Você está na página 1de 42

INTRODUÇÃO

(OWIÑGILILO)

O presente trabalho, apresenta notas de pesquisas relacionados a língua materna,


Umbundu, cujo objectivo é o aprendizado, aperfeiçoamento individual e o resgate dos
valores tradicionais, estes que definem a nossa identidade cultural.

Trabalho este que acarreta consigo traduções de diversos temas, nomeadamente


verbos, conjugações, dêixes e frases.

5
1. Olohundilo ( verbos )
Olohundilo (verbos): são palavras que exprimem ou afirmam estados, acções, a
existência ou a posse dos seres situando-os no tempo.
Com a tabela à baixo (300 verbos), vamos contactar que todos os verbos em
Umbundu, no infinitivo começam com “Oku” e terminam com a letra “a”.

Português Umbundu

1- Ver Okutala
2- Rir Okuyola
3- Comer Okulya
4- Falar Okupopya
5- Telefonar Okulikala
6- Estudar Okulilongisa
7- Ler Okutanga
8- Escrever Okusoneha
9- Cozinhar Okuteleka
10- Namorar Okuliyongola
11- Casar Okukwela
12- Cantar Oku’imba
13- Conversar Okuvangula
14- Apagar Oku’ima
15- Dormir Okupekela
16- Nanar Okukata
17- Cozer Okuteleka
18- Coser Okutonga
19- Apodrecer Okuvola
20- Crescer Okukula
21- Cultuar Okufendela
22- Cultivar Okulima
23- Vender Okulandisa
24- Vencer Okuyula
25- Fazer Okupanga
26- Apoiar Okukwatelela
27- Cortar Okuteta
28- Respirar Okufwima
29- Responder Okutambulula
30- Receber Okutambula
31- Enxotar Okusenga
32- Disparatar Okutukãla
33- Engordar Okulelã
34- Eliminar Okuteta
35- Educar Okulonga

6
36- Secar Okukukuta
37- Mentir Okukemba
38- Pensar Okusima
39- Pentear Okulifwamulã
40- Querer Okuyongola
41- Voar Okupalãla
42- Beber Okunya
43- Nascer Okucita
44- Arrumar Okulongeka
45- Ligar Okukavonga
46- Engomar Okumwisa
47- Lavar Okusukula
48- Limpar Okuyelisa
49- Varrer Okukomba
50- Nadar Okuyua
51- Banhar Okulisukula
52- Amar Okulisola
53- Aparecer Okumolehã
54- Beijar Okusipula
55- Tossir Okukosola
56- Mastigar Okutakilã
57- Maltratar Okutalasa ohali
58- Chorar Okulilã
59- Odear Okusuvuka
60- Planear Okusokolola
61- Andar Okukwenda
62- Defecar Okunia
63- Discutir Okulipopya
64- Entrar Okuñila
65- Desaparecer Okunhelelã

7
66- Morrer Okufa
67- Levar Okuambata
68- Semear Okukulã
69- Colher Okungula
70- Plantar Okutwika
71- Pular Okutehã
72- Aplicar Okulinga
73- Capinar Okusongola
74- Adoencer Okuvela
75- Adormecer Okusunqila
76- Comprar Okulanda
77- Cortar Okuteta
78- Assubiar Okudufwengo
79- Vestir Okuwala
80- Matar Okuipa
81- Imaginar Okusokolela
82- Procurar Okuvangila
83- Encontrar Okusingã
84- Melhorar Okucalaciwa
85- Picar Okutoma
86- Socegar Okutulumuha
87- Seguir Okukwama
88- Assaltar Okunyanã
89- Curar Okukaya
90- Queimar Okuyoka
91- Traduzir Okupitinha
92- Copiar Okusetukula
93- Decorar Okupatekela
94- Saber Okukuliha

8
95- Conhecer Okukuliha
96- Contar Okutenda
97- Forrar Okumunã
98- Cuidar Okutata
99- Lutar Okuyaka
100- Jogar Okwimba
101- Produzir Okungula
102- Lembrar Okusokolo
103- Olhar Okuvanja
104- Pensar Okusima
105- Servir Okutepisa
106- Recusar Okulimilã
107- Engolir Okuina
108- Semear Okukulã
109- Correr Okulupuka
110- Apontar Okuilika
111- Apagar Okuimula
112- Brincar Okupapala
113- Ensinar Okulongisa
114- Apelar Okukolela
115- Abastecer Okupavula
116- Bater Okupuma
117- Fumar Okusipa
118- Desafiar Okufungisa
119- Depender Okutyama
120- Apreciar Okufandula
121- Apostar Okupetekela
122- Discernir Okulonga
123- Apreender Okutambula

9
124- Abafar Okusitika
125- Denunciar Okupindika
126- Dominar Okuviola
127- Amamentar Okunyamisa
128- Engravidar Okumina
129- Vigiar Okulengulula
130- Vizinhar Okulisungwa
131- Faltar Okukambela
132- Transportar Okuambata
133- Costurar Okutonga
134- Roubar Okunyana
135- Desculpar Okunditetele
136- Descansar Okupuyuka
137- Levantar Okukatuka
138- Dividir Okutepisa
139- Construir Okutunga
140- Destruir Okunyonla
141- Orar Okulomba
142- Liderar Okulekisa
143- Chamar Okuvilikia
144- Ameaçar Okukeluhã
145- Encontrar Okusincã
146- Escavar Okufelã
147- Criar Okutekula
148- Regar Okuyulisa
149- Gritar Okuliyula
150- Grelhar Okuyoka
151- Fritar Okukanga
152- Partilhar Okulikwatisa

10
153- Rasgar Okutola
154- Passear Okukwalakwala
155- Amanhecer Okucha
156- Anoitecer Okutekãva
157- Cuspir Okusai
158- Mandar Okutuma
159- Provocar Okumbusala
160- Carinhar Okumimala
161- Adever Okulevala
162- Mestruar Okucitua
163- Trançar Okuvinda
164- Trancar Okuika
165- Pescar Okulova
166- Afogar Okufavovava
167- Endereitar Okumwulã
168- Torturar Okuveta
169- Assistir Okutala
170- Ordenar Okutumila
171- Esperar Okutalamela
172- Enfeitiçar Okulova
173- Ajudar Okukwatisa
174- Desobedecer Okukatava
175- Obedecer Okutavatava
176- Aprender Okutelã
177- Pastar Okulisa
178- Admirar Okukomoha
179- Apresentar Okulekisa
180- Saltar Okulomboka
181- Desejar Okuyongwila

11
182- Acordar Okupasuka
183- Escravizar Okukangisa
184- Controlar Okulava
185- Prender Ohikonde
186- Esticar Okulinalulã
187- Aprimorar Okukaya
188- Conduzir Oku'endisa
189- Ficar Okusala
190- Ir Oku'enda
191- Escovar Okulikukusa
192- Abrir Okuikula
193- Fechar Okuika
194- Seguir Okukwama
195- Segurar Okukwata
196- Cheirar Okuneha
197- Pedir Okupinga
198- Esconder Okusolama
199- Passar Okupita
200- Envelhecer Okukuka
201- Despelar Okuyuvuluka
202- Despir Okulula
203- Assustar Okusaluka
204- Alegrar Okusandwisa
205- Acender Okumiha
206- Aproximar Okuamelã
207- Perder Okunyelelã
208- Perdoar Okutetela
209- Pendurar Okutulika
210- Piscar Okunyelula

12
211- Calar Okuhá
212- Fugir Okutila
213- Festejar Okupito
214- Colar Okumana
215- Iluminar Okumilihila
216- Estranhar Okucisola
217- Descarregar Okulongolola
218- Pregar Okuvalela
219- Inventar Okuvokiyaolondakaa
220- Oferecer Okuecha
221- Parar Okutalama
222- Transar Okusukatele
223- Bater Okupuma
224- Agradecer Okupandula
225- Desfarrelar Okuvandula
226- Espalhar Okuwaya
227- Acampar Okulomundo
228- Apalpar Okupapata
229- Partir Okuteya
230- Destrair Okuteteka
231- Quebrar Okutetula
232- Tocar Okulamba
233- Provocar Okumãha
234- Ouvir Okuyevelela
235- Vomitar Okusanja
236- Acender Okusunga
237- Afastar Okuyanduluka
238- Levar Okuambata
239- Nomear Okuluka

