omon'ange (omona uange) u-atila.


eu, o filho meu elle (fritou.

o meu filho gritou.


91

Aqui ame no tem concordncia grammatical com os termos da


orao. o sujeito de uma orao no expressa e, segundo o costume
dos indigenas, quando se quer indicar o objecto de maior importncia,
occupa o primeiro logar, ainda que no tenha estreita relao com
os termos da orao.
PARTE IV

DESENVOLVIMENTO PRATICO

Exerccios

ochialu change chi-ua.


o cadeira minha dia bonita.
a minha cadeira bonita.

ochifuko chove chi-vi.


o cahcllo teu dlc feio.
o teu eabello feio.

ovifuko viene vi-vi.


os cabeilos vossos eles feios.

os vossos cabeilos so feios.

ovialu viavo vi-lema.


as cadeiras suas ellas pesam.
as suas cadeiras so pesadas.

uualo uauge u-ua.


o fato meu ellc bonito.

o meu fato bonito.


94

uualo uaie u-asina*.


o fato seu elle sujou-se.
o seu fato sujou-se.

ovava vavo a-uunjuka.


a agua sua ella est turva.
a sua agua est turva.

ohombo iove i-aneta^.


a cabra tua ella foi gorda.
a tua cabra ou est gorda.

ohombo iaie i-akopa.


a cabra sua ella foi magra.

a sua cabra magra.

olohombo viene vi-akopa.


as cabras vossas ellas foram magras.
as vossas cabras so magras.

okambua kaie ka-^ela-^.


o cosinho seu elle foi branco.
o seu cosinho brauco.

epungu liove ha-li-ua-ko.


o trigo teu no elle bom no.
o teu trigo no bom.

epungu liaie h'* epungu li' olomema,


o trigo seu trigo de gros,
o seu trigo em gros.

epungu liene li-akukuta.


o trigo vosso elle esteve secco.
o vosso trigo est secco.

^ Quando a expi'esso verbal comea pela vogal a, que, em geral, est no


tempo passado, representando a vogal inicial a partcula indicativa do tempo-
Exceptuam-se alguns verbos irregulares cujos radicaes comeam em a.
2 Para representar qualidades permanentes e caracteres usa-se o verbo no

passado prximo, pag. 28 e 84.


3 Neste exemplo o verbo deve estar no passado prximo : ka-aiela, desappa-
recendo por contraco a partcula indicativa do tempo.
* E a partcula verbal ha, pag. 45, 48, 79 e 80.
95

uta uene u-sovi.


a arma vossa ella grande.
a vossa arma grande.

uta uacho * u-alema.


a arma esia ella foi pesada.
esta arma pesada.

uta uange si-u-sole, ha-'ua-ko-.


a arma minha no loa no.
eu no a gosto,
eu no gosto da miuha arma, ella no c boa.

uta uove u-o-kapa-pi ?


*

a arma tua tu a puzeste onde ?

onde puzeste a tua arma ?

nd'-o-kapa^ k'onjo ietu.


eu a 2mz em casa nossa.
eu a puz em nossa casa.

onjo ietu ha ii.

a casa nossa esta.

a nossa casa aqui.

onjo iavo ha io.

a casa sua essa.

a sua casa ali.

onjo iange ha ina.


a casa aninha aquella.
a minha casa acol.

onjo i-titu.
casa 2)equena.

'
o radical demonstrativo -cho, pag. 44.
- Neste exemplo vse o objecto do verbo posto antes d'elle, como sendo o
termo mais importante da orao, pag. 85.
3 u-a-u-kapa u-o-kapa. A partcula temporal contrae-se com o infixo
objectivo, dando, a -p u = o.
* nd'-a-u-kapa.
96

onjo i-akola^
casa forte.

onjo ia mane.
casa alheia.

onjo ma i-nene.
casa aquella ella grande.
aquella casa grande.

onjo iene i-titu, ha-i-ua-ko.


a casa vossa pequena, no ella boa no.
a vossa casa pequena, uo c boa.

onjo iavo ha-'njo-i'-onata-ko - ?


a casa sua no casa de barro no ?
a sua casa no de barro?

onjo ioio i'onata, kai-akolele ^.

a casa essa de barro, ella no foi forte.


essa casa de barro, no forte.

Onjo iange ina, i-sovi, ha 'njo i'uti, ocho i-akola.


A casa minha aquella, ella grande, casa de madeira, por isso cila foi ferie
A minha casa aquella, c gi-ande, c ca.sa de madeira, por isso c forte.

Onjo iange i-nene, iove he? Ha-i-nene-ko, i-titu.


A casa minha ella grande, a tua como ? No ella grande no, ella pequena.
A minha casa c grande e a tuaV No grande, pequena.

1 Quando seemprega um verbo para representar uma qualidade affirmativa


de um objecto, na medida de um adjectivo qualificativo, usa-se ordinariamente o
passado prximo, pag. 28, 29 e 84.
- As duas negativas encerram a expresso onjo i'onata tornando-a negativa.

i'onata funcciona como adjectivo qualificativo, pag. 29 e l.


3 Para expressar uma qualidade negativa por meio de m verbo, usa-se este
no passado remoto, pag. 84. kai o sujeito negativo.
97

Onjo iaie ina i-tekama, ii-a-i-sola * ? Ndati^ si-sole, ha-i-ua-ko,


i-sovi i-mue'^, te nda i-iela, ocho ndi-i-sola.
A casa sua aqneUa escura, lu d'cUa gostaste? Na verdade cu no gosto, no
cila boa no, cila grande bastante, mas se cila clara, ento eu d'ella gosto.
Aquella casa d'cllc c escura, gostaste cl'clla? Na verdade uo gosto, no c
boa, c bastante grande, mas se fosse clara, ento cu gostaria.

Onjo ietu i-kolaS ha 'iijo i'iiti, ocho i-kola, kai-teka ndopo.


Etu katu-katunga vali onjo i'onata; onjo iacho i'onata kai-akolele
pua; ombela nda i-loka-loka i-alua'', i-sanga onjo i'onata, i-fa

ndopo, puai onjo i'uti kai-fi^ pua.


A casa. nossa ella ('forte, c casa de madeira, ])or isso ella forte, ella no cae
cedo. Ns vs no faremos mais casa de barro; casa esta de barro ella no foi forte
certamente; a chuva se ella cae cae muito, ella encontra a casa de barro, ella cae logo,
porm a casa de madeira ella no cae certamente.
A nossa casa forte, casa de madeira, por isso forte, no cae to cedo.
No faremos mais casa de barro; uma casa de barro no forte; se cair muita
cbuva sobre a casa de barro, ella cae logo, porm, se cila for de madeira, certa-
mente no cair.

Vakuetu va-soka, va-ti^: onjo i'uti i-kola naito; puai va-sanga


i-vola, va-ti: etu tu-katung onjo ietu i'ovaue, ioio i-kola i-mue.
Os 710SSOS companheiros elles pensam dizendo: a casa de madeira ella forte

pouco ; porm elles encontram ella podre, elles dizem: ns ns faremos a casa 7iossa

de pedras, essa ella e forte bastante.


Os nossos companheiros pensam que a casa de madeira pouco forte e como a
encontraram podre, disseram : ns faremos a nossa de pedras, tal casa bastante
forte.

1 Pode tambm dizer-se u-e-sola, por isso que a -(- i = e.


- adverbio.
5 Pag. 46.
''
As qualidades caracteristicas tambm so representadas pelo presente do
indicativo.
= O adverbio alua concorda com o sujeito da orao, p.ag. 30.

Forma negjitiva em i, pag. 50. No caso dos verbos mouosyllabicos, como
oku-fa, morrer, cair, a forma negativa termina em i visto (juc a vogal da syllaba
antecedente, que o prefixo infinitivo, fechada.
?
o verbo oku-tl com a significao da coiijunco subordinada qne,
pag. 67, 71 e 88.

7
98

Ombela ndanho i-loka-loka, onjo i'ovaue kai-i, Toku-vola kai-


vola,"i-kala-kala nho *.

A chuva ainda que dia caia caia, a casa de pedras ella no cae, e apodrecer ella
no apodrece, ella fica fica assim.
Ainda que jcaia muita chuva, uma casa de pedras no cae, e apodrecer no
apodrece, fica sempre de p.

Vamue va-tunga-tunga nho olonj vi'ouangu.


Alguns fazem fazem assim as casas de palha.
elles

Algumas pessoas fazem sempre as suas casas de palha.

Onjo iacho^ i'ouangu ha-i-ua-ko, ombela nda i-loka nho naito,


ndopo i-fa, va-tungapuai ndopo i-fa-vo^.
vali,
A casa esta de palha no ella boa no, a chuva se ella cae assim, pouco, imme-
diatamente ella cae, elles constroem outra vez, porm logo dia cae tambm.
Uma casa de palha no boa, se cae chuva, ainda que pouca, logo ella cae,
elles fazem-na de novo e ella cae outra vez.

Ava va-ti : etu katu-kuata uta uavo, puai ava va-kuatele uta
uetu, v'-ati: uta uene u-sovi, ocho tu-o-sola^.
Estes elles dizem: ns ns no tiramos a arma d'elles, porm estes elles tiraram
a arma nossa, elles disseram : a arma vossa ella grande, por isso ns d'ella gostmos.
Estes dizem : ns no tiramos a sua arma, porm os que tiraram a nossa
arma, disseram : a vossa arma grande, por isso gostmos d'ella.

Uta uavo una u-ateka. Ndati ha-u-ua-ko, kav-o-solele^.


A arma d'elles aquella ella parthi-se. Certamente no boa no, elles no d'ella

gostaram.
Aquella arma d'elles quebrou-se. Certamente ella no era boa. Elles no
gostaram d'ella.

1 adverbio sufSxo aos verbos e significa assim, d'este modo. Depois de um


substantivo adjectivo e significa ordinrio, vulgar, commum.
2 Pag. 44.
5 Adverbio sufixo, pag. 69.
^ tu-a-u-sola. a +u= o.
5 kava-a-u-solele. a 4- u = o.
99

V'-o-teia '
ndati? V-'aenda, va-'ka-ieva ^, v'-aloiela onjila, ocho
u-ateka.
Elles a jmrtiram como ? Elles foram, elles caaro, clles atiraram a. nm i^fissaro,
por isso ella partiu-se.

Como a partiram? Elles foram caar, deram um tiro num pssaro, por isso
ella partiu-se.

Oku-loia^ onjila h'ekandu-ko?


Caar j^di^saro iiuo peccado no ?
Matar um pssaro no peccado ?

Nda tu-loia-loia nho oku-papala'% ocho ekandu, puai nda tu-loia


oku-lia, h'ekandu-ko.
Se ns caamos caamos assim brincar, ento peccado, porm se ns caamos
comer, rio peccado no.
Se ns caamos habitualmente para nos divirtirmos, peccado, porm se caa-
mos para comer, no peccado.

Jesu u-alinga, hati: k'ilu k'imbo lia Jehova ku-li^ olonjo vi-alua,
vi-nene, vi-ua.
Jesus ellefez, elle disse : no ceu na cidade de Jehovah l ha casas muitas, grandes,
bonitas.
Jesus disse que no ceu no reino de Jehovah ha muitas casas, grandes e
bonitas.

Ochiala chaie, u-a-chi-landele ^ hena, si-chi-sole, chi-lema chi-


mue.
A esteira sua, elle a comprou liontem, eu no d'ella gosto, ella c pesada bastante.
A esteira, que elle comprou hontem, 6 pesada bastante, eu no gosto delia.

1 va-a-u-teia. a -}- u = o e desapparece o a do prefixo.


2 E o futuro servindo de orao final, pag. 85 c 87.
^, Significa propriamente dar um tiro.

4 O infinito servindo de orao final^ pag. 87.


5 Partcula verbal precedida de um prefixo locativo, pag. 68 e 70.
6 Orao relativa, pag. 50 e 78.
100

Ochiala chene china chi-tekama. Ch'-atunda-pi ? Ch'-atunda


k'imbo ku-pana *.

A esteira vossa aquella dia escura. Ella veiu d'oue? Ella veiu da aldeia
l dislanle.
Aquella vossa esteira escura. D onde veiu ella? Veiu de uma aldeia distante.

Ochiala chacho chi-tekama, u--a-chi-sola?


A esteira aquella ella escura, vs d'ella fjostastes ?
Aquella esteira 6 escura, gostastes d' ella?

Ocho tu-chi-sola, chi-kola ch'aiua.


Por isso ns d' ella gostamos, cila c forte bastante.
Ns i^ostamos d'ella, porque bastante forte.

Ha 'chiala chove chi-kola? Ndati kach'-akolele.


Ea esteira tua ella forte ? Na verdade ella no foi forte.
A tua esteira forte? Na verdade no c forte.

Ochiala chacho ch'-alenhena, katu-chi-sole, te nda ch'-akola.


A esteira aquella ella foi fraca, ns no a queremos, excepto se ella foi forte.

Aquella esteira fraca, ns no a queremos, excepto se for forte.

Nda kach'-akolele, nda chi-fa ndopo, ocho ha-chi-ua-ko, etu


katu-ch'-iongola.
Se ella no foi forte, ento ella morre logo, por isso no ella boa no, ns ns no
a queremos.
Se ella no forte, fica logo estragada, portanto ella no boa, ns no a
queremos.

* O prefixo locativo rcpete-se deante do adjectivo.


2 E a segunda pessoa do plural que frequentemente perde o v<
101

Ochiala chia kalie ch'-iela, china ch'-ale chi-sina.


A esteira de agora ella branca^ aquella cila vcllta c/la suja,
A esteira nova limpa, c a vellia suja.

Oviala viene u-soka oku-linga ndati?


As eslciras vossas v.s prclcndcis fazer o que?
O que jn-etendeis fazer das vossas esteiras?

Tu-soka oku-vi-paka v'ohondo ietu, pa-li eve p'osi iaio, ocho


katu-i-sole, i-linga oku-sukula ku-alua^
Ns pretendemos as ijr no quarto ncsso, alti ha poeira no cho esse, por isso

ns no o queremos, elle precisa lavar muito.


Ns pretendemos pol-as no nosso quarto, lia poeira nesse terreno, por isso
no o queremos, preciso laval-o muito.

Vamue k'ovaimbo va-landisa - oviala viavo ; va-soka mbi'^:


ndanho tu-pekela p'osi, tu-kalandisa nho, onanga tu-i-sola i-mue.
Alguns das villas elles mandam vender as esteiras suas, elles liensam assim: ainda
que ns dormimos no cho, ns mandaremos vender assim, o panno ns d' elle gostamos
bastante.
Algumas pessoas das villas mandam vender as suas esteiras elles pensam ;

d'este modo ainda que tenhamos de dormir no cho, mandaremos vendel-as; ns


:

gostamos muito de panuo.

Oviala viavo va-vi-laudisa nho; etu katu-landisa vietu, tu-ka-vi-


paka nho p'osi i'ohondo ietu ; onanga katu-i-iongola.
As esteiras suas elles as mandam vender assim, ns ns no mandamos vender as
7iossas, ns as poremos assim no cho do quarto nosso; panno ns no o queremos.
D'este modo mandam elles vender as suas esteiras; ns no mandamos ven-
der as nossas, pol-as-hemos antes no cho do nosso quarto; no queremos panno.

^ O adverbio concorda com o infinito verbal oku-sukula, aqui tomado na


aceepo de um substantivo.
2 a forma causativa de oku-landa.
3 E um adverbio suftixo aos verbos', significa assim, doeste modo.
-

102

Embimbilia, eliulu* lia Jehova, hati: u ka-tava oku-lingainga


upange, ka-tambule-vo ^ okulia, m'omu ouesi ha-ii-ua-ko ; u-alin-
gainga ouesi, u-alingainga ahuku, puai u-alingainga u-pange, u-alin-
gainga esunga. Ocho tu-iongola upange u-alua, Touesi, sio^, katu-
chi-tava pua.
A Bblia, livro de Jchovah, diz: este elle no quer fazei' fazei- trabalho, elleno
recebe tambm comida, em aqui a preguia no ella boa no; elle fez fez preguia,
elle fez fez desobedincia, porm elle fez fez trabalho, elle fez fez direito. Por isso

ns queremos trabalho muito e a preguia no, ns no isto queremos certamente.


A Biblia, livro de Jehovah, diz aquelle que deseja trabalhar sempre, merece
:

o sustento, aqui no ha preguia; o preguioso desobediente, porm o que tra-


balha, procede bem. Por isso ns queremos trabalhar muito e no queremos ser
preguiosos.

Omoko ietu tu-alepikile hena, i-tua handi i-mue.


A faca 7iossa ns amolmos hontem, ella afiada ainda bastante.
Ns amolmos hontem a nossa faca, ella ainda est bastante afiada.

Omoko iene u-aka-lepika eteke li-pi^?


Afaa vossa vs amolareis diaelle qualf

Em que dia amolareis a vossa faca ?

Ovo kava-tena oku-lepika omoko iavo, kava-kuete elepi.


podem amolar a faca d'elles, elles no teem pedra.
Elles elles no
EUes no podem amolar a sua faca, porque no teem pedra (de afiar).

Ame siti va-kakuata elepi lietu, puai kava-li-tavele.


Eu digo elles levaro a pedra nossa porm elles no a acceitaram.
Eu disse-lhes que levassem a nossa pedra, mas elles no a acceitaram.

1 Este termo a corrupo do termo portuguez livro.


2 Forma verbal duplicada, em que ha supresso da labial 1 entre as vogaes
a e i, pag. 3 e 58.
5 O a final da forma verbal muda em e por influencia do suffixo, pag. 3.

* Adverbio de negao, usado somente em resposta.


5 Pronome interrogativo precedido do prefixo concordante, pag. 47.
103

Omoko iove ina u-a-i-lepikile * henanha, i-kasi-pi? I-anhenena.


U-a-i-nhenisa-pi ? M'onjila ia k'ombala. Ku-a-i-lula-ko - vali?

Ndati si-a-i-luile ^ kai-amoneha pua.


Afaa tua aquella tu a amolaste ante-hontem, ella, est onde? Ella desappa-
receu.Tu a perdeste onde? No caminho depara a ca^ntal. Tu no a achaste l mais.
Na verdade eu no a achei, ella no appareceu mais.
Aquella faca que tu amolaste ante-hontem, onde est ella? Desappareceu.
Onde a perdeste ? No caminho para a capital. No a achaste l ? Sim, no a achei,

ella desappareceu com certeza.

Ocho ove ku-kuete handi omoko, te nda u-lula ina, u-a-i-nhe-


nisile.
Portanto tu tu no tens ainda faca, excepto se tu achas aquella, tu a perdeste.
Portanto tu no ters faca, at que encontres a que perdeste.

Omoko iene ha-ia-mane-ko ^ ? U-a-i-kuata-pi ? Siti mbi : u-a-i-

punda.
Afaa vossa no de outro no? Vs a apanhastes onde? Eu digo assim: vs a
roubastes.
A vossa faca no ser de outra pessoa? Onde a encontrastes? Digo que a
roubastes.

Ndati katu-a-i-pundile, tu-a-i-landele k'ombala. Etu katu-pmida-


punda, ha-chi-ua-ko. Jehova u-a-chi-suvuka.
Na verdade ns no a roubamos, ns a compramos na capital. Ns ns no
roubamos roubamos, no isto bom no. Jehovah elle isto reprovou.
Na verdade ns no a roubamos, compramol-a na capital. Ns no costumamos
roubar, tal cousa no bonita, Jehovah reprovou-a.

1 Orao relativa.
2 Prefixo locativo suffixo, pag. 68. Pode tambm dizer-se : ku-a-i-lule-ko,
por isso que o u muda o a em e, quando se segue um suffixo, pag. 3.

3 Abreviatura do lulile, pag. 58.


* ia-mane funcciona como um adjectivo, por isso est comprehendido entre
os negativos.
104

K'ofeka imue ku-pana ku-ali ^ alume olononho, v'-akuete olon-


dung vi-alua. Ava v'-aievele oku-ti: Jesu u-achitiiile k'ofeka ia va-

iundeia: ocho v'-atunda k'ofeka iavo, v'-eia- k'ofeka ia va-iundeia",


opo v'-apula vati: u ii-achituiie, osoma i'ofeka iene. 0-li-pi? Etu
tu-aievele uchito^ uaie, k'ofeka ietu, ocho tu-eia, tu-k'-o-sambiliia^.
Xum paiz certo l distante l havia homens sabias, elles tinham conhecimentos
elies muitos. Estes elles ouviram dizer: Jesus elle nasceu no paiz de os judeus
; por

partiram do paiz seu, elles foram, para o yaiz de os judeus, ala elles
isso elles
declararam dizendo : este elle nasceu, rei do paiz vosso. Elle est onde f Ns ns
ouvimos o nascimento seu no paiz nosso, por isso ns viemos, ns o adoraremos.
Num certo paiz distante havia uns homens sbios com muita sciencia. Elles
ouviram dizer que Jesus havia nascido no paiz dos judeus por isso partiram do ;

seu paiz c foram para o paiz dos judeus, ahi disseram: aquellc que nasceu o
rei do vosso paiz. Onde est elle? Ks soubemos do seu nascimento no nosso
paiz, por isso viemos adoral-o.

Osoma ia va-iimdeia, echi u-a-chi-i evite, ocho u-asumua, u-


akuata usumba u-alua. Hati mbi: eteke omona uacho o-kiila ulume,
o-sanga o-kakuata ofeka iange, Tame^ o-ka-nd'-ipa.
O rei de os judeus quando elle isto soube, ento elle entristeceu, elle apanhou medo
muito. Disse assim : dia a creana esta ella cresce homem, elle pensa elle tomar o

paiz meu e eu elle me matar.


O rei dos judeus, quando tal soube, ficou triste^ teve um grande medo. Disse :

quando esta creana for homem, pretender tomar o meu paiz e a mim matav-
me-ha.

Echi v'-apitila-ko k'onjo ku-achituile Jesu, opo v'-o-sanga, Tina.


Echi v'-o-muine, ocho v'-aiolela, v'-a-u-avela ochiali, v'-o-sambiliia.
Quando elles chegaram l casa l nasceu Jesus, ahi elles o encontraram e a
me. Quando elles o viram, ento elles ficaram alegres, elles lhe deram nm presente,
elles o adoraram.
Quando elles chegaram casa onde Jesus nascera, ahi o encontraram com a
me. Logo que o viram, ficaram contentes, deram-lhe um presente e o adoraram.

1 a partcula locativa no tempo passado, regida jjor um prefixo locativo,


pag. 68.
2 va-a-iia = va-eia = v'eia. a -p i = e.
' Substantivo composto do prefixo pessoal e o nome da terra, pag. 20.
* Substantivo derivado do verbo oku-chita, pag. 18.
5 Futuro usado como orao final, pag. ST. tu-ka-U-sambiliia = tu-k'-0-
sambiliia. a + u = o.
6 Syntaxe, pag. 85 e 90.
105

Orno * u-asoka oku-ipa Jesu. Ahuku a va-iimdeia u-a-va-kavenga,


u-apiila, hati: u u'-o-tukiiile - osoma iene, u-akachitua '^-pi ? Ahuku
v'-ati : k'Ombeteleme. Echi u-a-chi-ievite osoma, ocho u-akavenga-
vo olononho, vana v'-atundile ku-pana''; u-a-va-tuma k'Ombeteleme,
hati: kuendi"'-ko, kasandi*^ omona uacho, eteke u-o-sanga, tiuki,

ka-sapuli ame, ng'-enda h'-o-sambiliia"-ko. Fuai u-a-chi-kemba


nho, ha-'chiIi-ko. Eie k'asokele oku-o-^ambiliia, puai u-asoka okuipa
kuaie ^.

Ento elle jjensou matar Jcsiia. Os innis velhos de os judeus clle os diamov, elle

fatiou dizendo : este vs o ehamaes rei vosso, elle ter nascido onde? Os velhos disse-
ram : em Bclem. Quando elle ido soube o rei, ento clle chamou tambm os sbios,
aquellcs (lies vieram de lonrje; clle os mandou para Belm, dizendo: ide,lproeiira-
reis a creana aquella, o dia vs a ac/iaes, voltae, direis a mim, eu vou o adoraria.
Porm elle isto mentiu assim, no verdade no. Elle elle no qniz o adorar, mas
elle 2i>'ete7ideH a morte sua.
Ento clle cm matar Jesus. Mandou chamar os mais velhos dos judeus
pensou
c fallou-lhcs assim : quem vs ehamaes o vosso rei, oudc ter nascido?
aquelle a
Os velhos responderam em Belcm. Logo que o rei soube isto, chamou os sbios
:

que tinliam vindo de longe c niaudou-os a Bcleni, dizendo-lhcs ide, procurae :

aquella creana e logo que a encontreis, voltae para dizer-nie, eu quero ir adoral-a.
Porm clle mentia, as suas palavras no eram verdadeiras. Elle no pretendia
adoral-o, mas sim matal-o.

1 Aqui, nisto, ento. formado do prefixo locativo mu.


2 u-a-u-tukuile = u-o-tukuile. a -{- u = o. tukuile abreviatura de tukulile.
3 Futuro composto de oku-chitua. Este verbo a passiva do oku-chita,
parir.
"^
Usado ahi como adverbio.
'>
Plural do imperativo. E costume usar o verbo okueuda no imperativo com
a syllaba ku do prefixo infinitivo.
*
Futuro imperativo servindo de orao final.
^ h' o sambiliia = oku-o-sambiliia. A syllaba nazal nda da palavra ante-
cedente influo sobre o k do prefixo oku mudando-o em h, pag. 2, 18, 37 e G.
* Concorda com o infinito verbal oku-ipa, ahi usado como substantivo.
ndice
Prefacio.
Bibliographia.
Parte I Preliminares
:

Orthographia 1
Parte II Etymologia :

Prefixos 5
Derivao e formao dos prefixos nominaes 7
Numero 10
Classificao 11
Derivao dos substantivos 17
Substantivos simples 17
Substantivos compostos 19
Gnero 21
Prefixos concordantes ou pronominaes 22
Genitivo 23
Artigo 25
Adjectivos 26
Adjectivos qualificativos 26
Comparao dos adjectivos 30
Adjectivos numeraes 31
Cardinaes 31
Concordncia com os substantivos 33
Ordinaes 35
Pronomes pessoaes 35
Pronomes possessivos 39
Pronomes possessivos pessoaes 39
Pronomes posssessivos geraes 41
Pronomes demonstrativos 44
Pronomes indefinidos 46
Pronomes interrogativos 47
Pronomes relativos 50
Pronome reflexo 50
Formas negativas 51
Verbos 53
'Formas derivadas b
Modos 55
Conj ugao 5G
Formas negativas 59
Sujeitos das terceiras pessoas G2
Conjugao de um verbo regular G3
Conjugao negativa 65
Verbos irregulares 67.

Partculas verbacs 67
Advrbios 60
Preposies 70
Conjuuces 70
Intei-jeics 71
Parte III Syntaxc :

Preliminares 73
Sujeito da orao 74
Attributos do sujeito 77
Concordncia do sujeito com o predicado 79
Predicado 81
Dos modos 82
Tempos 83
Objecto do verbo 85
Preposies 86
Oraes subordinadas 87
Nomes usados isoladamente 90
Parte IV Desenvolvimento pratico :

Exerccios 93
ERRATAS

Fag.
DICCIONARIO

PORTUGUEZ-ilMBUNDl
ABREVIATURAS

s substantivo
adj adjectivo
adj. num adjectivo juunoral
pron pronome
pron. pes pronome pessoal
V. a verbo activo
v. u verbo neutro
v. <i verbo qualificativo
V.p verbo passivo
adv adverbio
conj conjunciio
piep preposio
pref. prefixo
interj iuterjeco
V
Jiart. particula verbal
do port do portuguez
loc locativo
ACC ADU

accender. v. a. oku-sinkaina = acccu-


drr J'()f//n'iras, okii-kouda.
accommodar, v. a. oku-sua = accom-
moda r -.SC, okii-lipaka.
aba, ^. okandii. - accusao, s. onjaia.
abaixar-se, v. r. olvu-pctama. accumular (nuvens e tcnipcstiidc),
abalar, v. .a. oku-piika, okii-sckula. okii-kciiduka.
abanar, v. a. okii-tieka. accusar, v. a. oku-lundika.
abandonar, v. a. oku-iciubungula. acertado (ser, estar), oku-voka.
abdmen, s. ochilcna. achar, v. ii. oku-sang:i, oku-tupcka,
abelha, .s. olunhilii. oku-alula.
aberto, ailj. piiluli. acido, adj. nlninlia.
abbora, .s. oimitii, etila, enliaiifna - aclimar-se, v. r. oku-Hnga, oku-.siin-
seinaite. de abbora, o\viuv=b<bida fei- hula.
ta com senittitcs de abboras, oujana. acocorar se, v. r. oku vata.
aborrecer, v. a. okii-kiima. acolhido (ser ni;il),v.]).oku-likupatiia,
abortar itcr um abortoj, v. ii. okii- acompanhar, v. a. oku-kuania, oku-
painima. >indikila.
abraar, v. a. ()ku-oiid('ka~-/?'a';(r- aconselhar, v. a. oku-lunga.
se. V. okii-likondika.
1". acordar, v. n. oku-pindula. oku-pasu-
abrandar, v. a. oku-nlicnhi.sa. k,-i.

abrigo, ochitelcmbc, oiijanil)o.


s. acostumarse, v. r. oku-vcka, oku-
abrir, v. a. oku-ika, oku-iliila, oku-tii- ika.
vaiiia = abrir a mo, okii-nlianluiinaiia acotovelar, v. a. oku-tcia = acolovc-
^^ abrir a bocca, oku-asiiimiiia. lar-.se, oku-lisinda.
abundar, v. n. oku-ncngiila. acreditar, v. a. oku-tava.
abundante (sor), okii-liucua. adaptar, v. a. oku-sua.
abusar, v. a. oku-fukina. addiamento, s. ctateko.
abutre, s. olniinhiliuinlii. addiar, v. a. oku-tntcka.
abysmo, s. ckungu. adherir, v. a. oku-l;nmiicn;i.
acabar, v. a. oku-inaua, okii-potolola. adiantar, v. a. oku -pilisn - adiaidou-
oku-fulila ^^ ficar 2>'>r acabar, oku-tiii- sr. oku-i;niula.
dila. adivinhar, v. a. oku-sinkatM.
acabar, v. n. oku-piia. ()ku-I('inl)uk;t. admirar, v. a. oku-komolia. oku ku-
accia, s. nugaic. kuMia. oku-soniununa admirar-sCj fi-
acampamento (de giicM-ra), s. oclii- car admirado, oku-saluk;i, oku-soidi;i.
loiiln) (canq/amriilo aniirjo, cluiidi. adoecer, v. n. oku-v(da, oku-iunhoka.
acampar, v. n. oku-lala oku-sasala. oku-kflctua.
acariciar, v. a. oku-sain))uisa. adormecer, v. u. oku-lcla.
acceitar, v. a. dku -tava. adubo, s. onil)ol('la.
ALG APO

advertir, v. a. oku-lungula. algum, pion. mue.


advogado, s. onganji. alho. s. aiu (do port).
afagar, v. a. oku-sambuisa. ali, adv. ku, oku.
afiar, v. a. okn-lepika. alimento, s. okulia.
afinar, v. a. oku-sila. almoo, s. ongau.
affiico, s. olurngcinbia = casar af- almofada, s. epete, opeto, onoudovitui.
fiico, oku-vala. almofariz, s. ochine.
affligir, v. a. oku-vala, oku-lcnliale- alos. s. ochandala.
nlia. alojar, v. a. okn-sikila.
affluencia, s. ekoka. altercar, v. a. okn-iaka.
afogar, v.-a. oku-kuena, oku-nemnna, alternar, v. a. okn-sulubana.
oku-tiimunha =
afogar-se, v. r. oku-li- alumiar, v. a. okn-lelula.
ponda. amadurecer, v. n. oku-tota = amadu-
afrouxar, v a. oku-pandulula, oku- recer antes do tempo, oku-tendela.
ionga. amanh, adv., hanvi^^depois d" amanh^
afundar-se. (mu Itarco que faz agua) benanba.
oku-8opoka. amar. v. a. oku-sola.
agachar-se, v. r. oku-vata. amarello, adj. ungundumlia, eugoue.
agarrar, v. a. oku-kuata, oku-j^onda. amargo (ser, estar), oku-lula.
oku-putula. amarrar, v. a. oku-pandeka, oku-tuta.
gil (ser), oku-j^anguluka. amassar, v. a. oku-inliata.
agitar, v. a. oku-venga, oku-puka. ameaar, v. a. oku-saluisa.
oku-sekula =
agitar com estrondo, oku- amedrontar, v. a. oku-salama.
sasauia =
a^i7ar-se,oku-tingoloka agi- = amigo, s. ekamba, ukamlia.
tar uma questo oku-iakisa. = amizade, s. ocbika ^
tomar amizade
agora, adv. kalie, noke. a algum, oku-lianda.
agouro, s. ouima, uinbipo. amolar, v. a. oku-lepika.
agradar, v. a. oku-lem])a, oku-livon- amontoar, v. a. oku-lundika.
dela. amor, s. ocbisola =
amor-prayrio., oli-
agradvel, adj. sosa. soli.
agradecer, v. a. oku-pandula. ano, s. okaholototo.
aguar, v. a. oku-lepika, oku-sekisa andar, v. n. oku-enda =
andar de ras-
^ aguar um pau, oku-songa. to^ oku-iaila = andar roda, oku-nhua-
agua, s. ovava =
ir buscar agua, oku- na.
tapa ^^ ayua-ferrea, ochikole queda = andar (dr uma casa), s. nkala.
d^agua. onuipa. animal, s. ochinhama.
aguardente, .s. aualende (do port.) = annel, s. onela (do port;.
barril de aguardente^ oniainl)U. anno. s. uubamo, ulima.
agudo (ser. estar), oku-tua. ante-hontem, adv. benanba.
guia, s. okapamba. lombo. antigamente, adv. ale (sufiixo), osia-
agulha, s. onguia (do port.), ochi- Imlu.
toino. antigo, adj. ale.
ajoelhar, (para apanhar um olyccto). antlope (grande), s. onusi.
V. 11. oku-piqiiila. anus. ongeia.
s.

ajudante, s. ukuochisoko. aonde?, adv. pi (suffixo).


ajudar, v. a. okii-kutula, oku-kisatisa. apagar, v. a. oku-ema, okupepele-
ajuntar, v. a. oku-kongola, oku-ongo- la.
lola. apanhar, oku-kuata, oku-ponda,
v. a.
ajustar, v. a. okii-sea. oku-naniuna. oku-landula, oku-sanga.
alargar, v. a. oku-vanda, oku-pandu- apara (de madeira), s. osonge =; apa-
lula, oku-iangisa. ras (cavacos), ovinbangu.
alarido, s. ema. aparafusar, v. a. oku-tika.
albino, s. ohasa. aparar, v. a. (cortar as pontas), oku-
alapo, s. epanga, okueve. pela. oku-iuvila, oku-songa.
alda, s. imlio, epata. apartar, v. a. oku-pungula.
alegrar, v. a. oku-ikisa, oku-iolela. apellar. v. a. (recorrer prova do ve -

alegre (ser, estar), oku-cha. veno). oku-tukula ombulungu.


alegria, s. onjolela. apertar, v. a. oku-pandeka ajtertar =
aleijar, v. a. oku-lemelia. uma creuna ao oku-angata.
j)eito,
aleijado (ser, ficar), oku-tcnhana. applaudir, v. a. oku-samba, oku-lim-
aleijado, s. ocbilema. bulula =^ applaudir com palmas., oku-
algema, s. ukmnbi. pandula, oku-sangala.
algodo, s. utcli, unganji, onbiui. apodrecer, v. n. oku-vola.
ASS bat;

apontar liimu armai v.a.,oku-taiielia, " J"!/''i oku-suiiga - o*&'ojj>-ar as mos,


oku-i andava, oku-likuudika. oku-iula.
apparecer, v. n. oku-monoha, oku- assucar, s. osukini (do port). ofukini.
kaiiduluka - apparecer de repente, oku- assustar se, v. r. oku-salama, oku-sa-
tid^uluka. luka. oku-katubi.
appetite, s. onhi, onu. astuto (ser), oku-buiguka.
appoio, s. onliaine. atalho, s. onliaha.
aprear (comliinar o preo), v. a. oku- atar, v. oku-kuta, oku-pandcka,
a.
lola. oku-kangola, oku-itika.
apressar, v. a. oku-katnla, oku-sein- at, adv. t (do port.)
halnka, oku-tikulula ^= apressar-se (an- atirar, v. a. oku-inasi, cku-ialvcla =
dar depressa), oku-lenguluka, okn-pan- atirar um tiro, oku-loia, oku-iasuta --
gidiika. atirar bem, oku-lonlia.
aquecer, v. a. okn-ialeka, oku-ialu- atoleiro, s. okeve.
kula --^ aquecer-se ao fogo, oku-iota = atrahir. v. a. oku-ionga.
aquecer friccionando, oku-kueke^a. atrapalhar, v. oku-tatama.
aqui, adv. ulo, paio, mu. atrevido (ser), oku-hdvuta.
aquillo. i)roii. ocho, una. augmentar, v. a. oku-vandcka, oku-
aranha, s. cvi, okosi. vdkiia.
arbusto, s. okauiauia =; arbusto com aurora, s. ocliinlie.
fiares escarlates (espcie no Bie), utala. authorizar, v. a. ()ku-iaml)isa.
arco, s. elimba, ohongi arco-iris, = auxilio, s. ocbisoko.
olukangola =
a7xo (instrumento de mu- avarento, s. ociipuepiu'.
sica) ombumbumba. avarento (ser), oku-liiuina.
ara, s. eseke. avareza, s. ocliipuluhi, ocliipiio.
arear (lim])ar com ara), v. a. oku- ave. s. onjila =
are de rapina olioka-
kunga. lioka.
argila, s. otuma ^
cova d'onde se ex- avermelhado, adj. kusukula.
frae a argila^ ocliima. avestruz, s. onjama.
argola, s. ulame. aviltar, v. a. oku-fukila, oku-fukina.
arma (espingarda) s. uta. avisar, v. a. oku-hmga, oku-lungula,
armadilha, s. oliunba. oku-pibsa.
armar, v. a. oku-maleha. av, s. okuku.
armazm, s. ohoudongolo, okakc. azedo, adj. nhaidia.
arrabaldes, s. ovikango. azeite, s. omasi, ulela, fndeu<le.
arrancar, v. a. oku-iunga. oku-nana.
(iku-koka, oku-tukuna, oku-tungula.
arranjar, v. a. oku-loleka, oku-lukila.
arrastar-se (andar de rosto), v. r.
oku-iaila.
B
arrebatar, v. a. oku-sombola, oku-
nlielia. baba, s. olutc.
arrecadar, v. a. oku-kongola. oku- babar-se. v. r. oku-ieia.
ongolola. bacia, s. oeliinjauja.
arredondar, v. a. oku-pumanaliana. bao, s. oneva.
arremessar, v a. oku-im1)a, oku-im- baixar-se, v. r. oku-tulumuha.
bila, oku-iakela. bala, s. om})ole (do port. ))ola), oiuso-
arrogncia, s. emande. lo.
arroz, s. oluoso (do port.) balar, v. n. oku-ueva.
artria, s. onjanju. balanar, v. a. oku-iendula = balan-
artista, s. omes<'n('. ar-sr oku-linliienga.
arvore, s. uti. bala, s. evambi.
ascendente (av) okukululu. s. banana, s. ehondio.
aspergir, v. a. oku-sanirna. banco, s. omangu.
assar, v. a. oku-ioka. bandido, s. ocliiiultundianga.
assassino, s. ocliifumbe. banha, s. osenge, ideia.
assemblea, s. ocliitenga, cvango. barato (ser), oku-lenhena.
assassinar, v. a. oku-ipa. barba. s. olonjele.
assim. adv. ndoto. barbear-se, v. r. oku-ixiuuna.
assoar-se. v. r. oku-pcmba. barraca, s. ekaka, osinge, ocbipundu
assobiar, v. n. oku-cliucha. = borrara de chefe, elombe.
assobio, s. ofiengu, ovihia. barranco, s. ekungu.
assoprar, v. a. oku-p('2)ela assojyi-ar barreira, s. ekuniru.
CAB CAN

barrete, s. olupusa (do jioi-t carsipuea), okatikitiki =^ estar de cabea para bai-
nliaualo. xo, oku-vongola.
barriga, s. efe, imo cabecear, v. n. oku-kiunuha. oku-ku-
barril, s. ongoleta (do port. ancoreta), minlia.
oiiiimdu = l-arril pequeno^ oinunlia. cabello, s. ochifuka, odiisame ^^ ca-
barro, s. otiima. bello bra(Co^ olumbi, =
cabello do corpo,
barulho, s. ema =^ fazer barulho^ oku- ohivi = cabello da u.xilla, ocliiuhonlia.
litina. cabo (de um instrumento), s. ocbiku-
batalha, s. ovita. oujanga. lupi.
batalhar, v. n. oku-vita. cabra. s. ohomho.
batata, s. ekapa, ochinguani, = ba- oaa, s. onjevo, ekanjo, unhanga =
tata dce^ omusambi, ochifuknma. caa de aves, esasa.
bater, v. a. oku-veta, oku-asa, oku- caador, s. nkongo, enbanga, upupa.
tcndula, oku-papula bater com a mo = ( ochiamln, ongaie.
aberta, okii-papa, oku-tatula bater = j
caar. v. a. oku- ieva, oku-lengula.
com estrondo, oku-samba, oku-sangata. '
cacete, s. uti.
batoque, s. ekumbo. cachoeira, s. omupa.
beber. v. a. oku-nua dar a beber., = j

I
caco, s. ocbio.
uku-semilia. cada, prou. ongongo.
beliscar, v. a. oku-sipata, oku-tonho- cadver, s. ocbivimbi, onambi.
na. cadeia ide ferro), s. elienge.
belleza, s. ochilamba. cadeira, s. ochialu.
bello. adj. ua, mhote = pessoa bellu., caimbra, s. oebokatalamba, obukai.
onumbu. cair, V. n. oku-loka, oku-langala, oku-
bemdzer, v. a. oku-sumuuuha. fukuka, oku-iendula =
cair juntamente.,
bengala, s. epangati (do port.) ombne- oku-vulukuta =
ca/r a /oZ/ia das arvo-
ti. ongiti. res, oku-loluka.
(riqueza), s. oviiako, ovikuata.
bens cado (estar), oku-kunduka. oku-ku-
berrar, v. n. oku-elonga, oku-iuela. puka.
bexiga, s. ochipapo (do port. papo), caixa, s. ochikasa (do port.) --= caixa
ocbipotolua. de rap, ombotesa (do port. boceta)
bexigas (doena), s. acbingongo. olubmiu, ocliimbucko.
biceps (musculo), s. okauiukumuku. cajado, s. uti.
bico. s. uliungu. cal. s. (ihela.
bigorna, s. olukata. calamidade, s. ochipo.

bilha, s. ombotika. calar-se (estar ou ficar calado), oku-


bisneto, s. oneka. uh;i. oku-uhina.
bocado, s. oluto, oeliinhaulio, eputi calcanhar, s. ocliisende.
bocado de carne., okasitu. calar, v. a. oku-suaka.
bocca, s. omena. calas, 8. ochikasau (do port.).
bode, s. oselenge. calor, s. ouia =
calor da terra., ouam-
boi,'s. ongombe. bemlte.
boiar, v. n. oku-telela. calumnia, s. esoko.
bola, s. ombunge, oiiumba. calumniar, v. a. oku-lundila, oku-
bolsa, s. ochijiete, opatalona (do port. pindika.
patrona). calvicie. s. escube, etoto.
bom. adj. ua, mbote. cama, s. obama, ula debaixo da ca- =
bondade, ohenda. s. ma, OUili.
bonito, adj. ua, mbote. camaleo, s. elenaino.
bonito, (ser), oku-sasamlia camarada, s. ekamba.
bordo, s. uti bordo grande, eli- caminhar, v. n. oku-euda; eku-liata.
ina, =
bordo pequeno, olundulili. caminho,?, oujila,^ aiHr camitiho,
oku-sondoloka.
campainha, s. eiundn, ongunga, on-
genjo.
campo, s. epia (jj!. ovapia) = cam]>o
cultivado, omundi ^= campo
ochisoso,
cabaa, s. oml)euji, ocliikungu, oclii- abandonado, ocbipeinbe campo quei- =
pupa cabaa para guardar cerveja, mado., omiapiulu =
campo cavado., on-
e])opo
fragmento de caKaca, ocbiua,= gunga.
preparar ((ma cabaa, oku-konda. canastra, s. ubamba.
cabea, s. utui, cabea de carava- ^ canao. s. ekavo.
na, abando =
de cabea para baixo, canar (estar canado), v. u.oku-kava,
^

CAT CTIU

oku-soia, oku-.s()Iuk;i, okii-kiivisa. okii- cauda, s. usese, ()cliisuinl)a, ohandi


kuma. rauda de ave, ohindiidi.
canho, s. etcnda. causa, s. ohasa.
canna (de assucar), s. omuongo ^ causar (ser eausa de), v. ii. oku-ko-
canna de trigo^ png(\ ka.
cannio, s. ocliiujane, oliinulia. cavaco, s. osonge.
cano, t. onjete ^ cano pequeno, oposc cavar, v. a. oku-senda, okii-fetia,
= cano de es^pingarda^ clove. okii-tokola, okii-veiiiludula, okii-koko-
canoa, s. ouato, upungu, ombaluko la.
(do barco).
jiort. caverna, s. eleva,
cantar, v. a. ()ku-iinl)a - cantar em ca, s. oiijolovia.
crii. oku-tavia" cebo, s. avete.
canteiro, s. npaugo, oehisevo. cebola, (espcie) s. oliisaka.
Contiga, s. ocliisungii. cego, s. oineke^c^^o de tim ol/in, oelii-
canto do gallo, h. ochikuanianga. tofiie.
canto da casa, s. evindi, osusu. ceifar, v. a. okii-liiiiil)ola.

co, s. omliiia. celibatrio, s. ohiinl)iinil)a.


capella, s. ctanda, etambo. celeiro, s. ohondougola.
capital, s. oinbala, (rosidciicia do censurar, v. a. oku-suvika^-ce/.sMj-a?'-
rei). se, oku-lisiivika.
capote, s. okapote (do port.) centopa, s. ougongola.
cara, s. etania. centro, s. okati~o centro, nrokati.
caracol, =. ehotio, ocliingoiigc. p"okati.
caracter, s. onoha. cera, s. osela (do port.)=jjo de cera,
caravana, s. endo. omaka. opao (do Jjort.), ochinguandala, onga-
crcere, s. ochambo. (d'onde deriva gamella).
iiieiia.

cardar, V. a. oku-sanha, cerca, s. olumbu.


carecer, v. a. oku-suka. cercar, v. a. oku-saika, oku-rdmaua^^
carestia, s. ohan;'('li'- cercar com gente, oku-lisiiula, oku-teia.
careta (fazer), oku-iniicidia. certamente, adv. ])uai. udati.
carga, s. ochitcle. cerveja, s. epunga, ochiinbombo =
caricia, s. ckucnjc. cerveja de um dia, oeliisangua, cerveja
carne, s. ositu. de dois dias, ocliimbombo cli'okapata =
carneiro, s. ocliitnpi=^ca/'//p/ro de l, cerveja de farinha de mandioca, iitepa=
omeme, oluinbuli. fazer cerveja, oku-kela.
caro (ser, estar), okii-tiiia. cesto, s. ohumba. uhanilta cesto =
carranca, s. onhauha. com tampa ougandala cesto de verga, =
carrapato, s. ochiopio, olmpa. idiamba =
cesto em forma de aljorgc,
carrasco, s. oehisambo. unguangiia.
carregar, v. a. oku-veleka. oku-lon- ceu, s. ilii.
gela, oku-aiiibata, oku-tuta, oku-tuala. cevadinha, s. ekela.
carregador, ougamba.
s. chaga, s. ochipuudukua, cima.
carta, s. omukanda, ukanda. chamar, v. a. okii-pitula, oku-kaven-
carvo, s. ekala ^= carvo de lenha, ga, oku-tukula, oku-kaiela, oku-kosola
ulonibo. chamar por aceno, oku-jjaiula.
casa, s. onjo, =-cosa arruinada, ochi- cho, s. osi --^ vo cho, p'osi, m"osi.
inama, ochimingu =
griij)o de casas ro- charco, s. ocbiva, etata ^^ chargo de
deado de paliada, epata. sangue, epave.
casaco, s. oeliikuto. chave, s. osapi, (do port.)
casamento, s. ohnuAaL^cerivionia do chefe, s. osoma.
casantento. nvala. chegar, v. n. oku-pitila.
casar. v. a. oku-kuela, oku-sokana. cheio (estar), okii-iiika.
casca (d"arvorc), s. ochipetapota, cheirar, v. n. okii-fenba==c/e?rfn' mal,
olunjula, ittiiinbu=ca60rt delgada^ epela oku-iieka.
(do port. pelloj, ocliipela. chibata, s. olubava.
cascalho, s. ohalakata. ovinenc. chicote, s. osikote (do port.)
cascata, s. omupa. chifre, s. ombinga - um par de chi-
casco (de animal), s. ekongo, oliisa- fres, epamba.
kato. chorar, v. n. okn-bda. okii-lila.
castrado, adj. usovi. chupar, v. a. oku-nbama ^^ cltvpar
castrar, v. a. oku-sova, oku-ton- com rvido, okn-titovia.
goLa. chuva, s. on)])ela estaco das chu-
catharral. s. ochisinde. vas, onornlio.
8 COM COR

chuveiro, s. onjuli-. commerciar, v. a. oku-funa.


cicatriz, s. ombaiidc. commercio, s. ochihindi.
cinco, adj. mim. tauu. commum, adj. nho.
cinza, s. etiko =
cinza quente, olutu- communicar, v. a. oku-panhiulia.
kuta. como, eouj. iidoto, ndati.
cinto, s. uia. companhia, s. ochitenga, ocliitenga-
circulo, s. evalo, ongombo, ochisuku. sola.
ochingaudambele. companheiro, s. ekamba.
circumcidar (fazer a operao da compelir, v. a. oku-pilika.
circumciso). v. a. oku-seva. composto (feito de vrios ingredien-
circumciso, s. evamba = o que faz tes), osongo.
a operao, ougue. compra, s. ondando.
cirurgio, s. ochimbanda. comprar, v. a. oku-landa, oku-sumbi-
citar (para juizo). v. a. oku-kavcnga, sa,oku-pavula.
okii-lalekela. concertar, v. a. oku-tumbuhda.
cime, s. esepa. condemnar, v. a. oku-vila.
clareira, ochambelo.
s. conduzir, v. a. oku-veleka, oku-siu-
claro (estar), fallando da atmosphera. dika, oku-icnja.
oku-peluka. confinar, v. a. oku-suuguela.
coar, V. a. oku-kenja. confundir, v. a. oku-tatama. oku-pui-
cobertor, s. omuviko = cobertor da sa.
cama, ochiala. conhecer, v. a. oku-kuniha.
cobra, onhoka, onhoha.
!^. conhecimento, s. onjiue.
cobre, s. ongula. conspirao, s. ungalu. usuanji.
cobrir, v. a. oku-saika, oku-tuvika construco, s. ochitungu.
= cobrir-se (pr o chapu) oku-futa. construir, v. a. oku-tunga.
ccegas (causar e sentir), oku-ton- consumir, v. a. oku-paleka, oku-uala.
gita. consumpo (tliisica), s. ochitiakata.
coelho, s. ondimba ^= coelho novo, olu- conta (de vidro) s. okasongu = ^'o de
teia =
toca de coelho, euganjc. contas, olundimbo.
cofre, s. onulo. contagio, s. ohe.
cogumelo, oua. s. contar, v. a. oku-sapula, oku-taua,
colar, (do pescoo)s. audongo. oku-sasuna, oku-lesala.
clera, s. onhenho, ochipemene. contemporneo, adj. ukula, mesue.
colheita, s. ochisipo =
colheita extem- contenda, s. onjuela.
pornea, onjangala. continuar, v. a. oku-tongeka.
colher, v. a. oku-kauga = colher os conto, s. olusapu.
primeiros fructos, oku-nomuisa. convalescente, s. ongougolokota.
colher, s. ongulo, ocliito. convencer se (de ter commettido um
coligir, V. a. oku-kongola. crime depois da prova do mesmo), v. r.

colleccionar, v. a. oku-ongolola. oku-nunga.


coUeccionador, s. ongungu. conversa, s. ulongo, ohango.
collina, s. elundu. conversar, v. a. oku-vangula.
collocar, v. a. oku-paka, oku-tum- convidar, v. a. oku-laleka.
bika. convir (ser conveniente), v. u. oku-
colmar, (cobrir uma casa com colmo) sesama.
V. a. oku-iambela. conviva, s. ukombe.
colma, s. onjoluka colma pequena, = convocar, v. a. oku-kavenga, oku-tu-
ouali =meia colma, ochiula colma = kula.
das arvores, ouala. s. ochisoko.
cooperao,
colmo. s. onotolo. copo, s. okopu (do port.) = copo ra-
colono (recem-chegado), s. uhmgi. chado, ochimanda.
combate, s. onjanga. cr, s. ochivalo.
combater, v. a. oku-lua. corao, s. utima = dr no corao.,
comear, v. a. oku-fetika. ochikumbu.
comeo, s. ochivaleko. coragem, s. ocbikene.

comer, v. a. oku-lia, oku-sapa, oku- corcova, s. onjandu.


tonga, oku-velela, oku-liava. corcunda, s. onbonho.
comida, s. okulia, onondia (viveres corda, s. (tecida com casca de arvo-
para viagem.) res) olundovi, ombauja corda grossa, =
comicho, s. olohana. ukolo, ekata, ombondo corda do arco,^
comilo, s. ocliilianu. ohihongi, olusipa.
commerciante, s. omufunu. corpo. s. etimba.
CTTL DES 9

correio (o (jiic leva cartas ou reca- cultivar, V. a. oku-lima, oku-kula.


dos), s. oiniiiifi'a. cume, s. cpunilMi, oluango.
corrente (d'agua), olui (pi. onondui) cumprimentar, v. a. oku-Iama.
^~- ciirrriitc. il agua subterrnea, ochipi- cumprimento (paia dcspediv-se), s.

tasa. iio.soio.

correr, v. n. oku-lujjuka, oku-ioloka, cunhada, inhaujo.


s.

okii-tiuniilia, okii-put ulula. cunhado, naua.


s.

corrida (de aniniacs), 8. upito, eia- curandeiro, s. odiliubanda - curan-


vo. deiro de animaet, (ituli.
cortar, v. a. oku-tota, oku-kondola, curar, v. a. oku-sakuta, oku-ilula.
oku-j)asa, oku-timbula, oku-lcpola curral, s. osambo, ochuuda, ocbi
cortar em diafjonal^ oku-tcta ouganda manga.
cortar cm quadrado^ oku-tcta ongauiba curto, adj. ml)Hinlunu.
= cortar carne, oku-sasa, oku-ongolola curva (do arco), s. elim])a -= curvo do
-= cortar ao meio, oku-tandula cortar = caminho, ohondo.
herva, oku-kelula -=- cortar um bocado, curvar, v. a. oku-petama, oku-peuga
oku-tetulula =
cortar em bocados, oku- ^- curvar-se, fiki-lipetama, oku-kotn-
iuluma ^=cojVar em bocados pequenos, vola.
oku-kesa =^ cortar em fatias, oku-inuua cuspir. V. 11. oku-kolomona.
= cortar ao comjjrido, oku-peka cor- = cuslume. . ocliasu, ocliiliimi. ocliitua.
tar mmos dentes, oku-peieka.
cortia, s. ekumbo.
cosinha, s. ochiuo.
cosinhar, v. a. oku-teleka, oku-scva,
oku-fclula.
D
costas, s. onhima, okatalakuinbi.
costella. s. olumati. debater-se, v. r. oku-tingoloka.
cotovello, s. cpongopongo. debitar, v. a. oku-sila.
couro, s. oiubandua. debochado, adj. uhovongi.
cousa, s. ochina, ouometu =^ cousa deboche, s. olutiml)0.
bela, utingu =
esta cousa mesma, un- decapitar, v. a. oku-.sainba, oku-to-
deti. pola.
cova, s. ombila, elangalo, eiambo = decepo, s. elianho.
cora d'onde se exfrae o barro, ochima. decreto, s>. olukuambi.
covarde, s. eliungu, csumba, onjiui- dedal, s. elilale (do port.).
juvia. dedo. .s. omuina.
coxa. s. ochikalu, ochinama. defender-se, v. r. oku-iepa.
coxear, v. n. oku-tcnhena. degolar, v. a. oku-toijola. oku-kakula.
cozer, V. a. oku-tunga. dejeco humana, s. eseku.
craneo. s. culutui. delgado, adj. ocliiue.
creado. s. oujnnda. delicto, s. ckandu, ochiujoko.
creana. s. omona, ocliiscmbc, onusi. demandista, s. onjake.
utita, ouliaiiha. demolido (ser, estar), oku-tunguka.
credor, utondua.
s. demora, s. etatcko.
crer, v. a. oku-tava. demorar, v. u. oku-tateka ^^ demorar
crescer, v. n. aku-ima. muito fempo, oku-loiidola.
crime, s. ekaiulu. ougolc, ocliiiijokd, dentada, s. omeieko.
ocliitusi. dente, s. eiu (pi ovaiu)= dente duplo,
crina, s. eleuge. ocliisoka ^^ coroa do devte, ounha dr =
crista (da tbia), s. upindi -= crista da de dente ornbandu
escora de dente,
monfanltu. oluango. ochikukuso ^^ espao na arcada dentaria
crocodillo, s. oiigaudu. niidefaltam dentes, epunlio.
crosta, ombaiide, ckoko, oliuuio.
s. depennar, v. a. oku-imiga.
crueza (estado da carne mal cosida i. depois, i)rep. iu.
oueso. depositar, v. a. oku-tula.
cruz, s. omuambo. derramar, v. a. oku-longolola, oku-
cruzar (as nios), v. a. oku-jjin<likisa itila. oku-i('iidi'lcka.
= cruzar os paus das cargas, oku-pim- derreter, v. a. oku-ieiga.
bilika. derrotar, v. a. oku-lujmisa. oku-clio-
cubica, s. ocliipulubi. elniisa.
cubicar, v. a. oku-jialukuta. oku-tiui- derrubar, v. a. oku-tuhila.
buluka. desagradar, v. a. oku-nhanlia.
culpa, s. ochiujoko, ohasa. desagrado, s. ochipombo.
10 DET T>W
4esapparecer, v. ii.okn-nlicneiia. okn- Deus, s. suku.
siuguluka. devedor (que anda fugido), s. ocliim-
desastrado, adj. ocliitatami. ncliiia- bakati.
buahukn. dever (algum, causa), v. a. okulevala.
desatar, v. a. oku-kutuliila. dez. adj. num. ekui.
descarado (ser), oku-iala. dia, s. eteke (pi. oloneke) = dia nv-
descarga (de" funilaria), s. ekuluma. hlado. ochituto, ocliitembo.
descarregar, v. a. oku-pepula, oku- diabo. s. eliapu (do port.;
iaiiguliika. diafragma, s. ondeke.
descascar, oku-kua. oku-vaudu-
v. a. diagonal (emj. ouganda.
la. oku-lonliolia, okii-ptisida. dku-pimga. diarrha, s. ochipulukala.
descer, v. n. oku-tuluka. oku-lumuha. difforente (ser), oku-kambula.
descida, s. utolo. difficil (ser), oku-mua.
descobrir (unia verdade por pergun- dinheiro, s. olonbongo.
tas), V. a. oku-limljulula. direito, s. esunga.
desconfiar, v. a. oku-lisuvilika, oku- direito (ser, estar), oku-siva.
lihaika. discordar, v. a. oku-kambuka. oTu-
desconhecer v. a. oku-valula. lisokela.
descuidar-se (ser descuidado), v. r. discurso, s. oliundo = acto de bater
(ikn-ekclcla. Idalina fintes de eomecar o discurso^ oehi-
desculpar, v. a. okii-limbilika. pulu.
desdobrar, v. a. oku-tauda, oku-te- discutir. V. a. oku-tana, oku-ambu-
niuna. oku-tandavela lula.
desejar, v. a. oku-iongola desejar = disfarar, v. a. oku-pipilika.
arde itt eme i)tp, oku-livela. dispersar, v. a. oku-sandola, oku-li-
desejo, s. onjongola, onu. pundulula.
desembaraar, v. a. oku-ila. disputa, s. ema, onjuela.
desenganar, v. a. oku-kembulula. disputar, v. a. oku-iuela, oku-kon-
desenhar, v. a. oku-luvika. ilela.
desenrolar, v. a. oku-petclela. oku- dissimular, v. a. oku-pipilika.
inliuniiina. distante, adj. ])ana.
desentulhar, v. a. oku-ila. distribuir, v. a. oku-lombi)la, oku-
deserto, n. ekalasoko. iilieidia.
desfigurar, v. a. oku-luka divertir se. v. r. oku-mangala.
desgosto, s ekunia. divida, s. ofuka.
desgraa, s. ohali, ocliipo dividir, V. a. oku-nhenlia. oku-lien-
desigual (ser, estar), oku-lisokela. jela.
desligar- se, v. r. oku-ionga. diviso, s. okamluniba
deslocar-se, v. r. oku-fomolia. dizer. v. oku-sapula, oku-ti
a. dizer =
deslumbramento, s. onjila. lAfsneirax. oku-nliamuna.
deslumbrante, adj. nheidia. dobrar, v. a. oku-vaka, oku-keleka.
desobedecer, v. a. oku-liina. oku-si- doce (ser, estar), oku-pepa, oku-
na. (iku-liiika. sosa.
desobedincia, s. aluiku. etomlio, doena, s. uveli. okafuude. etimbo.
unhe. doente estar), oku-vela, oku-
(ser.
desobediente, adj. ocliinil)ualiuku. aniboka. oku-keletua.
desordem, s. ema. doer. V. n. oku-tuangala doer miii- =
despachar, v. a. oku-katula. 1o. oku-sanhanha.
desparafusar, v. a. oku-tiaulioua. s. ouova, olununga.
doidice,
despedaar, v. a. okutakula. doido s. eveke, etuma, ochindendum-
despedir-se, v. r. oku-langa. buuda, ochiela.
despejar, v. a. oku-valala. oku-pupa. doido (ser, estar), oku-topa. oku-se-
uku-sukuinuna. puka. oku-laya, oku-vulua.
desperdiar, v. a. oku-sanduka. oku- doninha (espcie), s. okandondo, evili.
takata. dono, s. uciime ^= dono j fallecido,
desprazer, s ekuma. ochisiue.
desprezar, v a. oku-tomlia. oku-tima. dr, s. oluingembia sentir dCn\ okn- =
oku-ieniliungula. oku-sipilila. iavala =
eausar dr^ oku-vala.
desprezo, s. enhina. dormir, v. n. oku-pekela.
destruidor, s ongeli, ocliiuhoi. duro (ser. estar), oku-])ueketa.
destruir, v a kou-nhauliuua. duvida, s. olunatoma, oluuamala.
desvanecer, v. a. oku-senguluka. duvidar, v. a. oku-patana o que =
deteriorar, v. oa. ku-nhona. duvida, onatoma.
ENG ESF 11

enlaar, v. a. oku-tangcloka.
enraizar, v. n. nku-tiulia.
enrolar, v. a. oku-fomona.
enrugar, v. a. oku-fuva eunif/dr n
echo. H. ocliilciilii. testa, oku-idienuna..
edema (nas pernas), s. ochiUula. ensinar, v. a. oku-longisii, oku-kii-
egosmo, s. olisoli. nihisa.
egosta (ser), oku-jjonga. ento, adv. iu.
egual. adj sokola, soko. entender, v. a. oku-ieva, - eulfinler
egual iscr). oUu-soka. iiiiil^ (iku-vinddika.