13
240- Acenar Okupayula
241- Acompanhar Okukwamisa
242- Passar Okupita
243- Empurrar Okusindika
244- Trabalhar Okutalavaya
245- Tratar (de doença) Okusakula
246- Saudar Okulama
247- Delimitar Okuoya
248- Confirmar Okucimola
249- Rebentar Okutwiya
250- Esticar Okuñalã
251- Pescar Okupipa
252- Calar Okuhã
253- Curar Okusakula
254- Caçar Okuyeva
255- Espetar Okutoma
256- Esperar Okutalamelã
257- Abraçar Okulikwatelela
258- Esconder Okuseleka
259- Roubar Okunyana
260- Urinar Okususa
261- Apresentar Okulekisa
262- Esquecer Okuivala
263- Viajar Okulinga u ngede
264- Rasgar Okutola
265- Recusar Okulikala
266- Morar Okukala
267- Morder Okulumãna
268- Amaldiçoar Okupalamisa

14
269- Comprar Okulanda
270- Cuidar Okutata
271- Perguntar Okupula
272- Largar Okweka
273- Felicitar Okuposuisa
274- Fatigar Okunyolã
275- Cortar Okuteta
276- Pintar Okukayala
277- Virar Okuwanla
278- Tocar Okulamba
279- Montaar Okulongeka
280- Adorar Okufendelo
281- Abrir Okuyulula
282- Fugir Okutila
283- Entregar Oku’avela
284- Transmitir Okusapula
285- Congelar Okutalalisa
286- Retirar Okupa
287- Jorrar Okuvapita
288- Copiar Okusetukula
289- Liturgir Okusongola
290- Contar Okutenda
291- Amolecer Okuleñelisa
292- Chorar Okulila
293- Salvar Okupopela
294- Peneirar Okuokusala
295- Criar Okutekula
296- Descer Okutuluka
297- Preparar Okupongia

15
298- Subir Okulenda
299- Fabricar Okulikala
300- Aproximar Okuamaku

2. Separação dos verbos de ação e movimento


Verbos de ação Verbos de movimento
Português – Umbundu Português – Umbundu
1. Ver Okutala Cultivar Okulima
2. Rir Okuyola Descer Okutuluka
3. Comer Okulya Aproximar Okuamaku
4 Falar Okupopya Subir Okulenda
4. Telefonar Okulikala Fabricar Okulikala
5. Estudar Okulilongisa Peneirar Okuokusala
6. Ler Okutanga Cortar Okuteta
7. Escrever Okusoneha Pentear Okulifwamulã
8. Cozinhar Okuteleka Arrumar Okulongeka
9. Namorar Okuliyongola Voar Okupalãla
10. Casar Okukwela Varrer Okukomba
11. Cantar Oku’imba Limpar Okuyelisa
12. Conversar Okuvangula Pintar Okukayala
13. Apagar Oku’ima Engomar Okumwisa
14. Dormir Okupekela Lavar Okusukula
15. Nanar Okukata Pular Okutehã
16. Cozer Okuteleka Andar Okukwenda
17. Coser Okutonga Lutar Okuyaka
18. Apodrecer Okuvola Levantar Okukatuka
19. Crescer Okukula Construir Okutunga
20. Cultuar Okufendela Escavar Okufelã
21. Vender Okulandisa Passar Okupita
22. Vencer Okuyula Fugir Okutilã
23. Fazer Okupanga Pregar Okuvalela
24. Apoiar Okukwatelela Bater Okupuma
25. Respirar Okufwima Pescar Okupipa
26. Responder Okutambulula Empurrar Okusindika
27. Receber Okutambula Transar Okusukatele
28. Enxotar Okusenga Caçar Okuyeva
29. Disparatar Okutukãla Saltar Okulomboka
30. Engordar Okulelã Jogar Oku´indisa

16
31. Eliminar Okuteta Capinar Okusongola
32. Educar Okulonga
33. Secar Okukukuta
34. Mentir Okukemba
35. Pensar Okusima
36. Querer Okuyongola
37. Beber Okunya
38. Nascer Okucita

39. Ligar Okukavonga


40. Nadar Okuyua
41. Banhar Okulisukula
42. Amar Okulisola
43. Aparecer Okumolehã
44. Beijar Okusipula
45. Tossir Okukosola
46. Mastigar Okutakilã
47. Maltratar Okutalasa ohali
48. Chorar Okulilã
49. Odear Okusuvuka
50. Planear Okusokolola
51. Andar Okukwenda
52. Defecar Okunia
53. Discutir Okulipopya
54. Entrar Okuñila
55. Desaparece Okunhelelã
r
56. Morrer Okufa
57. Levar Okuambata
58. Semear Okukulã
59. Colher Okungula

17
60. Plantar Okutwika
61. Pular Okutehã
62. Aplicar Okulinga
63. Capinar Okusongola
64. Adoencer Okuvela
65. Adormecer Okusunqila
66. Comprar Okulanda
67. Cortar Okuteta
68. Assubiar Okudufwengo
69. Vestir Okuwala
70. Matar Okuipa
71. Imaginar Okusokolela
72. Procurar Okuvangila
73. Encontrar Okusingã
74. Melhorar Okucalaciwa
75. Picar Okutoma
76. Socegar Okutulumuha
77. Seguir Okukwama
78. Assaltar Okunyanã
79. Curar Okukaya
80. Queimar Okuyoka
81. Traduzir Okupitinha
82. Copiar Okusetukula
83. Decorar Okupatekela
84. Saber Okukuliha
85. Conhecer Okukuliha
86. Contar Okutenda
87. Forrar Okumunã
88. Cuidar Okutata
89. Lutar Okuyaka

18
90. Jogar Okwimba
91. Produzir Okungula
92. Lembrar Okusokolo
93. Olhar Okuvanja
94. Pensar Okusima
95. Servir Okutepisa
96. Recusar Okulimilã
97. Engolir Okuina
98. Semear Okukulã
99. Correr Okulupuka
100. Apontar Okuilika
101. Apagar Okuimula
102. Brincar Okupapala
103. Ensinar Okulongisa
104. Apelar Okukolela
105. Abastecer Okupavula
106. Bater Okupuma
107. Fumar Okusipa
108. Desafiar Okufungisa
109. Depender Okutyama
110. Apreciar Okufandula
111. Apostar Okupetekela
112. Discernir Okulonga
113. Apreender Okutambula
114. Abafar Okusitika
115. Denunciar Okupindika
116. Dominar Okuviola
117. Amamentar Okunyamisa
118. Engravidar Okumina

19
119. Vigiar Okulengulula
120. Vizinhar Okulisungwa
121. Faltar Okukambela
122. Transportar Okuambata
123. Costurar Okutonga
124. Roubar Okunyana
125. Desculpar Okunditetele
126. Descansar Okupuyuka
127. Levantar Okukatuka
128. Dividir Okutepisa
129. Destruir Okunyõla
130. Orar Okulomba
131. Liderar Okulekisa
132. Chamar Okuvilikia
133. Ameaçar Okukeluhã
134. Encontrar Okusincã
135. Criar Okutekula
136. Regar Okuyulisa
137. Gritar Okuliyula
138. Grelhar Okuyoka
139. Fritar Okukanga
140. Partilhar Okulikwatisa
141. Rasgar Okutola
142. Amanhecer Okucha
143. Anoitecer Okutekãva
144. Cuspir Okusai
145. Mandar Okutuma
146. Provocar Okumbusala
147. Carinhar Okumimala

20
148. Adever Okulevala
149. Mestruar Okucitua
150. Trançar Okuvinda
151. Trancar Okuika
152. Afogar Okufavovava
153. Endereitar Okumwulã
154. Torturar Okuveta
155. Assistir Okutala
156. Ordenar Okutumila
157. Esperar Okutalamela
158. Enfeitiçar Okulova
159. Ajudar Okukwatisa
160. Desobedece Okukatava
r
161. Obedecer Okutavatava
162. Aprender Okutelã
163. Pastar Okulisa
164. Admirar Okukomoha
165. Apresentar Okulekisa
166. Desejar Okuyongwila
167. Acordar Okupasuka
168. Escravizar Okukangisa
169. Controlar Okulava
170. Prender Ohikonde
171. Esticar Okulinalulã
172. Aprimorar Okukaya
173. Ficar Okusala
174. Ir Oku'enda
175. Escovar Okulikukusa