egualdade, s. csoko. enterrar v. a,, uku kenda,.


elephante. s. onjamba. entorpecido (estar liear), oku-aiidi-
elephantiass, s. iipaudi. ua.
embaixador, s. onnnga. entregar, v. a, oku kondoka. okii-
embalar (no li('r(;o), v. a. oku-tingoka. tiida.
embarao, s. olunalu, ochiliiiiilniliiin entrada (de uma casa), s. uvclo.
1)U. , entorse, s. onengo.
embasbacado i
instar, ficar;, oku ko- entreaberto, adj. ])U])idi.
tola. entranar, s. a.oku-viuda.oku-putika,
emboscada (fazer uma), v. a. oku-la oku-teidia.
vekela. entreter, v. a. oku-poka.
emboscar- se, v. r. oku-lavekela. entronisar, v. a. oku-vialeka
empertigar se, v. r. okii-lipeka, okii- entulho, s. ovinene.
paiianiana. enviado, s. onumga.
empolgadeira (do arco), s. omlmli. enviar, v. a. oku-tuma, oku-telckala.
emporcalhar, v. a. oku-nlianliana. enxada, s. etemo, esomo ^
pii.radd vc-
emprestar, v. a. okii-undila,. IIki, ekula.

empurrar, v. a. okii-lmidula, okn- enxagoar, v. a. oku-saka.


}ioi(ila. nl<u-lenluinia. enx. s. onevo.
empurro, s. ochikuauga. enxotar, v. a. oku-vinga, oku-iovilisa
encabar (pr cal)o em nm instrumen- eii.ritfiiy mo.sca!, oku-lij)akutuhi.
to), V. a. oku-songela. erguer, oku-koia.
v. a.
encanecer (])ranquear o cabelldi. v. errar, v. a. oku-luneia.
n. oku-vunil)uhi. erupo, (pelo corpo), s. upa.
encher, v. a. oku-vemhika,. ()kii-iid<i- ervilha, s. olunguj)a.
sa. ()kn-leml)ika. escama, s. ekaka.
encobrir, v. a. oku-iomheka. escapar (a um perigo), V. a. oku-pu-
encolher-se. v. r. okii-liliinil>ihi. lidca,. oku-futuka, oku-pusuluka.
encommodar, V. a. okii-lualianisa. escaravelho, s. ludungue.
encommodo, adj. mua. escairar. v. n. oku-kolomona.
encontrar, v. a. oku-sanga, oku-ko- escassez, s. oliangolo.
])eka, {ikn tokvka ^
eiCD/itrar-se, oku- escolher, v a. oku-nona.
lisuidiana. esconder, v. a. oku-iejia. oku-ioml)e-
encordoar (o arco), v. a. i(ku-inklhi. ka.
endireitar, v. a. oku-alumana. okii- escorregadio, adj selena,.
penguliila. escorregar, v. n. oku-sunndia, oku-
enfadado (ser, estar), oku feia. oku- lisienndia.
nlinmana. escova, s. oeliisiota.
enfardar, v. a. okn-longeUi. oku-van- escravo, s. n\nk;i crcai/rd rscrara^
-

ga. okainltanda.
enfeite (jiara o calxdln), s. onamna. escravisar-se, v. r. oku-litumliika.
enfeitiar, v. a. oku-lona. oku lian- escrevente, s. ukuambidi, onliahii.
gula. oku-sunga. escrever, v. a. okii-sonelia, oku-vita,
enfermidade, s. uv( li. ol;u-taia.
enganar, v. a. oku-fuml)i, oku-lianlni. escudo, s. oclnmalio.
oku-unga. escurecer, v. n. oku-vindika.
engano s. (com irejuiso ])roi)rio),()liu- escurido, s. oualema.
ku
euf/ano (com iirejui/.o allieio). escuro (ser), oku-tekama.
eliaulio. escutar, v. a. oku-icvehda.
engodo, s. evituto. esfregar (para limpar), v. a. oku-
engordar, v. a oku-neta. kmiga --=- esfregar o cnrpo, oki;-kukusa
enguia, s. onliohasi. mandar esfregar, oku-kuokesa-
engulir, v. a. oku-ina. esfriar, v. a. oku-poUi.
12 EST FAT

esguichar (agua da bocca), v. a. estrumar, v. a. okn-supila.


okiVpamba. estrume, s. ombolela, onine, etiipa,
esmagar, v. a. oku-sopola. oku-kau- eiaki, etonda.
gala. estudante, s. ondonge.
esmagado (ser, estar), oku-uhoneha. estudar, v. a. oku-longisa.
espada, s. osipata (do port.) estupidez, s. olunhuna.
espalhar, v. a. oku-iala. estpido, adj. ochitnmbe, ochitenda.
espelho, s. oliumiinho. estpido, (ser), oku-seluka.
esperar, v. a. oku-kevela, oku-lala- esvasiar, v. a., okn-sukmmma.
inena. oku-lavoka. okn-pitiila. europeu, s. onjungu, ochikuaputu.
espessura, s. ongenge. evacuar (fezes), v. n., oku-nia.
espesso (ser), oku-pama, oku-tinda. evaporar, v. a. oku-takata.
espetar (p^r no espeto), v. a. okn- evitar (trabalhos e ailices), v. a.
sia. oku-punduluka.
esphera (bola), s. ombunge. exactamente, adv. ochoechi.
espio, s. oudavo. exagerar, v. a. oku-ndnnduininha.
espiga (de trigo), s. esa (pi. ovasa). examinar, v. a. oku-lengula.
espionar, v. a. okn-lavela. exceder, v., a. okn-piana.
espingarda, s. uta (pi. ovota), excepto, adv. kuenda.
espinha, s. eke])a. osongo. excellente, adj. ua, mbote.
espinhao. oluango, olusoka.
.'^. executar, v. a. oku-ombetelela.
espirito (alma), s. osande, ochilidu, experincia, s. olutano fazer uma
ekisi =^ estar possuido por tim esjiirifn, experincia, okn-piiia.
oku-siujila. experimentar, oku-kulola.
v. a.
espirro, s. ohesi. explicar, okn-lombolola.
v., a.

espora, s. olunanda. externamente, adv. osamua, ola.


esporear, v. a. oku-milula. extinguir, v. a. oku-ema.
espreitar, v. a. oku-lengelela, oku- extrahir, v. a. okn-situla, oku-lipen-
lungaiala. dtisiila.
espremer, v. a. oku-tahana. extremidade, s. emi, osingu.
esquecer, v. a. oku-limba, oku-iava.
esquecimento, s. onjiva, ouiva.
esquillo.onono.s.

estao fria, s. ochisipo estacai chu- =


rosa, opalula =
acabar a estao, oku- faca, s. oiiioku.
kunduka. face, s. etania.
estalar, v. n. oku-tuika. fcil (st-r), oku-leluka.

estar, v. aux. (locativo) li, ha, kais falcatrua, s. elianho.


=estar em p, oku-votoka. falcete (voz de), s. opauganjo.
esteira, s. esisa, onoli esteira de = fallador, s. ukuelonga.
caniia, ochiala, ochisanda esteira ordi- = fallar, v. a. oku-popia =^fallar nma
nria, ocliisesi =
esteira usada como liiigua estrangeira, oku-liandeka =^ fal-
cortina, ochipakasa. lar correctamente, okii-semunuha =^ fal-
estender v. a., oku-iala = estender-se, lar incorrectamente, oku-semima ^/o/-
okii-iauda --= estender os dedos, oku-te- lar com despreso, oku-sihda.
nuna. fallecer, v. n. okn-fa.
esterco, s. ombolela, etupa. falta, s., ochinjoko, ohaka.
estril, adj. osisu. familia, s. epata.
esterilidade, s. olutimi. farcista, s. ochova.
esterno (osso), onete. s. fardo ide fazenda), s. ekupa, ochite-
estorvar, v. a. oku-kandiinhinha. li meio fardo, ochitutula.
estrada, s. onjila, opete, ohata. farinha, s. osena ^farinha de milho
estragar, v. a. oku-nhona cosida em agua, olieta ^^ farinha grossa,
estrangeiro, s. emane. oloseki, osisi =
farinha de trigo torrada,
estrangulao, s. ekone. ondungo ^farinha de trigo molhada e
estrangular, v. a. oku-kuena, oku- pillada no mesmo dia, omondolola.
nemima, oku-liponda. fazer, v. a. okn-linga, oku-lulika =
estreitar, v. a. oku-sukatela. fazer mcd a algum, oku-pukula ^= fazer
estrella, s. olmnlmngululu -=- estrella gestos, oku-tekola=/7o (ser, estar) oku-
da manh e da tarde, otandela = estrel- pia.
la da noite, otanda. fatigar- se (estar fatigado) v. r. oku-
estrondo, s. omando. kava, oku-kuma, okii-kavisa.
estropiar, v. a oku-lemeha. fato, s. ondando, esanha.

FIT FUR 13

faulha, s. oliisasc. fixar, V. a. oku-paka- /xar uma viga


favor, s. ochali, osungo. oku-soka.
febre, (palustre) s. (>inl)aiiihi. flecha, s. usougo, ()eliinlioinl)a- /w///(

fechar, v.a. oku-ikula =^ fechar a mo, oehitaua.


d<( flecha,
oku-kotika. flexvel (ser), oku-puek(!ta.
feder, v. n. oku-iieka. flor, s. oneneho.
fedor, s. iikakii. elcinba. florescer, v. n. okn-teleka.
feijo, s. ocliipokc, oeliiinhclia. /('/- floresta, s., esisi =^ orla da foresla,
jo verde, ouengu=^feijo da id,tima <-o- etuml)a.
f
Iheita, oi\\o\v\ho^= cijo i)e([uen o ^ ohale^^^ focinho, s. ombinda, upinlio.
=feijo gra)ide, ochiiifuaiida,- /fyV7o fogo, s., iko (pi. ovako), ochiko.
branco, oehipoke (,irakaIiiaiida,=/e/o fogo, s. ondalu- avivar o fogo, oku-
preto, oehipoke ciroiioloti^/^r/o ama- sokeka.
relln, ochijjoke circiifoh^ feijo verde fogueira, s. elulu, elungulungu.
amarello, oehijjokc (li'(Mi^iiiidnnihiia ^ folha (iFarvore), s. ehtma, olumbi=
feijo encar/iado, odiijjoko (li'iikainu- folha de ferro, olata (do port. lata).
inua r= feijo pidado, ocliii)ok(', cira- folie, uieveio.
s.

koii(loiiil)(ilo. fome, onjala, f)mep(^,omepelela, oha-


s.

feiticeiro, s. ochiliaugu, onganga. tu, elaml)u, oehiiijalaml)i ter fome, ^


feitio (para atrahir algiujm), s. oku-lambuka.
ouaiiga, uml)aiula=/eV/o^ja?Yf curar, fora (por fora), adv. osamua,
()cliili'inl)a. fora, s. olohoiu), onguso.
feixe dc lenha) s. oloslsi. forcar, v. a. oku-j)ilika.
fel, s. ondulo.
forjar, v. a. oku-tcla, oku-tessi.
feliz (ser), oku-^uuuniuha. formiga, s. olunjinji, ochingue -^for-
fenda (''ni uma cal)aea). s. utc- miga preta, ochisuuibututu /orm</a =
Icli.
branca, ombuuji.
fender, v. a. oku-tendcka. oku-tongo- formigueiro s. (animal que come for-
lula. migas), oujimbo.
frida s., epute : ferida mortal, on- formigueiro (construco), s. ocliison-
gaihbu. de, oehimu, ochiml)andi.
ferir, v. a., o\\\\-\-\ii,ferir jn- funda- forragem, s. ohuka.
mente, oku-topola. fortaleza, s. oml)onge.
forte (ser), uku-kola, okii-lamanana.
fermentar (fazer), v. a. eku-iaiael;i
fosso, s. ochituno, ekuna.
ferocidade, s. omanha.
fraco (ser, estar), oku-kunguka.
feroz (ser), oku-tenia.
fragmentos, ovlidiangu.
s.
ferreiro, s. oehiviuda.
franga, s. uleuda.
ferro, s. ochivela, utali.
frango, s. ochivuvu.
ferrolho, s., oholanganjo.
franja, s. olunjcnje. ochitiua.
ferrngem.s onguiu jernojini, (doen-
franzir, v. a. oku-panha.
ea <las j)hiiitas), oiiil)utuIuiue.
fraqueza, s, olukavn.
ferver, v. a. oku-felula. oku-tuui-
frico, s. oehisiakata.
hoka.
friccionar, v. a. oku-siekela, oku-tu-
festa, 8. oehisunji epinhaidio. kiisa mandar friccionar, oku-kuekesa.
festejar, v. a. oku-inda, oku-sakela. frigideira, s. osanhu, ocho.
fiar (tecer), v. a., oku-pota. frigir, v. a. oku-ioka.
ficar, V. n. oku-yiala. frio, s. ombambi, oehitemba, oehika-
fgado, omuma.
s.
kula.
figo(hravo), s. olundengamba frizar, v. a. oku-siva, oku-kanga.
figueira (brava), s. iilemba. fructa, s. epako.
fileira (de guerreiros), s. ohoka. ehuma.
fuga, s.
filho, s. omona.=fi/ho maiu velho, nu- fugir, V. n. oku-tila.
nliunu. fugitivo, adj. ochisusu, ombule.
oku-kenja.
filtrar, v. a. fuligem, s. ole.
firme (ser, estar), okn-kola. fumar, v. a. oku-sipa.
fita (para medir), s. ()havala-=yi<a do fumo, s. ouisi.
sapato, olunjita. fundo s. emi fundo de um rio, elon-
fingir, v. a. oku-pipilika^-/7iV igna- (1(1. etamba.

rancia, o]in-Vnn\nka,^=J{iifjir qiie da algu- fungar, v. n. oku-sinhuna.


ma cousa, oku-sombisa- fitgir de rico, funil, olusuakelo.
s.

oku-enha. furar, v. a. oku-tienha, oku-tom])ola


fitar (os olhos), V. a. oku-uungula. :^ furar com espeto, oku-tikitia.
14 GRA IDO

furtar, v. a. oku-kiianga, oku-kokoka. grillo. s., ocliinjulolo. ocbienhe.


fuzilar (o raio), oka-liakula. grisalho estar), oku-vunibula.
(ser,
gritador, onjake.
s.

gritar, v. n. oku-hila, okii-ulnia, oku-


litiua, oku-lila, oku-lela gritar com =
medo, oku-lika.
gabar-se, v. r. oku-iane:a, oku-lipon- grosseiro, adj. usui.
(la. oku-lainl)('la. grosso, adj. nen.
gafanhoto, s. oliibuma, ekelomlio, grunhido, s. ochivungu.
ochimina. grunhir, v. n. oku-kumba, oku-like-
gaguejar, v. u. oku-kcikoma. okii-ta- nba.
tmna. guardar, v. a.oku-lava. okusoleka,
gaiola, s. ocliambo. ^ guardar comida, oko-tetena.
gallinha, s. osauji r= ycdlinha da Ghn- guela, s. osiugu.
iir^ ohauga ^^ yaUinha do matto^ on- guerra, s. ovita.
guali. guerrear, v. a. okuvita.
galope (andar a), v. n. oku-kandnla. guia, s. osongui, onjabi.
gamo, s ombambi. guiar, v. a. oku-sougola, oku-siudika.
garantia, s. ocliisembi. guloso (ser), oku-unguhi, oku-suka-
gara real, s. cpanda. tula.
garganta, s. cugune, u.sito.
gargarejar, v. n. oku-kalala.
garoto, s. ocbimbondo, omamoha. H
garra, s. ekasa.
garrafa, s. ongalafa (do port.), epin- habito, s. oeliitua.
di. hbil (ser), oku-poudola. oku-teua.
gastador, s. omesei. oku-sunguluka.
gastar, v. a. oku-nala. oku-palcka. harmonium (instrumento de musiea).
gasto (estar), oku-kukn. s. ongaieta. (do ^lort. gaita.)

gastralgia, s. ongimdi. herdar, v. a. oku-pinhama.


gato, s. ongatu (do port.), okaleugc^ herva, s. ouango ^=^ herva tenra, on-
<jatn bravo, oc-liisui. jombia, onjundi =
espcies de herva, ete-
geada, s. ochikokoto, ochivava. pa, osoka, omapa, usuku, etelele.
generosidde, otembo. .s. hesitar, v. n. oku-sumasuma.
generoso (ser), oku-lougola=/o?/K'w historia (conto), s. olusapu.
ougavi.
(/('iteroso. hombro, s. ochitci, epepe carregar =
gengiva, s. ekokoto. ao hombro^ oku-tikula =^ encolher oshom-
gente. s. ouinhi, amauti (pi. de onui- Ijrot:, oku-tiakumuna.
nu). homem, s. ulume ^ homem vcdente^
girafa, s. (niduli. ombahi homem, nobre, ochinduli,
^-=- =
glndula (submaxillar). s. Dkauiaiiia. homem velho, ekongo, ekonguele ho- =
gloto, t. ocliisapi. mem gordo, ochikelisitu homem rico, =
gnu, s. etundo. nkuasi, ^
homem sabia, ononho, ^= ho-
goiaba, s. ougaiaua (do ])ort.) mem preguioso, ondambi homem hu- =
goiabeira. 8. ougaiaua (do i)ort.) milde, ochisema.
golozeima. etango.
s. homicida, s. okakunda.
golpe, s. ekanda= ynlpe violento, upa- hontem, adv. liena =
ante-honicm, he-
tiua = mortal, ongambu.
goljje. = gol- jianha.
pc cm tnna arvore, ochiuil)0. horisonte, s. enhanhama.
gordo oku-neta.
(ser. instar), horisontal, adj. tapika.
gordura, s. oscnje, ulela, oehileuga. hospede, s. ukoml)e.
governar, v. a. oku-viaka, oku-tumi- hospitalidade, s. oliindikiso.
ua. humedecer, v. a. oku-iava.
gro (semente), s. okiku. hydromel, s. ovingundu.
graa (favor), s. ochali. hyena, s. emalauga.
gracejador, s. ochinjaue. hypocrita, s. onanda.
gracejar, v. n. oku-mangala (do port.
mangar), oku-sela.
grama (herva), s. esinde.
grassar (uma epedimia). v. n. oku-
senhisa. idiota, s. oeliindindi.
gravida (mullier . adj. misi ^ estar dolo, s. ochiketa. oiahonha, ochiuhu-
gravida^ oku-mina. manbuma.
INV LAM 15

ignorncia, s. omiinl)i. investigar, v. a., oku-sosabanba.


imitao, s.. (icliisitaliai, oluniipu. invocao (aos s., omiudu,
espritos),
imitar, v. a., oku-setabana, oku-sotii- on ilidi.
kula. ir, V. n., okii-eiida, oku-pauda, okii-
immediatamente, adv. iiilopo. ])opokjIa =; ir-se, oku-pita ir to laii-=
impar, adj. lunhaiic. yc como oku-fulila =- ir por diffcrcit-
. .

impedir, v. a., okii-iimilia. tes caminhos, oku-linbauliana =^ ir de


impellir, v. a., oku poiola. 7ima parte para outra, oku-sambulika =
impertinncia, s., ulupili. ir cm paz, oku-likaiela -^ ir devagar,
impetuoso (slm), oku-augat('la. oku-livala, okii-oniboka, oku-keka ir =
impingem, s., ochipangi. depressa, oku-lenguhika.
impor (silencio), v. a., oku-liucka. ira, s.. odieniio. ocbij)ernene, ocbi-
importunar, v. a., oku-lioia, okii-pcia, kuiiiliiti.
okii-}iilika. irm, s.. oinukai = irm mais nova.
impudncia, s., ocliipcnicnc. manje.
impudente (ser), okn-lukuta. irmo, s., (d<ota irmo miiis nora,
inaco, s.. uni. iii;nige. epaianga.
incapaz (ser), oku tukiika. irritar-se, v. r.. okii-imngula.
inchao, s.. olulu. isto, pron. denioist. eieebi.
inchar, v. n.. oku-lcixla. okii-tumlia.
incidente, s.. oehivoloso.so.
incitar, v. a., okii-ionja, oku-sivikia.
inclinar, v. a., oku-uiuka, oku-sc-
iiliulia. oku-vougoka, oku-Icloka.
incrdulo, adj. onduinbukai. jactncia, s., olunainbeb).
indecencia, s.. uiiil)aiido. jantar, s., ouaulia.
indisposio, s., otuvc jarda (medida (k' trs ps), s., ouanchi.
infeccionar, v. a., oku-sambuisa. jardim, s., ocbumlio.
informar, v.. a., oku-pilisa. joelho, s.. ougolo.
infortnio, s.. ohali. joeirar, v. a., oku-iebila.
inhabil iser), oku-iaia. jogo, s., ocbela.
inhospito, adj. cpukii. joio, s.. onopo, oliinibua.
inimizade, .s.. (K-hiluiifra. jornada, s., ohnigenda.
intelligivel (sor. estar). okii-Iioniidin. juventude, s.. ukucnje.
okii-iiiiidiasala. jugo, (para escravos), s., omi.
injuria, s.. undevi. juizo, s.. olundunga.
injuriar, v. a., oku-tuka. oku-toudala. junco, s.. oliongelo.
inquietar, v. a., oku-lenlialeiha. junta, s. (^jonto em qui; (Uias cousas

inquieto (ser. estar), oku-inaiiliaiala. se unem), esokoliub), ocliingolougolo.


insipido (s<'i', estar). oku-<ava. juntar, v. a. oku-vokiia. oku-vandeka.
insistir, V. a., oku-lioia. oku-hindika, okii-tokcda /?<^rjjaYi
insolente, adj. omopi, onnka. guardtir^ oku-sokolobi.
insomnia, s., ocliipakujaku. jurar. v. a., oku-lisinga.
insufficiente (ser), oku-timhukila. justificar, V. a., oku-ilika ^justljicar-
insultar, v. a., oku-leva, oku-tondala. se. V. r. oku-iovoka.
oku-tidva.
intelligencia, s., olimdunge.
intelligente (ser), oku-lunguka.
intelligivel (ser, estar), oku-ievala.
interrogar, v. a., oku-pula.
interromper, v. a., oku-sakalala. l, ailv. okii. ku.
interveno, s., osiata =
info-vcnn lablO, s. omena.
iio rechuiiiidaj ongaugu. lao. s. ekai.
intestino, s., ena, pi. ovana iiitesti- lado. s. okaudu, epati, osilo, onene.
itn fjrcssd, ongeia. ladro, s. okapiangu, ocbinibokoto,
introduzir, v. a., oku-kiiniliisa. ochiiiiuna, ocbikuanga, ocbipumbe.
intrometter se, v. r., oku-nianuilia. ladrar, v. n. oku-litina.
intrujo, s.. etombe. lago. s. ocliiva.
intrugice, s., elianlio. lagoa, p. okeve.
invalido, ailj. uvc lagrima, s. csuonena.
inveja, s.. oliuso. onba. oebipidulu, lama. s. onata, ocbiulianga, ocbitata-
oeliijjeube. mena =^ entcrrar-se na lama, oku-maua,
inverso, s., okatikiliki. ku-kolonga.
16 MAC MEI
" lamber, v. a. oku-lekata, oku-lcsa ^-^ me s. (da pessoa que falia), mai =
lamber os beios, oku-lisipula. oku-lito- (da pessoa com que se falia), ulioko =
Ijusula. (da pessoa de quem se falia), iua, pi.
lamentar, v. a. oku-taniina. ovana.
lana, s. onjilia. magro, adj. ekoke.
lanar (tora), v. a. oku-iiiasi. mais, adv. vali.
largo, adj. nen. maledicncia, s. oehivonde.
largura, s. upati. malfeitor, s. ondingavivi.
larva (de mosca), .s.oslna^/ar>;cf ^?y<//- malhar (cereaes), v. a. oku-pokota.
(le, engu. malho. s. upi ^=mal]io p-osso (de pau),
lasca, s. olukuakala. ochijjaudo.
latejar, v. n. oku-laka. malicia, s. inhani.
latrina, s. osilo, oliondo. mo, s. eka (pi. ovaka) ^=mno direita,
lavar, v. a. oku-sukula, oku-pusa. ondio ^ mo esquerda, epini.
lebre, s. ondimba. maluco, s. eiui.
imliandeleko.
l, s. malvado (ser), oku-tangalala.
leite,s. avcto. manada, s. osambo.
lembrar, v. a. oku-palckela. oku-eva- mancha, s. elinho.
lula. mandar, oku-tuma, oku-telekala
v. a.
lenha (ir buscar), v. a. okn-tiaiilia. ^mandar cvmprimeidos, oku-menahena.
ler, oku-tanga.
V. a. mandioca, s. utombo, ulingo ^folhas
lentido, s. evando. de mandioca, efuanga, esuanga man- =
leopardo, s. okahonju. olusimba. dioca pisada, ukese.
levada (dagiia). s. ekuna. manejar, v. a. oku-kakaiala.
levantar, v. a. oku-alumana=ZeL-a?- mangedoura, s. ochisiete, osila.
far-se, oku-pindula, oku-katula, okn- manh, s. omene ^=estrella da manh,
iehika. etaudela ^= manh (at ao meio dia),
levar, v. a. oku-veleka, oku-tuala. ochitakumbi.
oku-ambata=;far uma cousa s costas, manta, s. ouhimi, onuviko.
oku-veleka. oku-vevela. manteiga, s. ongundi.
libertino, s. ukuengue. mantimento (viveres), s. escuda, onon-
ligadura, ohunbala.
s. dia.
ligar, v. a. oku-kuta, oku-pandeka= marchar, v. a. oku-enda = marchar
ligar palavras, oku-pandelisa. em fila, oku-tucia ^= mar citar curvado,
limitar, v. a. oku-sunguela. oku-kukuva.
limpar, v. a. oku-valela^^Z?H^Jrtr os marimba, s. (instrumento de musica)
ouvidos, oku-litika=Zimpar os dentes^ olimba.
oku-kukusa ~//?npar-se, oku-iela^=Zm- maroto, s. omamoha.
jjar a ferra, oku ^imba. martello, s. upi, usoujolo, onjundo.
lngua, s. elaka. elimi. mas, conj. puai.
linhaa, s. epaugue. massacrar, v. a. oku-kuudula.
lisongear, v. a. oku-tulumuna, oku- mastigar, v. a. oku-litakuna, oku-ta-
livondela. oku-leuilja. kioa.
liteira, s. ochikalaveko. matar, v. a. oku-ipa.
lobo, ochimbungu, oinbiugi.
s.
I

mau, mi
adj. vi, =
sf?-mo?/, oku-viha,
lombo, s. ombunda, oviongo. oku-taugeleka.
louco (ser. estar). oku-vuUia. oku- '

maxilar inferior, s. olombanjo.


liiva. mecher, v. a. oku-sasana, oku-veuja
loucura, s ohinunga. ouova.
J

I
= mecher o piro, oku-pika =^ mecher a
louvar, V. i oku-sivaia. cerveja, oku-senga.
lua, s. osai. j
medicina (remdio), s. ochiliemba,
luar, s. oui. uubambele, esengu, ongundu, ocliiuiana.
luctar, V. a. oku-panga. oku-lit;itula. i medianeiro (servir de), v. a. oku-pai-
luz (do sol), s. utanha. kununa.
luzir, V. n. oku-taiuia. medico, s. ochimbanda.
ma (de Ado,), s. ongongo. medida, s. oseteko.
macaco, = macaco com foci-
s. osima medir, v. a. oku-seteka, oku-ionga.
nho de co^ evovo. medo, s. usumba. ongueli ter, estar =
machado, ondiaviti = machado de
s. com medo, oku-sumba.
combate, ekuva. medroso, adj. esumba, eliuugu.
macuta (moeda de cobre), s. ochilau- medula, s. upuma.
da =
meia macuta,, ouibende. meias, s. olomcuba (do port.)
madrasta, s. ondatembo. meigo (ser), oku-lenhena.
!