21
176. Abrir Okuikula
177. Fechar Okuika
178. Seguir Okukwama
179. Segurar Okukwata
180. Cheirar Okuneha
181. Pedir Okupinga
182. Esconder Okusolama
183. Envelhecer Okukuka
184. Despelar Okuyuvuluka
185. Despir Okulula
186. Assustar Okusaluka
187. Alegrar Okusandwisa
188. Acender Okumiha
189. Perder Okunyelelã
190. Perdoar Okutetela
191. Pendurar Okutulika
192. Piscar Okunyelula
193. Calar Okuhã
194. Fugir Okutilã
195. Festejar Okupito
196. Colar Okumana
197. Iluminar Okumilihila
198. Estranhar Okucisola
199. Descarregar Okulongolola
200. Inventar Okuvokiyaolond
201. Oferecer Okuecha
202. Parar Okutalama
203. Bater Okupuma
204. Agradecer Okupandula
205. Desfarrelar Okuvandula

22
206. Espalhar Okuwaya
207. Acampar Okulomundo
208. Apalpar Okupapata
209. Partir Okuteya
210. Destrair Okuteteka
211. Quebrar Okutetula
212. Tocar Okulamba
213. Provocar Okumãha
214. Ouvir Okuyevelela
215. Vomitar Okusanja
216. Acender Okusunga
217. Afastar Okuyanduluka
218. Nomear Okuluka
219. Acenar Okupayula
220. Acompanha Okukwamisa
r
221. Passar Okupita
222. Trabalhar Okutalavaya
223. Tratar (de Okusakula
doença)
224. Saudar Okulama
225. Delimitar Okuoya
226. Confirmar Okucimola
227. Rebentar Okutwiya
228. Esticar Okuñalã
229. Calar Okuhã
230. Curar Okusakula
231. Espetar Okutoma
232. Esperar Okutalamelã
233. Abraçar Okulikwatelela
23
234. Esconder Okuseleka
235. Roubar Okunyana
236. Urinar Okususa
237. Apresentar Okulekisa
238. Esquecer Okuivala
239. Viajar Okulinga u ngede
240. Rasgar Okutola
241. Recusar Okulikala
242. Morar Okukala
243. Morder Okulumãna
244. Amaldiçoar Okupalamisa
245. Comprar Okulanda
246. Cuidar Okutata
247. Perguntar Okupula
248. Largar Okweka
249. Felicitar Okuposuisa
250. Fatigar Okunyolã
251. Virar Okuwanla
252. Tocar Okulamba
253. Montar Okulongeka
254. Adorar Okufendelo
255. Abrir Okuyulula
256. Fugir Okutila
257. Entregar Oku’avela
258. Transmitir Okusapula
259. Congelar Okutalalisa
260. Retirar Okupa
261. Jorrar Okuvapita
262. Copiar Okusetukula

24
263. Liturgir Okusongola
264. Contar Okutenda
265. Amolecer Okuleñelisa
266. Chorar Okulila
267. Salvar Okupopela
268. Criar Okutekula
269. Preparar Okupongia

3. Conjugações

1) Ohundilo okusukula – verbo lavar


Umbundu
Onjilikilwa yocilo Okwale kwenalipwo Okwale kwelipwolipi Owiyo

Ame – ndisukula Ame – ndasukulele Ame – ya ndisukula Ame – ndisukula


Ove – osukula Ove – wasukulele Ove – ya osukula Ove – osukula
Eye – osukula Eye – wasukulele Eye – ya osukula Eye – osukula
Etu – tusukula Etu – tuasukulele Etu – ya tusukula Etu – tusukula
Ene – usukula Ene – wasukuleli Ene – ya vasukula Ene – ya usukula
Ovo – vasukula Ovo – vasukulele Ovo – ya vasukula Ovo – vasukula
Português
Presente do indicativo Pretérito Imperfeito Pretérito mais- que -perfeito Futuro

Eu – lavo Eu – lavava Eu – lavara Eu – lavarei


Tu – lavas Tu – lavavas Tu – lavaras Tu – lavarás
Ele – lava Ele – lavava Ele – lavara Ele – lavará
Nós – lavámos Nós – lavavámos Nós – lavaramos Nós – lavaremos
Vós – lavais Vós – lavaveis Vós – lavareis Vós – lavareis
Eles – lavam Eles – lavavam Eles – lavaram Eles – lavarão

25
2) Ohundilo okulisola - Verbo amar
Umbundu
Onjilikilwa yocilo Okwale kwenalipwo Okwale kwenalipwolipi Owiyo

Ame – ndilisola Ame – ndalisolele Ame – ya ndilisola Ame – ndilisola


Ove – olisola Ove – walisolele Ove – ya olisola Ove – olisola
Eye – olisola Eye – walisolele Eye – ya olisola Eye – olisola
Etu – tulisola Etu – tualisolele Etu – ya tulisola Etu – tulisola
Ene – ulisola Ene – walisoleli Ene – ya ulisola Ene – ya ulisola
Ovo – valisola Ovo – valisolele Ovo – ya valisola Ovo – valisola
Português
Presente do Indicativo Pretérito Imperfeito Pretérito mais-que-perfeito Futuro

Eu – amo Eu –amava Eu – amara Eu –amarei


Tu – amas Tu – amavas Tu – amaras Tu – amarás
Ele – ama Ele – amava Ele – amara Ele – amará
Nós – amamos Nós – amavámos Nós – amaramos Nós – amaremos
Vós – amais Vós – amaveis Vós – amareis Vós – amareis
Eles – amam Eles – amavam Eles – amaram Eles – amarão

3) Ohundilo Okuteta- Verbo cortar


Umbundu
Onjilikilwa yocilo Okwale kwenalipwo Okwale kwenalipwolipi Owiyo

Ame –nditeta Ame – ndatetele Ame – ya nditeta Ame –nditeta


Ove –oteta Ove – watetele Ove – ya oteta Ove –oteta
Eye – oteta Eye – watetele Eye – ya oteta Eye – oteta
Etu – tuteta Etu – tuatetele Etu – ya tuteta Etu – tuteta
Ene – uteta Ene – wateteli Ene – ya uteta Ene – ya uteta
Ovo- vateta Ovo – vatetele Ovo – ya vateta Ovo- vateta
Português
Presente do indicativo Pretérito imperfeito Pretérito mais que Perfeito Futuro do Presente

Eu- corto Eu- cortava Eu- cortara Eu- cortarei


Tu- cortas Tu- cortavas Tu- cortaras Tu- cortarás
Ele- corta Ele- cortava Ele- cortara Ele- cortará
Nós- cortámos Nós- cortavámos Nós- cortaramos Nós- cortaremos
Vós- cortais Vós- cortaveis Vós- cortareis Vós- cortareis
Eles- cortam Eles- cortavam Eles- cortaram Eles- cortarão

4) Ohundilo oku’enda – verbo andar


26
Umbundu
Onjilikilwa yocilo Okwale kwenalipwo Okwale kwenalipwolipi Owiyo

Ame –ndienda Ame – ndaendele Ame – ya ndienda Ame –ndienda


Ove –oenda Ove – waendele Ove – ya oenda Ove –oenda
Eye – oenda Eye – waendele Eye – ya oenda Eye – oenda
Etu – tuenda Etu – tuandele Etu – ya tuenda Etu – tuenda
Ene – uenda Ene – waendeli Ene – ya uenda Ene – uenda
Ovo- vaenda Ovo – vaendele Ovo- ya vaenda Ovo- vaenda
Português
Presente do indicativo Pretérito Imperfeito Pretérito mais que Perfeito Futuro do Presente

Eu- ando Eu- andava Eu- andara Eu- andarei


Tu- andas Tu- andavas Tu- andaras Tu- andarás
Ele- anda Ele- andava Ele- andara Ele- andarei
Nós- andámos Nós- andavámos Nós- andaramos Nós- andaremos
Vós- andais Vós- andeis Vós- andareis Vós- andareis
Eles- andam Eles-andavam Eles- andaram Eles-andarão

5) Ohundilo okupopya – verbo falar


Umbundu
Onjilikilwa yocilo Okwale kwenalipwo Okwale kwenalipwolipi Owiyo

Ame –ndipopya Ame – ndapopyele Ame – ya ndipopya Ame –ndipopya


Ove –opopya Ove – wapopyele Ove – ya opopya Ove –opopya
Eye – opopya Eye – wapopyele Eye – ya opopya Eye – opopya
Etu – tupopya Etu – tupopyele Etu – ya tupopya Etu – tupopya
Ene – upopya Ene – wapopyeli Ene – ya upopya Ene – upopya
Ovo- vapopya Ovo – vapopyele Ovo- ya vapopya Ovo- vapopya
Português
Presente do Indicativo Pretérito Imperfeito Pretérito mais que Perfeito Futuro do Presente