MUL OBR 17

meio, y. okati = no meio. m't)kati. p'o- multido, s. evauda, evuniba.


kiiti. mungir, v. a. oku-kanda.
mel, s. ouiki. csiua. muralha, s. ekandii.
mendicidade, s. oeliipato. muro, s. ochiniano.
mendigo, s. csoku. oehikukulu. (ichi murro, s. olukusi.
luinba. musgo, s. onjclembe.
menor, adj. siili. mutilar, v. a. oku-leiuclia.
mensageiro, s. oimiugi.
mentira, s. esauda.
mentiroso, adj. uhfinbi. N
mentir, v. n. okn-keinba.
mercado (praa), s. ochitanda. nada, prou. lachinuie.
mercadoria, s. ovipako, ovikuata. nadar, v. n. oku-telela, oku-ina.
mesmo, pron. miiene. nardo (planta), s. ombandula.
mestre, s. omesene. (do port ). un- nariz, s. enhuno ^^ cepto dn nariz,
^omba. upolo.
metade, s. ombanda, oneli. natao, s. onjota.
mez, s. osai, (os mezes eontam-se pe- necessidade, s. oliambi.
las hias). necessitar, v. a. oku-kaniba.
meza, s. omesa (do port.), otandu. negar, v. a. oku-likala.
migalhas, s. oviuhangu. negligente (ser), oku-ekelela.
minhoca, s. osunjulu. negociante, s. omufunu.
miolos, s. ououhu. negociar, v. a. oku-funa.
minucioso (ser), oku-pepa. negocio, s. ocliipinduko, ochipindi.
misria, s. ochipo, ohangolo. negro (ser, estar), oku-tekama.
miservel (avarento), adj. oholetelo. neto. onekulu.
s.

misturar, v. a. oku-tarna, oku-iamba. nevoeiro, s. ombundu.


okii-tenga, oku-lisemisa, oku-litangii. nicotina, s. ochiponda.
m, s. elepi. ninhada (de pssaro.-^) s. ochipum-
mocho, s. ochiliungubi. bidu.
moderao, s. esima. ninho. s. ochangu.
moella, okutu. s. n. s. elunie.
moer, v. a. oku-seka, oku-pnla. nobre (homem), adj. ochinduli.
moUe (ser) oku-lenheua. noctivago. adj. ougendoteke.
molhar, v. a. oku-iaveka, oku-k;is;i. ndoa. s. elinho.
okii-iiila. noite. s. uteke ^^ noitinha, ongoloai
montanha, s. omunda. - boa noite ! utekeo
monto, s. ondunda, ohuti. oujanjii =^ noiva s. (recem-casada),ombutulua =
monto de lixo. oiala, esita. (.-solteira), ondombua.
monte, s. omunda. nome, s. onduko.
morador antigo, s. ekope. nomear (chamar pelo nome), v. a.
morder, v. a. oku-lumana. oku-tukula. oku-luka.
mordomo, s. ukuambeli. ns, pron. etu, tu.
morrer, v. n. oku-fa. oku-taka. nostalgia, s. ongeva.
mosca, s. olunhe. notar. v. a. oku-ieva.
mosquito, s. okamomona, onju. noticia, s. olombonde.
mostrar, v. a. okn-uasa, oku-lekesa. novello (de linha), .s. ukaka.
motivo, s. ohasa. novidade (noticia), s. olombonde.
mover, v. a. okn-ama. oku-seia, oku- novo, adj. kalie. pia.
soudolola. nz (espcie de), s. ochenu.
mudar, v. a. oku-upa mudar de ca- = nublado (estar), oku-livembika (diz-
sa, oku-iluka =^ mudar de fato^ oku- se da atmosphera).
pundula. nudez, s. epene.
mugir, v. n. okn-vandala. oku-koma, nmeros, s. ochikatamba.
oku-neva. nuvem. s. elende ^= cen coberto de
muito, adj. c adv. alua. nuveiu, ochituto =
cirrits, okahukai.
muleta, s. ocliimangu, omangu, oclii-
niainbia.
mulher, s. ukai = mulher desmazela-
da, ochimbuona=:TOw^Aer casada., etem-
O
bo, ochikulunjenji =
segunda mulher. obedecer, v. a. oku-sambilia. oku-
oluvali =^mulher velha, ohulukai. pokola.
multa, s. etevo, ondolo. obrigar, v. a. oku-pilika.
18 PAL PAU
obsequio, s. osungo. palhao, s. ocliova.
observar, v. a. oku-ieva. aliada. s. olumbo, oeliimi^aka.
t

obstculo, s. ombeniba. palitar os dentes, v. a. oku-isoko-


obstar, v. a. oku-iuiuha. tola.
obter, V. a. oku-pilila = estar qvasi a palma da mo, s. ochikanda.
nhter. oku-suangela. palmada. *. olukusi, epi.
ociosidade, s. einole. palpitao, s. epuima.
occupao. s. ocliipinduko. ohmaina. palpitar, v. u. oku-laka.
occupado estar). okn-luahaTia.
I palrador, s. ukuelonga, ombonde.
dio, s. inhani. pairar, v. n. oku-elonga, oku-iakisa.
offerecer. v. a. oku-likntila. oku-lmn- pancada, s. ekanda, omandu=^ja/-
Ija. caila violenta, upatina.
offerta. v. etevo. elembe. panella. s. ombia panella grande.
oito. adj. echinana. onjolombia.
leo, s. ulela, omasi, ondende. panno. s. onauga ^=pao de algo-
olhar, V. oku-tala, oku-vanga =^
a. do azul, onolote ^= panno de algodo
iilhar para traz. oku-pukuka olhar em = branco, ombini ^
panno preto, olutu (do
volta^ oku-mungula olhar frente a = port. panno
luto) =^ forte, ochikapa,
frente, oku-lisunliama ^= olhar fixamente^ okanjenjo, ondondo = usado co-
j?cf?ino
oku-nungula. mo fato. ochilandala = jt>ano com que
olho, s. isu (pi. ovasu) = olho cego. se prende uma creana s costas da me,
ouende =
olhos encovados, ovitiikulnlu. ocliiveleko = bocado de panno, etesu =
ona (animal), s. ongue. panno de uma jarda, ukeia = panno de
onda, s. epuku. jarda e meia, ombilami =^ panno de qua-
onde, adv. pi. tro jardas, elasola = cinco jar-
2^^^"^^" (^^
opinio, s. ochipoinbo. das e meia. oclmheka = panno usado
orador, s. ouanji. cintura, etangola.
crar. v.a. oku-kunda. po, s. onbolo (do port. bolo) = po
ordem. s. uhaudeleko. de mandioca, ochikuamba.
ordenar, v. a. oku-tuma, oku-tukula. papagaio, s. okalongo.
ordinrio, adj. uho. papeira, s. esasa.
orelha, s. etni (pi. ovatui). papada (do boi), s. utongo.
orgulho, s. olonambelo. papo, s. opapu (do port.)
oku-koka.
ori-iinar. v. a. para. prep., ku.
omcse, ocliingambagamba.
Oi"pho, s. parafuso, s. opileko (do port. prego).
orvalho, s. olmne. parar, v. n. oku-petama, oku-kinga.
osso, s. ekepa ^= osso grande^ ochike- parasita (das arvores), s. ochinjam-
pa osso velho, ohokolua.
: bala.
ou. ''iiij. puamue. parcella. s. ochikutila.
outro, pron. kuavo. parcial (ser), oku-uhula.
ouvir. V. a. oku-ieva ^= ouvir com at- parede, s. ochimauo.
leno, oku-kutanga. parir. v. n. okn-chita, oku-fevela.
ovo. s. esaela. parte (de um todo), s. ochikutila.
parteira, s. ombua.
partilha, s. okandumba.
partir (ir), v. n. oku-tunda.
partir ((jubrar). v. a. oku-tepa.
pacificar, v. a. oku-lemena. pasmado, adj. epope.
padieira. s. ochipamba. passagem (estrada), s. usitu.
oiidatembo.
padrasto, s. passar, v. oku-puan.. ;7assar (an- =
pagamento, s. ouima, eiovo. dar, ir), oku-vinj uka ^j>assar de mo
pagar, v. a. oku-feta, oku-iovoka = em mo, oku-echa ^= passar jurdo a, oku-
pagar de mais. oku-Iongola pa^ar = pitakana =
passar a noite, oku-lala =
uma multa, oku-sernbika, oku-somba, passar o tempo, oku-pua.
oku-senibikila, oku-teiela. pssaro, s. onjila.
pai, ?. (de quem falia), tate (de = pastor, s. ungombo.
(jucm se falia), se, isia (da pessoa = pata (p), s. ekonjo, olusakata.
com quem se falia), so. pato, s. opatu (do port.)
paixo, s. onheno. patro, s. uchiine.
paiz, s. ofeka. patroa, s. eponje, ochopalanga.
palato (ceu da bocca), s. inakalioka- patrona, s. opatalona (do port.)
lioko. pau, s. uti =^ pau com que se marca o
palavra, s. oudaka. que se conta, ochisembi.
PSS POR 19

pavo, s. opitu. gi =^ pessoa convertida em pssaro por


pavimento, s. ukala. feitio, ekovo ^
pessoa aceiada, onatc
pavonear-se, v. r. oku-iomlia. -- pessoa qne
p rden o juizo por feitio,
paz, s. oiiilt('iiil)Ha. ochikatula.
p, s. ornai =j>o//a-p('', osanda dar pestanas, s. ovisokopia.
tim poifa-p^ okii-tanha, okii-tusula. picada, (como a da abclba), s. oclii-
pea de artilharia, s. etanda. soh;'!.

peccado, s. oliolc, ckandii. picar, V. a. uki-kcsa. oku-tonia.


pedao, s. ochinliaulio. picareta, s. omanliuma.
pedir, V. a. okii-fclevela, okii-piifa. pilo, s. usi. ocbikungabi.
okii-l()inl)a,oku-cia, oku-luva. pilar. V. a. oku-tubi, okii-tcia, okii-
pedra, 8. cue, (pi. ovaiie), obanda, suia.
ctali pedra de ainoar. elepi. pilha, (Miontoj, s. orukmda.
peixe, .s. oliisi. pilhagem, s. epiindo.
pelle, s. ocliipa ^- pelle de nvimacti pilhar, V. a. oku-punda.
ijrnKdc.s, oiiil)aiidua tirar aj)e.Ue, oku-= pimenta, s. ohin<hingu.
puiiga. oku-iuva. pina, s. ongisi, omcsc, oinana.
pender, v. n. oku-ioudulnla. pintar, v. a. oku-inkula.
pendurar, v. a. oku-sukamcna. piolho, oua.s.

peneirar, v. a. okii-sisa. pipa, s. iipepo (do port.), ubumlti.


peneiro, s. on^ralo, usiko. pisar, (no pihlo). v. a. okn-valebi.
penhor, s. ochisembi. piscar (os olbos), v. a. oku-jialuka.
penna (de escrever), s. opena (<lo pituitria, s. ovitiviniua.
port.) ^=^ penna (de ave), enha, pi. ovo- planear, v. a. okn-piikuhi.
nha = penna
frisada qne vsanr ao pca- planicie, s. omaka.
coo. ochilenge =
armar as seitas com plantao, s. etumba.
pennas, okii-luinbila. plantar, v. a. oku-kuna.
pensar, v. a. oku-soka. plantas (logar coberto de), unuuibn.
pente, s. opende (do port.) plebeu, s. obukue, ocliipukupuku.
penteado, s. ochifutu. clcngulo. un- pluma, s. enha=p/M/rt com (pie en-
giiangua. feitam cabea, osala.
a,

pentear, v. a. oku-samona =- pentcar- p,s. ove, oneketela.


se. oku-likualula. pobre, s. osnku, eseku, olukoko.
pequeno, adj. titii. pobre (ser, estar), oku-soknka. okii-
perceber, v. a. oku-ieva. tatoka.
percevejo, s. epuka, oluhiso -^ picada, pobreza, s. ocbipato.
de percevejo^ ombumbuahehiuga. poa, s. etata.
perda, s. obambi. poder, s. ocliitena.
perder, v. a. oku-nhenisa =/>p?y/c- o poderoso (ser), oku-kida, oku-pen-
caminho, okii-tungaiala, oku-sambcka. dcia.
perdida (pessoa), ochitakafeka. podre (ser, estar), oku-vola.
perdiz, s. onenu. poeira, s. eve, oneketela.
perfdia, s. ungalu. poleiro, s. ckondombolo, ondemba.
perguntar, v. a. okii-j)inga. okii pi- plvora, s. ofundanga.
lika. pombo, 8. onende, ekute, opoml)o (do
periquito, s. ocbikeugo. pnrt.)
perna, s. okulu, olumuasa barriga = ponte, s. i'iao.
da perna, opendi perna a meza, on- ^ popular (s(r), oku-sunumuba.
g'in.'- pr, v.oku-j)aka, okn-tumliika
a. =
pernoitar, v. n. oku-lala. pr na cabea, oku-tulika, oku-tiimuna
pesar (ser, estar pesado), v. n. okii- pr de molJio, oku-iaveka =- ^^r ofo-s',
Icina, okii-koma y;cs(?- =
(na balana), oku-imbila, --pr em cima, okn-paleka.
okn-pcsalisa (do port.) oku-londcka =
pr em aixo, oku-tula '

pescador, s. ulovi. ^^ pr na bocca, oku-fuika, oku-suika=


pescar, v. a. oku-lova. pr jnnto, okn-ongeka pr o chapu,
peso, s. ukomo. oku-fiita.
pessoa, s. onunu ^-pessoa alta, utu- poro, s. ocliikutihi, (peijuena) oka-
tuli =
pessoa perpiena, ochinimbu j^es- voto.
soa vigorosa, ochindidulu ~- pes-oa ma- porco, s. ougulu, oliiminha, onongolo
gra, ehomi ^= pessoa qne escarnece de =r porco espinho, ochipinho, (do port.)
outra, ombangubanga pessoa crnel, ^ mangedoura do porco, ocbikulungu, ochi-
ongangala ^= j^essoa valente, ohali. onoi, saka, ^^ ninhada de porcos, ondondo =^
utoi = pessoa prostrada por terra, olan- porco montez, ongnluvi.
90 PRE RAL
*
porque, eonj, mekouda. preo, s. onjongo, osevo, ombanjo,
porta,epito, ombundi.
s. ohola.
portagem, (direito que se paga por prego, s. opileko, (doport ), ekoso.
atravessar um porto), s. ousombo. preguia, s. eui, emole, epipi, enhu-
porto, s. epandaveio. ma.
Portugal, oputo =
lingun portugueza, prender, v. a. aku-pakula = prender
oputu =rei de- Portugal, muene Putu. com corrente de ferro^ oku-pangela.
possesso (estar), oku-singila. presagio (mau), s. ouima.
poste (barrote), s.olumangi,ongunji= presente (dadiva), s. ocbali, ohata.
2)oste collocado em qualquer logar para presenteador, s. ongavi.
lembrar um facto alli passado, ongeleia. presentemente, adv. noke.
possuidor, s, umuene, ukua. presa, s. olupese, onanga, onhaubn,
possuir, V. a. oku-fuka, oku-lumb;i, onikila, ochipombala.
oku-nenga. pretendente, s. osali, ekaveko.
pouco, adj. e adv. titu. preto, s. ochimbundu.
povo, s. ouinhi. preto (ser, estar), oku-tekama.
profundo (ser), oku-longa. prevenir, v. a. oku-lungula.
prometter, v. a. oku-sila. primavera, s. ono.
promptido, s. ombile. primo, s. upalume.
proprietrio, s. umuene ^^propriet- primognito, s. epanga.
rio de muitos escravos^ ochikumba. principe, s. ombuali.
propor-se, v. r. oku-panhena. principiar, v. a. oku-valeka.
prostituio, s. ukuengue. principio, s. ochivaleko.
prostrar-se, v. r. oku-fenda. priso, s. oehambo.
prova, s. olutano. prisioneiro (ser, estar), oku-pande-
provar (tomar o sabor), v. a. oku- kiia.
maha. proclamao, s. ulukuambi.
provises, s. ohuta = fazer provises. processo, s. ochimbu.
oku-huka. procurar, v. a. oku-sanda = j?roo?/-
prudncia, olundunge.
s. rar s apalpadellas, oku-papata, oku-
prudente (ser), oku-lonhonoha. puputa.
pular, V. n. oku-lukumui. prdigo, s. omesei.
pulga,s. onambua. produzir, v. a. oku-koka.
pulmo, s. epuvi. professor, s. omesene (do port. mes-
punhado, s. ochikundo. tre), ongomba.
punho, s. onuku. queda, s. ochiliva.
pulso, ukesokeso.
s. quem, pron. eli.
pulverisar (reduzir a p), v. a. oku- querellar, v. a. oku-iaka.
seka. querer, v. a. oku-iongola.
pus, s. otulua. questionar, v. a. oku-pula.
pstula, s. eiuia. queijo, s. oheio (do port.)
pyrilampo, s. oniti. queimar, v. a. oku-hana, oku-timilia,
oku-lunhuna =
queimar o matto antes de
tempo, oku-vanila =
queimar, v. n. (o
sol), oku-kanga.
queixo, s. ochiieli.
quando, adv. echi. quieto (estar, ser), oku-tuhiluka.
quanto, pron, nhame.
quatro, adj. kuana.
que, conj. okuti.
que, pron. inter, R
quebrar, v. a. oku-tosola, oku-teka,
oku-tepa. oku-teia, oku-tamua =^ que- rao, s. ongaso.
hrar-se, oku-tokoka, oku-tunguka. racha, s. uteleli.
prato, s. elonga =^ prato de pau, ochi- rachar, v. a. oku-peka, oku-telnla.
Hndo. oku-lola, oku-timbula, oku-lepola.
prateleira, s. etala. rainha, s. inakulu.
precaver, oku-lunga.
v. a. raio, s. olumanhula, oliakulu =^ raio
proceder, a okn-lianga, oku-livan-
v. de luz, osongo.
ga, oku-tetekela. raiva, s. onhenho, ochikumbiti.
preceito, s. ochila. raiz (de planta), s. olumbombo = ?v//
precisar, v. a. oku-kamba. oku-tim- usada como amuleto, enhati.
bukila. ralador (instrumento), s. osiopa, elola.
REP RUG 21

ralhar, v. u. okii-kenolui. repouso, s. ouiisa.


ramo, s. ochisapa. reprehenso, s. efiiki.
ranger (os dentes), v. a. oku-likele- represlia, s. olukuate.
teta. representante, adj. omunga.
rapariga, s. ufeko. representar, v. a. oku-hika.
rapaz, s. okueuju, uiiiaiiehe. reprovar, v. a. oku-imbula.
rapidez, s. onhanhu, oinhile. repugnncia, s. oehipombo.
rpido iser), okii-paiipuliika. repugnar, v. a. oku-suvuka.
rpidos (eaxoeira). s. omupa. resgatar, v. a. oku-iovola.
raposa, s. ombiilo. resina, s. ekokoto.
rasgar, v. a. okii-tandula, okii-inalui-
resomnar, v. a. oku-ona.
ua. okii-soidia, oku-tola, oku-tonfrola.
respeitar, v. a. oku-snmba.
raspar, v. a. okn-kalula, oku-suia
respeito, s. elesumbi, oebisimbilo.
r((fi)>ar com
os dedos, oku-kokona.
respirao, s. omuenlio.
rato, oiimku ^^ especie>i de ralos.
s.
respirar, v. a. oku-fima.
enganga, epengue, omoko. epeke. oku-kumbulula.
responder, v. a.
ravina, s. oudamba. ekungu.
razo, s. ohasa. restituio, s. ohunbue.
rebanho, s. osainl)o. oeluimla, oelii- restituir, v. a. okn-tiula.
liuiiil)nla, oehimauga. retirar, v. a. oku-tandaluka, oku-pa-
rebeca, s. okaeheke. tulula.
rebellio, s. omauakata. reunio, s. oeliitenga, ongilima.
reunir, v. a. oku-iongoloka - reu-
rebentar, v. a. aku-tuika ; rebenlar
iiir-se, oku-liongoloka, okukauga. oku-
(deitar iel)eutos), oku-mena.
receber, v. a. oku-tambula. patula.
receio, 8. usumba. reverbero, s. ekoudoka.
recem-chegado, adj. ulungi. revista (passar), oku-konga ca?i2:)o =
recolher (o trigo), v. a. oku-lombola, onde se passa revis'a aos soldados^ ochi-
oku-huka. kongelo.
recompensa, ougimda. ouombo.
^. revolver-se, v. r. oku-tingoloka.
recompensar, v. a. oku-tangisa. rheumatismo, s. olusinga.
recto (ser estar), oku-sunhama, oku- rico (ser, estar), okii-salala, oku-si-
sinha. vila.
recusa, s. ochikombeo, ohmatoma. rim. s. ohmgela.
recusar, v. a. oku-taueha, oku likala. rio s.(pi. olondui), etandi
ohuii, =
okii teinbula. ()kii-nheniaua,oku-siinima. a outra margem do rio, esinha.
redemoinho (de vento), s. oehipepe. riqueza, s. ovipako, ovikuata, oiiasi,
redondo, adj. pumanahana. ochimena.
reenviar (recambiar), v. a. oku-ti-
rir, V. n. oku-iola.
uuiia.
riso, s. oeliinjola.
reflectir, v. a. oku-simiuniila.
risonho, adj. oekiniemene.
refugio, s. oehitelembe.
robusto, (ser okti-pendeia. okii-ka-
.

refutao, s. okasambi.
nliama.
regar, v. a. okii-nliina, okii-saniena.
rocha, s. ene (pi. ovaue), olianda.
regato, s. oluui.
roda. s. evalo.
rego, s. ekuna
rodear, v. a. oku-kondola.
regulo, s. osoma.
rodilha, s. cmjumbu.-
rei,s. osoma.
roer, v. a. okn-kanlia.
relmpago, s. olumanhula. ohakuhi.
rolar. v. a. oku-lombela, nku-vambe-
relampejar, v. n. oku-liakida.
la,
remar, v. a. uku-tapida.
remella, s. olouopo. rolha, s. ekiunbo.
remendo, s. utauda. rolhar, v. a. oku-sitika, okii-sitikila.
remendar, v. a. oku-konja. roncar, v. n. oku-ona.
remover, v. a. oku-upa. rosrios (eontariade vidro), ekuabili
render (liomenauem). v. a. nkii->;iiii- (dd jjort.)
biliiu. roubar, v. a. oku-knanga, oku-koko-
repartir, v. a. oku-tond)ola. ka. oka-punda, oku-leia. oku-uiinhuna
-^ roubar um objecto e esc.oudel-o u,a rou-
repor. v. a. oku-pinlialisa. oku-pin-
])a. okn-kokovola.
<lMla.
repousar, v. a. oku-puiuka rcimn- roupa. s. oehikiito.
sar o qiii'i.ro sobre os jocUios. okii-vim- rugas (na i)elle). s. ovanlia. ovaka.
giiika. rugido, s. ochivunga.
22 SIG SUS

ukuudu =signal de bexigas, einome =


ntau signal (presagio), onil)ipo.
silencioso (ser. estar), oku-uha, oku-
idiiiia. okii-lieuka.
saber. v. a. oku-kuniha, oku-ui. silvado, s ochinhene.
saber, v. u. (ter sahor), oku-siopa. sim, adv. eua, sio, si (do port).
sabedoria, s. ulonho. S, adj. lika. nho (coino suffixo ver-
saboroso, adj. pepa = .ser saboroso, bal).
oku pcpa. soalho s. iikala.
sacco, s. onjeke, oehipelekese sac- = soar. V. oku-sasana.
11.
ro de papel ou de folhas d' arvores, ukata, sobrinho, s. ocliimumba.
sacudir, v. a. oku-tutumuna, oku-tu- sacco, s. olukusi.
nhimlia. soccorrer, v. a. oku-popela.
sal, s. omongua, okelawai pequeno = Eoccorro. s. olunda.
sacco de sal, okakoloto aco de lam-= socivel, adj. iiaugo.
ber sal, oehikunha. sociedade, s. evango. ekuto.
salrio, s. onima. oiiombo. onganda. sogra, s. ondatembo.
saliva, s. ovate. sogro, s. ondatembo.
salla, s. onjango. ochiiokola. sol. s. ekunibi =^ exjjor-se ao sol, oku-
saltar, v. a. oku-Iomboka. oku-soin- iotela.
l)oka, oku-felula. oku-teha. soldado, s. esualali (do port.).
salto. s. enanga. soleira, (da porta), s. olukiiki.
salvao, s. eiovo. solo, s. osi.
sndalo, oliihaku. solteiro, s. ocbinibumba.
sangue, s. osonde. soluo. P. okasukusiikn.
sapato, p. o-sapato (do port.). som. s. utumba.
sapo. s. ochimboto. sombra, s. oc\\emho^^ sombra de uma
saraiva, s. ochiue. pessoa, ochilelembia
sarna, s. fimopo. somente, adr. nho (suffixo aos verbos).
saudar, v. a. oku-lama. somno. s. otulo.
sciencia. s. olonho. sonhar, v. a. oku-tueujoi.
scorpio, s. enhenha. sonho. s. onjoi.
se, conj. nda, udokiiti. sopa, s. usoli.
se. pron. li. soprar, v. a. oku-inha.
seccar (ao fogo), v. a. oku-lelika. sorriso, s. ochiujola.
secretario, s. ukuambeli. sorrir, v. n. oku-iola, oku-inemcua.
sede, s. enlioua. sovaco, ohapia.
seguir algneni), v. a. oku-kuaua. suar, V. u. oku-saimiha.
oku-uida. subida, (ngreme), s. uuulu.
segurana, s. uvangi. subir, V. a. oku-londa, oku-lamana.
seis. adj. epandu. oku-kanduka s'' ir ao^alto de uma
seiva. s. ondembe. montanJut. oku-tumbuka.
semear, v. a. oku-kuna. submetter, v. a. oku-fenda = submef-
semelhana. 8. olumapu. ocliisetakai. ter se, oku-livondela.
smen. s. ouanja. suborno, s. ovitido.
semente, s. ombuto. subtrair, v. a. oku-tepulula.
sementeira (tempo da), s. uvo. succedido (ser mal), v. n. oku-sum-
sempre, adv. haimo. ua.
senhor, s. muene. sueco (da carne), s. usoli.
senhora, s. eponji. ochopalanga. sufifocao. s. ekone.
sensibilidade, s. okavonde. sujo (ser. estar), oku-uunila. oku-si-
sentar-se, v. r. oku-tumana, oku-ame- na.
ua. oku-vetetela. oku-.suna,oku-savaiala. sumptuoso (ser), oku-tina.
separar, v. a. okn-pnngula, oku-li- suor, s. osaimihi.
pungulula = separar cortando, oku-te- superfluidade, s. ochisupc.
tula. suplantar, v. a. okii-lindula.
sepultar, v. a. oku-kenda. supplicar, V. a. oku-feievela.
sepultura, s. ombila, elangalo. surgir, v. n. oku-kanduluka, oku-tu-
servo, s. onjunda. kuluka.
servir, v. a. oku-vumba. surprehender. v. a. oku-iomba.
{ sete, adj. epandnvaH. surjjrehendido (estar, ficar), oku-sa-
'Lsignal (na pelle), s. omata. osim- luka.
buembue ^= signal vermelho na testa, suspender, v. a. oku-pateka.
TOL TRO 23

susurrar. v. n. oku-valala. tolice, ^^. i'.'*aiida. osaiigah'li, neliiko"


sustentar aliiiicntar), v. a. <i vata.
.kii-fckiila. tomar, y. a jkii-ramluda. (ikii-pou
da.
tomate, s. cmatia (do port.)
torcer, v. a. oku-tenha, okii kama.
torrar, v. a. (iku-uva. okii-hdika.
tu, |)niii. ()V(\ tossir, \'. II. oku-kosohi.
tabaco (em tolha), s. ckaia talmco toupeira, s. oncto, oml)aml)a.
paru inaxcir, ckaniln. trabalhador, s. oiidiiigiii)aiige.
taboa. s. cvaia. trabalhar, v. a. oku-linga upauge,
tagarella. s. oujake. oku-tiinga h-ahalliar sem deseano, oku-
talo. s. ctiiina, ovok(\ oclnii(l(>ii(lcii- litokola.
ciumlia. trabalho, . upauge, ochipinduko,
tambm. a<lv. vn (.-^iiliixo ans vcrijos). ovoKhi eomi-ar cedo o trabalho, oku-
la, Ic. paiigi trabalho penoso, ohnigembia.
tapar. v. a. oku-sitika. tradio, s. olusapu.
tardar, v. n. oku-omhoka. traio, s. uugalu, iisuauji.
tatuagem, s. olumbumba. traje, s. oehikuto.
telha. s. omateia (do port). tranquillo. (ser, estar), (iku-tululu-
temer. v. a. oku-sumba. ka.
tempero, ombelela. .s. transferir, v. a. oku-senduhda, dku-
tempo. s. onjanja ^-^asAor o lempu soiiddldhi.
(yradavel mente, okii-tahila r Jai mnifo transplantar, v. a. oku-sopeka.
tempo, osiahuhi, ale. transportar, v. a. oku ambata.
tenaz, s. omana. trapaceiro, s. etombe.
tendo, s. csipa. trapalho, s. ochitalami.
ter. V. a. oku-kuete ter esperana, = trapo, s. etesu, onjumbu.
oku-lavoka=</?/'/-er ter, oku-kuatelela^= traz. (por), adv. ochinJiimane.
ter feiro,oku-])auhena. trazer, v. a. oku-nena --^ trazer uma
terminar, v. a. oku-fulila. oku-lcinhii- cieana ao peito, oku-augata.
ka. travo, s unjumbo.
terno (ser), oku-tenhena. trave. s. omangu, ohangalo.
terra (paiz). s. ofeka terra (eho). = travesseiro, s. onondovitui, oheto.
osi - terra''seccaj= terra enti ongongo e trepar, v. a. oku-hjiida.
rins, = ferra deserta, enhaiia
chapa -----
trez, adj. tatu.
terra oinbuelo = terra produeJiva,
hai.r.a, tribunal, s. ekanda.
olurnbandi = terra irregular, ochiuala trigo, s.(inmgu=trigo debulhado, epun-
terra rerme/ha, ochikolc. gu li"osuai, epungu li'olomema^^r<y/o em
testa. ochipala. O-hikuno = eui/lo
s. espiga, epungu li"ombototo^ /ri^o ano,
da festa, ctcndcla. okntot-=^trigo verde, ochikardia = trigo
testemunho, s. ombanji. maduro, ocliitiva, ohendi^=trigo molha-
teta. b. acliavd. do, ou\e= trigo carunchoso, oliuuji^r-
thezoura, s. otusola (do port.) go secco ao vento, ochitina=r^o queima-
throno, s. omaugu. do ao sol, olukaugo == trigo em meda^
tia, s. soliai. oeliipanga=ca/<a de trigo, cuge^barha
tio inanu.
s. de trigo, ochisangu bicho que ataca o =
tinir, V. a. oku-sasai)a. trigo, ochiugusa ^= racSo de trigo, oka-
tipia, (rede), s. ouanda. cliocholo. (As mesmas plirases se appli-
tirar, v. a. oku-iilianhuna, oku-uhe- cam ao milho (pie tambm significa
]ii-^lirar s escondidas, oku-ioniboldla epungu).
tirar uma hraza da fogueira, oku-so- trinchar, v. a. oku-sasa, oku-kondo-hi.
8omona-=<iro)- agua, oku-tepuluhi, oku- trineto, s. omokoli.
kombolola, oku-sua. tripa, s. ena (pi. ovana), ocliikoloto.
toca, (de coelhos). "s. elungi, iituta. triumphar, v. a. oku-ianga.
tocador, (de iiistruinentos de iiuisica). trocar, v. a. oku-sululiana.
s. usika tronco, s. ongoti, ochipese.
tocar, n. a. in.strumento de musica),
( tropear, v. a. oku-puuduka.
oku-sika=<ocar com a mo, oku-lamba trotar, v. n oku-sengulula.
=^tocar com os dedos, oku-kakiiahi. trovo, s. ondindimo, ocliivango, etun-
todo, pron. oha, osi. gu.
toldar-se. (a atmosj)h(!ra). v. ii. okii- trovejar, v. n. oku-lemina. oku-seu-
kiMiduka, oku-livembika.
24 VEN ZUM

tufo. s. ekuugukungii. ver, v. a. oku-mona. oku-lete. oku-


tumor. P. ochilenda. oluanga. oin- tala.
buinbii. verdade, s. ocliili = na verdade, cxp.
tumulto, ungondo, efiio.
!5. adv. jniai.

turvo (sor. estar), oku-uunjiika. verde adj. avalede (do port.).


tutano. H. upunia. vergontea, s. olumombe.
verme, s. opuka, enlio (pi. ovonho).
vermelho, adj. kusuka.
U verruga, s. esola.
verruma, s. ovaluma (do port.'. oclii-
ulcera, s. cvovi, esolula ulcera en- = songui.
tretida 2'r imundicie^ oluhusu.
vertigem, s. onjile.
um, adj. mosi. vestido, s. ocliikuto. oudando, esanlia.
um, pron. mue. vestido (estar bem), oku-posoka.
unha, s. olunjala, ochikete.ombambo.
vestir, v. ". oku-lembela, oku-lambia-
unir, oku-iongolula, oku-kongela.
V. a.
untar, a. oku-uaveka
v. untar os ka.
vez. (outra) exp. adv oluvali.
dedos^ oku-lemuna =
M7ar-se, oku-nava.>
via, I lctea) s. ulula.
urgncia, ochipombala.i^.
viagante. s. olungende.
urniar, v. n. oku-susa.
viagem, olungenda.
usado (estar), oku-kuka.- vida. s. omuenho.
utero. ?. ochuva.
videira, s. olungu.
viga. s. osoka ^
viga dn angnlo da ea-
sa, etapa.

vigoroso (ser), oku-kaidiima, oku-


vacca, s. oujiudi. poma. oku-tinda.
vacillar, v. n. oku-vavaiiga. villa, s. imbo (pi. ovaimbo). etula.
vadear (passar a vau;, v. u. oku-ioku. vinagre, s. ovindaugele (do port.)
vadiao, s. ocliingangala. vinha, olungu.
vaga, s. fpuku. vingana, s. etoto.
vagabundo, s. ochitovongo. vir, V. n. oku-iia vem c, = enju= vir
vagar, s. ohalua. superjicie. oku-tunibuluka.
vagarosidade, s. evando. virgem, adj. kamoso.
vagaroso (ser), oku-chilua. visinho, (ser estar), oku-lisungua.
vaguear (andar vagabundo), v. ii. oku sunguela.
oku-pila, oku-tokekela. .visitante, adj. ukombe.
valente (ser), oku-kola, oku-hikut;i. visitar. V, a. oku--pasula. oku-endala.
valentia, s. ochikene. vitella. s. (inani.
valia, s. ekuna. viuva. s. okapalungu.
valle, s. omaka. viuvo, s. ochikulunuiia.
valor, ochikene.
s. voar, v. n. oku-panana, oku-telela.
vara, olumbala. (do port.)..
s. voltar, v. a. oku-pilula, oku-pesela,
vareta (de espingarda), s. onntu, ova- oku-kondoka =
andar roda. oku-tin-
leta (do port.). gulula.
variegado, adj. uhenha. vomitar, v. a. oku-sanga. oku-tochiue.
varrer, v. a. oku-komba. voracidade, s. ohatu. oluiso. esongo.
vasar, v. a. oku-sukumuna. epulukutu. onjumbi.
vasio, adj. polokoso. voraz, (ser), oku-sukatula. oku-uugu-
vassoura, s. oluueleuge, oluueio. la, oku-punha.

vau, s. onj i va =^asa?- o vaw, oku- vs, pron. ene =^ comvn.^co. Tene.
ioka.
veia, s. esipa.
velho, adj. ale =
mais velho, okuhi.
velho (ser, estar), oku-kuka. oku-vu-
la, oku-vamba. zangar-se, (estar zangado), v. r. oku-
vender, v. a. okii-sumbisa. oku-sa- fungula oku-tema, oku-lunguluka.
sela. zarolho, s. ochitofue.
veneno, s. okakamba, ulu, ouuli. zebra, s. ongolo.
ventania, s. omepelela. zig-zag (em), exp adv, onganda.
vento, s. ofela, epuku = vento forte, zuarte, (fazenda azul). onoloti.'onjun-
ekungukungu. ju.
ventosa (o que deita), s. olusemo. zumbido, (da abelha) s. elinhiiinhi.
ventre, s. imo (pi. ovaiuio). zumbir, v. n. oku-valala.
DICCIONARIO

UMBUNDU-PORTUGUEZ
A.IU EIU

C
Cha, v. q. ser risordm.
ahuku, (losoborlicucia =- diverjcn-
s. chechi. i)ron. isto.
cia <lo opinips =^ cnp^ano, erro. chilua. V. q. ser vagaroso.
ale, adj. velho, antigo. china, v. n. danar.
ale. adv. antigamente, outr"ora=seniT chinga, v. a. visitar algum para
pre. ber com elle.
alemena, v. q. ser ou estar inquieto. chita, v. n. parir.
alua, V. a. achar, descobrir, encon- Chochuisa. v. a. arrancar.
trar.
alumana, v. a. engatilhar (uma armai.
ama, v. a. mover, agitar.
ama, v. n. mover-se, mudar de logar.
ambata, v. a. carregar, transportar,
levar. e. pron.. que? (jue espcie de?
amboka, v. n. adoecer, estar doente. echa, v. a. entregar, passar uma cou-
ambulula, v. a. fallar, discutir. sa a outrem.
ame, pron. pes. eu. echi, adv. quando.
amena, v. a. favorecer. echia. adj. num. nove.
amena, v. n. deitar-se. echinana. adj. num. oito.
andiua, v. n. ser ou estar lntorpecido. efe. s. estmago das aves. papo.
trpego. efelefele. s. escuma.
andongo, espcie de collar hirgu.
s. efuanga, s. folha da mandioca.
angat, acalentar, ter no regao.
v. a. efuki. s. reprehenso.
anhaha, s. encrusilhada. ehoma. s. liomem pobre.
anhoni, s. rugas (da cara.) ehondio. s. banana.
apue, interj. exclamao Av. surpreza, ehotio. caracol.
s.

espanto. ehuma, s. fuga, vo.


asa, V. a. dar no alvo, acertar (o tiro.) eia. V. a. pedir.
asama, v. u. abrir a Ixicca (voluntaria- eiaki. s. estrume, esterco.
m(Mit(\l eiala. s. monto. entulho.
asumuna, v. n. abrir a bocca ( fora.) eiambo, s. sepultura, cova.

ava, v. a. dar. eiao. ponte.


s.

avela, v..a. dar. eiavo. s. corrida (de animaes).


avete, s. cebo. eie. pron. pes. elle, ella.
aualende, s. (port.) aguarflente. eiovo, s. absolvio.
aiu. s. (port.) alho. eiu, s. dente.
28 EKU EMA
eiui, palhao.
s. ekumbo, s. rolha, batoque,
eiuia, empola.
s. ekuna, s. rego, fosso, levada,
eiuii, s. frango. ekundu. s. gnu (ave).
eiunda, s. cainpuiuha. ekungu, s. abysmo.
eka, s. mo. ekungukungu, s. tufo, vento girato-.
ekai, s. lao. rio.
ekaka, s. escama de peixe = cjibaua, ekupa, s. fardo (de fazendas).
choupana. ekuti, espcie de pombo grande,
ekala, s. carvo, ekuto, 3. saciedade.
ekalasoko, s. deserto, ekuue, s. espcie de gallinha'grande.
ekamba. camarada, amigo,
s. ekuva, s. machado, machadinha.
ekambi. s. alimento que os animaes elaka, s. lingua.
ruminantes conservam na pansa. elangalambamb, s. espcie de cogu-
ekanda. s. empurro. mello grande.
ekandu. s. crime, peccado. elangalo, s. sepultura.
ekanga. s. tribunal. elasola, s. pea de panno de quatro
ekanjo. s. caada real. jardas.
ekapa, s. batata. elemba, s. fedor, mau cheiro.
ekasa,garra, unha.
s. elembe, s. sacrifcio, ofi:"erta, etc. aos
ekasalume, s. baijueta de tambor (pa- e.';piritos.
ra afugentar os pa.ssaros). elenda, s. gordura, carne gorda.
ekata, corda feita de herva.
s. elenge, s crina (dos animaes).
ekaveko, s. pretendente. elengula, s. espcie de penteado.
ekavo. s. canao, enfado. elenhaino, s. camaleo.
ekia, 8. tabaco (folha de). elepi, s. pedra de amolar.
ekela. s. caldo ou agua de ava. eleva, s caverna, adega.
ekelela. v q. ser descuidado, negli- eliangunju, s. espcie de pssaro.
gente. elianho, s. decepo, engano.
ekeleua. s. sal. eliapu, s. (do port.) diabo.
ekenha. s. escova. eliavo, s. corrida, can-eira (de ani-
ekepa, s. osso. maes).
okisi. s. alma (de um fidalgo). elie, pron. quemV
ekofue. s. barrete. elienge, s. eada, corda.
ekoka, s. afflueucia. elilali, s. (do port.) dedal.
ekoke. s. pessoa ou cousa polire, vil. elima, s. bordo grande
ekoko. ^. crusta, cdea, casca (du- elimba, s. arco (de instrumento de
ra). nuisica).
ekokoto. s. gonuna, resina. elimi, s. lingua.
ekolongonjo. s. rato do campo, elinhilinhi, s. zunido de abelha.
ekondoka, s reflexo, repercussilo. elinbo, s. ndoa, mancha.
ekondomholo. s. poleiro, elisumbi, s. respeito.
ekone. s. estrangulamento. sufl:"oca- eliungu, s. fracalho, cobarde.
co. elola, s. lima, grosa.
ekongo. s. ancio, homem velho. elombe, s. casa de um chefe.
ekonguele, s. homem muito velho. elondo, s. profundidade (de um rio ou
ekonjo. s. casco (de animal). lago.
ekope. s. morador antigo. alonga, s. prato^^tagarella. fallador.
ekoso. s. (juartel. logar ])ara fazer elonga, v. a. pairar.
sentinella = prego. elove, s. cano de espingarda.
ekot. s. irmo mais velho, o primo- elulu, s. fogueira.
gnito. elume, s. n cego.
ekovo, s. homem transformado em elunda, s. logar outr'ora occupado por
pssaro por feitiaria. uma povoao.
ekualali. s. conta de vidro. elundu, s. vallado, pequeno outeiro,
ekuengue, s. devasso. barreira.
ekuenje, s. caricia. elunga, s. espcie de instrumento mu-
ekui. adj. num., dez. sical.
ekuiva, s. espcie de cobra que as- elungi, s. povoao grande.
sobia. elungulungu, s. fogueira.
ekula, s. enxada velha, gasta. ema. s. contenda, discrdia, desordem.
ekiiluma s. descarga de fusil ria. emalanga, s. hyena.
ekuma. s. desgosto, desprazer. emande, s. arrogncia.
ekumbi, s. sol. ematia, s. tomate.
EPE ESO 29

emena, s. folha. epete, s. almofada.

emi, s. l)aso, p de uma montaiilui, epi, s.palmada, bofetada.


vallc, a parte baixa da montanha. epia, s. ampo de cultura.
emole, s. vaf.^ai', demora, tardana, epindi, s. garrafa (piadrada.
emome, s. cicatriz. epini, s. mo esquerda.
ena, s. int(;stino, hjuri^a. epinhanho, ceremonia jxlos mortos.
enanga, s. salto. pulo. epipi, s. preguia, vagar.
enda, v. a. ir, i)artir, caminhar, an- apito, porta.
s.

dar, epole, s. fructo semeiliante laranja.


endela. v. a. visitar. eponde, s. esp(!cie de peixe.
endingu, s. tambor, epongopongo, s. cotov<'io.
endo, caravana, bando.
^. eponge, s. dona, seidiora.
ene, pron. pes. vs. epopo, s. espanto, pasmo.
enganga, s. rato de focinho cumpri- epopo, s. espcie d(! cabaa grande,
do. pnra guardar bebida fermentada.
enganje, s. toca de coelhos. epuka, s. cabaa para guardar bebida
enge. s. cana de trigo ou milho. fermentada.
engone, s. ainaniilo (cor). epuka s percevejo, parasita.
engu, s. espcie de verme verde. epuku, s. onda.
enguni, s. (garganta. epulukutu, s. comilo, voraz.
engu, v. irreg. defectivo (s se usa epumbu. s. cume, vertici'.
no imperativo), vem c. epundo, s. pilhagem, roubo.
enlia. v. n. alardear ih rico sendo po- epunga, s. punhado de cabellos.
bre. epungu, s. trigo, milho =:^ epungv lio-
enha, s. penna. pluma. suni. epitngii /Polonicrmi, trigo descascado
enhana, s. terra sem arvores, e.piingn l.iomhotnUi^ trigo com casca.
enhanga, s. candor. epunho, s. espao na arcada dentaria
enhangua, s. esmagamento. onde ha falta de dentes.
enhanhama, s. horiscnite. epuila. s. dor por todo o corpo, doen-
enhati, especeie de raiz i]ue
s. se a ([Ue resulta de nuiito trabalho.
traz ao pescoo como amuleto. epuima, s. jjalpitaco.
enhenha, s. escorpio. epute, s. ferida, chaga.
enhina, s. desprezo. eputi. s. bocado, fragmento.
enho, s verme (pie s(! cria na carne epuvi, s. pulmo, bofe.
piidre. esa, s. espiga de trigo.
'
enhona, s. sedi'. esaela, s. ovo.
enhuma, s. preguia, vagar. esala. s. voo, fugida.
enhuno, s. nariz. esanda, s. folia.

epako, s. fruto. esanha, s. vestido.


epalanka, s. irmt) ou irm inuncdia- esasa. s. papo, pap<'ira.
tii em idade; tambm um titulo. eseke, s. areia.
epamba, s. um ))ar de chifres. eseku, s. pobre, miservel, i)edinte.
epanda, s. gara real. esekuku, s. immuiulicif. sugidade.
epandavelo, s. ])orta principal, por- eselula, s. preguia, falta de inclina-
to o.
epandu, adj. num. seis. esenda, s. espcie de gortulho.
epanduvali, adj. num sete esengu, s. remdio.
epanga, s. primognito. esenhe, s. calva.
epanga, s. arnmdiilia duna Cdva co- esepa, s. cime
lierta de ramos e terra). esesena, s. sitio descnbcrto em camiio
epangati, s. bengala forte. coberto de relva.
epangu, s. buraco, abertura, fenda. esima, s. mel - pessoa meiga.
epangue, s. cnhamo. esina. s. larva de abelha.
epata, s. grupo de casas famlia. esinde. s. feixe de herva.
epati, s. lado do corpo, ilharga. esinha, s. margem opposta. outro bulo
epave, s. poa de sangue==aguaceiro. do rio.
imindao. esipa, s. veia, teudo.
epeka s. braa, medida. esisa. s. esteira de palha.
epeke, s. espcie de rato do campo. esisi, <. floresta.
epela, s. (do port ) pelle, casca. esita, monte de lixn.
s.

epene, nudez. s. esoko. s. calunmia egunldade.


epengue, s. espcie de rato de casa. esokoluilo, s. junta, jinitura.
epepe, s. hombro. esola. s. verruga.
)

30 ETU FUN-

esololo, s. ferida em suppurao. etupa, s. estrume.


esomo, s. enxada nova etutu, .s. engano, manha.
esongo, golozeima.
s. eua, adv. sim.
esua, espcie de formiga gi-ande.
s. eue, s. pedra, rocha.
esualali. s. (do port.) soldado. eui, s. preguia.
esuanga, s. folha da mandioca. euuka, s. tolice, asneira.
esuenena. s. lagrima. euulutui, craneo, cabea.
s.

esuku, 9. herva alta. euundu, danarino.


s.

esumba. .. covarde, poltro. euuvi, s. aranha.


esunga. s. razo. direito, justiya. eva, V. n. affligir-se. ter saudade.
esungako, s. erro. injustia, engano. evaia, s. taboa.
esunjulu. s. minhoca. evalo, s. circulo, roda.
esusu, s. canto, ponta de um panno. evamba, s. circumciso =- okti enda
etaku, s. alvo (de pontaria i. k'ei:ariiba. ir circumcidar-se.
etala, s. prateleira, estante. evambi, s. baleia.
etali. adv. hoje
s. =
pedra. ev nda, s. multido.
etalu. s. espcie de pssaro. evando, vagar, lentido.
^^.

etama. s face. evango, s. ajuntamento de pessoas


etamba< s. arvore de folhas odorfe- para palestra.
ras. ave, s. p, poeira.
etambo. s. templo do feitio da guerra. eveke. s. doudo, louco, maluco.

etamina. s. ce.sto pequeno. evele, s. mama uo plural arcile leite.)


etanda, s. templo do feitio da caa. evelo. s. disfarce, falsificao, fingi-
etandi. s. chuva tonencial. aguaceiro. mento.
etanga, espcie de arvore.
.^. evili. s. espcie de doninha.
etango. . glutoneria. voracidade. evimbi. s. faisca espcie ^ de ps-
etangola. s. ligadura de panno. saro.
etapa, s. trave do angulo da casa. evindi. <. cauto logar. (

etata, s. lamaal =^ poa de sangue. evovi, s. ferida pequena.


etateko. s. demora, delonga. evovo, 8. macaco com cara de co.
eteke. s. dia. evula. s. cosinha espcie de ps- =
etemba, s. a maior profundidade do saro.
rio, um vasto buraco no leito do rio. evumba. s. multido =- aperto de
etembo, s. mulher adulta. pessoas.
eterno, s. enxada.

etenda. s. pea dartilheria, canho.


etendela, s. canto da testa.
etenha, s. secca. seccura.
etepa. s. herva grossa de que se fa-
zem cordas, cestos, etc. fa, V. n.morrer, fallecer. cair.
etesu, s. trapo, bocado de panno. feia, n. ser impertinente, teimoso.
V.
etetelo, s. herva viosa. felevela, v. a. implorar, rezar.
etevo, s. multa, contril)uio de guer- feltlla, V. n. saltar = ferver.
ra para obter a paz. fena, v. a. cavar.
etiko, s. cinza. fenda, v. n. pro.^^tar-se. submetter-se.
etila, s. abbora, caliaa. fenha, v. a. tomar rap. cheirar rap.
etimba, s. corpo. feta, V. a. pagar.
etimbu, desgo.^to causado na famlia fetika, V. a. comear. princij)iar.
pela infidelidade do marido. fevela, v. a. produzir =^ parir.
etombe, s. trana. fima, V. n respirar.
etombo, s. desobedincia. fina, V. a. bater.
etome, s. nei-vui-a da folha da palmei- fomoha, v. n. deslocar-se, cair de al-
ra. gum logar.
etonda, estrume, esterco.
s. fomona, v. a. embrulhar.
etosi, gotta.
s. fuik, V. a. metter na bocca (volunta-
etoto, s. calvicie =: rui do =-- vingana. riamente.)
etu, pron. pes. ns. fuka, V. a. possuir, ter.
etui, f^. orelha. fukina, v. a. abusar, aviltrar.
etuli,s. sauguesuga. fukuka, V. n. cair.
etumba, s. alameda=orla da floresta. fula, V. a. moer trigo ou cereal.
etumu, s. tolo. louco, idiota. fulila. V. a. terminar = chegar a.

etungu, s. voz de baixo profundo, rim- fumba, V. a. enganar.


bombar do trovo. funa, V. a. negociar.
lEL lOV 31

fungula. v. a. (nfurccor-se, cucolcii- iembungula, v. a. abaiidonar:=de.sde-


8iir-sr. nhar.
futa, V. 11. t'ol)iii-S(', pr o cliapcu. iendeleka. v. a. derramar pouco a
futuka, V. 11 escapar, fiifir. pouco.
fuva, V. a. ciirufar. ienga, v. a. misturar.
ienja, v. a. carregar n'uni pau.
ienduka, v. n. cair sobre.

H iendula, v.
iendulula,
a.
v. a.
empurrar.
empunhar=vibrar.
iepa, esconder-se por traz de
v. n.
haimo, ailv. scmpic uma arvore- escudar-se.
haka! iiiterg. de espautu, admiraed. ievala, v. q. ser, estar intelligivel.
handa, v. a tomar amizade. iia, V. 11. vir.
handangala, adj. grande, muito. iiha, V. a. dar.
handeka, v. a. fallar outra lingua. iila, V. a. fechar.
he. proii. queV eoiiioV
iilula, V. a. abrir.
hena, atlv. amanli, hoiitein. ika, V. n. acostumar-se.
henanha. adv. depois de amanli. an- ikisa. V. a. alegrar.
te-hontem. iko, fogo, forno.
s.
hina, V. a. recusar, desobedecer. ilika. justiicar^^apontar.
V. a.
hinda, v. a. negociar festejar. -
ilu. s. ceu. atmosphera^/.'//rt, em ci-
hoia, V a. importunar, insistir. ma, sobre.
huanga, v. a. roubar.
iluka, V. n. mudar-se (para outra casa.)
huka, V. a. desobedecer^ guardar vi-
ilula, V. a. e q. curar, tractar de, dar
veres.
irmo mais velho.
remdio ^
ser amargo.
huva, s.
ima, V. a. n. apagar, extinguir =^ dar
fructo.
imba, V. a. e n. cantar =^ atirar, ar-
remessar.
imbila, V. a. e n. arremessar -----
jir

iaia, V. q. ser desastrado. ovos.


iaiaela, v. u. fermi^ntar. imbo, s. villa, alde.
iaiula, v. a. fazer rapidamente. imbuisa, v. a. relatar, contar.
iaila, v. a. arrastar. imbua, v. a. reprovar.
iaka, v. n. disputar, questionar. imo, s. ventre, barriga.
iakela, v. a. lanar, arremessar. imuha, v. n. cessar.
iakisa, v. n. tagarelar. ina, s. me (da pessoa de (juem se
iala, v. a. espalhar, estender. falia. I

ialeka. v. a. aquentar, aquecer. ina, v. a. engulir, tragar.


ialukula. v. a. aquecer (a comida). inakulu, s. rainha.
iamba, v. u. preparar uma bebida por inanu, s. tio materno.
feitiaria. inasi, V. regeitar, deixar perder.
a.

iambela, v. a. colmar, cobrir com col- inuna, v. a. cortar em fatias.


mo. ioka, V. a e n. assar passar a vau. =
iambisa. v. a. authorisar. iokoia, V. n. fazer barulho fallando
ianda, v. a. estender. todos ao uiesmo tempo.
iandava, v. a. desejar. iola, V. n. rir.
ianga, v. triumpliar=jactar-se.
a. iolela, V. n. alegrar-se.
iangalala. v. n. blazonar de valente. ioloka, V. n. correr.
iangisa, v. a. alargar. ioluisa, V. a. esconjurar os espritos.
iamguluka. v. a. descarregar. lomba, V. n. andar com afectao.
iasuta. v. a. atirar, desparar. iombeka, v. a. esconder.
iavala, v. q. ser, estar desgostoso. iombolola, v. a. tirar s fui-tadellas.
iaveka, v. a. humedecer. longa, v. q. e a. ser. estar frouxo, sol-
iavitiia, V. n. sentar-se dei.\ando o fa- to -= mtMlir.
to descomposto. iongola, v. a. desejar, querer.
ieia, V. n. babar-se. iongolola, v. a. reunir, juntar.
ieka, V. a. pendurar. ionja, V. a. attrair, incitar.
iela, V. ([. ser, estar branco, limpo. iota, V n, aquecer-se ao lume.
ielela, v. a. joeirar. loteia, V. 11. a(juecer-se ao sol.
ieloka, v. a. indireitar. inclinar para iova, V. II. rebentar.
cima. lovoka, V. q. ser, estar pago. justifi-
ieluka. v. n. Icvantar-pe para ir. cado.
32 KAN KOM
iovola, V. a. ipmir. kandunhinha. v. n. parar, vacillar ao
ipa, V. a. matar. comear uma cousa.
iputa, s. caldo de farinha de milho. kanga, v. a. frigir, queimar, assar.
isia, s. pai (da pessoa de quem se kangala, v. a. pisar no pilo.
falia.) kangisa, v. a. atormentar pagar na ^
isu, s. olho =:^ /joffM, adiante, para mesma moeda.
diante, na fi-ente. kanha, v. n. roer trigo =^ comear e
isokotola. V. n. palitar os dentes. no acabar uma aco.
itika, V. a atar.
kanhama. v. q. ser resoluto, atrevido.
itila, V. 11. verter, derramar.
kanja, v. a. apanhar folhas.
itula, s. giupo de casas. kaka, v. a. collocar, pr.
iu, adv. ento. depois. kasa, V. n. estar molhado, molhar-se.
iua, V. n. nadar. kasi, (detfectivo) ser, estar, locativo), i

iuela, V. n disputar. katuka, v. a. levantar, erguer.


iuia, V. a. torrar.
estar cheio.
katula, V. a. despachar, = sair com
iuka, V. u.
mpeto.
iukila, V. a. enliar (contas de vidro.)
kauuluka, v. n. repousar.
iukisa, V. a. encher.
kava, V. n. canar, estar canado.
iukula, V. a. pintar.
kavenga, v. a. convocar.
iukumuina, v. a. curar, medicar.
kavisa. v. n. canar.
iula, v. a. e n. soprar =- molhar-se.
keka, v. n. andar de vagar.
iunga, v. a. depennar
kela, V. a. fazer cerveja (bebida fer-
iuva, V. a. esfoUar, pellar ^= vexar.
mentada.)
iuvalula, V. a. esfollar.
keletua v. n. adoecer, ser. estar doen-
iuvila, V. a. sover=beber com colher.
te.
iuvula, V. a. descascar.
kelula, V. a. cortar herva.
iva. V. a roubar == mudar o pau da
kemba, mentir
v. n.
tipia de um homVjro para o outro.
kembulula, v. n. desmentir, desco-
ivala, V. a. estiuecer.
brir um engano.
ivalula, V. a. lembrar.
kenda, v. a. enterrar, esconder, occul-
tar.
kenduka. v. n. amontoar, juntar (nu-
K vens de trovoada.)
kenja, v. a. filtrar, passar atravs.
ka, pref. negativo. kenoha, v. a. ralhar, gritar.

ka, part. verbal. kesa, V. a. picar, cortar mido.


ka, adv. sim (usado pelas mulheres.) keta, V. a. dar pouco.
ka, v. a. apanhar folhas. keteka, dobrar.
v. a.

kakaiala, v. a. manejar. ketelela, desdobrar.


v. a.

kakala, v. a. bater. kevelela, v. a. esperar.