Eu – falo Eu – falava Eu – falara Eu – falarei


Tu – falas Tu – falavas Tu – falaras Tu – falarás
Ele – fala Ele – falava Ele – falara Ele – falará
Nós – falámos Nós – falavámos Nós – falaramos Nós – falaremos
Vós – falais Vós – faleis Vós – falareis Vós – falareis
Eles – falam Eles – falavam Eles – falaram Eles – falarão

6) Ohundilo okulicala – verbo telefonar

27
Umbundu
Onjilikilwa yocilo Okwale kwenalipwo Okwale kwenalipwolipi Owiyo

Ame –ndilikala Ame – ndalikalele Ame – ya ndilikala Ame –ndilkala


Ove –olikala Ove – walikalele Ove – ya olikala Ove –olikala
Eye – olikala Eye – walikalele Eye – ya olikala Eye – olikala
Etu – tulikala Etu – tulikalele Etu – ya tulikala Etu – tulikala
Ene – ulikala Ene – walikaleli Ene – ya ulikala Ene – ulikala
Ovo- valikala Ovo – valikalele Ovo- ya valikala Ovo- valikala
Português
Presente do Indicativo Pretérito Imperfeito Presente mais que perfeito Futuro do Presente

Eu – ligo Eu – ligava Eu –ligara Eu – ligarei


Tu – ligas Tu – ligavas Tu – ligaras Tu –ligarás
Ele – liga Ele – ligava Ele – ligara Ele – ligará
Nós – ligamos Nós – ligavamos Nós – ligaramos Nós – ligaremos
Vós – ligais Vós – ligavas Vós – ligaras Vós – ligareis
Eles – ligam Eles –ligavam Eles –ligaram Eles –ligarão

7) Ohundilo okupekela – verbo dormir


Umbundu
Onjilikilwa yocilo Okwale kwenalipwo Okwale kwenalipwolipi Owiyo

Ame –ndipekela Ame – ndapekelele Ame –ya ndipekela Ame –ndipekela


Ove –opekela Ove – wapekelele Ove – ya opekela Ove –opekela
Eye – opekela Eye – wapekelele Eye – ya opekela Eye – opekela
Etu – tupekela Etu – tupekelele Etu – ya tupekela Etu – tupekela
Ene – upekela Ene – wapekeleli Ene – ya upekela Ene – upekela
Ovo- vapekela Ovo – vapekelele Ovo- ya vapekela Ovo- vapekela
Português
Presente do indicativo Pretérito Imperfeito Pretérito-mais-que-perfeito Futuro

Eu durmo Eu dormia Eu dormira Eu-dormirei


Tu dormes Tu dormias Tu dormiras Tu-dormirás
Ele dorme Ele dormia Ele dormira Ele-dormirá
Nós dormimos Nósdormiamos Nós dormiramos Nós-dormiremos
Vós dormis Vós dormias Vós dormireis Vós-dormireis
Eles dormem Eles dormiam Eles dormiram Eles-dormirão

8) Ohundilo okusanja – verbo vomitar


Umbundu
28
Onjilikilwa yocilo Kwale kwenalipwolipi Okwale kwenalipwolipi Owiyo

Ame- ndisanja Ame - ndasanjalele Ame-ya ndisanjale Ame-ndisanja


Ove –Osanja Ove - wasanjalele Ove-ya osanjele Ove-osanja
Eye – osanja Eye - wasanjalele Eye-ya osanjale Eye-osanja
Etu – Tusanja Etu - tusanjalele Etu-ya tusanjale Etu-tusanja
Ene – Usanja Ene - usanjelele Ene-ya usanjale Ene-ya usanja
Ovo- Vasanja Ovo – vasanjelele Ovo-ya vasanjele Ovo-vasanja
Português
Presente do indicativo Pretérito imperfeito Pretérito mais-que-perfeito Futuro

Eu-vomito Eu- vomitava Eu-vomitara Eu-vomitarei


Tu-vomitas Tu-vomitavas Tu-vomitaras Tu-vomitrás
Ele-vomita Ele- vomitava Ele-vomitara Ele-vomitará
Nós-vomitamos Nós- vomitávamos Nós-vomitarámos Nós- vomitaremos
Vós- vomiteis Vós- vomitavais Vós-vomtarais Vós-vomitareis
Eles-Vomitam Eles- vomitavam Eles-vomitaram Eles-vomitarão

9) Ohundilo okuseleka – verbo esconder


Umbundu
Onjilikilwa yocilo Kwale kwenalipwolipi Okwale kwelipwolipi Owiyo

Ame- ndiseleka Ame- ndasekalele Ame-ya-ndiseleka Ame-ndiseleka


Ove –oseleka Ove- waselekalele Ove-ya oseleka Ove-oseleka
Eye – oseleka Eye-waselekalele Eye-ya oseleka Eye-oselela
Etu –tuseleka Etu- tuselekalele Etu-ya tuseleka Etu-tuseleka
Ene – useleka Ene-waselekaleli Ene-ya useleka Ene-ya useleka
Ovo – vaseleka Ovo- vaselekalele Ovo-ya vaseleka Ovo-vaseleka
Português
Presente do indicativo Pretérito imperfeito Pretérito mais-que-perfeito Futuro

Eu-escondo Eu- escondia Eu-escondera Eu- esconderei


Tu-escondes Tu-escondias Tu-esconderás Tu-esconderás
Ele-esconde Ele-escondia Ele-escondera Ele-esconderá
Nós-escondemos Nós-escondíamos Nós-esconderamos Nós-esconderemos
Vós- escondeis Vós-escondeis Vós-escondereis Vós-escondereis
Eles-escondem Eles-escondem Eles-esconderam Eles-esconderão

10) Ohundilo okukala – verbo morar


Umbundu
29
Onjilikilwa yocilo Kwale kwenalipwolipi Okwale kwelipwolipi Owiyo

Ame- ndikala Ame- ndakalele Ame-ya-ndikala Ame-ndikala


Ove –okala Ove- wakalele Ove-ya-okala Ove-okala
Eye – okala Eye- wakalele Eye-ya-okala Eye-okala
Etu –tukala Etu- twakalele Etu-ya-tukala Etu-twakala
Ene – ukala Ene- wakalele One-ya-ukala Ene-ukala
Ovo - vakala Ovo- vakalele Ovo-ya-vakala Ovo-ya vakala
Português
Presente do indicativo Pretérito imperfeito Pretérito mais-que-perfeito Futuro

Eu- moro Eu-morava Eu-morara Eu- morarei


Tu-moras Tu-moravas Tu-moraras Tu-morarás
Ele-mora Ele-morava Ele-morara Ele-morará
Nós-moramos Nós-moravámos Nós-moraramos Nós-moraremos
Vós- moreis Vós-moravas Vós-morareis Vós-morareis
Eles-moram Eles-moravam Eles-moraram Eles-morarão

11) Ohundilo okutoma – verbo piscar

Umbundu
Onjilikilwa yocilo Kwale kwenalipwolipi Kwale kwenalipwolipi Owiyo

Ame- nditoma Ame-ndatomalele Ame-ya-nditoma Ame-nditoma


Ove –otoma Ove- watomalele Ove-ya otoma Ove-otoma
Eye – otoma Eye- watomalele Eye-ya-otoma Eye-otoma
Etu –tutoma Etu- twatomalele Etu-ya-twatoma Etu-tutoma
Ene – utoma Ene- watomaleli Ene-ya-utoma Ene-utoma
Ovo - vatoma Ovo- vatomalele Ovo-ya-vatoma Ovo-vatoma
Português
Presente do indicativo Pretérito imperfeito Pretérito mais-que-perfeito Futuro

Eu-picar Eu-picava Eu-picara Eu-picarei


Tu-picas Tu-picavas Tu-picaras Tu-picarás
Ele-pica Ele-picava Ele-picara Ele-picará
Nós-picamos Nós-picavámos Nós-picaramos Nós-picaremos
Vós- piqueis Vós-picaves Vós-picaras Vós-picareis
Eles-picam Eles-picavam Eles-picaram Eles-picarão

12) Ohundilo okukwela – verbo casar


Umbundu
30
Onjilikilwa yocilo Kwale kwenalipwolipi Kwale kwelipwolipi Owiyo

Ame- ndikwela Ame- ndakwalele Ame-ya-ndikwela Ame-ndikwela


Ove –okwela Ove- wakwalele Ove-ya-okwela Ove-okwela
Eye – okwela Eye- wakwalele Eye-ya-okwela Eye-okwela
Etu –tukwela Etu- twakwalele Etu-ya-tukwela Etu-tukwela
Ene – ukwela Ene- wakwaleli Ene-ya-vakwela Ene-ukwela
Ovo - vakwela Ovo-vakwalele Ovo-ya-ukwela Ovo-vakwela
Português
Presente do indicativo Pretérito imperfeito Pretérito mais-que-perfeito Futuro