kakula, v. a. degolar. kinga, v. n. parar.
kala, V. n. ficar, morar, permanecer. ko. adv. no (suffixo.)
kalala, v. n. cacarejar (como a galli- ku, prep. para, a. at, de.
uha.) koia. v. n. levantar a roupa para nd
kalela, v. a. chamar em voz alta. gri- se enlamear.
tar j3or algum. koka, v. a. puxar, tirar.
kalie, adv. agora. kokoka, v. a. roubar, furtar.
kaluka, v. n. gritar. kokola, V. a. cavar, sachar.
kalula, V. a. limar, raspai-. kokoma, v. n. gaguejar.
kalunga, s. mar (expresso de adula- kokovola. v. a. roubar, escondendo o
o, cumprimento e respeito). roubo no fato.
kama. v a. torcer. kola. V. q. ser grande, forte, solido,
kamba, v. a. carecer, ter necessidade. firme.
kambllka, v. a. differenar. ilitferir. kola. V. q. ser injusto, no ter razo.
discordar. kolisa. V. a. tornar intenso.
kanda, v. a. ordenhar, muugir. kolomona, v. n. tossir e escarrar.
kanduka, v. a. subir. kolonga, v. a. caiar, barrar.
kandula, v. a. gallopar, andar kolua, V. q. embriagar-se, estar b-
pressa. bado.
kanduluka, apparecer na outra
v. n. koma, V. n. pesar, ser e estar pe-
margem (diz- se dos crocodillos e hypo- sado.
potamosj. komba. v. a vaner.
KUM LEM 33

kombolola^ v, a. tirar, emergir, pene- kumuha, cumprimentar algum mo-


trar. vendo a cabea.
komoha, v. a. admirar. kuna, v. a. semear, plantar.
konda, v, a. preparar uma cabaa. kunama, v. n. appoiar-se ao cotovello
konda, v. a, accender uma serie de kunda, v. a. fallar, orar, discursar.
fogueiras. kunduka. v. n. acabar, passar, termi-
kondela, v. a. governar demandar. nar a estao.
kondoka, v. n. voltar para traz, re- kundula, v. a. matar, massacrar.
gressar. kunga, v. a. limpar
kondola, v. a. cortar, trinchar. kunguka, v. n. nmrchar, envelhecer.
konga, v. a. reunir, ajuntar. kuniha, sahir, conhecer.
kongela, v. a. ajuntar, unir, kunihisa, V. a introduzir = ensinar,
kongola, v. a. recoUier dividas. mostrar.
konhona, v. a. raspar com os dedos e kupuka, V. n. acal)ar, ser e estar aca-
comer. Itado.
konja, V. a. remendar. kupula, V. n. cair, pingar.
kopa, V. n. emagrecer, ser, estar ma- kusuka, adj. vermelho.
gro. kusuluka, adj. avermelhado.
kopeka, v. a. encontrar, ir ao encon- kuta, V. a. atar, ligar, amarrar, a])er-
tro. tar.
kosa, v. n. enlamar-sc, pisar em la- kutula, V. a. ajudar a arrear uma car-
ma. ga.
kosala, v. a. chamar =^ fazer pequena kutulula, V. a. desatar, desligar, des-
visita. apertar.
kosola, v. n. tossir. laika, V. n. occupar-se de.
kotika, v. u. cerrar os dedos. laka, V. n. palpitar.
kotola, v. n. mandriar, ser mandrio. lala, V. n, passar a noite, acampar,
kotovola, v. u. inclinar ligeiramente ditnnir.
kua, V. a. descascar (uma arvore). laleka, v. a. convidar.
kuama, v. a. seguir, accompanhar. lalekela, v. a. convocar, citar.
kuana, adj. num. ((uatro. lama, v. a. saudar.
kuata, V. a. agarrar, apanhar, rout)ar. lamana. v. n. subir.
kuatisa, v. a. ajudar. lainanana, v, q. ser firme.
kuatelela, v. a. apanhar, apoderar-se. lamba. v. a. tocar.
kuekesa, v. a. a(iuccer por frico, lambela v. a. atar, vestir roupa.
esfregar. larabikiia, v. a. atar, cingir roupa.
kuela V. a. casar. larabuka, v. n. ter fome.
kuena, v. a abafar, tapar. lamemena, v. a. adherir, pregar.
kuenda conj. tamhem, alm de. landa, v. a. vender, couqorar.
kuete, V. a. ter. possuir. landula, v. a. apanhar, alcanar, sur-
kuha, V. n. correr suavemente. prehender.
kuhuna, v. n. fallar em voz alta, gri- langa, v. n. dizer adeus, despedir- se,
tar. langala. v. u. cair [)rostrado ou mor-
kuka, V. n. ser, estar velho, gasto. to.
kuku, s. av, (t(!rmo de respeito.) lanha, v. n. cair,
kukiilulu, s. antepassado. lanhisa, v. a. visitar tarde.
kukuma, v. a. admirar. lava, V. a. guardar, =ser tolo, doido.
kukusa, v. a. limpar os dentes. lavekela, v. n. estar espera, estar
kukuta, V. n. ser e estar secco, sec- de emboscada, occultar-se
car. lavela, v. a. espreitar, espiar.
kukuva, V. n. inclinar, abaixar (a ca- lavoka, v. a. esperar.
bea.) le, conj. e prep. tambm com, c.
kula, V. n. crescer. leia, V. a. furtar.
kulamena, v. n. appoiar-se. leka, V. n. puxar a pclle do estmago.
kulanga, v. a. ouvir com atteno uma lekata, v. a. lamber.
ordem. lekisa, v. n. mostrar-se, tornar-se sa-
kulola, V. a. provar. uxj)erinientar. liente.
kuma, V. a. fatigar, altorrecer. leia, V. a. acalentar, embalar uma
kumba, v. n. resmungar, grunhir. criana.
kumbulula, v. a. responder. lelika, V. a. torrar.
kuminha, v. n. mover a cabea em leluka, V. ((. ser leve, fcil.
signal de assentimento =
grunhir como lelula, V. a. alumiar, accender.
o porco. lema, v. <[. ser, estar pesado.
5
34 LIM LIV

lemba, v. a. acalentar aquietar. = limbnka, v. a. reconhecer.


lembela, v. n. estar bom tempo. limbulala. v. a. applaudir.
lembika, v. a. encher de immundicie, limbulula, v. a. contar uma mentira.

lama. limeneha, v. u. vir cedo, prompta-

lembuka, v. n. estar acabado, acabar, mente.


lemeha, v. a. estropear, mutilar. limina, v. q. ser mesquinho.
lemena, v. a. paciicar. lindula, v. a. .supplantar.
lemina, v. n. trovejar. linga, v. a. fazer.
lemuna, v. n. untar os dedos dos ps. linhaliana, v. n. separar-se, ir por ca-
lenda, v. n. inchar. minhos ditlerentes.
lengelela, v. n. apparecer. linhenga, v. a. vibrar.
languia, v. a. procurar, examinar. linhununa, v. a. embaraar.
lengulukai v. n. apressar-se, andar liolola, V. n. estender-sc. cair.
depressa. liominha. v. q. ser inintelligivol.
lengusula, v. a. procurar. liongolola, v. a. ajuntar, reunir.
lenhalenha, v. a. affligir. encommo- lipakutula, v. a en.xotar u.oscas.
dar. lipanda, v. n. jactar-se.
lenhenha, v. q. ser brando, delicado lipeka, v. n. empertigar-se, pavonear-
= ^er barato. se.
lenhuna, v. a. empurrar, precipitar.
lipendusula, v. a. extrahir.
lepika, V. a. afiar, aguar, amolar.
lipeteka. v. a. curvar.
lepola, V. a. dar um ligeiro golpe,
lipinhanboha, v. a. passar um pelo ou-
cortar.
tro.
lesa, V. a. lamber.
liponda. v. a. estrangular, afFogar.
lesala, v. n. fallar muito.
lipundulula. v. a. separar, dispersar.
lete, V. a. vr.
lisa. V. a. alimentar.
leva, V. a. insultar, desafiar.
lisanumuna, v. a. desdobrar, exteu-
levala, v. a. dever.
der.
li. part. V. , ha. est.
lisemisa, v. a. misturar.
liakula, v. a. brilhar, resplandecer.
lisenuha, v. n. resvalar, escorregar.
liana, v. n. jactar-se.
lianga, v. a. preceder.
lisinda. V. a. amontoar = empurrar.
lisinga, v. n. jurar, invocar uma mal-
liangula, v. a. enfeitiar.
dio.
liapela, v. a. visitar para obter alimen-
lisijula, V. a. lamber os dedos.
to. .

lisokela, v. n. discordar=ser desigual


liata, V. n. andar, pisar.
com lisokiia, V. a. dar.
liatela, v. n. andar, bater os ps.
lienjela, v. a. dividir.
lisola, V. a. antipathisar = rejeitar.
lisungua. v. a. avisinhar, approximar.
lihaika, v. a. desconfiar.
lisunhama, v. a. encontrar == olhar
liiava, V. a. comer muito.
(um animal). face ;i face.
liiula, v. n. gritar
lika, adj. s. lisuvika, V. n. censurar-se.
likaiela, v. n. ir em paz. lisuvilika, V. a. desconfiar.
likala, V. a. negar. litakuna. v. a. mastigar com fora.
likapa, V. a. accommodar. litanha, v. a. misturar, confundir.
likeleteta, v. n. ranger (os dentes). litatula. V. a. luctar, combater.
likenha, v. n. giunhir. litepusula. V. a. lamber os lbios.
likiia, V. n. gritar. litika.. V. a. limpar (os olhos, os ou-
likondika, v. a abraar. vidos).
likualula, v. a. pentear. litina. V. a. contender, altercar.
likundika, v. a apontar (a espingar- litokola, V. n. trabalhar incessante-
dai. mente.
ikupatiia, v. n. tornar-se importuno. litukouaila, v. n. dcspropositar, di-
likutila, V. a. agradecer (presentean- zer tolice.
do). litumbika, v. n. pr-se sob a protec-
lila, V. n. gritar, chorar. o d"outrem.
lilongisa, v. a. aprender. liueka, v. n. estar callado, quieto.
lilunbila, v. a. encolher (a roupa). liueua, V. n. ser abundante.
lima, V. a. cultivar. livala. V. n. ir devagar fazer de- =
limba, V. n. faltar a memoria. vagar.
limbika. v. a. fingir ignorncia. livanga, v. a. precedei-.
limbikila, v. n. escusar-se, jurtificar- livela, V. a. desejar, ambicionar, cubi-
se. car.
LUN MUI 3

livembika, v. n. estar cimevuado (a lunga, v. a. acautelar, advertir.


atiiiosplicinj. lungaiala, v. n. apparectir.
livondela, v. a. apaziguar, submet- lungala, v. (j. mn- selvagem, feroz,
tcr. bravio.
loia, V. a. atirar, dar um tiro. lunguka, v. (j. ser astuto, prudente,
loka, V. 11. cahir. sbio, esperto.
lola. V. a. a])rcar, regatear, ajustar lungula. v. a. acautelar, avisar.
lun (iljecto. lunguluka, v. n. estar zangado.
loleka, V. 11. pr-se em linha. lunhuna, v. a. queimar.
loluka, V. a. derramar, espalhar fo- lupuka. V. n. correr.
lhas. lupuisa, V. a. derrotar.
lomba. V. a. pedir. luueia, V. n falhar, errar.
lombela, v. a. rolar ^^ revolver. luva. V. a. jiedir alimento.
lombili. adv. rapidamente. luvikiia, V. a. fazer uma pintura.
lomboka. v. n. saltar.
lombola, v. a. eeifar, deseascar = en-
celleirar.
lombolola, v. a. explicar. M
londa, V. n. trepar.
londeka, v. a. pr em cima.
londola. v. n. ficar, demorar dema- raaha. v. a. provar.
siado mahuna, v. a. rasgar.
longa. v. q. ser profundo. mai. s. mc (da pessoa (jue falia).
longela, v. a. empacotar carregar. = makela, v. a. comer.
longisa, v. a. ensinar. maleha, v. a. armar.
longola. v. n. pagar de mais, ser li- mamoha, v. n. intromettcr-se.
beral. mana, v. a. acabar ^= enlamear =
lougolcla, v. a. tirar de uma parte caiar.
para <^utra. mane, adj. estrangeiro, alheio, de ou-
lonha. v. a. atirar direito = pr di- tra pessoa.
reito. mangala. v. a. brincar, troar (do
lonhonoha, v. (j. ser prudente, sbio. portuguez mangar).
loua, V. a. enfeitiar. manje, s. iruiHo ou irm mais nova.
lova, V. a. pescar. manhaiala, v. a. olhar fixamente, fi-
lua. V. 11. combater. tar, encarar =
estar inquieto.
iuahana, v. n. oecupar-se de. mbote, adj. fino, excelleute, bom,
luahanisa. v. a. atormentar, cncoin- bello.
modar. mbumbulu. adj curto, pequeno.
luka, V. a. nomear. mekonda, conj poripie, por causa de.
lukiia, v. a. pr uma cousa no logar memena, v. n. sorrir.
dViutra. mudar. mena, v n. brotar, arrebentar.
lukumui, v. D. co.xear. menahena, v. a enviar saudaes.
lukuta, v. q. ser atrevido. mesue. adj. da mesma edade, con-
lula, v. ser amargo.
(|. temporneo.
lula, v. a. gritar por algum, cha- mi, adj. mau, feio.
mar. milula, v. a. esporear, espernear.
lulika, v. a. fazer, arranjar. mina, v. q estar prenhe.
luluraa. v. a. (piebrar == tremer. minha, v. a. comer carne.
lumana, v. a. morder. minhasala, v. q. ser inintelligivel.
lumba, V. a. possuir. minhuna, roubar.
v. a.
lumba, V. a. apresentar aos espritos, misi. adj. gravida, frtil.
oi"erecer. miuha. v. q ser direito, recto.
lumbila. v. a. guarnecer a setta, car- mona, v. a. vr.
regar o cartucho. moneha, v. n apparccer,
lumbula, v. a. receber premio de de- inosi, adj. num. um.
vassido. mosula, v. a. acabar.
lumuha, v. n. descer. mukai, s. irm.
lundika, v. a. amontoar. mupa, V. n. correr.
lundila, v. a. calumuiar, accusav fal- mue, pron. algum, certo.
samente. muena, v. n. fazer caretas.
lundula, v. a. empurrar = rolar pelas muene, pron. mesmo.
pedras. muene, s. dono, senhor.
lunduluila, v. a. empurrar, puxar. muiia, v. q. ser diflicil, iinportuuo.
36 NHE CHO

nhenena, v. n. desapparecer.
N nhenha, s. deslumbramento.
nhenha, v. a. distriuir, dividir.
naito, adv. pouco. nhenuna, v. a. fazer cananca = re-
nakaliokalioko, paladar.s. pellir.
namuna, v. a. apanliar, agarrar. nhenhisa, v. a. abrandar.
nana, v. a. puxar, arrancar, colher. nhenisa, v. a. perder.
nanda. s. estrolla da manh. nhina, v. a. molhar.
nangisa, v. a. recusar-se a deixar nho, adj. vulgar, ordinrio.
examinar um objecto. nho, adv. sutf. assim, d'esto modo.
naua. s. cunhado ou cunhada. nhona. v. a. prejudicar.
ndaka, s. pregoeiro. nhoneha, v. u. estar esmagado, es-
ndati. coiij., adv. certamente, como? tragado.
ndati, ])ron. que ? o que ? nhonhama, V. a. abaixar, inclinar =
ndokuti, loc, adv. como para dizer. com a cara entre
prostrar-se as mos.
ndopo, adv. immediatameute. nhuana, v. n. andar em volta, circular.
ndoto, adv. assim, d"este modo. nhula, V. ^. recusar um e acceitar ou-
ndunduminha, exagerar.
v. a. tro.
neha, v. n. cheirar mal. nhumana, v. q. ser rabugento, taci-
nemuna, v. a. abafar, suftocar. turno.
nena, v. a. trazer. nbunula, v. a. esconder.
nen, adj. largo, grande, alto.
nenga, v. a. partilhar ^^ possuir.
nengula, v. a. ter abundantes colhei-
tas.
nenhane, adj. impar.
neta, v. q. ser gordo. ochiala, s. esteira.
ngoma, s. es])ecie de cogumelo. ochiali, s. dadiva, presente, merc.
nia, v.!i. evacuar fezes. ochialu, s. cadeira.
noke, adv. presentementCj agora, ce- ochiambelo, s. campo adeante das
do. portas (ruma aldeia.
QOmusa, V. a. colher os primeiros fru- ochiambo, s. gaiola de verga.
ctos de um campo
para serem comidos ochiandala, s. alos.
na companhia do marido. ochianju, s. ninho.
nona. v. a. escolher apanhar. = ochiasa, s. bebida feita de ochim-
nosoio, adv. adeus (saudao de des- bombo e mel.
pedida a quem parte.) ochiasu, s. costume.
nua, V. a. beber. ochiava, s. teta.
nunga, v. n. estar convencido de ter ochiela, s. espcie de jogo.
commettido um crime depois da prova ochienu, s. espcie de noz.
do veneno. ochienhe, s. grillo.
nungula, v. a. fitar, olhar fixamente, ochifuko, cabello.
s.
encarar. ochifukuma, s. l)atata doce.
nunhunu, s. filho mais velho. ochi umbe, s. assassino, ladro.
nhama, v. a. sugar, absorver. ochiuto, s. penteado.
nhami. pron. quanto ? ochiemba, s. medicamento, remdio.
nhamuna, v. a. dizer tolices. cchiholo, s. occupao.
nhana, v. a. desgostar-se, repudiar, ochihonho, s. torpor.
aborrecer. ochihopio, s. credito.
nhaneha, v. a. seccar. ochihungulu, s. mocho.
nhangata, v. n. fingir de valente. ochihuanga, s. ladro.
nhanha, adj. azedo. ochiialo, s. roupa da cama.
nhanha, v. a. procurar alimento. ochiiambi, s. bom caador.
nhanhula, v. a. apanhar e i)r na boc- ochiieli. s. barba.
ca. ochiio. s. caco.
nhanhumana, v. a. desenrolar, espa- ochiiokola, s. sala.
lhar, abrir. ochiiula, meia colmea.
nhanhuna, v. a. rasgar em bocados, ochika. s. amizade.
destruir. ochikakula. s. frio.
nhanhuna, v. a. tirar. ochikaleveko, s. cama de palha para
nhata, v. a. pr p n'uma ferida. levar animaes.
neha. v. a. tirar, arrelsatar. ochikaiu. s. coxa.
nhemana, v. a. recusar. aochikmba, s. raiz comestvel.
OCH OCII

ochikanda, s. palma da mo. ochilembe, s. lyrio.


ochikanha, s. trigo verde. ochilembo, s. sombra.
ochikapa. s. pamu) forte. ochilena, .s. abdonu-n.
ochikasa, s. caixa. ocbilenda, s. tumor, nascida.
ochikasau, s cal(,"as. ochilenga, s. gordura d(! frango.
ochikatalamba, s. caimbra. ochilenge, s. pennas curtas do pes-
ochikatamba, s. nmeros. coo e flanco das aves domesticas.
ochikelisitu, a. homem alto. ochilenhena, s. reiterao.
ochikene, s. (;oragem, fora. ochilenhi, s. ccho.
ochikenge ^. p*!ri(inito. ochiliangu. s. feiticeiro, magico.
ochikete, s. prego. OChili, s. verdade.
ochiko, s. fogo, lar, eliamin. ochilianu, s. gluto, voraz.
ochikokoto, s. geada. ochilindo, s. travessa de pati chata.
ochikole, s. agua ou terra colorida ochilimu, s. costiune.
por .saes de ferro. ochiliva, s. (juoda mortal.
OChikolo, s. ilha=^prava, forte=sub- ochilo, s. espcie de raiz comestvel.
terraneo para refugio. ochilembo, s. acampamento, arraial.
OChikolotO, s. tripas, ventre. ochilulo, s. espirito.
ochikombeo, s. refugo, lixo. ochilumba, s. ))edinte.
ocbikongelo, s. campo de revista aos ochilumbulumbu, s. engano, fraude.
soldados. ochilunga, s. inimizade.
ochikovata, 8. tolice. ochima, s. feitio.
ochikuarabi, s. estada, demora em ochimaho. s. escudo, alvo.
casa. ochimama, s. casa arruinada.
ochikuanga, s. empurro. ochimambu, s. muhta.
ochikuaputu, s. europeu. ochimana, s. remdio.
ochJkuiuiu, s. panno com cinco ps e ochimanga. s. curral.
.seis pollegadas de largura. ochimangu, s. nudeta.
ochikukulu, s. pedinte. ochimano, s. parede, muro.
ocbikukuso, s. escova de dentes. ochimbaka, s. paliada.
ochikula, s. uma doena caracterisa- Ohimbakati, s. devedor fugido.
da pela inflaimnao das pernas. ochimbakoko, s. estada em casa.
ochikuli s. taboa da porta, barra de ochimbanda, s. curandeiro, cirurgio.
porto. ochimbandi, s. apparelho.
ochikulungu, s. celha de porcos. ochimbeka, panno com cinco ps e seis
ochikulunjenji, s. mulher de meia pollegadas.
edade. ochimbelia, s. fava.
ochikulupi, s. cousa insignificante. ochimbiambiulu, s borboleta,
ochikuluuia, s. viuvo, viuva. ochimbo, s. golpe n'uma arvore.
ochikumba, s. dono de muitos esci-a- ochimbokoto, s. salteador.
vos. ochirabombo, s. cer\e^Si ochimbom- ^
ochikumbiti, s. clera, ira, raiva. ha ch'nk<ij)nta, cerveja de dois dias.
ochikumbu, s. cardialgia, gastralgia. ochimbondo, s. maroto, velhaco.
ocbikumo, s. testa proeminente. ochimboto, s. sapato.
ochikundo, s. cabo, punho. ochimbu, s. demanda.
ochikungaio, s. pilo. ochimbuahuku, s. pessoa desobe-
ochikungo, s. grande cabaa, ab- diente, = cabea de vento.
bora. ochimbueko, s. grande caixa de rap.
ochikunha, s. teneno sobre o (jual ochimbuena, s. pessoa desmazelada.
apparece sal. ocbimbumba, s. pessoa s.
ochikutila, parcella.
s. ochimbimdianga, s. uma dana =
ochikuto, s. casaco, vestido, roupa. bandido.
ochila, s. uso, custume logar pai-a = ochimbundu, s. negro, habitante do
danar. Bih e IJailundo.
ochilamba, s. belleza. ochimbungn, s. lobo.
ocbilanda, s. macuta (moeda portu- ochimelenge, s. tronco.
gueza de 30 ris)-= presente dado a uma ochimemene, s. pessoa que son-i.
rapariga pelo noivo. ochimena, s. bens, riqueza.
ochilandala, s. panno que se colloca ochimina, s. gafanhoto curto e grosso.
em volta dos rins. ochimongua. s. uma espcie de cogu-

ochilelembia, s. sombra de uma pes- mello.


soa. ochimu, s. formigueiro, cova de for-
ochilema, s. aleijado. migas.
38 OCH OCH

ochimumba, s. sobrinho. ochinjulolo, s. grillo.


ochimungu, s. casa velha e abando- ochinonha. s. epilepsia.
nada. ochinunga. s. bracelete.
ochimunu, ladro.
s. ochipa. s. pello.
ochina, s. cousa. ochipakasa, s. esteira usada como
ochinama, s. coxa. curtina.
ochindambala, i?. espcie de machado ochipakupaku. in.9omuia. vigilia.
(la Gangela. ochipala, s. testa.
ochindendembunda, .s. louco. ochipamba, s. caixilho, verga de por-
ochindindi, s. doido. ta ou janella.
ochimdiundiu, s. danarino. ochipandekela. ochipandekiso. con-
ochindxilio, pessoa nobre, illustrc.
s. nexo de jialavi-as n'uma orao en- =
ochindulili, s. tecto de celleiro. cadeamento d'uma orao.
ochindululu, s. pessoa alta, robusta. och'pan.do, s. malho=cabo da facca.
ocnine, .?. grande almofariz de pau. ochipan.a, s. trigo em pilha, meda.
ocjinene, s. animal semdhante ao ochipanha, cabo da foice.
coelho. ochipanji. s. caspa.
ochingambangamba, s. orpho. ochipapo. s. l)exiga (de auimal)=pa-
octiiiigandamijeis, s. circulo. po.
ochingangala, s. vagabundagem, va- ochipato. s. indigncia.
tliaci. ochipala. s. casca, pelle. cortia.
ochinganji. s. pessoa mascarada. c lipelekes , s. casca, vagem.
ochingelengele. s. brinco.- (das ore- ochipembe, s. campo abandonado.
Uias.) ochipemene. s. ira. colera=impuden-
ochingolongolo, s. junta, articulao. cia.
ochingonge, s. caracol. ochipenhe, s. inveja.
ochingongo, s. bexigas (doena.) ochipepe, s. furaco, p de vento.
ochingonha, s. cabello abundante. cchipese, s. tronco =; n.
ochinguanda. s. espcie de fava gi-an- ochipetapeta, casca de arvore.
de. ochipete, s. bolsa.
ochinguandala. s. giande po de cera. ochipindi, s. trafico, mercadoria.
uchinguani, s. batata. ochipinduko. s. occupao.
ochingue, s. espcie de besouro. ochipinho, s. porco espinho.
ochingutu, s. tambor grande. ochipiio, 3. sordidez, mesquinhez.
ochingui. s. espcie de formiga preta. ochipitasi, s. terreno debaixo do qual
ochingululu, casa sem porta onde
f^. corre um regato.
os porcos e cabras se juntan>. ochipo. s. calamidade.

ochingumba. s. ladro. ochipoke, fava.


ochingusa. bicho do trigo.
s. ochipombala. s. urgncia, pressa.
ochinhama. animal.s. ochipombo, s. desgosto^egoismo.opi-
oc .inhanga, s. lamaal, atoleiro. nio.
aurora, reflexo da luz.
ocliinhe, s. ochipona. s. nicotina.
OC inhene, s. balsa, silvado feno. = ochipotolua. bexiga (da urina).
s.

ochinhimane, exp. adv. para traz. ochipuepue, s. avarento.


ochinhoi, s. espcie de ave =^ figo ^ ochipukuku. s. ladro.
gastador. ochipukukala. s. diarrhea.
ochinhomba, s. setta. ochipululu, s avareza, cubica.
ochinhonha, cabello da axilla.
s. ochipumbu. s. estmago.
ochinhumanhuma, s. pequeno idolo cchipumbulu, s. punhado, poro.
ochinhundu, s. fumo feito com folhas ochipumiti. s. cogumello que cresceu
verdes. nas ai'vi<res.
ochinimbu, s. coisa ou pessoa pe- ochipunda, s. primeira guerra depois

quena. da acL-lamao d'um rei.


ochinjalambi, s. fome. OChipundu, s. cabana (no campo).
ochinjambala, s. espcie de parasita och.ipundukua, s. ferida.
das arvores. ochipungu. s. maledicncia.
ochinjauja, s. concavidade pequena. ochipupa. s. cabaa pequena.
ochijanjo. s. uma espcie de pssaro. ochipupala. s. ponta do feixe.
ochinjane, s. galhofeiro, homem gra- ochipupu, acto de comear um discur-
cej ador. so com palmas e exclamaes.
ochinjenha, s. casaco. ochisaka. s. porco espinho.
ochinjoko, s. falta, crime. ochisambo, s. algoz.
ochinjola, s. pessoa que ri. ochisame. s. cabello.
OCII OHO 39

ochisamo, s. escova pequena. ochitanda, s. mercado,


ochisanda, s. esteira de junco (para ochitatamena, s. atoleiro, lodaal,
cama.) ochitatami, s. maluco,
ochisangu, s. l)arl)a de trigo, praga- ochitaua, s. ponta thx setta.
na. ochitei, hombro.
*.