Eu-caso Eu-casava Eu-casara Eu-casarei


Tu-casas Tu-casavas Tu-casaras Tu-casarás
Ele-casa Ele-casava Ele-casara Ele-casará
Nós-casámos Nós-casávamos Nós-casaramos Nós-casaremos
Vós- casais Vós-casavais Vós-casaravas Vós-casarais
Eles-casam Eles-casavam Eles-casavam Eles-casarão

13) Ohundilo okulima – verbo cultivar


Umbundu
Onjilikilwa yocilo Kwale kwenalipwolipi Okwale kwelipwolipi Owiyo

Ame – ndilima Ame – ndalimele Ame – ya ndilima Ame – ndilima


Ove – olima Ove – olimele Ove – ya olima Ove – olima
Eye – olima Eye – olimele Eye – ya olima Eye – olima
Etu – tulima Etu – twalimele Etu – ya tulima Etu – tulima
Ene – ulima Ene – walimeli Ene – ya ulima Ene – ya ulima
Ovo – valima Ovo – valimele Ovo – ya valima Ovo – valima
Português
Presente do indicativo Pretérito imperfeito Pretérito mais-que-perfeito Futuro

Eu – cultivo Eu – cultivava Eu – cultivara Eu – cultivare


Tu – cultivas Tu – cultivavas Tu – cultivaras Tu – cultivarás
Ele – cultiva Ele – cultivava Ele – cultivara Ele – cultivará
Nós – cultivámos Nós – cultivavámos Nós – cultivaramos Nós – cultivaremos
Vós – cultivais Vós – cultivaveis Vós – cultivareis Vós – cultivareis
Eles – cultivam Eles – cultivavam Eles – cultivavam Eles – cultivarão

14) Ohundilo okusikula – verbo beijar


Umbundu
31
Onjilikilwa yocilo Kwale kwenalipwolipi Okwale kwelipwolipi Owiyo

Ame – ndisikula Ame – ndasikulele Ame – ya ndisikula Ame – ndisikula


Ove – osikula Ove – wasikulele Ove – ya osikula Ove – osikula
Eye – osikula Eye – wasikulele Eye – ya osikula Eye – osikula
Etu – tusikula Etu – twasikulele Etu – ya tusikula Etu – tusikula
Ene – usikula Ene – wasikulele Ene – ya usikula Ene – ya usikula
Ovo – vasikula Ovo – vasikulele Ovo – ya vasikula Ovo – vasikula
Português
Presente do indicativo Pretérito imperfeito Pretérito mais-que-perfeito Futuro

Eu – beijo Eu – beijava Eu – beijara Eu – beijarei


Tu – beijas Tu – beijavas Tu – beijaras Tu – beijarás
Ele – beija Ele – beijava Ele – beijara Ele – beijará
Nós – beijámos Nós – beijavámos Nós – beijaramos Nós – beijaremos
Vós – beijais Vós – beijaveis Vós – beijareis Vós – beijareis
Eles – beijam Eles – beijavam Eles – beijaram Eles – beijarão

15) Ohundilo okuyeva - verbo caçar


Umbundu
Onjilikilwa yocilo Kwale kwenalipwolipi Okwale kwelipwolipi Owiyo

Ame – ndiyeva Ame – ndayevele Ame – ya ndiyeva Ame – ndiyeva


Ove – oyeva Ove – wayevele Ove – ya oyeva Ove – oyeva
Eye – oyeva Eye – wayevele Eye – ya oyeva Eye – oyeva
Etu – tuyeva Etu – tuayevele Etu – ya tuyeva Etu – tuyeva
Ene – uyeva Ene – wayeveli Ene – ya uyeva Ene – ya uyeva
Ovo – vayeva Ovo – vayelele Ovo – ya vayeva Ovo – vayeva
Português
Presente do indicativo Pretérito imperfeito Pretérito mais-que-perfeito Futuro

Eu-caço Eu – caçava Eu – caçara Eu – caçarei


Tu-caças Tu – caçavas Tu – caçaras Tu – caçarás
Ele-caça Ele – caçava Ele – caçara Ele – caçará
Nós-caçamos Nós – caçavámos Nós – caçaramos Nós – caçaremos
Vós- caçeis Vós – caçaveis Vós – caçareis Vós – caçareis
Eles-caçam Eles – caçavam Eles – caçaram Eles – caçarão

16) Ohundilo okutola – verbo rasgar

32
Umbundu
Onjilikilwa yocilo Kwale kwenalipwolipi Okwale kwelipwolipi Owiyo

Ame – nditola Ame – ndatolele Ame – ya nditola Ame – nditola


Ove – otola Ove – watolele Ove – ya otola Ove – otola
Eye – otola Eye – watolele Eye – ya otola Eye – otola
Etu – tutola Etu – tuaktolele Etu – ya tutola Etu – tutola
Ene – utola Ene – watoleli Ene – ya utola Ene – ya utola
Ovo – vatola Ovo – vatolele Ovo – ya vatola Ovo – vatola
Português
Presente do indicativo Pretérito imperfeito Pretérito mais-que-perfeito Futuro

Eu – rasgo Eu – rasgava Eu – rasgara Eu – rasgarei


Tu – rasgas Tu – rasgavas Tu – rasgaras Tu – rasgarás
Ele-rasga Ele-rasgava Ele-rasgara Ele-rasgará
Nós – rasgámos Nós – rasgavámos Nós – rasgaramos Nós – rasgaremos
Vós – rasgais Vós – rasgueis Vós – rasgareis Vós – rasgareis
Eles – rasgam Eles – rasgavam Eles – rasgavam Eles – rasgarão

17) Ohundilo okususa – verbo urinar


Umbundu
Onjilikilwa yocilo Kwale kwenalipwolipi Okwale kwelipwolipi Owiyo

Ame – ndisusa Ame – ndasusele Ame – ya ndisusa Ame – ndisusa


Ove – osusa Ove – wasusele Ove – ya osusa Ove – osusa
Eye – osusa Eye – wasusele Eye – ya osusa Eye – osusa
Etu – tususa Etu – tuasusele Etu – ya tususa Etu – tususa
Ene – ususa Ene – wasuseli Ene – ya ususa Ene – ya ususa
Ovo – vasusa Ovo – vasusele Ovo – ya vasusa Ovo – vasusa
Português
Presente do indicativo Pretérito imperfeito Pretérito mais-que-perfeito Futuro

Eu – urino Eu – urinava Eu – urinara Eu – urinarei


Tu – urinas Tu – urinavas Tu – urinaras Tu – urinarás
Ele – urina Ele – urinava Ele – urinara Ele – urinará
Nós – urinámos Nós – urinavámos Nós – urinaramos Nós – urinaremos
Vós – urinais Vós – urineis Vós – urinareis Vós – urinareis
Eles – urinam Eles – urinavam Eles – urinaram Eles – urinarão

18) Ohundilo okupopela – verbo copiar


Umbundu

33
Onjilikilwa yocilo Kwale kwenalipwolipi Okwale kwelipwolipi Owiyo

Ame – ndipopela Ame – ndapopelele Ame – ndipopela Ame – ndipopela


Ove – opopela Ove – wapopelele Ove – ya opopela Ove – opopela
Eye – opopela Eye – wapopelele Eye – opopela Eye – opopela
Etu – tupopela Etu – tuapopelele Etu – tupopela Etu – tupopela
Ene – upopela Ene – wapopela Ene – upopela Ene – upopela
Ovo – vapopela Ovo – vapopela Ovo – vapopela Ovo – vapopela

Português
Presente do indicativo Pretérito imperfeito Pretérito mais-que-perfeito Futuro

Eu – copio Eu – copio Eu – copio Eu – copio


Tu – copias Tu – copias Tu – copias Tu – copias
Ele – copia Ele – copia Ele – copia Ele – copia
Nós – copiámos Nós – copiamos Nós – copiamos Nós – copiamos
Vós – copiais Vós – copiais Vós – copiais Vós – copiais
Eles – copiam Eles – copiam Eles – copiam Eles – copiam

19) Ohundilo okusapula – verbo transmitir


Umbundu
Onjilikilwa yocilo Kwale kwenalipwolipi Okwale kwelipwolipi Owiyo

Ame - ndisapula Ame - ndasapulele Ame – ya ndisapula Ame - ndisapula


Ove –osapula Ove - wasapulele Ove – ya osapula Ove –osapula
Eye – osapula Eye - wasapulele Eye – ya osapula Eye – osapula
Etu –tusapula Etu - twasapulele Etu – ya tusapula Etu –tusapula
Ene – usapula Ene - wasapuleli Ene – ya usapula Ene – ya usapula
Ovo – vasapula Ovo- vasapulele Ovo – ya vasapula Ovo – vasapula
Português
Presente do indicativo Pretérito imperfeito Pretérito mais-que-perfeito Futuro