OChisangua, s. cerveja (dum dia). ochiteka, s. imagem, idolo.


ochisanji, .^. uma espcie de instru- OChitele, s. carga,
mento musical. ochitelerobe, s. abrigo,
ochisapa, s. ramo (de arvore). ochitemba, s. frio.
ochisapi. s. gluto. ochiiembo, dia sem s. sol.
ochisela. s. louco. ochitena, s. poder.
ochisembe, s. creana de cerca de .'>
ochitende, s. pessoa muda ou surda
annos. - nobiM-il.
ochisembi. s. rcgisto^talha. ochitenga, s. coMq)anhia, assembla.
ochisende, s. calcanhar. ochitengasola, s. companhia, ajunta-
ochisepesepe, s. flr=mel. mento.
ochisese, s. esteira sem valor. ohitiakata, s. phtysica, consumpo.
ochisesena, s. cauda de uma espcie ochitiua, s. franja de cinto,
de rato. ochitiva, s. trigo lirme, solido,
ochsetahai, s. imitao, semclliana. ochito, s. colher de pau.
ochisevo, s. canteiro de jardim. ochilofue, s. pessoa que s tem um
ochisiakana, s. planta semelhante olho.
mandioca. ochitorao, s. furador, estiiete, agulha
cchisiakata, s. frico medicinal. compiida.
ochisie, s. madrao=zang;u>. ochitovongo, s. vagabundo,
ochisiete, s. sellciro. ochitua, habito, costume,
s.

ochisima. s. o que est callado, jes- ochitumbe. s. imbecil,


soa mo(li'8ta. ochitunu, s. fosso, sepultura,
OChEnda, s. constipao. c;itli;irni. ochitupi. s. carneiro.
OChisinga, s. puidiado de eahcUos. ochitusi, s. crime,
ochisingi, s. tronco. ochituto, s. lha ennevuado.
ochisiota, s. escova. ochitutu, s. barril jxMjueno vasio.
ochisipo, s. estao fria = colheita ochi utula. s. meio fardo,
ahundnntf. ochiua, s. fragmento de cabaa,
ochisiue, s. casa cujo dono morreu. ochiuala, s. terreno irreguhir, (U'si-
ochibOka, s. duplo dente. guai.
echisoko.s. cooperao=festa. ochiue, s. .saraiva.
ochisela. s. amor. OChiuo, s. cosinha.
ochisolose, s. estao em que cres- ochiva, s. lagoa.
ce a hcrva c rehentam as arvores, antes ochivaleko, s. comeo.
da estaiu) (his chuvas. ochivalo, s. cr.
ochisolososo. s. incidente =^ pequena ochivango, s. riboml)o do torvo.
despcza ochivava, s. ideada.
ochisonde, s. um exercito de fornii- ochivela, s. fen-o.
ochiveleka, s. panno com que as
ochisongo, s. coisa (jue pica. (r<'anas so atadas s costas das mes.
ochisongui, s. broca. ochivenge, s. fmea.
ochisoso, s. campo cultivado. ochivimbi, s. cadver.
ochisui, s. gato bravo. ochivindf, s. ferrei-o.
ochisuku, s. circulo cieulo de = fo- ochiviovio, s. caljcllos (h; seda com-
go pridos.
ochisumba, s. cauda (de pssaro). ochivonde, s. detraco.
ochisumbilo, s. respeito. ochivungu, s. bramido, rugido.
ochisumbututu, s. uma espcie de ochivuvu, s. frango.
fiirmiiia. OCho, <'onj. ])or isso, por tanto.
ochisungo, s. cantiga. ocho, adv. sim.
ochisunji. s. cerimonia de mortos. ochoechi, exp. adv. exactamente, is-
ochisupe, s. coisa intil, superfluida- to mesmo.
de. ochoko, s. uma espcie de pssaro.
ochisusu, s. fugitivo. ochopalanga, s. senliora, dona.
ochitakafeka, s. pessoa perdida. ochova, s. palhao, bobo.
ochitakaia, s. pessoa que dana mal. ochumbo,, s. jardim.
ochitakula, s. pessoa enfeitiada. ochunda, s. rebaidio, curral, redil.
O OHO OKA

ochuva, s. tero = enti-anhas. chopa, s. tena entre dois rios que


ofeka, s. paiz. confluem.
ofela, s. vento. ohovongi, s. ancinho.
ofiengu, s. assobio agudo. ohuasi. riqueza.
s.

ofoia., s. lata de folha de Flandres. ohukue. s. plebeu.


ofuka, divida.
s. ohulukai. s. mulher velha.
Ofule, trigo molhado para pizar.
s. ohulunguta, s. bloqueio por causa da
ofundanga, .s. plvora. morte d'um grande homem.
ohalakata, s. areia giossa. ohuluuva, s. mulher velha.
ohale, s. uma espcie de fava. ohuma, s. gafanhoto ^= infatigabili-
Ohali, s. infortnio oku-tala ohalJ,= dade.
ser infeliz. chumba s. cesto.
ohalua, s. demora, atrazo. ohumhi. s. grande rato do campo =
ohalola, s. comeo da estao chu- espcie de arvore.
vosa. ohumbihumbi, abutre.
ohamhi, s. perda, falta. ohume^ s. crusta.
ohanda, rocha. ohnminha, s. pessoa que geme.
ohamdi, s. cauda de co. ohundo, s. discurso.
ohanga, s. gallinha da Guin. ohunga, s. uma espcie de peixe
ohangalo, s. raio, brilho. grande.
ohanganjo, s. voz de falsete. ohunha, s. cacete nodoso.
ohango, s. conversa. ohunji, s. bicho que roe o tiigo.
ohangalo s. carestia, escassez. chupa, s. credito.
ohapia, axilla, sovaco. chuta, s. provises.
ohasa, s. albino =
razo, causa, falta, chuti, s.poro de favos u'um bura-
motivo. co = jogo semelhante ao das damas.
ohata, s. faca =
dadiva depois do pa-
ckacheke. rebeca.
gamento.
okachocholo, s. rao de
ohatu, s. golozeima fome de carne. = okafunde, s. doena.
trigo.

ohayala, s. disposio em linha (na


okaholototo, s. ano.
caa.)
ckahonjo, s. leopardo.
ohe, s. contagio.
okahukai, s. caimbra=nuvens em flo-
oheio, s. queijo.
cos,
ohela, s. visgo. okakoloto,s. pequena medida de sal.
ohenda, s. bondade. okakondombolo, s. espcie de peque-
ohendi, s. trigo duro e molhado. no cogumello vermelho.
ohenjengo, s. tambor pequeno.
okaike., &. paiol de plvora do rei.
ohesi, s. espiTo.
okakunde, s. primavera.
oheta, s. caldo frio.
okakundu, s. assassino.
ohindikiso, s. hospitalidade.
okalimhi. s. tolo.
ohoha, s. animal pequeno.
okalongo, s. papagaio.
ohoka. s. fileira (de guen-eiros) =lado okalunga, s. mar expresso de res- =
do caminho. peito para com os giandes.
ohakahoka, s. especia de ave =^cstu- ckambaDda. s. escravo pequeno.
pido. okaminho, s. salteador.
ohokolua, osso velho.
s.
okamomona, mosquito.
s.
ohola, p. premio. okamosii, .^. virgem.
oholanganjo, s. trinco ^= d:ndo. okamukumuku, s. biceps, musculo
ohole s. peccado, inaldadc. do brao.
oholetela .s. polirc. okanamina. trana em zigzag.
Oholua, pcf^8oa cinbri:igad;t.
s. ckandondo, s. doninha.
oliomiie. s. pcssot ciiju vosido Dje
okandn. lado, beira.
.'^.

no cobre as coxa-s.
Ohombo. s. cabra.
okanbimba, s. biombo diviso. =
ckapa, s. saco para guardar a espin-
ohomono s. uma espcie de mosca garda.
muito pequena. okapamba, s. guia.
ohondo. volta (do caminho) galii- = ckapiangu, s. ladro.
nete secreto. ckapote, s. capote.
ohondongolo s. armazm, okapulungu, s. viuvo, viuva.
ohongela, s. ajuntamento, reunio. ckasambi. s. refutao.
ohongolo, s. bicho da batata. ckasongu, s. contas de vidro.
ohonji s. cortczia. ckasukusuku, s. soluo.
LU ta: 41

okatalakurabi. s. doisu (entre os liom- Oluhava. s. (diihata. vime. p;iu tlexi-


lii'Osi. Vel.
okatamba, s. es]iecie de veneno. olubiso. s. percevejo.
okateta, s. riiiio iino. oluhonji, s. corda do arco.
okati, s. meio. centro. oluhuate, s. casamentn.
okatiamba. s. ospecic; de tavn. oluhuela s. represlia.
okatikitiki, oxp. adv., de cima para oluhuma, s. gafanhoto.
liatNo. invertido de caltet^-a i)ara os ps. oluiso. galozeima
s, inveja.
okaveto. s. pequena poio. olukandi. s. conversa em voz alta.
okavonde, s. sensibiliilade temjie- = olukango, s. trigo crestado.
ruinentii. olukangola, s. arco iris.
okauiauia. s. laudula sul) inaxillar olukata, s. bigorna.
rlaiuliila n.i vii'iliia. olukavo. s. fra(|ueza.
okelombo, s. gafanhoto. oluko. s. gro semelhante semente
Okeve, s. lagoa ^ ])arte profunda i\n de mostarda.
rio. OlukokO, s. ])eto.

okolola. V. n. i)agar S''i uma parte da Olukuambi, s. decreto prochima-


nudta. c;n>.

okoma. s. rugido. olukuki, s. homhreira inferior.


okopu, s. copo, chvena. olukusi, s. nauTo, bofetada.
okotola, s. mandrio. olukuta. s. vdhaco.
okovi s. urna espcie de aranha. olulungu, s. caixa ile lap.
oku. adv. ali, i)ara ali, acol. olumanji. s. correio.
okuelu, s. penteado entufado das nui- olumanhula, s. relmpago.
llieres easatlas. olumapu, s. semelhana, imitao.
olumati. c()st(dla.
okuenhe. s. estao secca.
olumbala. s. ligadura, lianda - vara-
okuenju rapaz. .s.

pau.
okueve. s. al^apAo. armadilha.
perna.
Olumbandi. s. terreno descoherto.
okulu. s.
olumbi. s. folha cahello liraneo.
okuoku. .s. l)rao.
olumbo. s. paliada, nmro.
okuti, conj. i|iie.
okutua, s. ferida sangrenta.
olumbombo. s. raiz.
olumbue. s. restituio.
olandikesua. s. logar (juente.
olumbuli, espcie de carnei^o.
s.
olangi. s. pessoa jirostiada. j)essoa
caluda. olumbumba, s. t;itnagem.

olume. s. orvalho.
olata. caneca de Lata.
s.
olumepi. s. espcie de ni'iz Ohirilera.
oliakulu. s. relmpago.
olumuinho. s. e.^ipelho -fnicto seme-
olisoli. s. egoismo.
lliMute :'( liaga.
olohana. s. comicho. olunalo.s. embarao.
olohui. s. comhustiveh
olunama. s. occupao.
olomanha, s. metal. olunanda, s. esposa.
olombanjo, ma.xilla inferior. olunatoma, s. duvila-^negao.
olombendo. s. tlauta. olunda. s. interferncia a favor d'ou-
olombonde. s. falador noticias.
trem. soecorro.
olombongo. s diidieiro. olundembanga. s. fiucto da igueir.a
Olomema, s. trigo - feijries. gros em liniva.
.geral.
olundimbo. s. tio <le contas de vidro.
olomenha. meias. s. olundindi.s. jiennas da cauda das aves
olonamalala. s. duvidas. domesticas.
olonambelo. s. jactncia de hen.s. olundovi. s. corda de barco.
olondia. >. alimento. Olundulili. s. pe(|ueno bordo.
olondondolo, s. raizes comjiridas. olundumba. s. (specie de animal.
olongende, s. viajantes. olundunge, s. intelligiMicia conhe-
olonjele. harha. s cimentos. cuns(dhos.
olonopo, nmiella.s. olur.dungu. s. pinnuita.
olonunha. s. estupidez. olunelenge. s. escova secca sem nd-
oloseke, s. rolo. farelo. ios.
Olosisi. s. feixe ,], leidia. olungaiaua, s. goiaba.
oluanga. >. fervura. olungela. s. rim.
oluango. s. cume, crista da montanha. olungembia. s. alilico.
oluhaku. >. sanihdia. olungenda. s jornada.
oluhatnui. s. mosquito, olunyu. s. vinha.
42 OMA OMU

olungupa. s. gro de crvillia. emama, s. seitaraco do calicllo no


olunhe, s. mosca. meio.
olunhua, s. espcie de e:ninio. emamasa. s. i)ressa.
olunhihi. s. abellia. omambn. s. liarrl de aguardente.
olunima. s. grmen. omamoha, s. velhaco.
olunjala, s. unha. omana. s. pina, tenazes.
olunjenje, s.- franja. omanakata, s. rebellio.
olunjinje. s. formiga preta. omandu, s. bulha =
applausos.
olunjita. s. atillio do sapato. omange, s. feinea.
olunjula. s. iiocadu de casca de ar- omango, s muleta.
voro. omangu, s. banco thnmo. =
olunuasa, perna comjtrida.
s. omanha, s. ira. ferocidade.
olunui. s. semente de al>ol)ora. emanjuela, s. tinido corda de cam-
olununga, s. loucura. jtainha.
olunutu. s. peijuena frueta acida. omasi, s. azeite, gordura, banha.
oluoso, s. arroz. omata, s. mancha na pelle duvida. =
olupese. s. pressa, ligeireza. omateia, s. tilia.
olupili. s. impertinncia. ombala, s. capital, residncia do rei.
olupusa, s. carapua. ombalu, s. homem bravo.
olusaka. s. bulbo comestvel (seme- ombaluku. s. espcie de barco.
lliaiitc batata doce.) ombamba, s. toupeira.
olusakato, s. casco de animal. ombambi, s. febre africana ^ veado
olusambo. s. arame tino. pequeno =^ frio.
olusapu, s. tradio, historia. ombambo. s. prego.
olusase, s. brilho. ombanda. s. metade.
olusemo. s. o que deita ventosas. ombande, s. crosta.
oluseta. s. semente grande semelhan- ombandu, s. dr de dentes.
te fava. orabandua. s. couro.
olusi, s. pei.xe. ombandula, s. nardo.
olnsimba s. leopardo. ombangambanga. s. pessoa suspeita.
olusinga, s. rheumatismo. ombangi. s. testemunha.
olusipa. s. tendo corda de arco. = ombangui, s. falhidor constante, ma-
olusoka. s. cume. crista. ador.
olusolo, s. bala. ombanja. s. corda.
olusuakala, s. bocado, pedao, frag- ombanjele, s. pequena dadiva.
mento. ombanjo, s. gratificailo.
olusuakeko s. funil. ombela, s. chuva.
olutangila. s. espcie de cobra peque- ombelela, s. alimento composto de
na. carne caldo de farinha de milho.
e
olutano, s. experincia, prova. orabembua, s. paz.

olute. s. saliva, baba. ombenda, adv. a caminlio ^^ hasi om-


oluteia, s. coelho novo. hendn. vou a caminlio.
olutimbo, s. im])udicicia - cul)ia. ombende, s. meia macuta.
olutimi. s. esterilidade. ombenga, s. sedimento.
Oluto, adv. um jjouco. no nuiito. ombenje, cabaa.
olutu, s. panno preto. ombetetela. s. executor, carrasco.
olutukuta. s. cinzas, borralho. ombia, s. panella.
oluua, adv. por fora, e.xteriormente. ombilami, s. vara e meia de panno.
oluuaua, s. espcie de jdanta odor- ombila,. s. sepultura.
fera. ombile, s. rajiidez, presteza.
oluueio, s. vassoura. ombilo, s. occupao.
oluui, s. rio, corrente. ombinda, s. focinho.
oluuiia, s. ])roclamao. ombinga, s. dente idefeza
chifre ^
oluuulu s. iiichaMO. inriammao. dos animaes).
oluvali, s. e adv. segunda esposa ^ ombini, s. panno de algodo branco.
outra vez. segunda vez. ombinji, s. lobo.
Oluvi s. cabello do corjjo. ombipo, mau signal, mau agoiro.
s.

oluvili, s. arvore pequena semelhante ombisi, peixe.


s.

ao cypreste. omboio, adj. excellente.


ornai, s. p. omboka, v. n. tardar, ir devagar.
oinaka. s. valle = caravana real. ombole, s. bala.
omako, s. espcie de jiau ferro. ombolela, s. estrume, adubo.
omaluku. s, ladro. omboio, s. po.
OMO OND 43

ombondo, s. cdrila ilr cmsci (riuvor. omopi, s. insidtador. insoJeide.


Ombonge. s. toitc. Ibrt;ilr/.;i. omopo. s. si/.ania, remdio ]);<r;i a
onbonha, s. iiiiiij^ciii. idolo. eOmielio.
ombotao, f. iHitno. omuenge, s. canna le assuear.
ombotesa. s. ciiix.i i\c \-.i]ir. omuenho. s. vida animo sopnp,
ombu, s. lidcido, <;'()1(' de LMduida ou sus|)iro.
l.chida. omufunu, s. traficante, negociante.

ombua, t<. co. omui, s. arvon; ipie produz fructii do


orabuali, f<. priiici|K'. casca dura. senudhantc laranja. .i

ombuelu. s. terra l>ai.\a ,- /.'owiA/e//, omuina, s. dedo.


(!iii liiiixo. omuipui, s. espcie de |)assaro (pti;
ombueti, lieiifiuhi.<. constroe o iiinlio solire as construccs
ombuiia. s. ])aiteirii. dis formigas.
ombule, s. fugitivo. omukanda. s. carta, bilhete.
ombuli, s. tenda (na, jionta da setta.) omuku, s. rato.
ombulo. 8. raposa. omuma, s. vivente, vivo.
ombulunga, prova ilo veneno..s. omunda, s. montanha, monte.
ombumbu. s. nascida, tumor. omundi, s. campo d( cidtura.
ombumbumba. s. instrumento de mii- omundu, s. cal tea de porco.
siea em arco. omunga, s. embai.xador. mensageiro,
ombunda s. jinlmes. representante.
ombundi, s. porto. omunu, s. pessoa, gente.
ombundu. s. nel)rina. nevoeiro. omupa. s. ([ueda d'agua. ra[)idos, cas-
ombunje. s. hola. espiera. cata, catarata.
ombunji. s. formiga branca. omupui. s. espcie de ])assaro.
ombunju. s. sedimento. omusainbi, s. ttatata doce.
ombuta. s. espcie de eolira. omutu. s. abbora, cal)aa.
ombuti. s. al)rilios. ona, s. piolho.
ombutika. s. jarro, hotija. ona, V. n. roncar, resonar.
ombutO. s. semente. onala, s. arvori' de cortia.
ombutulua, s. noiva. onali, s. mitade da colmeira.
omeieko, s. fallia de dentes. onali. adv. bai.xo da cama.
omeke. s. cejio. onamba, enfeite de ciiifre paia o ca-
Omemc, s. carneiro. bello.
omena, s. laliio. liocca. onambi, s. cadver.
omene, s. manli. onambua, s. j)ulga.
omepe, >. fome. onanda, s. pessoa intil.
omepelela, s. fome ventania es- onandu, s. jarda, meilida dr trs
tat-o dos ventos fortes. ps.
omese. s. orplio alavanca. onanga, s. jtanno. fazenda.
cmesei, s. dissipador, perdulrio. onanha, s. Jantar.
Omesene. s. jjmfessor, mestre. onani, s. vitidla. bezerr<i.
omi. s. bifurcado com ipie
Jugo. i)au onanu, s. terreno elevado, montanho-
SC ]irend( o esci-avo pido pescoo. so l.'(>iiaini. (m cima.

omiapia, s. andoridia. onata, s. lama.


omiapiulu, s. campo (pieimado. onate, s. pessoa asseada.
omindi, s. feitio invocao aos cs- omatoma, s. jtessoa i\\\r duvida, incr-
[liritos. dulo.
omindu s. feitiaria. ondaka, s. jialavra, recado, discur-
ominhanjo, irm mais nova ipu- c;isa
com o cuidiado. ondala, s. cobra voadora.
omo. adv. sim. isto mesmo. ondalu, s. fogo.
omokoli. s. tetraneto. ondamba, s. barranco, ravina.
omoku. s. faca. canivete. ondainbi, s. pessoa boa.
omoma. s. giboia. ondambo, s. roujui.
omombo, s. trigo, ou favas tardias. ondando. s. compra, venda, nego-
omona, s. creana, tillio. cio.
omanamani. s. cidado livre. ondatembo, s. sogro, sogra, ginro.
omondolola. s. refeio feita de milho nora.
moljiado ( jii/.ado no mesmo dia. ondavi, s. espi.ra.
omongua, s. sal. onde. s. colmea.
omopa, s. liervacuja raiz i'- usada ])a- ondeka, v. a. abraar.
ra fazer cestos. ondeke, s. diaphragma.
44 ONG ONG

ondeli, s. espiritu mau. onganddla, s. cesto (empacotado e


ondemba, s. .rallo. cobei-fo).
ondembe. s. siva. ongandi, s. fulano.
ondenda. s. espcie ile eogumello ongandu, s. crocodillo. jacar.
giamle. onganga. s. feiticeiro.
ondende. azeite de palma.
s. ongangala, s. pessoa cruel.
ondeo, s. espeeie de arvore. ongangu, s. bisbilhotice.
ondepue. s. espcie de peixe. onganja. s. cabaa peipiena.
ondiandia, .s. espcie de lana. onganji. s. advogado.
ondiavite. s. macliado. ongaso. s. rao.
ondimba, s. lebre. ongatu, s. gato.
ondindimo, s. trovo. ongau, s. almoo, beldda tcmada pe-
ondingavive. mau espirito. la manha.
ondingupange. s. trabalhador. ongavi, s. dador, o qiu; d. pessoa
ondio, s. mo direita. generosa.
ondolo, s. parte do resgate (ou mul- ongeia, anus. intestino grosso.
s.

ta) itagn ao juiz;=grito de triumplio. ongeii. pedinte.


s.

ondombo. s. estao chuvosa. ongeka, v. a. ajuntar.


ondombua, s. uoiva. ongelenge, s. l)utlalo.
ongeii. s. ]iiejudicial. destruidor.
ondondo, pucilga de porcos--pan-
.s.
ongendoteke. s. passeador nocturno,
110 de algodo forte.
noctivagd.
ondonga, s. espcie de pas.saro.
ongenge, s. grossura^ dorso d'uma
ondonge, s. collegial. estudante.
faca ou espada.
ondongo, s. espcie de arvore.
ongenjo, s. campaiidia pequena.
onduko. s. nome.
ongeva, s. nostalgia.
onduli, s. giratia.
ongilima, s. cacete, tranca.
ondulili. s. tecto de cellein.
onginge. s. espessura.
ondulu, s. bilis, fel.
ongisi, s. pau aguado=^alavanca.
ondumba, s. iiessoa massadora. im-
ongiti. s. bengala.
prrriljrlitc.
engole, s. crime.
ondumbukai. >. incredulu. peijueno, anco-
ongoleta, s. barril
ondunda, s. pilha, monto.
reta.
ondunga, s. gordura.
ongolo, s. joelh.o zelira.
ondungo, s. refeio feita de milho
ongolola, s. ajustar, collar^cortar
assado. . sementes de aboboi^a. carne em grandes tiras.
oneka. s. bisneto. ongoiolo, s. espcie de pssaro.
oneketela, s. poeira. ongolosi, s. tarde.
onekulu, s. neto. ongolovia, s. ceia.
onela, s. annel. ongomba, s. tocador de nuisica.
oneli. s. metade. ongombe, s. b-oi.
onende. s. pombo^^olho cego. ongombo, s. circulo l>rilhante em vol-
oneneho, s. tlcr. ta tia lua^cbncilio. assemlda.
onene. ^. lado. ongongi, s. orpho. pessoa sem j)a-
onengo. s. torcedura no turnozello. rentes.
onengu. s. espcie de feijo. ongongo, s. terra secca^=ma de
onenu, perdiz.
.s.
Ado.
onete, s. esterno (osso). ongongo. {u-on. iim. cada.
oneti, s. toupeira. ongongola, s. centoieia.
oneva. s. bao. ongongola, s. barulhento.
onevo. s. enx(>. ongongolokota, s. convalescente.
ongaiaua, s. goiabeira. ongonjO; s. prato feito de cascas de
ongaia. s. a"caia. arvore.
ongaeta, s. gaita, harmunium. ongoti. s. troncfi.
ongalafa. s. garrafa. onguali, galliidui do matto.
s.

ongalo. s. peneira. ongue, s. ona (auimalj.


ongamba, s. portador, carregador. ongueli, s. receio.
ongambu, s. golpe mortal, ferida mor- onguia, s. agidha.
tal. onguiu, s. ferrugem.
ongamena, s. l)olo de cera, gamella onguia, s. lato, cobre.
de erra. ongulamata. s. espcie de instrumen-
onganda, adv. imu iliagonal. em zig- to musical.
zag. Onguli. s. hvena.
ON.T oxr i

ongulu. >. j.dixn. ]


onjcvo, s. caa,
onguluvi. s. porco lunvo. onjila. s. pssaro eslra(hi.
ongunda, s. s. cainjio ciiviulo, prcpM- onjile. s. tontura.
lailn jiaru a cultura. OUiili, s. espcie de animai.
ongundi, s. manteiga dr no (.^tn- onjimba, . cantor mch<i,
iiiagn. onjimbo, s. aninud >[\w come 1'orn-
ongundo. s. rcnicdio, gas.
ongunga, s. cauipuiulia grande onjindi, s. vacca.
ongunge, s. liydropcsia. onjiva, s. es(|Uecimento =^ vau.
ongungu. s. capriclio n rclicilor de onjiue. s. conhecimento.
di\idas. onjo. s. casa.
onguni, s. csihh-Ic de formiga. onjoi. s. .s.inho.
ongunja, s traballmdor. onjolela. s. alegria, n^gosijo.
ongunji. s. p (de mosa). onjolombia. s. vaso de barro.
onguso, fora.
.s. onjoluka, s. abelha.
OngutO, s. collicr. onjoma. s. mistura de sementes de ca-
onha. s. inveja. Waa.
onhame, s. adherente. Onjomba, s. e-pecie de dana.
onhanha, creuna.
s. onjombia. s. herva nova.
onhange. s. espcie de pas.saro. onjongo, s. ])reo.
onhani. s. boi pci|ueno das (rangnel- onjongola, s. desejo.
las. onjota. s. natao.
onhanhu, s. rapilez. pn ssa. onjovo. s. folhas novas e tenras.
onhenho. s. i;ai.\o = zanga. onju. >. mos(piito.
onhi. appetite.
s. onjuela, s. disputa.
onhima. s. costas, dorso. onjui. s. animal peipieno.
onhimi. s. cobertor. onjiile, s. aguaceiro, (dniva torren-
onhoha. s. cobra. cial.
onhokasi, s. enguia. OUJumbi, >. jjcssoa (|ue tem fome de
onhoho. me (tual. carne.
onhoma, s. tambor grande. onjumbu, s. rodilha.
onhonho, s. corcunda dr nas cos- onjunda, e. trabalhador, criado.
tas. onjundi. s. herva nova.
onikila. s. pressa. onjundo, s. martello.
onima. s. pagamento, paga. onjunge, s. espcie ile arvore.
oningoso. s. mercadoria. onjungu, s. europeu.
onine, s. esterco, estrume. onjunju, s. zuarte, panno azul de al-
oniti, s. j)yrilanii)0. godo.
onjaia, s. aceusaeo. onjunjuvia. s. cobarde.
onjaii. s. caador. ono, s. primavera.
onjake, s. Imlliento. onoha, s. caracter.
onjaia, s. fome. onoi. s. pessoa valente.
onjaii. s. parturiente. onoko, s. es])ecie <le rato de agua.

onjalo, s. tranca da armao da ca- onolote, s. panno de algodo azul.


ma. onoraetu, s. cousa.
onjalu, s. guia. condiu^tor. onondovitui, s. travesseiro.

onjama, s. avestruz. onoli- esteira de palha.


s.

onjamba. s. elephante nome d'uma ononjola. s. porco.


duena. ononho, s. sbio.
onjambo, s. mortalha poo. cister- onono. s. peijueno espiillo.

na. onotolo, s. restolho,


onjambolo, s. ndva nova. onu. s. desejo, appetite.
onjanda, >. pess(ja ferida no joelho. onuima, s. boi ])e(pK!no c bravo iloS
onjandi. s. batata dee. gauguellas.
onjanga, s. batalha pressa. onuka, s. insolente,
onjangala, s. colheita extempornea. onuku. s. jjunho.
onjango, s. saleta. onulo. s. cofre,
onjanja s. vez. onumba. s. bolla.
onjanju. s. ee])o artria ou veia. onumbi, >. ignorncia.
onjeke. >. saceo. onumbu, s. belleza.
onjelembe, s. nmsgo. onundu. s. espcie d(! arvore,
onjelia, s. lana. onungo, s. esj)ecie de arbusto,
onjete, s. cano d > espingarda. onusi, s. espcie de antlope
46 OSI OVI

OnutU, .. vanta. Ositu, s. carne.


onutula, l. ahioUios. osoka, ;^. barrote =^ espcie de herva.
onuviko, s. tampa ^ plpebra, osokoloke. s. trocista,
opaikununa, s. careta. osoma. s. chefe. rei.
opali, pessoa destemida,
:<. osonde. s. sangue,
opao, s. iport.) biilo de cera. osange. s. fragmento,
opatalonha, "s. (port.) algibeira, patro- osongo. s. espinheiro, copinho ^~ cer-
na. ca particular -- mistura,
opato, s. (port.) pato. osongui. s. guia.
opena, s. (port.) peima. osuke. s. pobre,
opendi, s. perna de vitella. osukini, s (port.) assucar.
opendo, s. (port.) pente. osungo. .s. favor,
opese, s. tuVio. canudo, eacliimbo. osungu, s. pequena extremidalc.
opetO, s. travesseiro. otandu, s. mesa.
opileko. =. parafuso, prego. Otembo, s.generosidade.
opilu, s. avo.1
Otulo, .s. somnolencia, preguia,
opomba. s. (port.) pomba. otulua, pus. s.

oputu. s. Portugal, portuguez. liugua otuma. barro.


s.

portugiieza. otusola, s. (port tesoura. )

osai: ^. lua =^ mez. otuve, s. indisposio.


osaimbo. s. suor. oua. s. cogumello.
osala. s. peiHia de toucado. ouambembe. s. calor da terra.
osali, s. teimoso. ouanda. .-. tipia, rede
osambo. s. curral. ouanga, s. encanto (feitio).
osamua. adv. exteriormente, por fora. ouanji, s. orador.
osanda. s. })(>ntap. ouato. s. barco, canoa.
osande. ^. espirito, ouelema, s. escurido.
osangateli. s. tolice, ouenji, s. bens, ricpieza.
osanje. .-. gallinba. ouesi, s. preguia.
osanhu. >. frigideira, oueso, s. crueza,
osapato. s. (port.) sapato, oui, s. luar.
osapi, s. iport.) chave, ouiki. s. mel
osasambia. .'^. fructa semelliante ouima, s. mau agoiro.
ameixa. ouinhi, s. povo.
OSeke, s. cagnmello ])i'(jUciio e ver- ouisi. s. fumo.
melho escuro. ouiva, s. (,'S(pu'cnnento.
osela, s. (jjort.) cera. ouombo, s. i)ortagem, pagamento por
oselenge. s. bode. atravessar um rio.

osema. >. refeio, ouongu, s. relva, herva.


osenje. .-. gordura, OUOnho, crebro.
oseteko. .<. medida. ouova. s. loucura,
oseu. t. paga. salai-jo. ouuia, s. calor.
osevo, s. preo. ouule, fuligem ^^ veneno.
s

osi, s. cho, solo p'otii, ein haixo. ouusa. s descano.


osiahulu. s. e adv. tempo antigo ^ ovaka, rugas (na pelle).
?

ha muito tempo =^ antigamente. ovaleta, s. (port.) vareta (de espin


osiata, s. interferncia, intrometti- pirda).
mento. ovalete, s. (port.) verde.
osielene. ?<. pe(|ueno cogumello aver- ovaluma, s. (port i broca. vi'i'ruma.
melhado. ovanha. s. rugas.
osikote, .>. (ptrt.) chiei ite. ovale, s. cuspo.
osila, s. celleiro. ovava. s. agua.
osilo. s. latrina ove. pion. pes. tu.
osima. s. macaco. ovikanjo, s. subrbios, vi distan-
osimbuembue s. mancha (na pelle.) te;

osinge. .-. f-abana. ovikuata, bens. riqueza, mercado-


osingo. :<. iiiicla. garganta.
osinguanha. s. verruga. ovilua. s. as.sobio, apito.
osiopa, .-. rallador. ovindangele, s. (port.) vinagre,
osipata, (port.) espada.
.-. ovinene, s. lixo, entulho.
osipi, s. arame. ovingundu, >. hydi-omel.
osisimo, s. farelo fino. ovinhanho. s. aparas, retalhos
Osisu, adj. estril. oviongo, s. lombo, rins.
1>AT 'ol

OvipakO, ?^. lii')is. iii(U(V.:i. iiifrcado- patula, \ . a. i)artilliar.


riis. patulula, V. a. retirar.
ovisokopia, s. jicstaiiis. patuma. v. a. batei-.
ovita, s. iiicna. patusuka, v. n. cair.
ovituinina. s. mucosidade do nariz. paula, V. a. caar.
ovitukululu, s. olhos encovados. pavula, V. a. comiirar.
ovituto. s. f<ul)oriio. peia, V. a. importunar.
ovo. |iron. pes. ollcs. peieka, v. a. limar os dentes.
ovonda, .^. tialiallio. peka, V. a. fender, radiar.
pekela, v. n. dormir.
peketa. v. n. estar adormecido.
pela. V. a. aparar, descascar.
peluka, V. n. estar sem nuvens, lim-
})ida a atmosphera).
(

paikuuuna, v. a. incdcar, fazer jia- pemba, v. n. a?soar-se.