Eu – transmito Eu – transmitia Eu – transmitira Eu – transmitirei


Tu – transmites Tu – transmitias Tu – transmitiras Tu – transmitirás
Ele – transmite Ele – transmitias Ele – transmitira Ele – transmitirá
Nós – transmitimos Nós – transmitiámos Nós – transmitiramos Nós –transmitiremos
Vós – trnasmitais Vós – trnasmiteis Vós – trnasmitis Vós – traasmiteis
Eles – transmitem Eles – transmitiam Eles – transmitiam Eles – transmitirão

20) Ohundilo okupuma – verbo bater

34
Umbundu
Onjilikilwa yocilo OKwale kwenalipwolipi Okwale kwelipwolipi Owiyo

Ame-ndipuma Ame- ndapumalele Ame-ya-ndipuma Ame-ndipuma


Ove –opuma Ove- wapumalele Ove-ya-wapuma Ove-opuma
Eye – opuma Eye- wapumalele Eye-ya-wapuma Eye-opuma
Etu –tupuma Etu-twapumalele Etu-ya-tupuma Etu-tupuma
Ene – upuma Ene-wapumaleli Ene-ya-upuma Ene-upuma
Ovo – vapuma Ovo- vapumalele Ovo-ya-vapuma Ovo-vapuma
Português
Presente do indicativo Pretérito imperfeito Pretérito mais-que-perfeito Futuro

Eu-bato Eu-batia Eu-batera Eu-baterei


Tu-bates Tu-batias Tu-bateras Tu-baterás
Ele-bate Ele-batia Ele-batera Ele-baterá
Nós-batemos Nós-batíamos Nós-bateramos Nós-bateremos
Vós- bateis Vós-bateis Vós-batereis Vós-bateréis
Eles-batem Eles-batiam Eles-bateram Eles-baterão

21) Ohundilo okulongela – verbo arrumar


Umbundu
Onjilikilwa yocilo Kwale kwenalipwolipi Owiyo kwenalipwolipi Owiyo

Ame- ndilongela Ame- ndalongelele Ame-ya-ndilongela Ame ndilongela


Ove –olongela Ove- walongelele Ove-ya-olongela Ove-olongela
Eye – olongela Eye- walongelale Eye-ya-ongela Eye-olongela
Etu –tulongela Etu- twalongelele Etu-ya-tulongela Etu-tulongela
Ene – ulongela Ene- walongeleli Ene-ya-ulongela Ene-ulongela
Ovo - valongela Ovo- valongelele Ovo-ya-valongela Ovo-valongela
Português
Presente do indicativo Pretérito imperfeito Pretérito mais-que-perfeito Futuro

Eu-arrumo Eu- arrumava Eu-arrumara Eu-arrumarei


Tu-arrumas Tu-arrumavas Tu-arrumaras Tu-arrumarás
Ele-arruma Ele-arrumava Ele-arrumara Ele-arrumará
Nós-arrumamos Nós-arrumavámos Nós-arrumaramos Nós-arrumaremos
Vós- arrumeis Vós-arrumeis Vós-arrumareis Vós-arrumareis
Eles-arrumam Eles-arrumavam Eles-arrumaram Eles-arrumrão

22) Ohundilo okukemba – verbo enganar

35
Umbundu
Onjilikilwa yocilo Kwale kwenalipwolipi Kwale kwelipwolipi Owiyo

Ame- ndikemba Ame-ndakembalele Ame-ya-ndikemba Ame-ndikemba


Ove –okemba Ove- wakembalele Ove-ya-okemba Ove-okemba
Eye okemba– Eye- wakembalele Eye-ya-okemba Eye-okemba
Etu –tukemba Etu- twakembalele Etu-ya-tukemba Etu-tukemba
Ene –ukemba Ene- wakembaleli Ene-ya-ukemba Ene-ukemba
Ovo - vakemba Ovo- vakembalele Ovo-ya-vakemba Ovo-vakemba
Português
Presente do indicativo Pretérito imperfeito Pretérito mais-que-perfeito Futuro

Eu-engano Eu-enganava Eu-enganara Eu-enganarei


Tu-enganas Tu-enganavas Tu-enganaras Tu-enganarás
Ele-engana Ele-enganava Ele-enganara Ele-enganará
Nós-enganamos Nós-enganavámos Nós-enganaramos Nós-enganaremos
Vós- enganais Vós-engaveis Vós-enganareis Vós-enganareis
Eles-enganam Eles-enganavam Eles-enganaram Eles-enganarão

23) Ohundilo okutakilã– verbo mastigar


Umbundu
Onjilikilwa yocilo Kwale kwenalipwolipi Okwale kwewlipwolipi Owiyo

Ame – nditakilã Ame – ndatakilale Ame – ya nditakilã Ame – nditakilã


Ove – otakilã Ove – watakilale Ove – ya otakilã Ove – otakilã
Eye – otakilã Eye – watakilale Eye – ya otakilã Eye – otakilã
Etu – tutakilã Etu – twatakilale Etu – ya tutakilã Etu – tutakilã
Ene – utakilã Ene – watakilali Ene – ya utakilã Ene – ya utakilã
Ovo – vatakilã Ovo – vatakilale Ovo – ya vatakilã Ovo – vatakilã
Português
Presente do indicativo Pretérito imperfeito Pretérito mais-que-perfeito Futuro

Eu – mastigo Eu – mastigava Eu – mastigara Eu – mastigarei


Tu – mastigas Tu – mastigavas Tu – mastigaras Tu – mastigarás
Ele – mastiga Ele – mastigava Ele – mastigaras Ele – mastigará
Nós – mastigámos Nós – mastigavámos Nós – mastigaramos Nós – mastigáremos
Vós – mastigais Vós – mastigaveis Vós – mastigareis Vós – mastigareis
Eles – mastigam Eles – mastigavam Eles – mastigaram Eles – mastigarão

24) Ohundilo okumwisa – verbo engomar

36
Umbundu
Onjilikilwa yocilo Kwale kwenalipwolipi Okwale kwelipwopili Owiyo

Ame- ndimwisa Ame- ndamwisalele Ame-ya-ndimwisa Ame ndimwisa


Ove –omwisa Ove- wa mwisalele Ove-ya-omwisa Ove-omwisa
Eye – omwisa Eye-wa mwisalele Eye-ya-omwisa Eye-omwisa
Etu –tumwisa Etu- twa mwisalele Etu-ya-tumwisa Etu-tumwisa
Ene – umwuisa Ene-wa mwisaleli Ene-ya-umwisa Ene-ya umwisa
Ovo - vamwuisa Ovo- va mwisa Ovo-ya-vamwisa Ovo-vamwisa
Português
Presente do indicativo Pretérito imperfeito Pretérito mais-que-perfeito Futuro

Eu-engomo Eu-engomava Eu-engomara Eu-engomarei


Tu-engomas Tu-engomavas Tu-enfomaras Tu-engomarás
Ele-engoma Ele-engomava Ele-engomara Ele-engomará
Nós-engomas Nós-engomavámos Nós-engomaramos Nós-engomaremos
Vós- engomais Vós-engomavais Vós-engomarais Vós-engomareis
Eles-engomam Eles-engomavam Eles-engomaram Eles-engomarão

25) Ohundilo okukayala – verbo pintar


Umbundu
Onjilikilwa yocilo Kwale kwenalipwolipi Okwale kwelipwolipi Owiyo

Ame- ndikayala Ame- ndakayalele Ame-ya-ndikayala Ame-ndikayala


Ove –okayala Ove- wakayalele Ove-ya-okayala Ove-okayala
Eye – okayala Eye- wakayalele Eye-ya-okayala Eye-okayala
Etu –tukayala Etu- twakayalele Etu-ya-tukayala Etu-tukayala
Ene – ukayala Ene- wakayaleli Ene-ya-ukayala Ene-ukayala
Ovo - vakayala Ovo- vakayalele Ovo-ya-vakayala Ovo-vakayala
Português
Presente do indicativo Pretérito imperfeito Pretérito mais-que-perfeito Futuro