pemuna. v. a. alizar o caliello . liar-
paiula, \. a. aeenar. eliaiiiar ]u>v .lee- bear.
nii. pendeia, v. (|. ser. estar forte, grande.
pakata. \. a. levar deliaixi) do l)ra- pendusula, v. a. jnocurar.
eo. penga, v. a. inidlnar. curvar.
pakoka, v. n. estar som soinno. pengeleka, v. a. deixar entre-alier-
pakula, V. a. pestanejar-^prender, fa- to.
zei" prisioneird. pengulula. v. a. endireitar.
pala, V. a. moer. pepa. V. i|. ser. estar saboroso, gps-
paleka, v. a. usar. toso, bom, doce.
paio. adv. aqui. pepela, v. a. ajiagar.
palukuta. v. a. eiiliiear. pepelela. v. n. apagar- se.
pama, v. (J. ser forte, robusto. pepula, V. a. descarregar.
pamba, v. a. deitar agua i)ela Itueea. pesalisa, v. a. pesar.
pamuna, v. u. ter um aborto. pesela, v. a. entoruar.
pana. adj. distante, iongint[uo. petama, v. a. curvar, inclinar.
pana, adv. longe. petia, v. a. desejar.
panamana, v. n. importigar-se. petula, V. a. armar um lao (Como
panda. v. ir para ^descascar. armadilha).
pandeka, v. u. atar, ligar. pi, adv. onde.
pandekua, v. q. ser, estar jirisionei- pi, proii. (piai?
1'0. pia, V. n. c(ueimar-se.
pandikisa. v. n. soln-esaltar-se. piana, v. a ultrajiassar. exceder.
pandula, v. n. bater palmas, agrade- pika, v. a. meclur, misturar.
cer. pila, v. n. vaguear.
pandulula, v. a. soltar, afrouxar. pilika, V. a. imjiortiinar. jiedir. com-
panga, v. a. combater. pellir.
pangela. v. a. metter a f( nos. enca- pilila, V. a. obter.
dear. pilisa, V. a. avisar.
pangula, v. n. soltar-se. desprender- piluka, V. n. danar.
se. pilula, V. a. voltar, virar-^ consultar
panguluka, v. <[. ser ajjressado, agii. esjiiritos.
panha. v. a. erguer (a roupa). pimbilika, v. a. cruzar os paus.
panhena. v. a. intentar, tencionar. pindika. v. a. calumuiar, alterar as
])retender. ]ialavras de outrem.
panhinha, v. a. dizer,conunuincar. pindikisa, v. n. cruzar os ps ou as
panji, V. a. conievar o ti-abalho c(>do. mos.
papa, v. a. l)atei' com a palma da pindula, v. n. levantar-s<', disper-
nio. tar.
papaia, v. a. jogar, lirincar. pinga, v. a. pedir.
papata, v. a. apalpar. pinhalisa, v. a. tornar a eollocar.
papula. v. a. bater. pinhana, v.a. herdar.
pasa, V. a. cortar. pipilika, V. a. dissimular.
pasuka, despertar.
v. a. pita. V 11. ir. partir.
pasula. V. a. visitar ide i)esaniesi. pitahana, v. a. passar perto de.
patana. v. a. duvidar. pitila, V. II. cliegar.
pateka. v. a. levantar, pendurar. pitula. V. a. cliamar esperar.
patekela, v. a. recordar, !'nibrar. poiola, V. a. empurrar.
48 SEM

poka, V. ii. sustentar, dar iiliuicnto.


pokola, V. a. consentir.
pokota, V. a. malliar lo trigo).
pola, V. I). ser. estar fresco.
polokoso, adj. vasin. saika, v. a. cercar de sebes, cobrir
ponda. V. a. apanhar, agarrar. com i'amos.
pondola, v. n. sor capaz. saimiha, v. n. suar.
pongiia, v. a. apanhar e reservar o saka. V. a. sacudir =- hivar unui gar-
niellior paia si. rafa.
ponha, V. n. ferver. sakalala. v. a. interromper.
popela. V. a. fallar a favor, interce- sakeka, v. a. bater, ferir.
der. sakela, v. a. festejar.
popia, V. a. fallar. sakula, v. a. curar.

popolola, V. a. ir direito jiara dian- salala, v. q. ser rico.


te. salomoha, v. n. cair a graiule distan-
posoka, V. u. estar leni vestido. cia.
pota, V. a. fiar. saluisa, V. a. ameaar.
potolola, V. a. acahar (nnia compra, saluka. v. n. estar surprehendido,
deinandaj. admirado.
pua, V. u. acaltar. samba, v. a. liater as nuios. apjilau-
puai, conj mas, porm. dir -^ ilecapitar.
puai, adv. certamente, na verdade. sambiliia. v. a. jurar tide]idade =
puamue, conj. ou. talvez. prestar homenagem, adorar.
a rosto.
piieia, V. a. atirar sambuisa, v. a. afagar.
pueketa. v. q. ser. estar duro, rijo. sambukila, v. n. ir d'uma estrada, al-
puiinha, v. a. fazer uma cousa sem deia ou collina para outra.
peiceber como. samena, v. a. molhar.
puinha. v. a. limpar. samona, v. a. pentear.
puisa, a confundir.
V. sanda, v. a. procurar.
puiuka, V. n. descanar. sandola, v. a. espalhar.
puka, V. a. abanar (a caltea). sanduka. v. a. dissipar.

pukuka, V. a. olhar para traz. sanga, v. a. alcanar, apanhar na car-


pukula, V. a. premeditar uma aco reira, encontrar, achar.
m. i>eusar mal. sangata. v. a. bater no peito, fazer
pula. V. a. affugentar. bulha.
puliliia, V. a. descobrir l)cns rou- sangatela, v. (j. ser, estar ardente.
bnilos, interrogando creanas ou estra- sanha, v. a. apanhar, arrancar pello,
nhos. l r^- fazer em bocados =
estar quente.
puiuka, V. a. escapar a. sanhanha, v. a. arder.
pululi, adj. aberto entre-aberto. sanja. v. a. vomitar.
pumanahana, adj. arredondado. sapa, V. a. comer vorazmente.
punda, V. a. sa(|uear. roular. sapitiia, V. a. relatar.
punduka, v. a. tropear. sapula, V. a. referir, contar.
pundula. v. a. pr mal o vestido. sasa, V. a. cortar carne.
punduluka, v. a. evitar. sasala. v. acampar jjor muito tempo.
jjungula, v. a. classificar=separar. sasambiia, v. q. ser bonito.
punha, V. q. ser voraz. sasana, v. n. tinir = mover.
punhinha, v. a. alugar. sasela, v. a. retalhar.
punja, V. a. esfollar= cortar em fa- sasuna, v. n. fallar muito.
tias. sava. V. q. ser. estar insii)ido. enson-
pupa. V. a. desarranjar. so.
pupula, V. n. ajoelhar-se o apanhar. sea. V. a. ajustar, concordar.
puputa, V. n. andar s apalpadellas. seka. V. a. pulverizar, moer.
pusa. V. n. lavar a cara. sekuka, v. q. ser pobre, indigente.
pusula. V. a. descascar ^ rasgar. sekula, v. a. estremecer ao mesmo
pusuluka, V. a. fugir, escapar. tempo.
puta. V. a. barbear. selena, v. q. ser, estar escorregadio.
putika, V. a. entranar. seluka. v. q, ser estpido.
putula, V. a. agarrar. sembika, v. a. pagar caro poi- matai-
putulula. V. n. andar depressa. algum por feitiaria.
sembikila, v. a. pagar pela vida de
algum.
semiha, v. a. sangrar.
)

SIT SI'K 49

semuna, v. n. t';ill:ir iiiconcctaiiKMiti'. siuha, V. (|. ser, estar, direito, recto.


jiroDiiiiciar mal. siva. V. ((. estar frisado, cresjjo.
semunuha, ((nrcctamiMitc.
v. n. tallar sivaia, V. a. louvar, fallar b<'m de.
semununa, adiuhar.
v. a. sivikiia. V. a. instigar.
senda. v. a. cavar. sivila, V. q. ser, estar rico.
sendulula, v. a. passar. so. s. pae (da pessoa com quem se
senga, v. u. c, a. bater (do rologio), falia).
triivojar ( distancia) agitar a cerveja sohai. s. tia.
(mexendo a cabaa)- conduzir gado. soia. V. n. estar canado.
senguluka, v. desvanecer. soioka. V. a. partir, (piebrar.
sengutula, v. n. trotar. soiola. V. a. rasgar.
senhisa, v. a. atormentar. tla,i;'ellar. soka, V. a. e q. pensar =- coUocai' vi-
senhula, v. a. inclinar. gas ser, estar egual,
sepuka, v. n. obrar loncamente. sokana. v. n. cazar.
sesama, v. n. tornar-se convir. sokeka. v. a. tornar a arranjar.
setahana, v. a. imitar. sokoka. V. n. soltar-S( (o cabo do ma-
seteka, v. a. nwdir. chado.
sekutula, v. a. arremedar. SOkolasoko. exp. adv. (diz-se (piaiido
seuula, v. a. brincar, troar. o juiz declara a acco, demanda aea-
seva, v. a. cosinliar circinncidar. = l)ada) litteralmento significa, egual e
si. adv. port.) sim. egual.
sia, V. a. mettei- no espeti) (carne)== sokolola, v. a. recortlai-.
deixar. sokuila. v. a. descascar (o tnilho.)
siakana, accender. sola, v. a. amar, gostar do.
siakata, v. a. adivinhar. solaka, v. n. estar canado, canar-se.
siala, V. n. ficar, i)ermanecer. soleka. v. a. guardar, preservar.
siapa, V. a. deixar. somba, v. a. ))agar uma multa.
sieketa, v. a. raspar. SOmbisa. v. a. fingir quo d.i em se-
sika, V. a. tocar (instrumentos de nui- guida tirar.
sica). somboka. v. a. saltar.
sikama. v. a. visitar (de tarde). sombola. v. a. arrebatar.
sikila, V. a. alojar. sondoloka, v. a. dar logar. deixar pas-
sikina, v. a. alojar. sar.
sikinina, v. a. cobrir. sondolola. v. a. mover.
sila, V. a. nndtar prometter. soneha, v. a. escrever.
silula. V. a. fallar desdeidiosamente. songa. v. a. cortar, aparar.
simba. v. a. limpar terreno ])ara cul- songela, v. a. encal)ar, jior cabo a um
tura instrumento.
simbaluka, v. n. apressar-se. songola, v. a. guiar.
simbula, v. a. adubar. sonha, exprimir espanto fazendo
v. n.
simuna, v. a. recusar- se (responder uiri estalido com a lingua
quando se cliama). SOnhinha, v. a. injuriar, descomiioi-.
sina, V. <\. e a. ser estar sujo n-cusar, sonjola, cavar, trabaliiar.
desobedecer. sopeka. v. a. transjjlantar.
sinda, v. a. avanar. sopoka, v. n. correr (como agua), ver-
sindika, v. a. conduzir. ter.
sindikila, v. a. acompanhar. sopola. V. a. esmagar ficar.
singa. espalliar sal adubar. ^ sosa. V. q. ser doce, agradvel.
singila, v. (\. ser, estar jiossuido de sosahanha, v. a. investigar.
um espirito. sosomona, v. n. tirar l)raza de um ti-
sinhana. v. a. enfeitiar. o.
sinumuna, v. a. reflectir. sova. v. a. castrar.
sinhuna, v. a. asj)irar, fiuigar. sove. ad. castrado.
sio, adv. (replica nejativa). no. sua. v. a. immergir adaptar.
siopa. v. u. afun(bir-se. nietter a^iua. suaka. v. a. calar os sapatos.
sipa. v. a. fumar. suangela, v. a. no conseguir.
sipata. V. a. beliscar. sueiula, v. n. grac(\jar, iirinc.ar.
sipilila. V. a. desattender. desprezar. suia. v. a arranhar, raspar.
sipula, V. a. su^^ar. chupai-. suika. v. a metter na bocca.
sisa, V. a. i)eneirar. suka. V. a. precisar,
sitika, tapar suspender. sukatela. v. (|. ser, estar estreito.
sitikila. V. a. fechar, tapar. sukatula, v. t{. ser gidoso de carne.
situla. V. a. desarrolhar, destapar. suku. s. Deus.
T
50 TAX TI

sukula. V. ;i. lavar. tandela. s. estrella da manh - e?;-

sukumuna. v. a. vazar, entoruar. trella da tvrde.


sula. V. a. moer, pisar. tandula. v. a. rasgar, cortar ao meio.
suli. adv. adj. iiienos^ D.sutHeieutp. taneha. v. a. apontar, fazer pontaria.
suluhana. v. a. trocar, alternar. tanga, v. a. ler.
sumasuma. v. a. hesitar. tangalala. v. q. ser malvado, perverso.
sumba, v. a temer = reverenciar = tangaleka, v. q. ser mau.
cijiiiprar. tangula. v. a. dar presente.
sumbeka. v. a. perder o caminlm. tanha. v. a. dar couces.
sumbisa. v. a. comprar. tanu, adj. num. cinco.
sumuha, v. n. escorregar. tapa, v. a. buscar agua.
sumunuha, v. n. ser bem succedido. tapika, v. ([. ser plano.
feliz, abenoado. tapuia, v. n. remar.
sumua. V q. ser infeliz. tatama. v. a. confimdir.
suna. v. n. sentar-se com o rosto en- tateka, v. a. retardar.
costado s mios. tatena, v. a. fazer mal feito.
sunga, v. a. enfeitiar=sopraro lume. tate, s. pai (da pessoa que fallaj^^ tio.
sunguluka. v. q. ser hbil, fazer a.';
tatoka, v. q. ser pobre.
cijisas bem.
tatu. adj. num. trs.
sungua, v. a. possuir.
tatula. v. a. bater com a palma da
sunguela. v. a. avisinhar.
mo. Ijater.
sunhama. v. q. ser. estar, direito, re-
tatuma. v. n. gaguejar.
cto
sunhina. v. n. cabecear.
tava. v. acceitar
a. acreditar. =
taviia, V. a. encetar um choro.
sunbinha. v. a. visitar tarde.
te, conj. at.
supila. V. a. cavar amontoar o ^ trigo.
teha, v. n. saltar atravez.
susa,
suvuka.
V. n.
V. a.
urinar.
antipathisar com. no
teia. V. a. empurrar com fora = ijue-
brar.
gostar de.
teiela. v. a. pr fora I da estrada) =
pagar s parte da multa.
teka, V. a. quebrar.
tekama, v. q. ser, estar escuro, uegro.
tekola, V. a. gesticular.
tekula, V. a. alimentar.
ta. V. a. apanhar caa viva. tela, V. a. forjar.
tahana, apertar.
v. a. teleha. v. u. florescer.
lai. v. n. estar callado. telek, v. a. cosinhar (fervendo).
taia, v. a. escrever. telekala, v. a. mandar adeantar. =
taima. v. n. brilhar (o fogo.) teiela, v. a. fluctuar. voar.
taka, V. n. morrer. tembula, v. a. recusar.
takata. v. a. e n. dissipar = evapo- temuna, v. a. estender sobre.
rar-se. tenda, v. a contar =
oku-tenda nlo-
takina. v. a. mastigar. huiujo, conversar.

takula. V. a. dilacerar. tendeka, v. a. fender, rachar.


tala. V. a. olhar, ver observar. tendela. v. n. amadurecer cedo.
talama. v. n. parar. tendula, v. a. bater.
talamena. v. a. esperar. tenga, v. a. misturar.
talula. V. a. passar o tempo agrada- tengusula. v. a. apanhar para exami-
velmente. nar.
tama. v. a. misturar. tenhena, v. n. coxear, ser aleijado.
tambela, v. n. jactar-se. tepa. v. a. quebrar, separar, dividir.
tambula. v. a. tomar, receber,acceitar. tepulula. V. a. innnergir ^ subtrair.
oledecer. tesa. V. a. forjar.
lamina, v. u. lamentar-se. teta. V. a. cortar =
teta ongauda, cor-
tamua. v. a. derrubar. tar diagonalmente -^ teia ongamha, cor-
tana, v. a. fallar muito, di.scutir. em <juadrado.
tanda, v. a. desdobrar formar linha = tetekela. v. n. ir na frente, precedei".
de caa. tetena, v. n. guardar comida depois
tanda. s. estrelhi da manha estrella = da refeio.
da tarde. tetula, V. a. rachar, quebrar.
tandaluka, v. n. retirar, desviar o [l. tetulula, V. a. coitar.
tandavela. v. u. estender. ti. V. a. dizer.
)

TUE ('lA r

tiakumuna. v. ;i. niuvcr os liombnp ;i tuika, arnlicntar.


V. a.
(1aiu;!ir. tukana. v. usar linguagem feia.
n.
tianha. v. a. lni.srar Icnlm. tukikinha. v. a. atar juntamente.
tianhona, desaparafusar.
v. a. tukula, V. a. chamar, nomear, indicar
tiatiala. v n. cambalear. - ^ f ulula omhidnngu^ recorrer prova do

tieka, V. a. alaiiar saccudir as mos- veneno.


cas. tukuluka, w n. apparecer repentina-
tienha. v. a. torcer, ciitranvar fu- mente, emergir.
rar. tukuna, v. a. guindar, puxar.
tifuka, levantar.
V. a. tukusa, V. a. esfr(!gar.
tika, V. furar coui verruma.
a. tuia, V. a. arrear, depositar no clio.
tikanhala, v. a. adejar, tliictuur. tulika, V. a. pr sobn a cabea.
tikitiia, V. a. furar. ])eiietrar (com es- tuluka, V. n. descer.
peto.) tulula, V. a. descer, dependurar.
tikoka. V. a. iucliuar para traz. tululuka. V. (|. ser, estar traiKpiillo.
tikula. V. a. carregar ao lioiuhro. tulumuha. v. a. acalmar.
tikulula, V. a. apressar. lulumuna, v. a. adular.
tila, V. n.escapar, fugir. turaa. V. a. mandar, ordenar.
tima. V. a. desprezar. turaana, v. n. assentar-se.
timbukila. v. n. ser insuicieite. tumba. V. n. inchar, levantar.
timbula, v. a. ((uebrar. partir. tumbika, v. a. pr, colloear.
timbuluka. v. a. cul)iar. tumboka, v. n. borbulhar, bmtar (co-
timiha. ([ueimar.
V. a. mo a fonte.)
tina. V. ((. ser, estar dittcil. custoso. tumbuka, v. n. estar no alto (cie mon-
tinda. V. j. ser grosso, vigoroso. te ou j)lanalto.
tingoka. v. a. balouar. tumbuluka, v. n, vir supcricic da
tingoloka, v. n. debater-se. agua.
tingulula, v. n. amUir roda. tumbulula, v. a. rcjiarar.
tinha, V. II. tbcinliar (o porco.) tumuha. v. n. correr.
tipula, V. a. bater cotisar. ^ tumina, v. a. governar, mandar.
titoviia, V. u. fazer barulho a sugar. tumuna, v. a. pr sobre a cabea.
titu, adj. num. pouco, pequeno. tuna, V. a. no penetrar.
tiula, V. n. regressar, voltar. tunda, V. II. partir, ir-se.
tiva. V. a. moer trigo. tunga, v. a. edificar, construir.
tivika, V. a. revirar. tungaiala. v. n. perder o eaminho.
tochiue. v. n. arrotar. tuuguka, v. n. quebrar-so.
tokeka. v. a. encontrar, juntar. tungulula, v. a. demolir, desfazer.
tokekela. v. n. vaguear, eriar. tunhunha. v. a. saccudir. abalar uma
tokoka, V. n. estar derrubado. arvore.")
tokola, V. a. cavar. tununha, v. a. abafar.
tola, V. a. rasgai-. tusula, V. a. dar pontaps, couces.
toma, v. a. apunhalar, picar, ferir. tuta, V. a. levar.
tomba, V. a. desdenliar, des])rezar. tutula. estampar.
V. a.
tmbola, v. a. furar distriliuir. tutumuna, saccudir (roupa )
v. a.
tondala, v. a. insultar, injuriar. tuula. V. a. examinar.
tonga, v. a. coser. tuvama, v. a. abrir completamente.
tongeka. v. a. continiuir. tuvika. V. a. cobrir fechar a ino.
tongita, v. n. fazer ccegas. tuvula. V. a. descobrir - abrir.
tongola. v. a. castrar (porcos.)
tongolola. v. a. rasgar.
tonhoha, descascar.
tonhona.
v. a.
depennar ^- Indiscar.
v. a. U
topa, \. i|. ser. estar louco.
topola, V. a. acutilar degoUar. ua, adj. bom. bonito.
tosa. V. n. chuviscar. ua. V. 11. cair.
tosola. V. a. (juebrar. uala. V. a. usar, = vestir.
tota, V. 11. comear a amadurecer. uasa, V. a. mostrar.
tua. V. ({. ser, estar agudo, afiado. uava. V. 11. ungir-se.
tuala. V. a. levar. uaveka. v. a. mugir.
tuangula, v. n. sentir dor no est- uchime, s. jiato, dono. senhor.
mago. ufeko. >. rapariga.
tueia. \ . 11. iindar em fileira. uha, V. q. sor, estar silencioso.
tuenjoi. V. II. sonhar. uhamba, s. cesto de vime. canastra.
52 UMA UTA

uhandeleko. si. coniinaiidu. Ifi. oi- umbanda. encanto. .^.

dtiii. umbando. s. indccencia.


uhando, ^. rhofc, capito, t-abca de umuene, s dono. possuidor.
caravana. undeti. adv. isto mesmo, assim.
uhembi, s ineutiroso. undevi. injuria.
uhina, v. n. ser. estar ^ileieio.^o. undila. v. a. emprestar.
uhumbi, ^. tubo de pau do cachimbo. undindu. s. espcie de raiz comest-
ui, V. u. saber, conhecer. vel.
uia, s. cinto. uneni, s. recursos.
uialui. s. secretario. iingalu. s. traio, conspirao.
iiieveio, s. mugido. unganji. s. linlia de algodo.
ukai, s. mulher. ungolo. s. espcie de arvore de ma-
ukaku, s. fedor. deira vermelha.
ukala. s. cho. ungombo, s, pastor.
ukamba, s. amigo. unguangua, cesto em furma de alf.ir-
ukanda. s. carta. ge.
ukata, s. folha. ungaunha, caa. s.
ukeia, ?:. retalho = meia vara de unguanja, risca no meio do cabello.
s.
paiiiKi. ungula. v. ser guloso.
(i.
ukema, s. nome de um grande eogu- ungundumba, amarcllo.
nicllo. unjili. s. espcie de tainlior.
ukese. s. mandioca mi;~turada. unjumbo, s. travo.
ukesokeso, s. pulso. unha. s. coroa do dente.
ukoka. s. novcllo de linha. unharabelo, s. remdio.
ukorabe. s. visitante, hospede. unhamo, s. anno.
uknmo. s. pezo.
unhanga, s. caa.
ukongo. s. caador.
unhe. desobedincia.
s.
ukuambeli, s. secretario.
upa, remover.
V. a.
ukuasi. 8. bens, riqueza.
upalume. s. primo.
ukuelonga. s. tagarella, fallador.
upandi. s. elci^bantiasis.
ukuengue. s. devassido.
upanga, s. cantMro.
ukuenje. s. mancebo, rapaz.
upange, s. trabalho.
ukuochisoko. s. auxiliar.
upati, s. largura.
ukuolofeka. vagabundo pregui-
^.
upatiua. s. pancada violrnta.
oso.
upepo, tubo de cachimbo.
s.
ukula, contemporneo (aquelle (lur
s.
upj. s. mallio de trigo.
nasce no mesmo dia que outro.)
upiia. s. erupo de angue.
ukulu, s. mais velho.
upika. s. escravo.
ukumbi, s. ponta-p.
upindi. s tibia (osso).
ukundu, s. terra vermelha cora que c
upinho. s. focinho.
pinta a testa.
upitO. s. corrida dum animal.
ula, s. cama.
ulame, s. circulo de camas.
upolo, cartilagem do nariz.
s.

ulela. s. azeite, unto, gordura. upuli. pessoa (]ue afugenta a chu-


s.

uleraba. s. figueira brava, sycomoro. va, feiticeiro da chuva.


ulenda. s. franga upuma. s. tutano, medula.
ulienge. s fogueira grande. upungu, s. Ijarco. canoa.
ulima, s. anno. upupa, s. caador.
ulingo, s. mandioca. usese, s. cauda (de cavallo, buffalo.

uliungu. s. bico. etc.)


ulo. adv. aqui. usi. s. pilo de madeira.
ulombo. s. carvo mineral ^ espcie usika. s. tocador (de instrumentos).

usiko. s. peneira.
de guia.
ulongo, s. conversao. usilili, s. nome dum cogumello.
ulonho, saber. usJtu, s. garganta =^ passagem.
ulovi, s. pescador, usoli, s. sopa. molho.
ulu. s. veneno de peixe. usongo, s. setta.
ulula, via lctea. usonjolo, s. martello de ferreiro.
ulula. V. n. gritar. usuanji, s. conspirao, traio.
ulume. s. homem. usui. s. pessoa pouco atenciosa.
ulungi, s. recemchegado, estabeleci- usumba, s. receio, medo.
do de novo. uta, s. espingarda, arma,
umanehe., s. rapaz. Utali. s. ferro,
VAT. YT'X 53

utanda, ~. o hh' traliallia iiipci frita vamba. V. q. sei-, eslnr Vellm. idoso.
laiiiciito. alhanlcid. vambela. v. a. miar.
iitanha, s. lu-ilho, i-alor do sol. vanda. v. i|. sir. estar larud.
uteke, <. iKiitf. vndala, v. u. rugir, mugir.
utekeo. adv. lioa noite. vandeka. v. a. accrescentar, augmeu-
uteleli, s. racha oiu uuia cabaya. tar.
uteli, s. algodo. vandula, v. a. descascar.
utenda. s. franga. vanga, v. a. enfardar.
utepa. s. cerveja (feita eoni mandio- vangula. v. n. conversar.
ca I. vanja. v. a. olhar.
uteteli, s. espcie P herva alta (.'oiiiu vata, V. II. agachar-se.
o canio. vavanga. v. n. cambalear.
Uti. arvore, pau.
p. veia, cazar.
v. a.
utila. 3. pess(a imprudente. veiuka. v. n. correr rapidamente.
utima. s. eora^-o. veka. v. 11. estar costumado.
utingu. s. coisa bonita. vela. V. (|. ser, estar doente.
utoi, s. pes.soa corajo-sa. veleka, v. a. carregar s costas.
utolo. s. descida (iindinada). velela. v. n. comer carne.
utombo. s. mandioca. vembika. v. a. encher um buraco, en-
utondua. s. credor importuno. tidiar.
ulongo, papada do boi.
.s. verabulula. v. a. cavar, escavar.
utui. s. cabea. venja, v. a. meclier.
utumbu. .'. farelo. vetelela. v. n. sentar-se porta duma
ututa. s. burgo ^^ toca do coelho. Im- casa onde ha um cadver.
raco. veva. V. 11. balar.
ututuli, s. pessoa alta. vevela. v. a. carregar uma criana s
uualo. s. fato, roupa. costas.
uuinha. v. n. pender, descer (a estra- vi, adj. mau. feio.
dai. viala. v. a. governar.
uula. V. a. acumpaidiar. vialeka. v. a. (suthronisar.
uulu. <. principio. viha. V. q. ser mau, estar em ms con-
uuluka. V. 4. ser, estar spero, des- dices.
egual. vila, V. a. comlemnar.
uunda, v. n. sujar-se. (>star sujo. vinda. v. a. entranar, franzir.
uunga, v. n. criar Itolor. vindikiia. v. n. escurecer.
uunja. V. a. enganar. vindilika. v. a. entender mal.
uunjuka. v. ij. ser, estai turvo. vinga, v. a. assustar, afugentar.
uvaa. cerimonia do casamento.
s. vinjuka. v. n. passar, ir.
uvangi, s. segurana. vita. V. a. escrever^ guerrear.
uve, s. invalido. VO. adv. tambm, c.
uveii. s. doena. voka. V. n. enganar se.
uvelo. s. porto. vokiia. V. a.augmentar.
uvo. s. tempo da sementeira. vola, V. i\. ser, estar podre.
vomba, v. a. afundar.
vonga, v. n. estar abandonado.
vongoka, v. n. pender, inclinar-se.
vongola, \. n. estar de caliea para
baixo.
VOtoka. v. n. estar de jic. peinaie-
vaka. V. a. dobrar. cer.
vala, V. a. nuigoar. aHigir. vula, V. q. ser, estar velho, estragado.
valala. v. n. l)ater as azas, zumbir. vulua. V. (|. ser, estar louco.
valeka, comear.
v. a. vulukuta, V. a. encenar.
valela, pregar,
v. a. vumba, v. a. servir.
vali. adj. nnm. e adv. dois mais. ou- vumbula, adj. cinzento, pardo.
tra vez. vungilika, v. a. desijanar o queix"
valula. V. a. v. no rticonhecer. sobre os joelhos.
ERRATAS

onde se l<"- pag.

ailiaiifoii
ro.sto
:u'hiiig(ii)fro
oeliitukii

oluhoiigi
curvo
<iki-li))Otama
kou nliauliiina
ku-nlioia
alguii), can^a
olonboij^o
ovitiitn
(iku-liineia
oualcuia
kais
ocliipeinciii'
()lundiiii{;a
fsokolnilo
kn-kolonga
prosa
ockiineuiciK'
ochikovata
okii-komUi-la
urniar
oudaudo
ovindaufifli'
opalaiika
ctetclo
kaka
enlaniar-se
lam('rm'ua
sahir
liliiiiljila

niueiia
oclii uinbt'
oehicniba
aue-liikinl>a
ocliindulio
ocliiiijauja
ocliiiijaue
oeliipukiiku
ocliipukukalii
oclisetaliai
ocbitiua
ocliivolcka
ueliivciigt'
ohaiiaalo
ohakahoka
oiinlftcla
ukaiibuiiiba
\ *
PL Pereira do Nascimento, Jos
3755 Craimnatica do Umbundu ou
P4. lingua de Benguella

PLEASE DO NOT REMOVE


CARDS OR SLIPS FROM THIS POCKET

UNIVERSITY OF TORONTO LIBRARY

Você também pode gostar