Eu-pinto Eu- pintava Eu- pintara Eu-pintarei


Tu-pintas Tu-pintavas Tu-pintaras Tu-pintarás
Ele-pinta Ele-pintava Ele-pintara Ele-pintará
Nós-pintamos Nós-pintavámos Nós-pintaramos Nós-pintaremos
Vós- pintais Vós-pintavais Vós-pintarais Vós-pintareis
Eles-pintam Eles-pintavam Eles-pintaram Eles-pintarão

26) Ohundilo okutenda – verbo contar

37
Umbundu
Onjilikilwa yocilo OKwale kwenalipwolipi Okwale Kwalekwelipwolipi Owiyo

Ame - nditenda Ame - ndatenda Ame – ya- nditenda Ame -ndieta


Ove – otenda Ove - watenda Ove – ya- otenda Ove -otenda
Eye – otenda Eye - watenda Eye – ya- otenda Eye -otenda
Etu – tutenda Etu - twatenda Etu – ya- tutenda Etu -tutenda
Ene – utenda Ene - watenda Ene – ya- utenda Ene – ya utenda
Ovo - vatenda Ovo - vatenda Ovo – ya- vatenda Ovo - vatenda

Português
Presente do indicativo Pretérito imperfeito Pretérito mais-que-perfeito Futuro

Eu-conto Eu - contava Eu - contara Eu - contarei


Tu-contas Tu - contavas Tu - contaras Tu - contarás
Ele-conta Ele - contava Ele - contara Ele- contará
Nós-contamos Nós - contavámos Nós - contaramos Nós - contaremos
Vós- contais Vós - contavais Vós - contaras Vós - contareis
Eles-contan Eles – contavam Eles – contaram Eles - contarão

27) Ohundilo okuyovola – verbo libertar


Umbundu
Onjilikilwa yocilo Kwale kwenalipwolipi Kwale kwelipwolipi Owiyo

Ame-ndiyovola Ame- ndayovolalele Ame-ya ndayovola Ame- ndiyovola


Ove –oyovola Ove- wayovolalele Ove-ya oyovola Ove-oyovola
Eye – oyovola Eye- wayovolalele Eye-ya oyovola Eye-oyovola
Etu –tuyovola Etu- twayovolalele Etu-ya tuyovola Etu-tuyovola
Ene – uyovola Ene- wayovollali Ene-ya uyovola Ene- ya uyovola
Ovo - vayovola Ovo- vayovolele Ovo-ya vayovola Ovo- vayovola
Português
Presente do indicativo Pretérito imperfeito Pretérito mais-que-perfeito Futuro

Eu-liberto Eu-libertava Eu-libertara Eu-libertarei


Tu-libertas Tu-libertavas Tu-libertaras Tu-libertarás
Ele-liberta Ele-libertava Ele-libertara Ele-libertará
Nós-libertamos Nós-libertávamos Nós-libertaramos Nós-libertaremos
Vós- libertareis Vós-libertareis Vós-libertareis Vós-libertareis
Eles-libertam Eles-libertavam Eleslibertaram Eles-libertarão

28) Ohundilo okukulã – verbo semeiar

38
Umbundu
Onjilikilwa yocilo Kwale kwenalipwolipi Okwale kwelipwolipi Owiyo

Ame- ndikulã Ame- ndakulã Ame-ya ndakulã Ame ndikulã


Ove –okulã Ove- wakulã Ove-ya okulã Ove okulã
Eye – okulã Eye-wakulã Eye-ya okulã Eye okulã
Etu –tukulã Etu-Twakulã Etu-ya tukulã Etu tukulã
Ene – ukulã Ene-wakulã Ene-ya ukulã Ene ya ukulã
Ovo - vakulã Ovo- vakulã Ovo-ya vakulã Ovo vakulã

Português
Presente do indicativo Pretérito imperfeito Pretérito mais-que-perfeito Futuro

Eu - semeio Eu - semeava Eu - semeara Eu - semearei


Tu - semeas Tu - semeavas Tu - semearas Tu - semearás
Ele - semea Ele - semeava Ele - semeara Ele - semeará
Nós - semeámos Nós - semeavámos Nós - semearamos Nós - semearemos
Vós - semeais Vós - semeavais Vós - semearais Vós - semeareis
Eles - semeiam Eles – semeavam Eles – semearam Eles - semerão

29) Ohundilo okulila – verbo chorar


Umbundu
Onjilikilwa yocilo Kwale kwenalipwolipi Kwale Kwelipwolipi Owiyo

Ame- ndilila Ame-ndalillalele Ame – ya ndilila Ame- ndilila


Ove –olila Ove- walilalele Ove –ya olila Ove –olila
Eye – olila Eye- walilale Eye – ya olila Eye – olila
Etu –tulila Etu-twalilalele Etu – ya tulila Etu –tulila
Ene – ulila Ene-walilaleli Ene – ya ulila Ene – ya ulila
Ovo – valila Ovo- valilalele Ovo – ya valila Ovo – valila
Português
Presente do indicativo Pretérito imperfeito Pretérito mais-que-perfeito Futuro

Eu-choro Eu-chorava Eu-chorara Eu-chorarei


Tu-choras Tu-choravas Tu-choraras Tu-chorarás
Ele-chora Ele-chorava Ele-chorara Ele-chorará
Nós-chorámos Nós-choravámos Nós-choraramos Nós-choraremos
Vós- chorais Vós-chorais Vós-chorais Vós-choraráis
Eles-choram Eles-choravam Eles-choram Eles-chorarão

30) Ohundilo okupapata – verbo apalpar

39
Umbundu
Onjilikilwa yocilo Kwale kwenalipwo Okwale kwelipwolipi Owiyo

Ame – ndipapata Ame - ndapapatalele Ame – ya - ndipapata Ame- ndipapata


Ove – opapata Ove - wapapatalele Ove – ya- opapata Ove –opapata
Eye – opapata Eye - wapapatalele Eye – ya- opapata Eye – opapata
Etu – tupapata Etu - twapapatalele Etu – ya tupapata Etu –tupapata
Ene – upapata Ene - wapapataleli Ene – ya upapata Ene – ya upapata
Ovo – vapapata Ovo - vapapatalele Ovo – ya vapapata Ovo - vapapata
Português
Presente do indicativo Pretérito imperfeito Pretérito mais-que-perfeito Futuro

Eu-apalpo Eu-apalpava Eu-apalpara Eu- apalparei


Tu-apalpas Tu-apalpavas Tu-apalparas Tu-apalpareis
Ele-apalpa Ele-apalpava Ele-apalpara Ele-apalpará
Nós-apalpámos Nós-apalpávamos Nós-apalparamos Nós-apalparemos
Vós- apalpeis Vós-apalpavais Vós-apalpareis Vós-apalpareis
Eles-apalpam Eles-apalpavam Eles-apalparam Eles-apalparão

4. Dêixes

É uma palavra de origem grega que tem como significado “mostrar, demonstrar,
apontar ou indicar”, a partir da qual deriva do adjectivo diêtico

Em linguístíca, dêiticos são elementos que contribuem com a coesão e a


articulação textuais, como os pronomes demonstrativos, os tempos verbais, os advérbios
de tempo, de lugar e uma infinidade de outros recursos linguísticos.

A referência diêtica, é o objecto de estudo da pragmática que é a área de


linguística que analisa a relação entre o significado das palavras, os intercolutores e o
contexto da interação verbal. Em actos comunicativos, os elementos diêticos localizam
e identificam pessoas, objectos, eventos aos quais nos referimos no momento da
enunciação. Estes elementos contribuem para a coesão textual estabelecendo uma
relação de sentido entre suas partes. Nesse sentido, os elementos dêiticos também são
definidos como elementos lingusíticos que indicam os participantes de u,a situação
enunciativa, o lugar ou o tempo em que determinado enunciado é produzido.

Além disso, os elementos dêiticos enriquecem o sentido do texto, pois evitam a


repetição desnecessária de palavras e asseguram uma ligação entre elementos que

40
ocorrem na superfície textual, fazendo referência ao contexto da enunciação contituitiva
do sentido dos enunciados. Por exemplo: Kassova e Pedro, foram passear ao Bié ontem
Umbundu: Kasova la Petulu vakakwãlele ko viye helã . Eles ficaram lá uns trinta
minutos e depois foram embora. Em umbundu: Ovo vakalapo akwi atatu nokeyapa
vacukilã. Neste exemplo,há três elementos dêiticos em evidência. O primeiro é advérbio
de tempo (ontem), é responsável pela delimitação; O segundo é o pronome pessoal
(eles), o qual substitui o sujeito composto da primeira oração “Kassova e Pedro” ,
evitando repetição dos termos; O terceiro é o advérbio de lugar (lá) que da mesma
forma, retoma e substitui o complemento verbal Bié

4.1. Tipos de referências dêiticas

Existem três tipos de referências dêiticas, nomeadamente:

4.1.1. Dêixes de óculos, quando um elemento representa outro já conhecido


pelos interlocutores. Ex: Olha este ou áquele. Em umbundu: tala u tala o. Os pronomes
destacados, referem-se a um elemento já reconhecido ou identificado pelos
interlocutores.

4.1.2. Dêixes anafórica, quando o elemento relembra ou retoma algo que já foi
dito anteriormente. Ex: Ana Júlia ganhou um diploma de honra.Umbundu: Ana njulia
ya nganyala ekolombele vocikaka. Essa menina me enche de orgulho. Em umbundu:
ufeko u ondikokisa ocipululu. Aqui o pronome demonstrativo, retoma anafóricamente o
sujeito Ana Júlia, por isso deve ser grafado essa no lugar de esta.

4.1.3. Dêixes catafórica, quando representa um elemento que não apareceu no


discurso anteriormente. Ex: Esta menina, me enche de orgulho. Ana Júlia ganhou um
diploma de honra. Em umbundu: ufeko u ondikokisa ocipululu. : Ana njulia ya
nganyala ekolombele vocikaka.

4.2. Tipos de elementos dêiticos ou tipo de dêixes

41
Os elementos dêiticos quanto ao tipo, podem ser seis, segundo Cavalcante (2000),
nomeadamente:

4.2.1. Dêixes pessoal, diz repeito aos termos que remetem as pessoas do
discurso ou seja, aquelas que participam do acto comunucativo. Esses elementos
referem-se ao próprio locutor e ao seu interlocutor, e podem ser representados pelos
pronomes pessoais do caso reto 1ª e 2ª pessoas: eu, tu, nós e vós (umbundu: ame, ove,
etu, ene), pelos pronomes pessoais oblíquos: me, te, se, nos e vos (, pelos pronomes
possessivos de 1ª e 2ª pessoais: meu, teu, nosso, vosso(Umbundu:
yange,yove,yetuyene) e também pelos vocativos. Exemplo: eu fui ao Bié. Em
umbundu: ame ndandale ko Viye.

4.2.2. Dêixes de tempo ou dêixes temporal, delimita o momento da


enunciação representados principalmente pelos advérbios de tempo. Exemplo: ontem á
noite, estava dormindo. Em umbundu: helã luteke ndapekelako.

4.2.3. Dêixes de lugar ou espacial, delimita o espaço/lugar de enunciação,


representados pelos advérbios de lugar, nomeadamente aqui (palo), aí (koko), lá (ko),
entre outros. Exemplo: aqui vai cuiar muito. Em umbundu: palo cia cifina.

4.2.4. Dêixes de discurso ou dêixes discursiva, é representada pelos pronomes


que remetem a uma parte do texto, como as expressões: no capítulo seguinte, a seguir,
no trecho acima, na ilustração abaixo. Exemplo: a seguir, temos aula de História. Em
umbundu: to kwete elingoliso lyecitapita.

4.2.5. Dêixes social, são expressões utilizadas para designar os papéis sociais,
desempenhados pelo locutor ou por seu interlocutor e o status decorrente desses papéis
como os pronomes de tratamento formal: senhor, senhora, mestre, doctor, doctora,
excelência, entre outros. Exemplo: senhor, fique bem. Em umbundu: acimbanda sala
po ciwa.

4.2.6. Dêixes memorial, é definida como a que se refere a “um espaço da


memória comum dos interlocutores” ou seja, a uma lembrança . Exemplo: aquele tempo
em que brincavámos juntos. Em umbundu: oloneke vyapita twahuemelã komosi.

42
5. Frases, 50, e as suas respectivas traduções
UMBUNDU TRADUÇÃO
1) O prato caiu ontem no mar Elonga yapukilã helã okalunga
2) A bebé dorme de fralda Omõla opekela ocisaso
3) O vento soprou até ontem Ofela yasika otehelã
4) Deus está com os orfâos Suku okasi lomãla volo siwe
5) O lenço ficou na escola Ocifuto casala ko sikola
6) As criãnças amam o milho torrado Omalã lasola lukango
7) O pai enxota os filhos Tate olukwisa omãla
8) A mãe ama ir á igreja Mahi ocosole okwenda ko gunga
9) O professor ensina à ler Ulongisa olongisa okutanga
10) A cidade está cheia de bruxos Olupale mweyuka olonganga
11) Eu fui à escola tarde Ame ndada ko sikola ekumbi
12) O avô cuida bem dos netos Pakulu oñgotia ciwa olonekulo
13) O funge acabou a noite Iputa wapwa luteke
14) A casa foi com a chuva Onjo yanda lombela
15) Ele queria comer carne de manhã Eye wayõngile kulya osito lomele
16) O angolano sabe dançar kuduro Ongolano otelã kupiluka ókuduro
17) Na cruz ficou o pecado do homem Kekuluso wasala ekando lyulume
18) A mãe lava à roupa no tanque Mahi osukula olonãga volwi
19) A vizinha pede sal na vizinha Wisinya opinga omongua ko wisinya
20) As mães são os pilares de casa Vomama olonguja vionjo
21) A kitandeira vende na rua Kitandela olãndisa vonjila
22) O homem fuma cigarro Ulume ocipa ombyata
23) O neto foge de casa O nekulu itilã konjo
24) O dedo está partido O mwine wateka
25) A serpente cospe no homem Onyõha isila ulume
26) O pai anda com a cabeça para baixo A tate henda utwe posi
27) Os cães estão no quarto Olombwa vikasi ohondo
28) Ela nasce muito mesmo a sofrer Eye ocita enene ndacõ lolohãli
29) O tio bebe muita capuca Imi õnwa enene walende
30) O carro estragou na estrada Ombinete nyanyolehelã voñjila
31) O feijão apodrece na panela A cipoke civolelã vombwia
32) O morto levantou na morgue hoje Ocivimbi capinduka epuyuko etali
33) A praça abre aos domingos Ocitanda ciukula calumi ocalumingu
34) A planta cresce como a dona Ocikulã cikula ndamwele
35) O quarto e a porta são grandes Ohondo le pito cinene
36) O sol arde como fogo Otãnya otimiha ndondalo
37) O pano está guardado em casa Onanga yasolekiwa mõnjo
43
38) O cabelo está molhado Esinga yayula
39) O pássaro come no teto Onjila ilya kilu lyonjo
40) A ilha está muito cheia Okalunga keyuka caluwa
41) A minha mãe, foi uma mulher batalhadora Mahi yange, wakala ongunja
42) A avó colhe o milho na orta Makulu oñolã epungu vepya
43) Eu liguei ao meu amor Ame ndakulikalela ulume yange
44) O Bié sofreu com a guerra no passado O Viye yatala ohali luyaki ulima wapita
45) A carta chegou do Bié Okanda wapitila ko Viye
46) O galo ficou ontem na quinta Ocikondombolo capitila helã
47) Os olhos ficaram cheio de lágrimas Ovaso veyuka asuelelã
48) O prato caiu ontem no mar Elonga yapukilã hela okalunga
49) O coração fica no peito Utima okala vo ñulõ
50) O trabalhador conversa com o colega Onalovi ivangula lonalavi lukwavo

CONCLUÇÃO
44
O presente trabalho, procurou demostrar como é feita a escrita da língua
Umbundu e como é a pronúncia da mesma língua. Entretanto, verificou-se que a
mesma, na tradução de algumas palavras, não difere tanto assim de algumas línguas
nacionais.
As palavras no infinitivo, como podemos constantar, começam em “oku” e
terminam em “a” ou seja, estas palavras fazem parte da classe “oku” que fala dos
verbos no infinitivo. A língua Umbundu, também é caracterizda pelo uso de sons
nazais ou seja , pelo uso constante do til (~), fazendo com que a pronúncia não seja
igual a escrita de algumas palavras. Tendo com exemplo a palavra: onyõha, que lê-se
“onhonra”.

BIBLIOGRAFIA

45
Sapalo, Domingos- Bié-Nyarea. Morada actual Kacuaco
Miguel, Bonefácio-Bié- Nyarea
Euríco, Suzana- Bié- Nyarea -926168767. Morada actual Sapú/K.Kiaxi
Www.periodicos.ufc.br/index.php/revletras
Revista de Letras, em: UM ESTUDO SOBRE CLASSIFICAÇÕES DE TIPOS
DÊITICOS. De: Ciulla, Alena e MARTINS, Maya

46

Você também pode gostar